ATLAS
VAN
VERDWENEN STEDEN Aude de Tocquevi lle Illustraties
K a r i n D o er i n g- F r o g er
INHOUDSOPGAVE yfghm, yghnkl
AFRIKA
AMERIKA
Antinoöpolis, EGYPTE
12
Bannack, VERENIGDE STATEN
32
Carthago, TUNESIË
16
Calico, VERENIGDE STATEN
34
Djémila, ALGERIJE
18
Centralia, VERENIGDE STATEN
38
Kolmannskuppe, NAMIBIË
20
Epecuen, ARGENTINIË
42
Leptis Magna, LIBIË
24
Gagnon, CANADA
46
Nova Cidade de Kilamba, ANGOLA
28
Humberstone, CHILI
48
Pulacayo, BOLIVIA
50
Rhyolite, VERENIGDE STATEN
52
Teotihuacán, MEXICO
54
Tikal, GUATEMALA
58
Vilcabamba, PERU
60
AZIË Agdam, AZERBEIDZJAN
64
Angkor, CAMBODJA
66
Babylon, IRAK
70
Bam, IRAN
72
Fatehpur Sikri, INDIA
76
Hattusa, TURKIJE
78
Hiroshima, JAPAN
82
EUROPA
Hashima, JAPAN
84
Kadyktsjan, RUSLAND
88
Kantubek, OEZBEKISTAN
90
Balestrino, ITALIË
118
Kayaköy, TURKIJE
94
Colesbukta, NOORWEGEN
120
Lothal, INDIA
96
Fleury-devant-Douaumont, FRANKRIJK
124
Mandu, INDIA
100
Jeoffrécourt, FRANKRIJK
126
Mari, SYRIË
102
Pompeï, ITALIË
128
Ma’rib, JEMEN
106
Prora, DUITSLAND
132
Massada, ISRAËL
108
Prypiat, OEKRAÏNE
134
Sanzhi, TAÏWAN
112
Seseña, SPANJE
138
Shi Cheng, CHINA
114
Varosha, CYPRUS
142
12 | A F R IK A
EGYPTE • 27° 50’ N 30° 50’ O
ANTINOÖPOLIS In memoriam
O
p de eerste dag van de maand Hathor,
ringmuur’ (meer dan zeven kilometer) uiteenzet
in het ‘tweede jaar van de 226ste Olym-
en in het zand de plaats voor de triomfboog mar-
piade’, preciseert Marguerite Yourcenar
keert.
in haar boek Herinneringen van Hadrianus, ver-
Aldus verrijst de stad Antinoöpolis, gewijd aan
drinkt de schone Antinoüs, de grote liefde van
Osiris-Antinoüs, de laatste der Egyptische goden,
keizer Hadrianus, in de Nijl. Het is in de herfst
die in het Romeinse Rijk aanbeden zal worden tot
van het jaar 130 en de keizer is juist op bezoek in
de komst van het christendom. De stad ontleent
de Romeinse provincie Egypte. De dag waarop
haar welvaart aan de belasting op koopwaar be-
Antinoüs verdrinkt, is ook de ‘gedenkdag van de
stemd voor Rome en is, tot haar verwoesting door
dood van Osiris, de god van
de Arabieren in 619, hoofd-
de doodsstrijd’, die ritueel ge-
stad van Midden-Egypte.
vierd wordt met bittere tranen
Daarna is het niet meer dan
en geweeklaag. Was het een
een klein dorpje (dat nu
ongeluk, zelfmoord? Het ver-
El-Shaikh Ebada heet). De
haal gaat dat de efebe zich zou hebben opgeofferd om zijn keizerlijke geliefde te bescher-
Een bedevaartsoord voor heel Egypte
geleerden in het gevolg van de napoleontische expeditie van 1799 vinden er niet meer
men tegen een onheilspellen-
dan een nog vrijwel intacte
de profetie. Het drama speelt
triomfboog en de porticus
zich af op vijfhonderd kilome-
van een theater.
ter ten zuiden van Alexandrië,
Als de Franse archeoloog
‘in de buurt van een halfverge-
Albert Gayet de plek een
ten faraonische tempel’. Hadrianus besluit direct
eeuw later onderzoekt, is alles verdwenen. De tot
om van het heiligdom ‘een bedevaartsoord voor
kalk verpulverde stenen zijn gebruikt bij de bouw
heel Egypte’ te maken, zodat Antinoüs – samen-
van suikerfabrieken of als bodemverbeteraar op
gesmolten met Osiris – op Griekse wijze vereerd
de akkers. In zijn logboeken beschrijft hij de stad
kan worden ‘met spelen, dans en rituele offers’.
aan ‘de oevers van de Nijl, op de grens van de
Marguerite Yourcenar vertelt hoe Hadrianus met
woestijn […], half op de vlakte, half in de woes-
zijn architecten over de rotsachtige heuvels wan-
tijn, als een immens parallellogram waarvan men
delt, waar hij ‘zijn plan voor een 45 stadia lange
de omtrekken kan onderscheiden onder de zand-
58 | A M ERI K A
GUATEMALA • 17° 13’ N 89° 36’ W
TIKAL Op de vlucht voor de honger et is maar een paar honderd meter lo-
H
de hele regio toe. Twee eeuwen later zijn de ruïnes
pen van de ingang tot de belangrijkste
volledig opgeslokt door de jungle. Hoe kan een
ruïnes van Tikal, maar de vegetatie is zo
eeuwenoude beschaving zo snel worden uitgewist?
dicht dat een wandeling over het terrein elke toe-
Sommigen menen dat Tikal niet verwoest werd,
rist tot een ontdekkingsreiziger maakt. Die wande-
maar dat ze verlaten is. Klimatologische verande-
ling vormt een goede voorbereiding op de visuele
ringen zouden de lokale hulpbronnen hebben uit-
schok die u op het Grote Plein te wachten staat.
geput. Het is een feit dat het grondgebied van de
Daar staan de twee markantste piramides van deze
Maya’s aan het einde van de 8ste eeuw een lange
bijzondere stad groot en mysterieus tegenover el-
periode van droogte heeft gekend. Hoe dan ook,
kaar, aan vier zijden voorzien van trappen die naar
in de 10de eeuw is de stad volledig verlaten. Maar
de top leiden. Volgens sommige archeologen com-
dankzij verhalen bleef de herinnering bestaan en
municeerden daar de priesters van de ene tempel
werd de plek aan het einde van de 17de eeuw her-
met hun collega’s van de andere. Is het toeval dat
ontdekt. De eerste officiële exploratie dateert van
het woord Tikal zich laat vertalen als ‘de plek van
1848. Vervolgens hebben onderzoekers te voet of
de stemmen’? Tikal is de wieg van de klassieke
per ezel Tikal in kaart gebracht en gefotografeerd,
Mayabeschaving (250-900 n.C.).
en ook geplunderd. De landingsbaan die in 1951 bij
De vindplaats omvat meer dan alleen deze centrale
de vindplaats werd aangelegd, vormt het begin van
acropolis. In het hart van wat nu een nationaal park
een nieuw avontuur.
is staan schitterende tempels, koninklijke paleizen
Tikal laat zich het beste vroeg in de morgen ontdek-
en monumentale beelden die de vijftig meter hoge
ken, vanaf de top van de tempel van de ‘tweekop-
tweelingtempels lijken te bewaken. Veel bouwwer-
pige slang’, die de vindplaats met zijn 65 meter
ken zijn voorzien van bas-reliëfs met symbolen,
domineert. De mensenoffers en de sociale onrecht-
en overal vertellen stèles met hiëroglyfische tek-
vaardigheid van deze beschaving, die van de 3de
sten over de geschiedenis van de stad die een van
tot de 9de eeuw een gigantisch gebied besloeg, zijn
de machtigste hoofdsteden van de Maya’s was. Op
dan vergeten en men ziet alleen dit schitterende
haar hoogtepunt, rond 600 n.C., telde de stad zo’n
beeld van piramides die boven het tropische woud
vijfhonderdduizend inwoners. Er werd onderwijs
verrijzen, de laatste overblijfselen van een op haar
gegeven in het hiëroglyfenschrift, de kunsten, as-
hoogtepunt verdwenen beschaving. Een bos zo
tronomie en architectuur. Kunstenaars, intellectu-
dicht, zo groen, dat het moeilijk te geloven is dat
elen en aristocratische families stroomden vanuit
de Maya’s ooit door droogte zijn verslagen.
66 | A Z I Ë
CAMBODJA • 13° 26’ N 103° 50’ O
ANGKOR ’Schuilplaats van antieke mysteries’
D
ie antieke mysteries, dat zijn de myste-
ning in het leven: de ‘God-koning’ gesymboliseerd
ries waar de Franse schrijver Pierre Loti
door de tempel-berg. Op haar hoogtepunt telt de
aan moet denken als hij de tempel van
stad bijna 750.000 inwoners, maar de ineenstor-
Bayon ziet, een van de beroemdste bouwwerken
ting van het keizerrijk van de Khmer – door een
van de vroegere hoofdstad van het koninkrijk
aantal oorzaken, zoals zo vaak – versnelt de onver-
Cambodja. Ondanks de overvloedige literatuur
mijdelijke ondergang van Angkor. Vanaf de 15de
over dit hoogtepunt van de archeologie, van
eeuw worden de bewoners geteisterd door een op-
Pierre Loti tot André Malraux, bevat de vind-
eenvolging van overstromingen en droogtes. Het
plaats nog heel wat mysteries.
ingenieuze irrigatiesysteem
De restanten liggen verspreid
dat
over zo’n duizend vierkante
letterlijk en figuurlijk laat
kilometer en er is sinds de 19de
bloeien is in verval geraakt
eeuw honderden malen gegraven, bestudeerd, gemeten en ontcijferd. Er bestaan talloze romantische hypotheses over het ontstaan, de bloeitijd en het verval van Angkor. Ongetwijfeld is een deel daarvan op
Elk jaar ontdekken drie miljoen toeristen de vroegere hoofdstad van het koninkrijk Cambodja.
Angkor
eeuwenlang
en kan de landbouw niet langer beschermen. Naast die ecologische oorzaken is ook de macht van de koningen tanende, de stad krijgt aanvallen van naburige rijken te verduren en bovendien
z’n minst geïnspireerd door
breekt er een epidemie uit
romantische dichters. Maar
van de zwarte pest. Als Euro-
op sommige punten zijn his-
pese missionarissen de stad
torici het wel met elkaar eens.
in de 16de eeuw ontdekken,
In de 9de eeuw n.C. legt grondlegger Jayavarman
is die bijna geheel verlaten. Men kan zich hun
II de basis voor de dynastie van de Khmer en van-
verbijstering voorstellen bij het zien van die im-
uit zijn prinselijke stad domineert hij waarschijn-
mense, vrijwel geheel overwoekerde ruïnes: mys-
lijk het hele middendeel van het huidige Cambod-
terieuze blokken zandsteen, groen van het mos,
ja. De stad is doordrenkt van de Indiase cultuur
restanten van paleizen, torens, tempels, beelden
en als aanhanger van het shivaïsme roept Jayavar-
en bas-reliëfs met strijdtaferelen en afbeeldingen
man de cultus van de goddelijke macht van de ko-
van olifanten, prinsen en goden.
82 | A Z I Ë
JAPAN • 34° 23’ N 132° 27’ O
HIROSHIMA Het drama te boven gekomen
‘J
e hebt niets gezien in Hiroshima’… Die le-
niets van om het even welke andere Japanse me-
gendarische zin uit de film Hiroshima mon
tropool. De stad telt een miljoen inwoners. Voor
amour van Alain Resnais klinkt keer op keer
de verwoesting waren dat er iets meer dan drie-
uit de mond van de Japanse acteur Eiji Okada. Het
honderdduizend – waaronder enkele duizenden
is een afschuwelijke conclusie: verschrikking laat
dwangarbeiders uit China en Korea. De stad is
zich niet delen, ze is niet te beschrijven voor dege-
opgezet volgens een geometrisch plan en wordt
ne die het niet heeft meegemaakt. Iedereen kent de
doorsneden door verschillende rivieren die alle
naam van deze kustplaats op het eiland Honshu.
richting de zee stromen. De grote, luidruchtige
In de Tweede Wereldoorlog was de stad een stra-
verkeersaders omzoomd door kantoren van glas en
tegisch industrieel centrum, dat op de ochtend
staal, de straten waar zich het nachtleven concen-
van 6 augustus 1945 binnen enkele seconden van
treert en de kalme moderne wijken staan zij aan
de kaart werd geveegd door het eerste atoombom-
zij met diverse getuigen van de wederopbouw in
bardement in de geschiedenis. Het beeld van die
de jaren vijftig. Ook het laat-16de-eeuwse kasteel,
gigantische radioactieve paddenstoel die binnen
een immens gebouw met de voor de feodale pe-
twee minuten een hoogte van tienduizend meter
riode kenmerkende vijf verdiepingen en een dak
bereikte en een schokgolf ontketende die alles op
met kunstig bewerkte pannen, is na de Tweede
zijn weg omverblies, staat op ieders netvlies ge-
Wereldoorlog herbouwd met gewapend beton.
brand. Op de plek van de volledig verwoeste stad,
Andere monumenten herinneren minder subtiel
die voornamelijk uit hout bestond, is nog een kale,
aan de martelingen die de slachtoffers hebben on-
modderige vlakte te zien, met her en der restanten
dergaan. De meeste staan in het Herinneringspark
van betonnen gebouwen en het verkoolde skelet
van de vrede, zoals het opvallende Genbaku, een
van een boom. De onverdraaglijke beelden van gru-
bakstenen expositieruimte waarvan de centrale
welijk verbrande overlevenden – hibakusha – staan
koepel, verwoest door de explosie van 1945, nooit
in ons geheugen gekerfd. Dat geldt ook voor de ver-
is hersteld. Op een door de architect Kenzo Tange
schrikkelijke stoet kankerpatiënten en misvormde
ontworpen cenotaaf worden elk jaar de namen bij-
baby’s, die getuigen van de waanzin van een wereld
geschreven van alle mensen van wie men weet dat
waarin de wetenschap niet langer synoniem is aan
ze tijdens het bombardement of aan de gevolgen
vooruitgang, maar ook aan verwoesting.
daarvan zijn overleden. Na bijna zeventig jaar is
Het moderne Hiroshima is op dezelfde plek her-
het eerste nucleaire drama in de geschiedenis van
bouwd en onderscheidt zich tegenwoordig in
de mens nog lang niet vergeten.
128 | E U ROPA
ITALIË • 40° 45’ N 14° 30’ O
POMPEÏ Onder de vulkaan
G
een enkele verdwenen stad roept zo veel
drama, waarbij zijn oom Plinius de Oudere om
en zulke heftige emoties op als Pompeï.
het leven kwam, van een afstand bij en hij heeft
Alle facetten van haar verhaal raken ons
alles wat hij zag opgeschreven: de wolk in de vorm
in onze ziel: de omvang en de onverwachtheid van
van een parasolden die de streek plotseling in
de eruptie van de Vesuvius die de stad voor zeven-
zwarte duisternis hulde, de asregens en de vallen-
tien eeuwen van het aardoppervlak wegvaagde; de
de puimstenen, de kreten om hulp, de instortende
paradox dat de stad juist dankzij die vernietiging
gebouwen… Hoe meer restanten er tijdens de op-
duizenden jaren bewaard is gebleven; de onuit-
gravingen aan het licht kwamen, des te preciezer
puttelijke bron van ontdekkingen die ze ondanks
het verloop van de eruptie kon worden gerecon-
meer dan twee eeuwen van
strueerd. Men vond natuur-
onderzoek nog steeds is. Wat
lijk slachtoffers verpletterd
de meeste indruk maakt, is
onder of gestikt in het lapilli
de getuigenis van het dagelijks leven van tweeduizend jaar geleden, de aangrijpende aanwezigheid van de slachtoffers, verstijfd door de gloeiende as. Hun tragische lot leidde tot talloze kunst-
Het tragische lot van Pompeï vormde de inspiratiebron voor talloze kunstwerken.
(steengruis),
degenen
die
dachten dat ze ontsnapt waren maar die alsnog stierven in de hitte van de pyroclastische stroom. Er zijn bijna 1250 lijken blootgelegd. Maar er zijn ook duizenden details
werken: van de roman De
aan het licht gekomen over
laatste dagen van Pompeï van
het leven in deze welvarende
E. Bulwer-Lytton (1834) tot
stad die gespecialiseerd was
de spektakelfilm Pompeii (2014), om nog maar
in de handel in olie en wijn. Pompeï wordt zelden
te zwijgen over de vele tv-films, documentaires,
in geschriften uit die tijd genoemd, met uitzon-
stripboeken en videospellen. Men zegt zelfs dat
dering van een vechtpartij tussen ‘hooligans’ die
de eerste opgravingen in Pompeï, halverwege de
leidde tot een tienjarig speelverbod voor de gladi-
18de eeuw, de aanzet gaven tot de empirestijl. De
atoren en een aardbeving in 62 n.C., waarvan de
omstandigheden rond de catastrofe die de stad
stad nog niet hersteld was.
in 79 n.C. trof zijn al vanaf het moment dat het
De overblijfselen van deze historische stad zijn in-
gebeurde bekend. Plinius de Jongere woonde het
drukwekkend: een terrein van 44 hectare (waar-
134 | E U ROPA
OEKRAÏNE • 51° 23’ N 30° 06’ O
PRYPIAT Een nucleair Pompeï
H
et is toerisme van een twijfelachtig
stad, die drie kilometer ten noorden van de centra-
allooi, maar er zijn zeker liefhebbers
le ligt, maakt een vreemde indruk. In de bloeitijd
voor. Sinds 2011 hebben de Oekraïense
van het socialisme was Prypiat een schitterende
autoriteiten de verboden zone rond Tsjernobyl
stad. Ze werd in de jaren zestig ontworpen door
opengesteld voor bezoekers. In die straal van der-
stedenbouwkundigen met een voorkeur voor het
tig kilometer rond de vervloekte centrale zijn nu
modernisme, als woonplaats voor de arbeiders van
talloze buitenlanders te vinden die tegen betaling
de centrale. Hun levensomstandigheden waren
van hun kostbare deviezen toestemming hebben
heel wat beter dan elders in de Sovjet-Unie.
gekregen om rond te zwer-
De geschiedenis van de stad
ven op de plaats des onheils.
komt abrupt tot een einde
Toch was de ramp in Tsjer-
op 27 april 1986. De panie-
nobyl tot 11 maart 2011, de datum van het ongeluk in het Japanse Fukushima, het ernstigste nucleaire ongeluk aller tijden. Onder begeleiding van een gids wandelen de waaghalzen op zoek naar sensatie in kleine groepjes door de toegankelijke sectoren van de centrale. Als ze in hun
Alles lijkt vreemd in deze verlaten stad, die in de bloeitijd van het socialisme een schitterend oord was, ontworpen door stedenbouwkundigen met een voorliefde voor het modernisme.
bus stappen, worden ze begroet door de mensen die
kerige autoriteiten hebben verzuimd om de vijftigduizend inwoners op de hoogte te stellen van de ramp en die staan dus al sinds de avond ervoor bloot aan gigantische doses straling. De volgende morgen zien ze 1225 autobussen de stad binnenrijden, geëscorteerd door een konvooi tanks. De bussen moeten alle inwoners zo snel mogelijk uit Prypiat
de onheilsplek nog altijd permanent bewaken.
weghalen. Het bevel is duidelijk en onherroepe-
Vervolgens maakt de bus een rit door de geëvacu-
lijk: de mensen mogen niets meenemen omdat
eerde zone. Na een bezoek aan de dichtbij gelegen
ze, zo wordt hun verzekerd, drie dagen later weer
stad Tsjernobyl, waar sommige gebouwen ontsmet
zullen terugkeren. De twintig kilometer lange ka-
zijn om onderdak te bieden aan de technici, gaat
ravaan zet zich in beweging. En de evacués zullen
de reis naar Prypiat. Alles in deze geheel verlaten
nooit meer terugkeren…
