De visuele Gidsen van de Patiënt
H ormonale behandeling van prostaatkanker
Met de steun van
De Visuele Gidsen van de Patiënt zijn een publicatie van ViVio. © ViVio BVBA Rodenbachstraat 70 | 1190 Brussel | België Tel.: 02/640.49.13 E-mail:
[email protected] Web: www.vivio.com Elke reproductie van een fragment uit deze publicatie via welk procedé dan ook is verboden zonder schriftelijke toestemming van de uitgever, ViVio. De informatie in deze publicatie wordt uitsluitend verstrekt voor het verschaffen van inlichtingen. Ze kan niet worden gebruikt voor het stellen van diagnoses of het behandelen van een aandoening of een ziekte. Deze informatie is bestemd om de rechtstreekse relatie tussen de lezer en de gezondheidsdeskundige te verbeteren, niet om deze te vervangen; zij vormt geen consultatie of medisch onderzoek en kan deze niet vervangen. Elk gezondheidsprobleem moet worden onderworpen aan een consultatie of persoonlijk medisch onderzoek door een arts, teneinde de juiste diagnose en behandeling vast te stellen. Redactie: Philippe Violon Illustraties: Cyril Elophe Opmaak: Catherine Harmignies ISBN 978-2-87512-166-0 . D/2014/9601/2
H ormonale behandeling van prostaatkanker
H ormonale behandeling van prostaatkanker 06
Begrijpen
18
Hormoontherapie
30
Bijwerkingen van hormoontherapie
06 08 10 12 14 16
Wat is de prostaat? Wat is de rol van de prostaat? Wat is prostaatkanker? Goedaardige prostaathypertrofie Een kanker die vaak voorkomt Een kanker die traag evolueert
18 De rol van hormoontherapie 20 Voor wie? 22 Testosteronproductie 24 LHRH-agonisten 26 LHRH-antagonisten 28 Antiandrogenen
30 Stemmingsstoornissen 32 Wat te doen bij stemmingsstoornissen? 34 Seksuele stoornissen en verminderd libido 36 Verhoogde vetmassa en spiermassaverlies
04
38 Wat te doen bij gewichtsproblemen? 40 Borstontwikkeling bij de man (gynaecomastie) 42 Wat te doen bij gynaecomastie? 44 Irritatie van de huid (jeuk) 46 Wat te doen bij irritatie van de huid (jeuk) 48 Warmteopwellingen 50 Wat te doen tegen warmteopwellingen? 52 Haargroei 54 Wat te doen als de haargroei vermindert? 56 Osteoporose 58 Wat te doen bij osteoporose? 60 Stofwisselingsstoornissen 62 Wat te doen bij stofwisselingsstoornissen?
64
Gezonde levenswijze
70
Verklarende woordenlijst
64 66 68
Hormonale behandeling en voeding Hormonale behandeling en lichaamsbeweging Een multidisciplinaire aanpak
Met de steun van
Begrijpen Wat is de prostaat? De prostaat is een klier. Ze is omgeven door een kapsel. De prostaat ligt voor het rectum en onder de blaas. Ze ligt rond de urinebuis, het kanaal dat de urine naar buiten voert.
06
Blaas
Zaadblaasje Prostaat Urinebuis
Rectum
Testikel
Begrijpen Wat is de rol van de prostaat? De prostaat scheidt een vloeistof af, het zogenaamde zaadvocht. Dat vocht maakt het grootste gedeelte uit van het volume van het sperma. Bij geslachtsgemeenschap stijgen de zaadcellen die in de teelballen zitten naar de prostaat, waar ze zich vermengen met het zaadvocht. Zo ontstaat het sperma. Het sperma wordt tijdens de ejaculatie via de urinebuis uitgestoten.
08
De zaadcellen vermengen zich met het zaadvocht en vormen zo het sperma.
Begrijpen Wat is prostaatkanker? Prostaatkanker wordt gekenmerkt door een wanordelijke, ongecontroleerde, overmatige vermenigvuldiging van cellen. De groei zowel van normale prostaatcellen als van prostaatkankercellen hangt af van een mannelijk hormoon, testosteron. Prostaatkanker begint met verkankering van een klein aantal prostaatcellen. Als de tumor groter wordt, kan deze door het kapsel van de prostaat dringen (doorbraak door het kapsel). Soms verspreiden de kankercellen zich naar de lymfeklieren. Zo kan de kanker zich uitbreiden naar andere organen. We spreken dan van uitzaaiingen of metastasen. 10
Kanker cellen Krimpen van de blaas
Prostaat
Begrijpen Goedaardige prostaathypertrofie Benigne of goedaardige prostaathypertrofie (BPH) mag je niet verwarren met prostaatkanker. BPH is een niet-kwaadaardige (goedaardige) toename in volume van de prostaat. Meer dan 50% van de mannen ouder dan 50 jaar en meer dan 80% van de mannen ouder dan 80 jaar vertonen BPH. BPH kan de volgende symptomen veroorzaken: • moeten persen om te plassen, • vaak moeten plassen, • ‘s nachts moeten plassen, • zwakkere urinestraal, •… 12
Niet-kankerachtig krimpen van de blaas
Begrijpen Een kanker die vaak voorkomt Prostaatkanker is de frequentste kanker bij mannen ouder dan 50 jaar. In België worden jaarlijks iets minder dan 10.000 nieuwe gevallen van prostaatkanker vastgesteld.
14
10.000/JAAR
Begrijpen Een kanker die traag evolueert Prostaatkanker evolueert meestal traag. Het is wel de frequentste kanker bij mannen, maar niet de belangrijkste oorzaak van kankersterfte. 10 jaar na de diagnose van prostaatkanker leeft 70% van de patiënten nog. De meeste patiënten met prostaatkanker sterven, maar niet door prostaatkanker.
16
Evolueert traag
20 j aar
Kanker beperkt tot de prostaat.
De tumor groeit.
De tumor komt uit het prostaatkapsel en zaait uit.
Hormoontherapie De rol van hormoontherapie Zowel normale prostaatcellen als prostaatkanker cellen vermenigvuldigen zich onder invloed van een mannelijk hormoon: testosteron (testosteron wordt grotendeels in de teelballen geproduceerd). Om de groei van de kanker stil te leggen, geven de artsen een hormonale behandeling die de werking van testosteron blokkeert. Enkele tientallen jaren geleden bestond de hormonale behandeling uit een operatie: de chirurgische verwijdering van de teelballen. Nu bestaan er geneesmiddelen die de werking of de afscheiding van testosteron blokkeren. 18
Prostaat
Testosteronreceptor Testosteron
Hormoontherapie Voor wie? Er bestaan veel indicaties voor een hormonale behandeling bij prostaatkanker: • Als de prostaatkanker al vrij groot is (plaatselijk gevorderd), in combinatie met bestralingstherapie, •A ls er uitzaaiingen zijn, bijvoorbeeld botmetastasen, • Als de kanker na een eerste behandeling (bijv. chirurgie) terugkeert, • Als een patiënt niet kan worden geopereerd wegens zijn leeftijd of gezondheidstoestand, • Als de lymfeklieren kankercellen bevatten, • … 20
Hormoontherapie Testosteronproductie De hypothalamus, een structuur diep in de hersenen, scheidt het hormoon LHRH af.
➊ LHRH stimuleert de hypofyse, een klier onderaan in de hersenen.
➋ De hypofyse scheidt zelf 2 hormonen af: LH en FSH.
➌ LH en FSH zorgen ervoor dat de teelballen testosteron gaan produceren.
➍ En het is dat testosteron dat de groei van de prostaatcellen gaat stimuleren.
22
Hypothalamus Hypofyse
Prostaat
Testikel
Hormoontherapie LHRH-agonisten LHRH-agonisten bootsen de werking van LHRH na en blokkeren zo de productie van het hormoon LHRH in de hypothalamus. Die blokkering verloopt in 2 fasen: • Tijdens de eerste weken scheidt de hypofyse meer LH/FSH af. • Daarna wordt die afscheiding geblokkeerd, waardoor er ook de aanmaak van testosteron wordt geblokkeerd.
24
LHRH-agonisten Eerste fase
Testikel testosteron
In een eerste fase wordt de afscheiding van LH/FSH gestimuleerd en dus ook de aanmaak van testosteron.
Tweede fase
Testikel testosteron
In een tweede fase wordt de afscheiding van LH/FSH geblokkeerd en dus ook de aanmaak testosteron.
Hormoontherapie LHRH-antagonisten LHRH-antagonisten blokkeren onmiddellijk de werking van LHRH op de hypofyse. Ze verhinderen dus de productie van LH/ FSH en de productie van testosteron.
26
LHRH-antagonisten
testosteron
De aanmaak van LH/FSH wordt meteen geblokkeerd.
Hormoontherapie Antiandrogenen Antiandrogenen verhinderen de productie van testosteron door de teelballen niet. Ze blokkeren onmiddellijk de receptor voor testosteron ter hoogte van de prostaatcel zonder dat ze de hoeveelheid testosteron in het bloed verlagen.
28
Prostaat
De antiandrogenen blokkeren de testosteronreceptoren.
Bijwerkingen van hormoontherapie Stemmingsstoornissen De diagnose van kanker is op zich al een psychologisch moeilijk moment. Maar de hormonale behandelingen kunnen ook een effect hebben op de gemoedsstemming. Een hormonale behandeling verhoogt het risico op depressie. Wie depressief is, • heeft minder zin in lichamelijke activiteiten, die nochtans noodzakelijk zijn, • neemt het misschien minder nauw met de behandeling, • …
30
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen bij stemmingsstoornissen? Het is dus belangrijk om eerst de symptomen van een depressie te herkennen: • intense droefheid, • minder energie en zin om dingen te doen, • slaapstoornissen, • verminderde eetlust (vermageren …), • zwarte gedachten, •… Het is echt nodig om hierover te praten met uw omgeving en/of uw arts. Soms is een behandeling met antidepressiva noodzakelijk. Ook kan een psychologische behandeling nuttig zijn. 32
Aarzel niet om erover te praten met uw omgeving en/of arts.
Bijwerkingen van hormoontherapie Seksuele stoornissen en verminderd libido De testosteronproductie daalt. Dat kan erectiestoornissen veroorzaken of al bestaande erectiestoornissen verergeren. Een hormonale behandeling kan ook de zin in seks verminderen. Het is belangrijk dat u daarover praat met uw partner, om te voorkomen dat die door uw verminderde seksuele activiteit zou gaan denken dat u geen interesse meer heeft of geen liefde meer voelt. Geneesmiddelen die de erectie bevorderen, kunnen de kwaliteit van de erecties verbeteren, maar hebben geen effect op het libido. 34
Spreek erover met uw arts.
Bijwerkingen van hormoontherapie Verhoogde vetmassa en spiermassaverlies Een daling van de testosteronproductie veroorzaakt ook: • gewichtstoename, • daling van de spiermassa. Die toename van de vetmassa en het gewicht kan het risico op suikerziekte, hoge bloeddruk en/of hart- en vaataandoeningen verhogen.
36
Voor de behandeling.
Na de behandeling.
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen bij gewichtsproblemen? Het is belangrijk dat u probeert om uw gewicht onder controle te houden: • Neem regelmatig lichaamsbeweging. Houd daarbij rekening met uw leeftijd en capaciteiten. Frequente (3- tot 5-maal per week), korte (30 minuten) lichamelijke activiteiten zijn beter dan maar af en toe een lange activiteit. • Let op uw voeding. Beperk de totale calorie-inname alsook de hoeveelheid vet en suiker. In beide gevallen mag u niet aarzelen om de hulp in te roepen van een specialist: diëtist, fysiotherapeut, sportcoach … 38
Eet evenwichtig.
Bijwerkingen van hormoontherapie Borstontwikkeling bij de man (gynaecomastie) De hormonale behandeling kan zwellingen ter hoogte van de borstkas veroorzaken waardoor uw bovenlichaam gaat lijken op dat van een vrouw. Dit fenomeen noemen we gynaecomastie. Gynaecomastie kan pijn of overgevoelig heid van de borsten veroorzaken. Borstontwikkeling kan voor mannen psychologisch en sociaal zeer hinderlijk zijn.
40
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen bij gynaecomastie? U kunt pijnstillers en/of ontstekings remmers innemen. Soms zal de arts een behandeling voorschrijven die de werking van oestrogenen blokkeert. Ook lage dosissen bestralingstherapie kunnen de gynaecomastie onder controle brengen. Spreek erover met uw arts.
42
Draag ruimzittende kleding.
Bijwerkingen van hormoontherapie Irritatie van de huid (jeuk) U kunt hevige jeuk krijgen. De jeuk kan gepaard gaan met roodheid en huiduitslag. Die irritatie kan zeer onaangenaam zijn en kan uw slaap verstoren.
44
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen bij irritatie van de huid (jeuk) • Draag geen spannende kleding en geef de voorkeur aan natuurlijke vezels (katoen …). • Gebruik geen zeep als u een bad of een douche neemt. • Douch bij voorkeur met lauw water. • Gebruik bad- of douchegel. •G ebruik een vochtinbrengende crème. • U kunt ook een verzachtende crème of mentholpoeder gebruiken. • Indien nodig kan uw arts u een geneesmiddel voorschrijven.
46
Bijwerkingen van hormoontherapie Warmteopwellingen Warmteopwellingen of vapeurs zijn een typisch symptoom van de menopauze. Maar warmteopwellingen kunnen ook optreden bij mannen die een hormonale behandeling krijgen: • met plotselinge roodheid van het gezicht en de romp, • overvloedig, intens zweten, soms over het hele lichaam.
48
Hoewel warmteopwellingen goedaardig zijn, kunnen ze veel hinder veroorzaken.
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen tegen warmteopwellingen? • Draag bij voorkeur ruime kleding. • Vermijd te warme plaatsen en plotselinge temperatuurveranderingen. • Verkies natuurlijke materialen zoals katoen boven synthetische weefsels. Spreek erover met uw arts. Er zijn ook geneesmiddelen die u kunnen helpen.
50
Bijwerkingen van hormoontherapie Haargroei Testosteron zorgt tijdens de adolescentie voor de ontwikkeling van de mannelijke geslachtskenmerken: zware stem, spieren … maar ook haargroei. Als de testosteronproductie vermindert, • zal de beharing op de romp, de benen … verminderen, en • zal er minder haar op het gezicht groeien. Op zich is dat niet erg, maar samen met de toename van de vetmassa, de gynaecomastie … kan dat een negatieve invloed hebben op het zelfbeeld.
52
Voor de behandeling.
Na de behandeling.
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen als de haargroei vermindert? Om die veranderingen zo goed mogelijk op te vangen, moet u goed zorg dragen voor uzelf, uw lichaam en uw welzijn.
54
Bijwerkingen van hormoontherapie Osteoporose De hormonale behandeling kan ook botbroosheid veroorzaken en dus de stevigheid van de botten verminderen. Die ziekte, osteoporose genoemd, komt ook vaak voor bij vrouwen na de menopauze. Ze verhoogt het risico op botbreuken: • wervels, • heupen, • polsen …
56
Normaal bot
Osteoporosebot
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen bij osteoporose? • Lichaamsbeweging is het beste middel om osteoporose te bestrijden. • Ook calcium- en vitamine D-supplementen kunnen het risico op ontwikkeling van osteoporose tegengaan. Uw arts zal misschien een botdensitometrie aanvragen. Met dat onderzoek meet de arts de dichtheid van de botten en kan hij/zij al dan niet de diagnose osteoporose stellen. Bij bewezen osteoporose kan de arts geneesmiddelen voorschrijven om de botdichtheid te verbeteren.
58
Fysieke activiteit.
Calcium en vitamine D innemen.
Bijwerkingen van hormoontherapie Stofwisselingsstoornissen De gewichtstoename die kan optreden als gevolg van een hormonale behandeling, kan: • het vetgehalte in het bloed (cholesterol en triglyceriden) verhogen; • het risico op diabetes (suikerziekte) verhogen. Die stofwisselingsstoornissen kunnen hart- en vaatziekten in de hand werken, wat dan weer kan leiden tot een hartinfarct, een beroerte (cerebrovasculair accident) …
60
Hartinfarct
Cerebrovasculair accident
Bijwerkingen van hormoontherapie Wat te doen bij stof wisselingsstoornissen?
➊ Houd uw gewicht onder controle. ➋ Meet uw buikomtrek met een meetlint.
Als uw buikomtrek meer dan 94 centimeter bedraagt, loopt u een hoger risico op harten vaataandoeningen.
➌ Laat regelmatig het suikergehalte,
de cholesterolconcentratie en de serumtriglyceriden via een bloedafname checken.
➍ Pas uw levenswijze aan: lichaams beweging en voeding.
Als u diabetes of een te hoge cholesterol hebt, moet u daarvoor behandeld worden. 62
1
2
4
3
Gezonde levenswijze Hormonale behandeling en voeding Als u een hormonale behandeling krijgt, moet u nog meer aandacht besteden aan uw voeding: • Beperk het aantal calorieën dat u elke dag inneemt om gewichtstoename te voorkomen. • Eet vetarm en vooral minder dierlijke en cholesterolrijke vetten zoals palmolie. • Beperk de hoeveelheid snelle suikers (frisdrank, gebak, koekjes …). • Probeer minstens vijf porties fruit en groenten per dag te eten.
64
Gezonde levenswijze Hormonale behandeling en lichaamsbeweging Lichaamsbeweging is noodzakelijk om: • de spiermassa op peil te houden, • overgewicht te bestrijden, • osteoporose te voorkomen, • depressie en angst te voorkomen, • weer zelfvertrouwen te krijgen, • …
66
Gezonde levenswijze Een multidisciplinaire aanpak U staat niet alleen in uw strijd tegen prostaatkanker. Er is een heel team dat u kan helpen: • Huisarts, • Specialist, • Kinesist, • Diëtist, • Psycholoog, •…
68
Huisarts
Kinesist
Specialist
Psycholoog
Diëtist
Verklarende woordenlijst • Antiandrogenen: geneesmiddelen die de werking van testosteron op de prostaatcellen verhinderen. Antiandrogenen worden doorgaans gecombineerd met LHRH-agonisten bij het starten van een hormonale behandeling. • Calcium: stof die vooral in melk en melkproducten zit, en noodzakelijk is voor het behoud van de botmassa. • Diabetes: abnormale stijging van het suikergehalte in het bloed. • Gynaecomastie: opzwelling van de borstklier bij mannen. • Hypofyse: endocriene hersenklier. • Hypothalamus: deel van de hersenen dat onder meer de werking van de hypofyse regelt. • LHRH-agonisten: stoffen die de productie van het LHRH-hormoon blokkeren en op die manier ook de productie van het luteïniserend hormoon (LH), waardoor er geen testosteron kan vrijkomen in het bloed. 70
• LHRH-antagonisten: geneesmiddelen die de werking van LHRH belemmeren. • LHRH: hormoon dat door de hypothalamus wordt afgescheiden en de productie van luteïniserend hormoon (LH) stimuleert. • Luteïniserend hormoon (LH): hormoon dat door de hypofyse wordt afgescheiden en de productie van testosteron in de teelballen regelt. • Metastase: kwaadaardige gezwellen die op een andere plaats optreden dan de oorspronkelijke plaats van het eerste (‘primaire’) gezwel. • Osteoporose: ziekte die gekenmerkt wordt door overmatige botbroosheid en het breukrisico sterk verhoogt. • Testosteron: mannelijk hormoon dat voor 95% geproduceerd wordt door de testikels en voor 5% door de bijnieren. • Vitamine D: vitamine die de calciumopname bevordert. Vitamine D zit in sommige vette vissoorten en in vlees. • warmteopwellingen: warmteopstoten die enkele minuten duren en vaak gepaard gaan met rode vlekken en zweten.
De visuele Gidsen van de Patiënt
Hoe werkt de hormonale behandeling van prostaatkanker? Hoe kan je de bijwerkingen ervan opvangen? Hoe kan je je levenswijze aanpassen? Deze patiëntengids zal u dag na dag begeleiden en u helpen om actief en positief om te gaan met de hormonale behandeling van prostaatkanker.
NS Approval ID 596508 Revision date 11/2014
De hormonale behandeling van prostaatkanker
D/2014/9601/2 ISBN 9782875121660
9 782875 121660 >
Met de steun van
www.visuele-e-gids-hormonalePour plus d’info: •••••• behandeling-prostaatkanker.be
www.medipedia.be/••••••
