Hormonale behandeling van prostaatkanker
2
Tijdens uw bezoek aan de polikliniek urologie heeft uw behandelend uroloog met u besproken dat de resultaten van de onderzoeken definitief bevestigen dat u in aanmerking komt voor hormonale behandeling van prostaatkanker. In de meeste gevallen is dit omdat er sprake is van uitgezaaide prostaatkanker (bijvoorbeeld naar lymfeklieren of botten), waarbij er sprake is van een palliatieve behandeling. Een palliatieve behandeling betekent dat de groei van kankercellen kan worden gestopt of vertraagd en de klachten worden verminderd, maar dat een definitieve genezing niet mogelijk is. Vaak wordt hormoontherapie dan ook gegeven in combinatie met chemotherapie (Docetaxel). Daarnaast wordt hormoontherapie ook gegeven bij patienten die bestraling moeten ondergaan voor een tumor in de prostaat die bestraald gaat worden. De behandeling is dan wel gericht op genezing en de hormoontherapie zorgt ervoor dat de tumor gevoeliger is voor bestraling.We hebben geprobeerd alle belangrijke informatie over de hormoontherapie voor u zo goed mogelijk op een rijtje te zetten. Het is niet de bedoeling dat deze folder de persoonlijke gesprekken met uw uroloog of de verpleegkundig specialist vervangt. U kunt met vragen of problemen bij hem of bij de verpleegkundigen van de polikliniek urologie terecht.
3
Hormoontherapie De groei van prostaatkankercellen kan worden afgeremd als de productie van het testosteron wordt verminderd of stopgezet. De productie van testosteron kan worden stopgezet door het testosteron-producerende weefsel uit de zaadballen operatief te verwijderen (orchidectomie). Ook zijn er medicijnen die de productie van testosteron in de zaadballen stil leggen. Deze medicijnen worden LHRH analogen genoemd, en lijken qua chemische structuur erg op het hormoon LHRH wat door de hypofyse (bij de hersenen) geproduceerd wordt en een belangrijke rol heeft in de testosteronproductie. Door dit LHRH analoog toe te dienen raakt de hypofyse uitgeput en valt de natuurlijke productie van testosteron in de zaadballen stil. Het testosteron wordt tijdens zo’n hormoonbehandeling zelden nul, omdat ongeveer 5% van de testosterinprductie in de bijnieren plaatsvindt, hetgeen niet wordt geremd door deze operatie of medicijnen. Er zijn verschillende LHRH analogen beschikbaar en uw uroloog zal met u bespreken welke voor u het meest geschikt is. Deze medicijnen moeten één keer per 3 of 6 maanden door een injectie in de buikwand worden toegediend. Deze behandeling is omkeerbaar; na het stoppen van deze injectie zal in de meeste gevallen na enige tijd de eigen testosteronproductie weer op gang komen. Een orchidectomie daarentegen is onomkeerbaar. Naast LHRH analogen zijn er ook de zogenaamde antiandrogenen. Wanneer gestart wordt met een LHRH analoog wordt meestal gedurende vier weken een anti-androgeen erbij gegeven. Anti-androgenen zijn tabletten die de aanhechting van testosteron op de prostaat(kanker)cellen blokkeren en zo een flare-up voorkomen. Een ‘flare-up’ is een tijdelijke heftige opleving van de ziekte doordat de hypofyse voor een korte periode na starten van het LHRH-analoog juist de 4
testosteronproductie gaat stimuleren. Binnen vier weken is deze klier door de LHRH analoog oververzadigd, en kan verdere inname van anti-androgenen gestopt worden. Soms worden antiandrogenen ook gegeven als enige behandeling van prostaatkanker, u krijgt dan geen injecties en moet steeds met de tabletten doorgaan.
5
Wanneer hormoontherapie? Wanneer de prostaattumor is uitgezaaid, is de behandeling enerzijds gericht op stopzetten of vertragen van de ziekte, maar ook op het verlichten van de eventuele klachten (palliatieve behandeling). De meest succesvolle palliatieve behandeling voor prostaatkanker is hormoontherapie. Het belangrijkste onderdeel van een hormonale behandeling is de chirurgische of chemische castratie (respectievelijk orchidectomie en behandeling met LHRH analogen). Meestal vindt hormonale therapie bij uitgebreide uitzaaiingen en/of hoge of snel stijgende PSA waarden plaats. Hormonale behandeling bij uitgezaaid prostaatkanker slaat bij meer dan 90% van de mannen aan en dit effect houdt maanden tot soms wel jaren aan. Hormoontherapie kan ook in combinatie met bestraling (radiotherapie) van de prostaat worden gegeven om de prostaatkankercellen gevoeliger te maken voor bestraling en zo het effect van de bestraling en kans op genezing te vergroten. Bijwerkingen van hormoontherapie Hormoontherapie kent een aantal bijwerkingen, onafhankelijk van vorm (operatie, injectie en/of tabletten) van deze behandeling. • Na het starten van hormoontherapie treden er veelal opvliegers op. Opvliegers gaan gepaard met een plots gevoel van warmte, rode vlekken in de hals en prikkelbaarheid. Gaandeweg de behandeling, na maanden, worden het aantal opvliegers vaak vanzelf minder. Mochten de opvliegers erg storend zijn, dan kunt u met uw uroloog overleggen of het verstandig is te starten met medicijnen om deze te onderdrukken • Ook kunnen er gevoelige tepels ontstaan en kan er borstontwikkeling optreden. Dit laatste is dan blijvend. • Het hoofdhaar kan dunner en slapper worden. 6
• Andere bijwerkingen zijn impotentie, afname van de spiermassa en -kracht, moeheid, gewichtstoename, botontkalking (osteoporose), en bloedarmoede (anemie). • Ook neemt het risico op hart- en vaatziekten toe en is het verstandig om als u al enige tijd hormoontherapie krijgt dit te laten controleren bij de huisarts, het zogenaamde cardiovasculair risicomanagement. Hoe lang werkt de hormoontherapie? De gemiddelde duur tussen de start van de hormoontherapie en het moment van prostaatkankergroei (ziekteprogressie), varieert van maanden tot jaren. Wanneer ondanks de hormoontherapie het PSA (prostaat specifiek antigeen) in het bloed oploopt, is er sprake van hormoonongevoelige ziekte (castratieresistent prostaatcarcinoom). Er kan dan geprobeerd worden de groei van prostaatkanker opnieuw te remmen door anti-androgenen aan de LHRH injectie toe te voegen. Een klein percentage (minder dan 5%) van testosteron-achtige stoffen (androgenen) wordt geproduceerd door de bijnieren. De stimulerende werking hiervan op porstaatkanker wordt weer geremd door deze antiandrogenen. De combinatie van behandeling van LHRH injecties met anti-androgenen wordt maximale androgeenblokkade (MAB) genoemd. Als patiënten langere tijd behandeld zijn met deze combinatiebehandeling en het PSA opnieuw stijgt kan de ziekte soms opnieuw enkele maanden tot staan worden gebracht door het anti-androgeen te staken. Dit wordt een antiandrogeenonttrekkingsreactie genoemd. Hierna is ook bij deze patiënten sprake van hormoon-ongevoelige prostaatkanker. Ook bij hormoon-ongevoelige prostaatkanker is het zinnig de LHRH-analoog te continueren. Dit is om te vermijden dat naast de hormoon-ongevoelige prostaatkankercellen ook weer groei optreedt van kankercellen die nog wel (deels) gevoelig (en dus geremd) zijn voor de hormoontherapie.
7
In het geval van hormoon-ongevoelige prostaatkanker zal de uroloog de vervolgstappen zoals chemotherapie of tweedelijns hormoontherapie met u bespreken. Combinatie van hormoontherapie met andere medicijnen. Chemotherapie (Docetaxel) Als u bij de uroloog komt en direct al uitgebreide uitzaaiingen heeft van uw prostaatkanker (bij presentatie) dan wordt de hormoontherapie vaak gecombineerd met chemotherapie. Als u hiervoor in aanmerking komt zal de uroloog dit met u bespreken en wordt u verwezen naar de afdeling Medisch Oncologie voor deze chemotherapie. Hierna blijft u gewoon onder controle bij uw uroloog. Soms wordt chemotherapie ook gegeven bij het ontstaan van hormoonongevoelige prostaatkanker, ook dan gaat u door met de hormoontherapie en wordt u verwezen naar de afdeling Medische Oncologie. Tweedelijns hormonale therapie (Enzalutamide/Abiraterone) In het geval er hormoonongevoelige prostaatkanker bij u is vastgesteld is er soms ook de mogelijkheid om via andere routes de gevoeligheid van de prostaatkankercel voor testosteron te beinvloeden, dit noemen we tweedelijns hormonale therapie. Vaak gebeurt dit pas bij patienten die ook al chemotherapie hebben gehad. Indien dit voor u van toepassing is zal uw uroloog dit met u bespreken. Denosumab Een bekende bijwerking van hormoontherapie is osteoporose (botontkalking) en als er sprake is van uitgebreide uitzaaiingen naar de botten kan ook het risico op een botbreuk toenemen. Om de kans op beiden te verminderen zal uw uroloog met u bespreken te starten met een medicijn dat het bot zo gezond mogelijk houdt, dit medicijn heet Denosumab en wordt via een injectie toegediend. Afhankelijk van de uitgebreidheid van de botuitzaaiingen en of er al dan niet sprake is van hormoonongevoelige prostaatkanker krijgt u een maandelijkse of halfjaarlijkse injectie. 8
Hormoontherapie in de praktijk Uw uroloog maakt de recepten voor de hormoontabletten (antiandrogenen) en hormooninjecties (LH-RH anologen) klaar. Deze formulieren worden in principe naar apotheek Brakkestein gefaxt. Via Brakkestein loopt de ‘thuisprikservice’ (Primazorg). Wanneer u voor deze service bent aangemeld krijgt u op een afgesproken tijdstip uw medicijnen thuis en wordt door een ervaren verpleegkundige van de Primazorg de injectie toegediend. U hoeft zelf geen contact op te nemen met de apotheek. De verpleegkundige belt u (zie ook de folder Primazorgthuisprikservice). Uiteraard is het ook mogelijk uw medicijnen bij de apotheek Brakkestein of uw eigen apotheker op te halen. Bij apotheek Brakkestein zijn gekwalificeerde verpleegkundigen of doktersassistentes aanwezig die u de injectie ter plekke kunnen toedienen. Wanneer u de ‘hormoonspuit’ bij uw eigen apotheker haalt, zal uw huisarts of zijn assistente deze injectie moeten toedienen. Het is raadzaam om uw afsprakenkaart mee te nemen naar de apotheek of uw huisarts. Op de kaart kan dan de datum van de injectie worden ingevuld. Neemt u deze kaart mee naar het eerst volgende polikliniekbezoek? Vragen Een palliatieve behandeling in verband met prostaatkanker is een ingrijpende gebeurtenis voor u en uw naasten. Het is dan ook vanzelfsprekend dat u vragen heeft over deze therapie en de gevolgen ervan. Bespreek dit samen met uw partner/directe naasten en met uw behandelend arts of specialistisch verpleegkundige.
9
Bericht van verhindering Bent u op het afgesproken tijdstip voor poliklinisch onderzoek verhinderd, bel dan zo snel mogelijk de polikliniek urologie. Er kandan nog een andere patiënt in uw plaats komen. Apotheek Wilhelmina Brakkestein Kanunnik Myllinckstraat 5 6525 WS NIJMEGEN Telefoon: (024) 355 30 62 Fax: (024) 355 30 83 e-mail:
[email protected] Thuisprikservice Primazorg Postbus 15 6566 ZG Millingen aan de Rijn Telefoon: (024) 388 27 53 E-mail:
[email protected] Website: www.primazorg.nl
10
11
Adres en telefoonnummer Canisius Wilhelmina Ziekehuis Weg door Jonkerbos 100 6532 SZ Nijmegen Polikliniek urologie B28 Telefoon (024) 365 82 55 (op werkdagen van 8.30 uur tot 16.30 uur)
12
G538-W / 06-16
Website: www.urologie.cwz.nl
