60 |
Tijdschrift Taal, jaargang 1, nummer 1
Meertaligheid Prima uitgangspunt voor meer taligheid Nederland profileert zich graag als multiculturele samenleving met ruimte voor diversiteit en etnische verscheidenheid. Toch worden kinderen met een andere thuistaal dan het Nederlands in ons onderwijs al vrij snel bestempeld als ‘zorgkind’. Of het nu gaat om kinderen met een eigen streektaal, minderheidstaal of allochtone taal, afwijkende klanken van het Algemeen Nederlands worden door onze leraren vaak niet bijzonder gewaardeerd. Laat staan dat men anderstaligheid kan zien als een positieve factor, een kans en een mogelijke bron van persoonlijke en maatschappelijke rijkdom. Auteur: Eelke Goodijk
61 |
Natuurlijk is men in het onderwijs terecht bezorgd om taalachterstand ten opzichte van het Nederlands bij anderstalige leerlingen, maar heel vaak wordt verzuimd om de wel aanwezige taalcompetenties bij deze kinderen te waarderen en te benut-
Meertaligheid
“Het gebruik van andere talen wordt binnen de schoolmuren vaak alleen maar ontmoedigd.”
ten. Het gebruik van andere talen wordt binnen de schoolmuren vaak alleen maar
Natuurlijk vraagt meertaligheid in onderwijs
tweetalige situatie, waarbij Fries en
ontmoedigd.
en opvoeding om een specifieke aanpak.
Nederlands naast elkaar functioneren in
Er zijn echter sterke, wetenschappelijk
Naast gedegen aandacht voor de Nederland-
alle domeinen van het sociaal, cultureel
onderbouwde argumenten die een betere
se taal, vraagt het van ouders en leraren ook
en maatschappelijk leven, verplichtte het
integratie van de thuistaal binnen het
een kwalitatieve investering in de thuistaal
onderwijs na te denken over vorm en
algemeen taalonderwijs rechtvaardigen.
van het kind. Op basis van hoge taalver-
didactiek van meertalig onderwijs.
Een goed systeem van onderwijs in de
wachtingen en affiniteit met taal pakken
Werd de Friese taal in het begin van de
minderheidstaal gaat meestal niet ten
jonge kinderen vaak spelenderwijs zelfs een
vorige eeuw alleen nog maar buiten de
koste van de beheersing van de meerder-
derde taal goed op. Belangrijke bemidde-
schooluren aangeboden, in de jaren dertig
heidstaal (Appel (1984), Baker (2000)).
lende factoren zijn welbevinden, leerplezier
krijgt het Fries ook ruimte onder school-
Voor anderstalige leerlingen leidt erken-
en intrinsieke motivatie.
tijd. Onder invloed van de emancipatori-
ning en validering van de eigen thuistaal
sche beweging krijgt de Friese taal in de
vaak tot versterking van het gevoel van
In de communicatie met ouders is het
jaren vijftig meer ruimte als voertaal bin-
aanvaarding en eigenwaarde. Psycho-
waardevol om het harmonisch samenspel
nen het lager onderwijs. Het Fries speelt
logisch is dit een veel sterkere basis om
tussen thuistaal (-talen) en de aandacht
dan nog vooral een rol ter overbrugging
de ontwikkeling van een tweede taal
voor een tweede, later eventueel zelfs
van de kloof tussen thuistaal en schooltaal.
op te bouwen dan latente afwijzing.
derde, taal te ondersteunen. Te vaak nog
Het beleid was in feite alleen gericht op
Constructief omgaan met taaldiversiteit
geven leraren en begeleiders negatieve sig-
een betere beheersing van het Nederlands,
creëert meer openheid en leermotiva-
nalen af als het gaat om het functioneren
dus op eentaligheid.
tie voor andere talen bij álle leerlingen.
van een thuistaal naast het Nederlands.
Vanaf 1974 treedt er, mede op basis van
Het versterkt het taalbewustzijn en het
Vanuit de overtuiging dat meertaligheid
vernieuwde inzichten door wetenschap-
taalgevoel, en het zorgt voor een betere
niet een probleem, maar juist een kans
pelijk onderzoek, een verschuiving op in
interculturele verstandhouding in de klas.
is, kunnen ouders met meer zelfvertrou-
het denken over en het beleid ten aanzien
Meertalige kinderen ontwikkelen zich
wen en actiever de ontwikkeling van de
van het Friese taalonderwijs. Meertalig-
‘taliger’ dan hun eentalige leeftijdsgenoot-
moedertaal naast een tweede of eventueel
heid wordt meer gezien als een kans en
jes. Een meertalige opvoeding stimuleert
derde taal stimuleren. Bovendien zijn ze
een uitdaging.
de algemeen cognitieve ontwikkeling van
zich dan vaak ook meer bewust van hun
Vanaf 1980 is de Friese taal een verplicht
kinderen (Ianco-Worrell (1972), Lambert
opvoedende rol ten aanzien van het Ne-
vak op school en wordt het gebruik van
& others (1993), Bialystok (2004)).
derlands, wat tot gevolg heeft dat de com-
Fries als voertaal facultatief. Het Fries
municatie in het gezin meer beredeneerd
wordt opgenomen in de kerndoelen voor
plaatsvindt. En dit is op lange termijn een
het onderwijs en via het Europees hand-
belangrijk gegeven.
vest voor regionale of minderheidstalen
Investeren in de thuistaal
ingebed in de Europese en Nederlandse Juist jonge kinderen leren nog heel gemakkelijk en op een natuurlijke manier
Naar de situatie in Fryslân
wetgeving. Het beleid is voortaan gericht op de ontwikkeling van tweetaligheid bij Nederlands- en Friestalige kinderen.
meerdere talen naast elkaar. Dit pleit voor vroeg vreemdetalenonderwijs,
In de provincie Fryslân is in de loop
In de loop der jaren wisselen verschillende
waarbij zelfs een derde taal tot de moge-
der jaren veel ervaring opgedaan met
meertalige onderwijsmodellen elkaar af
lijkheden behoort.
meertalig onderwijs. De specifieke
en/of functioneren ze naast elkaar. De
62 |
Tijdschrift Taal, jaargang 1, nummer 1
“Constructief omgaan met taaldiversiteit creëert meer openheid en leermotivatie voor andere talen bij álle leerlingen.”
en Ytsma, 2008). Doel van het project was te komen tot een vorm van drietalig basisonderwijs, dat zowel gericht is op de kerndoelen voor Fries, Nederlands en Engels. Dit betekent dat de drie talen niet alleen als schoolvak worden onderwezen, maar ook als voertaal in de klas worden gebruikt. De scholen werden vanuit de onderwijsadviesdienst CEDIN begeleid,
laatste tijd kristalliseren de verschillende
eens dat veel leraren de Friese taal zelf
terwijl de monitoring plaatsvond door de
modellen zich uit in de volgende twee,
vaak onvoldoende beheersen en het vak
Fryske Akademy. De resultaten van de
meest gangbare, toepassingsvormen:
niet adequaat aanbieden.
drietalige proefscholen bleken na acht
‘Mainstream met vreemdetaalonderwijs’
Omdat het mainstreammodel of een ande-
jaar werken volgens het model ‘Two way/
(Baker en Jones, 1998), waarbij naast
re zwakke vorm van tweetalig onderwijs
dual language’ (of misschien beter: ‘three
het Nederlands ook de vakken Fries en
lange tijd als meest gangbaar functioneer-
way/triple language’) zeer positief af te
Engels worden aangeboden en de vorm
de, is het zeker niet verbazingwekkend
steken tegenover die van de mainstream-
‘Two way/dual language’, waarbij min-
dat in alle inspectierapporten het onder-
controlescholen.
stens twee talen als vak én als voertaal
wijs in de Friese taal, zowel op leraar- als
Met betrekking tot de Nederlandse taal
functioneren.
op leerlingniveau, onvoldoende scoort. Op
scoorden de drietalige scholen nu op het
grond van eerder genoemd wetenschap-
landelijk gemiddelde, voor Fries scoor-
Bij de toepassingsvorm ‘Mainstream met
pelijk onderzoek is het eveneens niet
den ze aanmerkelijk beter dan de andere
vreemdetalenonderwijs’ blijft de investe-
verbazingwekkend, maar wel opvallend,
scholen en wat betreft het Engels waren
ring in Fries en Engels echter marginaal.
dat de resultaten voor Nederlandse taal
de resultaten vergelijkbaar, maar voelden
Een half uur Engelse of Friese les per
ook achterblijven bij het landelijk gemid-
de leerlingen zich veel competenter en
week is niet voldoende voor een goede
delde. Immers, een slechte beheersing
gedroegen ze zich adequater.
doorontwikkeling van die talen. Friesta-
van de moedertaal heeft ook negatieve
lige kinderen leren veel te weinig school-
consequenties voor het aanleren van een
De positieve resultaten van deze pilot
taal en idioom in de eigen taal om deze
tweede of derde taal.
leidden in 2006 tot de oprichting van een netwerk van drietalige scholen in Fryslân
op een hoger niveau te kunnen blijven gebruiken. Mainstream met vreemdetaal-
Bovenstaande bevindingen hebben de
(Netwurk 3TS, Netwurk Trijetalige Skoallen).
onderwijs leidt, door de onevenredige
afgelopen tien tot vijftien jaar geleid tot
Netwerk 3TS begon eind 2006 met zeven
gerichtheid op de Nederlandse taal, bij
een switch naar een veel sterkere vorm
basisscholen en is inmiddels na 2½ jaar
veel tweetalige Friese kinderen dus juist
van onderwijs in twee- of meertaligheid,
aangegroeid tot 25 scholen. Het netwerk
tot afnemende meertaligheid. Met betrek-
namelijk het ‘Two way/dual language’-
wil de komende jaren doorgroeien tot 50
king tot het Engels zijn de perspectieven
model.
scholen in 2012.
iets minder somber omdat de functionaliteit van het Engels in onze mondiale samenleving alleen maar toeneemt. Jonge kinderen worden via televisie en computer (-spelletjes) al overspoeld met verrij-
De Trijetalige Skoalle (drietalige school)
Uitgangspunt bij drietalig onderwijs is een consequente scheiding van de voertalen. Met voertaal bedoelen we de instructietaal tijdens de leertijd, dus vanaf
kende Engelse taal.
In 1997 is in Fryslân een project gestart
het moment dat een leerling de klas bin-
Maar met betrekking tot het Fries vindt
met zeven drietalige scholen. Deze scholen
nenkomt tot het eind van de schooldag.
er bij het mainstreammodel minimale
volgden acht jaar lang een internationaal
Alle individuele en groepscommunicatie
kwalitatieve en functionele input plaats,
beproefd concept van meertaligheid, waar-
verloopt volgens vaste voertaalafspraken.
wat dus leidt tot verminderde toepas-
bij drie talen naast elkaar functioneerden
Daarnaast speelt transfer een belangrijke
singsmogelijkheden. Daarbij komt nog
als vak en als instructietaal (Van Ruijven
rol. Onderwijs in de ene taal kan een gun-
63 |
Meertaligheid
stig effect hebben op de beheersing van
het Fries wordt gegeven. Het Netwurk
telijk worden vastgelegd. Hetzelfde geldt
de andere taal. Het is dan wel belangrijk
3TS gaat ervan uit, dat een school zich
als scholen kiezen voor een Engelstalig
dat leerlingen voldoende worden bloot-
pas drietalig mag noemen als het in groep
aanbod.
gesteld aan beide talen, in en buiten de
1 en 2 een voertaalverhouding nastreeft
school, en dat ze voldoende gemotiveerd
van minimaal 40% Fries naast 60%
In plaats van of naast de keuze voor lesma-
zijn om die talen te leren.
consequent Nederlands, met eventueel
teriaal in een andere voertaal kan de school
Vaak gaat het bij transfer vooral om
iedere week structurele aandacht voor
ook kiezen voor een betere afstemming van
dieper liggende, taalonafhankelijke
het Engels. Vanaf groep 3 hanteert de
het tweede/derde voertaalonderwijs op het
vaardigheden, zoals bijvoorbeeld tekst-
school minimaal twee dagdelen Fries
zaakvakonderwijs. Hierdoor kan een soort
begrip. Als je begrijpend lezen in het
als voertaal tegenover ongeveer zeven
win-winsituatie ontstaan voor zowel het
Fries krijgt, zal dat effect hebben op je
dagdelen Nederlands en wekelijks een
onderwijs in de zaakvakken als voor het
vaardigheden bij begrijpend lezen in het
vaste activiteit in het Engels. Vanaf groep
tweede/derde voertaalonderwijs.
Nederlands.
7 functioneert het Engels minimaal een dagdeel als voertaal.
Terwijl op veel scholen in Fryslân nog altijd vrij willekeurig wordt geswitched tussen Nederlands en Fries, werkt men op 3TS-scholen juist zeer gedisciplineerd met taalscheiding.
Meertaligheid bij de zaakvakken
Verrijkend taalonderwijs Bij verrijkend taalonderwijs (term overgenomen van Brouwer & Van Graft, 2003) wordt steeds uitgegaan van de bestaande
Dit is van belang omdat leerlingen op deze
Expressievakken en bewegingsonderwijs
zaakvakles. De doelstellingen van deze
manier meer gestimuleerd worden om
lenen zich goed voor het gebruiken van
les zijn onverkort gehandhaafd. De les-
zich in een tweede of derde taal actief te
een andere voertaal dan het Nederlands.
sen worden zoveel mogelijk gelaten zoals
ontwikkelen. Jonge, Friestalige kinderen
De meeste 3TS-scholen hebben dan ook
ze zijn, maar worden verrijkt door er
worden op de Nederlandstalige dagdelen
niet zoveel moeite met het invullen van
doelbewust functioneel-talige activiteiten
heel consequent aangesproken in het Ne-
één Friese en/of Engelse middag. Lastiger
aan toe te voegen. Te denken valt aan
derlands. Andersom worden Nederlands-
wordt het wanneer een tweede Friese of
activiteiten op het gebied van mondelinge
talige kinderen op de Friestalige dagdelen
Engelse middag moet worden ingevuld.
taalvaardigheid, schrijf- en leesvaardig-
ondergedompeld in het Fries. Als aanvul-
Meestal is er niet voldoende geschikt les-
heid en taalbeschouwing. Bij mondelinge
ling op het two way/dual language systeem
materiaal in de andere taal voorhanden
taalvaardigheid kan worden gedacht aan
krijgt ook het Engels in toenemende mate
en wordt er nogal een beroep gedaan op
spreken, luisteren en gesprekken voeren.
vanaf groep 1 een structurele plek in het
de inzet en creativiteit van de leerkracht.
Ook woordenschat is een geschikt domein,
onderwijs. De Trijetalige Skoalle investeert
Taalsintrum Frysk, onderdeel van CEDIN,
omdat er juist bij de zaakvakken vaak
kwalitatief en kwantitatief in drie verschil-
heeft voor een aantal zaakvakgebieden
specifieke woorden en begrippen aan de
lende talen.
thematisch materiaal ontwikkeld, dat
orde komen. Elk domein kan nog worden
Omdat het aantal lesuren per week niet
scholen kunnen gebruiken op hun Friese
uitgewerkt in aspecten als taaltaken, taal-
verschilt van reguliere scholen, komt de
middag. Om geen overlap en extra werk
gebruiksituaties, regels, strategieën en de
extra investering in meertaligheid niet
te genereren wordt scholen geadviseerd
communicatieve context.
uit een verhoging van het aantal lesuren
om bewust en selectief met het zaakvak-
Het domein ‘spreken’ kan bijvoorbeeld nog
Fries en Engels. De extra investering
aanbod om te gaan. Wanneer scholen
worden uitgewerkt in informatie verzamelen
komt vooral uit het functioneel toepas-
kiezen voor een toepasselijk Friestalig
en doorgeven, dus een beschrijving geven,
sen van meerdere talen als voertaal in
thema bij het zaakvakonderwijs, moeten
verslag uitbrengen, spreken over verza-
het onderwijs. Dit betekent dat in groep
ze het aandurven om een minder relevant
melde informatie, samenvatten, vertellen,
8 na het vak Engels, bijvoorbeeld het
thema uit het reguliere Nederlandstalig
informatie geven, vragen beantwoorden,
vak aardrijkskunde in het Engels wordt
aanbod te schrappen. Het een en ander
ervaringen vertellen, mening geven, vragen
onderwezen en dat op de Friese middag
moet natuurlijk wel verantwoord en
stellen, doorvragen om meer info te krijgen,
na het vak Fries ook het vak biologie in
beargumenteerd plaatsvinden en schrif-
et cetera.
64 |
Literatuur
Tijdschrift Taal, jaargang 1, nummer 1
Maar het kan ook uitgewerkt worden in
Tot slot
‘overtuigen/beïnvloeden’. Hierbij gaat het Appel, R. (1999). Taalbeleid, vernieuwing en
om beargumenteren, discussiëren, proble-
Door het zaakvakonderwijs te verrijken
verbetering van het taalonderwijs op de basis-
men met elkaar oplossen, tot handelen/
met expliciet talige activiteiten in zowel
school. Tilburg: Zwijsen.
actie aanzetten of verzoeken.
het Nederlands, Fries als ook Engels,
Maar bij spreken kun je ook denken aan
investeer je extra in het talenonderwijs en
Baker C. en P. Jones (1998). Encyclopedia of
‘je stemming of gevoelens leren uiten’. Of
zorg je bovendien voor verdieping binnen
Bilingualism and Bilingual Education. Clevedon:
‘amuseren’, dat wil zeggen een anekdote
het zaakvakonderwijs. Bijkomend voordeel
Multilingual Matters.
of verhaal vertellen of een mop of grappig
voor 3TS-scholen in Fryslân is dat scholen
verhaal. Of aan: ‘spelen met woorden en
ook Fries- en Engelstalige verrijkingsacti-
zinnen’ (Brouwer & Van Graft, 2003).
viteiten in het zaakvakonderwijs kunnen
Bialystok, E. et al (2004), Bilingualism, Aging,
inpassen. Hiermee kan, zelfs met een Ne-
and Cognitive Control: Evidence from theSimon Task. Psychology and Aging, 2004, Vol. 19, No. 2,
Door dergelijke taalactiviteiten uit de vier
derlandse zaakvakmethode op een Friese
290- 303.
hoofddomeinen van het taalonderwijs toe te
of Engelse middag, toch een kwalitatieve
voegen aan bestaande zaakvaklessen, win-
taalimpuls aan de Friese of Engelse taal
Brouwer, Tj. (2004). Horizontaal en verticaal: een
nen deze aan kwaliteit, terwijl bovendien
worden gegeven.
interactieve taalzaakvakles heeft het allemaal.
een duidelijke transfer plaatsvindt van het
Het een en ander vraagt echter wel een
Vonk, jrg 35, nr. 3.
taalleesonderwijs naar de zaakvakken.
bepaalde inspanning van de leraren. Het
In een verrijkte zaakvakles kunnen zo ook
vraagt om een structurele aanpak en
Brouwer, Tj. en M. van Graft (2003). Taal in
verschillende taalactiviteiten in de Friese
duidelijke aanwijzingen voor het uitvoeren
andere vakken: verrijken of ver-reiken?
en/of Engelse taal worden uitgevoerd. Om
van de zaakvakles. Naast de afstemming
Enschede: SLO.
de betrokkenheid van leerlingen te vergro-
van de curricula voor taal- en zaakvakles-
ten, moeten vooral interactieve en coöpe-
sen moet ook terdege aandacht besteed
Ianco-Worrell, A.D. (1972): ‘Bilingualism and
ratieve werkvormen worden gehanteerd,
worden aan de wijze waarop de interactie
cognitive development’. In: Child Development 43.
zodat veel horizontale interactie tussen
(horizontaal en verticaal) vorm en inhoud
p. 1390-1400.
leerlingen ontstaat. Naast interactie tussen
krijgt. Daarvoor is onderlinge afstemming
de leerlingen onderling zijn ook gesprekken
in het team en taalbeleid noodzakelijk.
Inspectie van het onderwijs (2001). Het onderwijs
onder leiding van de leraar van belang. Bij
Een uitdaging voor gespecialiseerde on-
in het Fries op de basisscholen in Friesland. De
deze verticale interactie (leraar-leerling)
derwijsadviseurs om hierin een goede en
stand van zaken. Inspectierapport, nr.2001-4.
fungeert het zogenoemde kaatsmodel (zie T.
langdurige ondersteuning te bieden. Een
Utrecht: SDU.
Brouwer, 1998).
uitdaging die zeker de moeite waard is, omdat meertaligheid in plaats van beper-
Inspectie van het onderwijs (2005). De kwaliteit
kingen, juist zoveel kansen biedt. Meerta-
van het vak Fries in het basisonderwijs en het
ligheid is immers een prima uitgangspunt
voortgezet onderwijs in de provincie Fryslân.
Taaldidaktyk foar de basisskoallen yn Fryslân.
Utrecht: SDU.
Praktyk en teory fan meartalich ûnderwiis. Ljou-
voor meer taligheid.
wert: GCO-Fryslân, Taalsintrum Frysk. Lambert, W. E., Genesee, F., Holobow, N., & Chartrand, L. (1993). Bilingual education for majority
Ytsma, J. en Beetsma, D. (2001). Drietalig onder-
english-speaking children. European Journal of
wijs in Fryslân. Moer nr. 1: 3-10.
Dit artikel is een bewerking van een artikel dat eerder gepubliceerd is in de bundel
Psychology of Education, 8(1), 3-22. Ytsma, J. (1998), Trilingual education at primary
Taalspecialisten aan het werk.
Myers- Scotton, C. (2006) Multiple Voices; an
level: problems and prospects. In: J. Arnau &
introduction to Bilingualism. Blackwell
J.M. Artigal (eds.). Immersion Programmes: a
Eelke Goodijk is onderwijsadviseur bij
Publishing, Malden- Oxford- Victoria.
European Perspective. Universitat de Barcelona,
CEDIN.
pp. 637-646.
[email protected]
