Archol. Archol. Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van locaties Terp Heinis (BZWV-04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16)

Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van locaties Terp Heinis (BZWV-04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16) Archeologische begeleiding in het kader van de aanleg van het Máximakanaal (gemeente ’s-Hertogenbosch)

Archol

M.A. Goddijn

206 Archol

Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van locaties Terp Heinis (BZWV04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16) Archeologische begeleiding in het kader van de aanleg van het Máximakanaal (gemeente ’s-Hertogenbosch)

M.A. Goddijn

Colofon Archol Rapport 206 Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van locaties Terp Heinis (BZWV-04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16) Archeologische begeleiding in het kader van de aanleg van het Máximakanaal (gemeente ’s-Hertogenbosch) Opdrachtgever:

Willemsunie V.O.F.

Directievoerder:

drs. J. Flamman (Vestigia)

Projectleiding/autorisatie:

drs. T.A. Goossens

Uitvoering veldwerk:

M.A. Goddijn MA (veldwerkleider)

drs. C. Van der Linde (veldarcheloog)

drs. M. Pruijsen (veldarcheoloog)

drs. E. de Vries (veldarcheoloog)

Auteur:

M.A. Goddijn MA

Met bijdragen van:

E.E. van Hees BA (Universiteit Leiden)

dr. J. de Moor (EARTH)

drs. C. Nooijen (ADC Archeoprojecten)

drs. D.R. Stiller

drs. C. Vermeeren (BIAX-Consult)

Redactie

drs. T. A. Goossens

Beeldmateriaal:

A. Allen en drs. W. Laan

Opmaak:

A. Allen

Druk:

Haveka, Alblasserdam

ISSN 1569-2396 © Archol, Leiden 2014 Postbus 9514 2300 RA Leiden [email protected] Tel. 071 527 33 13

Inhoudsopgave

1

Inleiding

5

1.1 Aanleiding en doelstelling

5

1.2 Onderzoeksgebied

6

1.2.1 Terp Heinis

6

1.2.2 Overdijk

6

1.2.3 De Drieborgt

6

1.3 Archeologie en monumentenzorg

6

2

Doel- en vraagstellingen

9

2.1 Doelstelling

9

2.2 Vraagstellingen

9

3

Methodiek veldwerk

11

3.1 Methodiek werkputten en vlakken

11

3.1.1 Locatie Terp Heinis

11

3.1.2 Locatie Overdijk

14

3.1.3 Locatie De Drieborgt

16

3.2 Werkwijze fysische geografie

17

3.3 Bemonstering van sporen en lagen

17

3.4 Werkwijze analyse vondsten en monsters

18

3.4.1 Aardewerk

18

3.4.2 Pollen

18

3.4.3 Macroresten

19

3.4.4 Hout

20

4

Archeologie en historische kader

23

4.1 Archeologische microregio

23

4.2 Vooronderzoek en archeologische verwachting

26

5

Landschappelijk kader

27

5.1 Algemene landschappelijke ontwikkeling

27

5.2 Resultaten fysische geografie

29

5.2.1 Locatie Terp Heinis

29

5.2.2 Locatie Overdijk

33

5.2.3 Locatie De Drieborgt

33

6

Resultaten locatie Terp Heinis

35

6.1 Historische gegevens

35

6.2 Sporen uit de late middeleeuwen

37

6.3 Sporen uit de nieuwe tijd (16e-18e/19e eeuw)

43

6.4 Sporen uit de nieuwe en moderne tijd (eind 19e-21e eeuw)

51

6.5 Aardewerk

52

6.5.1 Romeinse tijd (12 v.Chr.-450 n.Chr.)

52

6.5.2 Vroege middeleeuwen (450-1050)

52

6.5.4 Eind vroege middeleeuwen /late middeleeuwen A (1050-1250)

53

6.5.5 Late middeleeuwen-B (1250-1500)

55

6.5.6 Nieuwe tijd (1500-heden)

56

6.5.7 Datering van de sporen en lagen per periode

58

6.5.8 Samenvatting en conclusie

64

6.6 Metaal

66

6.6.1 Inleiding

66

6.6.2 Resultaten

66

6.7 Botanische resten

68

6.7.1 Pollenonderzoek

68

6.7.2 Macroresten

68

6.7.3 Conclusie

72

6.8 Hout

73

6.8.1 Inleiding

73

6.8.2 Resultaten

73

6.8.3 Conclusies

81

6.9 Conclusie

81

7

Resultaten locatie Overdijk

85

7.1 Inleiding

85

7.2 Resultaten

85

7.3 Conclusie

86

8

Resultaten locatie De Drieborgt

89

8.1 Inleiding

89

8.2 Resultaten

90

8.3 Conclusie

91

9

Synthese

93

9.1 Biografie van het onderzoeksgebied

93

9.2 Beantwoording onderzoeksvragen

94

Literatuur

97

Figuren

100

Tabellen

102

Bijlage 1 A Sporenlijst Terp Heinis

103

Bijlage 1 B Sporenlijst Overdijk

106

Bijlage 1 C Sporenlijst De Drieborgt

106

Bijlage 2 B Vondstenlijst Overdijk

106

Bijlage 3 Determinateilijst aardewerk van Terp Heinis

107

Bijlage 4 Determinatielijst metaal van Terp Heinis

106

Bijlage 5 Soortenlijst botanie van Terp Heinis (laatmiddeleeuwse waterput S2.1.100)

111

Bijlage 6 Terp Heinis, resultaten houtonderzoek

112

Uitleg van de codering in bijlage 6

118

Inleiding 5

1

Inleiding M.A. Goddijn

1.1 Aanleiding en doelstelling In september 2011 zijn in de regio ’s-Hertogenbosch werkzaamheden gestart voor de aanleg van het Máximakanaal (omlegging Zuid-Willemsvaart) tussen de Maas en de huidige ligging van de Zuid-Willemsvaart bij Den Dungen. Door het uitgraven van het nieuwe tracé wordt de ondergrond tot een geschatte diepte van 2 tot 4 m onder maaiveld verstoord. Hierbij zullen eventuele archeologische resten verloren gaan. Op basis van het vooronderzoek zijn zeven locaties aangewezen voor vervolgonderzoek. WillemsUnie heeft Archol op 8 november 2011 opdracht gegeven voor de Archeologische Begeleiding (AB) van locaties Terp Heinis (BZWV-03) en Overdijk (BZWV-08) (fig. 1.1 en tabel 1.1). In de tweede helft van november 2011 is Archol verzocht om de AB uit te breiden met een derde locatie: locatie De Drieborgt (BZWV-16). Het archeologisch onderzoek op deze drie locaties moest duidelijk maken in hoeverre archeologische sporen en vondsten aanwezig zijn. Het veldwerk van de begeleiding is begonnen op 8 november 2011 en is een maand later, op 12 december, afgerond. In deze periode zijn alle drie de locaties onderzocht. Het veldwerk is uitgevoerd conform de richtlijnen in het Programma van Eisen (PvE)1 en de kwaliteitsnorm Nederlandse archeologie (KNA 3.2). Deze rapportage is een combinatie van de drie locaties Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt.

150000

151000

Locatie van de onderzoeksgebieden (van noord naar zuid): Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt.

152000

153000

154000

413000

414000

414000

 

413000

Figuur 1.1

412000 411000

411000

412000

 

  bron:kadaster 150000

151000

1 Boonstra, Flamman en Schrijvers 2011.

152000

153000

154000

6

Aanleg Máximakanaal

1.2 Onderzoeksgebied 1.2.1 Terp Heinis Onderzoekslocatie Terp Heinis ligt aan de Heinis tussen Rosmalen en ’s-Hertogenbosch, in de gemeente ’s-Hertogenbosch (fig.1. 1). De Heinis valt buiten het hier beschreven onderzoek; deze locatie is in een latere fase onderzocht. Tijdens de voorbereiding van het project is de locatie aangeduid als ’terp Heinis’ omdat de moderne bebouwing zich op een duidelijk zichtbare verhoging ten opzichte van de omgeving bevond. Het gaat niet om een historische (terp)naam. De bebouwing bestond uit 2 woningen en diverse bijgebouwen die in gebruik waren als opslagschuren. Daaromheen bevonden zich tuinen en grasvelden.

1.2.2 Overdijk Onderzoekslocatie Overdijk ligt eveneens tussen Rosmalen en ’s-Hertogenbosch (fig. 1.1). De locatie is de laatste decennia in gebruik geweest als klein landweggetje, gelegen achter de woonpercelen aan de noordzijde van de Graafsebaan tussen Rosmalen en Hintham.

1.2.3 De Drieborgt De Drieborgt ligt het meest zuidelijk van de drie onderzoeksgebieden: in het zuidoosten van de gemeente ’s-Hertogenbosch (fig. 1.1). De onderzoekslocatie ligt ten noordwesten van de Beusingsedijk aan de Beusing. De locatie is de laatste decennia in gebruik geweest als erf van het boerenbedrijf Drieborgt. Tijdens het veldwerk bleek het terrein recent verstoord: op de locatie lagen tot enkele maanden voor de uitvoering van het onderzoek gierputten en stallen. Deze zijn voorafgaand aan het onderzoek door de voormalige eigenaar zonder archeologische begeleiding verwijderd.

1.3 Archeologie en monumentenzorg Sinds 1 september 2007 is de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) van kracht. Deze verplicht het laten uitvoeren van archeologisch onderzoek bij verstoring van de bodem. Iedere verstoorder kan door de overheid worden verplicht een rapport te overleggen waaruit de archeologische waarde van het plangebied blijkt. Voor een dergelijk rapport is een archeologisch vooronderzoek vereist met tot doel het vaststellen van eventuele waardevolle vindplaatsen binnen het plangebied. Op basis van het vooronderzoek wordt door de betrokken overheid een besluit genomen (het ‘selectiebesluit’) hoe met de eventueel aanwezige vindplaatsen dient te worden omgegaan. Als geen archeologische waarden aangetroffen of te verwachten zijn, kan het besluit inhouden dat het archeologisch onderzoek is afgerond. Als echter blijkt dat in het plangebied behoudenswaardige archeologische vindplaatsen aanwezig zijn die bedreigd worden door de planontwikkeling, dan kan de initiatiefnemer verplicht worden tot een aanpassing van de plannen (de vindplaats blijft in de grond behouden), of tot een archeologische opgraving.

Inleiding 7 Tabel 1.1

Administratieve gegevens.

Soort onderzoek:

Archeologische begeleidng, inventariserend proefsleuvenonderzoek, definitieve opgraving

Projectnaam:

Terp Heinis (BZWV04), Overdijk (BZWV08) en De Drieborgt (BZWV16)

Archolprojectcode:

1329

Uitvoerder:

Archeologisch Onderzoek Leiden bv

Periode van uitvoering veldwerk:

8 november 2011 t/m 12 december 2011

Periode van uitvoering uitwerking:

2012-2013

Provincie:

Noord-Brabant

Gemeente:

’s-Hertogenbosch (Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt)

Plaats:

Rosmalen (Terp Heinis en Overdijk) ’s-Hertogenbosch (De Drieborgt)

Toponiem:

Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt

Coördinaten gebied:

Terp Heinis: X (min): 152044,99 X (max): 152240,94 Y (min): 414117,90 Y (max): 414179,36 Overdijk: X (min): 153598,95 X (max): 153669,73 Y (min): 410838,48 Y (max): 410954,46 De Drieborgt: X (min): 152620,16 X (max): 152884,40 Y (min): 412665,66 Y (max): 410954,46

Opdrachtgever:

WillemsUnie

Bevoegd gezag:

Gemeente ’s-Hertogenbosch (drs. R. van Genabeek)

Directievoering:

Vestigia drs. J. Flamman (directievoerder)

ARCHIS-

49319 (Terp Heinis)

onderzoeksmeldingsnummer

49523 (Overdijk) 49525 (De Drieborgt)

Beheer en plaats van documentatie

Archeologisch depot gemeente

en vondsten:

‘s-Hertogenbosch

Geomorfologie:

Terp Heinis: dekzandvlakte

Overdijk: dekzandrug

De Drieborgt: dekzandvlakte

Bodem:

Terp Heinis: kalkloze zandgrond

Overdijk: kalkloze zandgrond

De Drieborgt: kalkloze zandgrond

8


Doel- en vraagstelling 9

2

Doel- en vraagstellingen 2.1 Doelstelling Het doel van de archeologische begeleiding is het documenteren van gegevens en het veiligstellen van materiaal van de vindplaats(en) om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden.2

2.2 Vraagstellingen Algemeen • Wat is de aard, omvang, kwaliteit en verloop van de archeologische sporen en sporenclusters? • Welke fasering is er binnen de sporen en sporenclusters van de vindplaats(-en) te onderscheiden? • Wat is de datering van de archeologische sporen en vondsten en tot welke typen of categorieën behoren zij? • Wat is de relatie van de sporen en sporenclusters met de omgeving, waarbij zowel een verband met de historie en het landschap als het heden dient te worden gemaakt? • Wanneer zijn de archeologische sites / sporen in onbruik geraakt en op welke wijze heeft dit plaatsgevonden?

Landschap • Hoe zag het landschap en de vegetatie er uit gedurende alle fasen van bewoning en landgebruik in (de directe omgeving van) de onderzoekslocatie?

Specifieke vragen locatie Overdijk • Uit welke elementen zijn de dijken en wegen opgebouwd? • Op welke wijze zijn de dijken en wegen aangelegd? Welke fasering in gebruik is daarbij te onderscheiden? • Wat kan er gezegd worden over het gebruik van de dijken en wegen: Hoe zijn deze onderhouden, gemodificeerd of eenmalig aangelegd zonder nader onderhoud, of iets anders? • Welke aanwijzingen zijn er voor nevenliggende structuren (bijv. greppels) en welke functie hebben deze gehad gedurende welke periode?

2 Boonstra, Flamman, Schrijvers 2011.

10


Methodiek veldwerk 11

3

Methodiek veldwerk M.A. Goddijn

3.1 Methodiek werkputten en vlakken Tijdens het archeologisch onderzoek op locaties Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt zijn in werkputten variërend van smalle proefsleuven tot grootschalige afgravingsvlakken sporen en vondsten uit (hoofdzakelijk) de late middeleeuwen en de nieuwe tijd gedocumenteerd (zie bijlage 1 en 2). In de volgende paragrafen wordt de methodiek van het onderzoek besproken.

3.1.1 Locatie Terp Heinis Inleiding Het veldwerk van de archeologische begeleiding is in drie fasen uitgevoerd conform het programma van eisen (fig. 3.1). In dit programma van eisen werd tevens rekening gehouden met een vierde fase: aanvullend onderzoek in de vorm van een opgraving.

Omvang van de onderzochte werkputten tijdens de verschillende onderzoeksfasen op locatie Terp Heinis: de begeleiding van de vlakken tijdens het explosievenonderzoek (fasen 1-2) en het daarop volgende proefsleuvenonderzoek (fase 3). De (voormalige) perceelsgrenzen zijn met lichtgrijze lijnen weergegeven.

De resultaten van fasen 1 tot en met 3 gaven echter geen aanleiding tot een opgraving. De locatie bleek al afdoende onderzocht. Het terrein is in overleg met bevoegd gezag en directievoerder dan ook vrij geven voor de civieltechnische ontwikkeling.

152100

414150

152050

r Monste

) (fig 3.10

152150

414150

Figuur 3.1

profiel 2

Fig. 5.4

Fig. 5.5 profiel 1

Legenda voormalige bebouwing fase 1 fase 2 fase 3 profiel locatie 414100

414100

N

0

25m

152050

152100

152150

12

Aanleg Máximakanaal Figuur 3.2

Afgraving en explosievenonderzoek (met metaaldetector) van terp Heinis: onderzoek in werkstroken van maximaal 10 m breedte en in lagen van maximaal 30 cm dikte.

Fase 1: begeleiding van het eerste vlak na afgravingen tijdens het explosievenonderzoek Bij aanvang van de archeologische begeleiding bleek het oostelijk deel van de ‘terp’ reeds voor een groot deel verstoord te zijn. Waarschijnlijk is het terrein hier eerst afgegraven en daarna opgehoogd bij de bouw van het aangrenzende huis in het laatste kwart van de vorige eeuw (fig. 3.1.; voor huis, zie oostelijk grijs vlak). Het team Opsporing van Conventionele Explosieven (OCE) van Firma van den Herik heeft de bovengrond van de terp in twee lagen van 30 cm dikte stelselmatig onderzocht op verdachte objecten en afgegraven onder begeleiding van een veldarcheoloog (fig. 3.2). De aanlegdiepte van 30 cm per laag was bepaald door het maximumbereik van de detectieapparatuur. Verdachte grote objecten (diepe ‘hits’) zijn tijdens de afgravingen afzonderlijk met de kraan benaderd, kleine objecten zijn vooral handmatig benaderd en verwijderd. De vlakken met archeologische sporen en de vondsten die tijdens deze laagsgewijze afgravingen en lokale ’benaderingen’ vrij kwamen te liggen, zijn ingemeten en gedocumenteerd door de veldarcheoloog. Uit veiligheidsoverwegingen zijn de archeologische waarnemingen dagelijks per laag en na ‘benadering’ pas uitgevoerd, zodra een strook of locatie was vrijgegeven door het OCE-team. De afgravingen zijn in stroken van maximaal 10 m breed gegraven: vanaf de terpvoet naar het centrum van de terp (fig. 3.2). Op deze wijze is de terp radiaal in aansluitende stroken onderzocht. Het vlak dat bij de eerste afgravingen tot 30 cm diepte vrij kwam (fase 1), is over de gehele terp als vlak 1 van werkput 1 gedocumenteerd. De werkput had een omvang van maximaal 86 x 65 m (fig. 3.1). Archeologisch waardevolle resten zijn hierbij met behulp van een GPS ingemeten. Bij de archeologische begeleiding van het explosievenonderzoek zijn vooral losse vondsten en muurwerken uit de nieuwe tijd gedocumenteerd. Het muurwerk is hierbij zoveel mogelijk vrij gelegd, gefotografeerd, beschreven en ingemeten. Vondsten en monsters uit sporen zijn hierbij verzameld voor nader onderzoek.

Methodiek veldwerk 13 Figuur 3.3

Archeologische begeleiding van werkput 2, vlak 1 op Terp Heinis na afgraving van de tweede laag bovengrond (30 cm dikte) in het kader van het OCE-onderzoek (van uit het zuidoosten).

Fase 2: begeleiding van het tweede vlak na afgravingen tijdens het explosievenonderzoek Na documentatie van het eerste vlak heeft het OCE-team de resterende muurwerken van gebouwen en omringende waterputten verwijderd onder begeleiding van de veldarcheoloog. Hierna is de bovengrond en onderliggende ophogingslagen - net als in fase 1- verder afgegraven tot wederom ca. 30 cm diepte. Ook dit tweede niveau is vervolgens gedocumenteerd: als vlak 1 van werkput 2. De werkput had een omvang van 70 x 48 m (fig. 3.3). Op dit vlak zijn vooral de onderkanten van voornoemde funderingssporen (diepe waterputten) en recente verstoringen van vooral de ontgravingssporen van het OCE-onderzoek gevonden.

Fase 3: aanleg van proefsleuven met profielen en controlevlakken In fase 3 is werkput 2 deels verder verdiept (vlak 2) in de vorm van twee haakse proefsleuven. Het doel van dit onderzoek was tweeledig. Ten eerste diende het vlak van deze sleuven als controlevlak: controleren of zich op een dieper niveau onder(in) de terp nog (oudere) archeologische sporen bevinden. Ten tweede dienden de profielen van de sleuven inzicht te geven in de opbouw van het terplichaam en de oude bodem daaronder. De eerste sleuf was west-oost georiënteerd en was 6 x 65 m groot (fig. 3.4). Een smallere profielsleuf is hier haaks op (het midden) gegraven en was 2 x 25 m groot. In het sporenvlak zijn inderdaad oudere sporen (late middeleeuwen-nieuwe tijd) gevonden. Het vlak is dan ook aan weerszijden van de haakse proefsleuf uitgebreid (fig. 3.1), zie groene lijn). In de profielen zijn onder de ophogingslagen horizontale stuifzandlagen waargenomen, waarin verschillende humeuze, dunne vegetatiehorizonten waren te onderscheiden (zie paragraaf 5.2). De bodemopbouw is bestudeerd en bemonsterd door de fysisch-geograaf. Werkput 2 is in het zuiden lokaal extra verdiept in enkele vlakken om de opbouw van een waterput nader te onderzoeken (fig. 3.5).

14


Proefsleuf dwars (van west naar oost) door Terp Heinis. Rechts in het profiel is de gelaagde bodemopbouw met stuifzand en donkerbruine vegetatiehorizonten- en akkerlagen zichtbaar (vanuit het zuidoosten).

Figuur 3.5

Extra verdiepen van werkput 2 (in het zuiden) bij onderzoek en berging van waterput S2.2.100 met houten beschoeiing op locatie Terp Heinis. Voor ligging, zie figuur 6.2.

3.1.2 Locatie Overdijk De archeologische begeleiding op locatie Overdijk is uitgevoerd in de vorm van een proefsleuvenonderzoek. Conform de opzet van het programma van eisen is op twee plekken een proefsleuf dwars op de Overdijk gegraven (fig. 3.6-3.7). Beide sleuven zouden inzicht kunnen geven in de opbouw van het weggetje. De oostelijke proefsleuf zou ook resten van de 17e-eeuwse stelling van het beleg van ’s-Hertogenbosch kunnen bevatten.


152750

152800

152850

412750

152700

412750

152650

1

2

Fig. 5.8

412700

412700

Overdij k

Legenda

N

(voormalige) bebouwing profiel locatie 0

afs Gra

50m

152650

152700

152750

eb

412650

412650

putten

aan

152800

152850

Figuur 3.6

Overzicht van de twee proefsleuven dwars door de locatie Overdijk. De (voormalige) bebouwing is met grijze vlakken weergegeven.

Aangezien de locatie geen sporen van een behoudenswaardige archeologische vindplaats bevatte en er geen aanwijzingen voor een historische landweg waren, is het terrein na documentatie vrij geven voor de civieltechnische ontwikkeling. De doorsneden over het weggetje zijn niet getekend, maar enkel gefotografeerd.

Figuur 3.7

Overzicht van proefsleuf 2 op locatie Overdijk richting het noorden.

16


Archeologische begeleiding op de locatie De Drieborgt na de benadering van een verdacht object tijdens het OCE-onderzoek: een diepe kuil met onderin een grijs spoor van een recente verstoring.

3.1.3 Locatie De Drieborgt Archeologische begeleiding De locatie is enkele keren bezocht tijdens het OCE-onderzoek van de bovengrond, voorafgaand aan het proefsleuvenonderzoek. De diepe kuilen die hierbij zijn gegraven, lieten vooral sporen van grote, diepe recente verstoringen zien (fig. 3.8). In sommige (recente) kuilen is onderin zelfs piepschuim aangetroffen. Na overleg met het OCE-team en de directievoerder is besloten het OCE-onderzoek niet verder te begeleiden.

Proefsleuvenonderzoek Op locatie De Drieborgt waren aanvankelijk twee zuidwest-noordoost georiënteerde sleuven gepland conform het programma van eisen (fig. 3.9). In de praktijk bleek dat de sleuven zouden samenvallen met de ontgraving van een voormalige gierput (zuidoostelijke sleuf) en een toegangspad voor de weilanden achter de boerderij (noordwestelijke sleuf). Daarom is er na overleg met de directievoerder en bevoegd gezag één sleuf tussen (en haaks op) de twee geplande proefsleuven gegraven, tot in de top van het dekzand. Tijdens de aanleg van de proefsleuf werd lokaal een waterafvoer van de naastgelegen boerderij doorsneden. Deze zone met afvoer is overgeslagen om wateroverlast te voorkomen. Het noordwestelijk deel van de sleuf bleek verstoord door het voornoemde OCE-onderzoek. Na documentatie van de sporen is de proefsleuf diezelfde dag nog dichtgegooid. Aangezien de locatie geen sporen van een behoudenswaardige archeologische vindplaats bevatte, is het terrein na overleg met de directievoerder en bevoegd gezag vrij geven voor de civieltechnische ontwikkeling.


153600

153650

153700

Overzicht van put 1 tussen de twee geplande proefsleuven uit het Programma van Eisen op locatie De Drieborgt. De (voormalige) bebouwing is met grijze vlakken weergegeven.

410900

g

P2



1



410900

410950

Be us in

410950

Figuur 3.9

P1

Legenda N

bebouwing

410850

geplande putten gegraven put 0

50m

 153600

153650

410850

(voormalige) bebouwing

voormalige gierput toegangsweg profiel locatie 153700

3.2 Werkwijze fysische geografie Tabel 3.1

Laagnummers met interpretaties zoals gebruikt op de drie locaties.

laagnummer omschrijving

toelichting

S5000

bouwvoor

recente ophoging

S5005

ophogingspakket

homogeen pakket ophogingslagen

S5015

B-horizont

verbruiningshorizont

S5020

stuifzandpakket

stuiflagen met vegetatiehorizonten

S40

akkerlaag

ploegsporen in het stuifzandpakket

S5030

C-horizont

geel dekzand met bioturbatie

S5050

C-horizont

geel dekzand met ijzerinspoeling

Bij het archeologisch onderzoek op de locatie Terp Heinis zijn twee profielen onder begeleiding van een fysisch geograaf gedocumenteerd. Ze zijn volledig gefotografeerd en getekend. Het eerste profiel lag dwars over de terp van west naar oost. Haaks op dit profiel is een korter profiel gedocumenteerd om beter inzicht te geven in de stuiflagen. Dit profiel lag vanaf het midden van profiel 1 naar het zuiden. Bij de locatie Overdijk is in overleg met de directievoerder besloten om de profielen alleen te fotograferen. In aanvulling hierop zijn NAP-hoogtes genomen van het maaiveld en het vlak om de aftopping van het terrein in kaart te brengen. De aanwezige subrecente greppels zijn in het profiel gecoupeerd. Bij de locatie De Drieborgt zijn twee profielkolommen gedocumenteerd. Op alle locaties zijn dezelfde laagnummers gehanteerd om de interpretatie te vergemakkelijken (tabel 3.1).

3.3 Bemonstering van sporen en lagen Tijdens de archeologische begeleiding zijn alleen kansrijke lagen en sporen, zoals sporen met houtskool of een humeuze vulling onder de grondwaterspiegel,

18


bemonsterd voor botanisch onderzoek. Dergelijke sporen zijn uiteindelijk alleen aangetroffen op Terp Heinis (fase 3). Hier zijn in overleg met de fysisch geograaf en de directievoerder stuiflagen met kleine vegetatiehorizonten in het profiel van de proefsleuf dwars door Terp Heinis nader onderzocht. Deze natuurlijk lagen onder het ophogingspakket zijn bemonsterd door middel van OSL-buizen en pollenbakken ten behoeve van respectievelijk dateringsonderzoeken en slijpplaten/pollenonderzoek (zie fig. 3.10). Dit onderzoek zou namelijk inzicht kunnen geven in de ouderdom van het stuifzandpakket en in het bijbehorende landschap en afzettingsmilieu. Verder zijn humeuze, natte vullingen van twee waterputten - één uit de late middeleeuwen en één uit de nieuwe tijd - bemonsterd om inzicht te krijgen in het landschap rondom de waterput en in voedselresten van de bewoners. Tevens zijn plaggen van de waterput uit de nieuwe tijd bemonsterd om te achterhalen in welk landschap (bijvoorbeeld hoge, droge heidevelden of lage, natte beekdalen) de plaggen zijn gestoken.

3.4 Werkwijze analyse vondsten en monsters 3.4.1 Aardewerk D.R. Stiller Tijdens de analyse zijn 317 fragmenten van de locatie Terp Heinis gedetermineerd (zie bijlage 3). Het betroffen 317 scherven aardewerk, negen fragmenten bouwmateriaal. Doel was vooral de datering van de verschillende laag- en spoorcontexten van Terp Heinis. Hiervoor is geconcentreerd op het aardewerk. Op de locatie Overdijk is slechts 1 fragment aardewerk gevonden, bij de locatie De Drieborgt zijn geen vondsten gedaan. Het aardewerk is gedetermineerd aan de hand van de werkwijze van het Deventersysteem.3 Binnen dit systeem wordt eerst op baksel, vervolgens op vorm en als laatste op type/ volgnummer gedetermineerd. Wanneer een type of vorm niet aangegeven kan worden, is men beperkt tot een determinatie op baksel-vorm of zelfs alleen het baksel. Helaas is het Deventer-systeem momenteel toegespitst op de latere periode van de middeleeuwen (late middeleeuwen B) en op de postmiddeleeuwse periode. Voor de vroege en volle middeleeuwen staat slechts een beperkt aantal vormen ter beschikking. Wel zijn bij de analyse zoveel mogelijk nieuwe bakselindelingen gebruikt.

3.4.2 Pollen E. E. van Hees Op de locatie Terp Heinis zijn grondmonsters genomen (fig. 3.10) uit een stuifzandpakket (laagnummer S5020) met spitsporen, vermoedelijk een akkerlaag, voor botanisch onderzoek. De verwachting was dat de spitsporen mogelijk nog pollen bevat van lokaal verbouwde gewassen en van de natuurlijke vegetatie uit de omgeving. Het stuifzandpakket met spitsporen stamt op grond van het aardewerk vermoedelijk uit de 10e tot en met 13e eeuw (zie paragraaf 6.5). Twee pollenbakken met vondstnummers 77 en 78 zijn elk op twee dieptes onderzocht 3 Vermeld moet worden dat de determinaties niet gekoppeld zijn aan de door de Stichting Promotie Archeologie (SPA) beheerde database van het Deventer-systeem. Bij koppeling worden voorwerpen ter referentie opgenomen in de database en wordt de catalogus gecontroleerd.

Methodiek veldwerk 19 Figuur 3.10

Doorsnede stuifzandpakket van Terp Heinis met OSL-monsters (links) en pollenbakken (rechts). Voor de monsterlocatie, zie figuur 3.1.

S5005 ophogingslaag

S5020 stuifzandlagen

4,21 m+NAP

ploegsporen S5030 horizontaal gelaagd dekzand

op pollen. De pollenmonsters zijn afkomstig uit verschillende humeuze niveaus van de stuiflagen met spitsporen.

Methode Uit beide bakken zijn twee pollenmonsters genomen van elk 1 cm³. Uit v. 77 zijn dit monsternummers P3 en P4 en uit v. 78 zijn dit P1 en P2. Eerst zijn deze monsters gekookt in 10% KOH. Daarna is er 10% HCl toegevoegd om de kalk op te lossen. Vervolgens zijn deze monsters gezeefd over een maaswijdte van 212 μm en in centrifuge buizen gegoten met daarin telkens 1 tablet met Lycopodiumsporen opgelost in 10% HCl. De zeven zijn nagekeken op macrofossielen. Na wassen van de monsters zijn ze behandeld met een acetolyse mengsel. Na wassen met ijsazijn en alcohol is een soortelijk gewicht scheiding uitgevoerd (sg=2.0). Het residu is op een objectglas bekeken onder een microscoop (Leitz ortholux II) met doorvallend licht met een vergroting tot 640x.

3.4.3 Macroresten E. E. van Hees De monsters zijn afkomstig uit S100 van Terp Heinis: een waterput uit de late middeleeuwen (zie fig. 6.2 en fig. 6.5-6.7). De waterput kenmerkt zich door twee gebruiksfasen in de 13e tot en met 15e eeuw (zie paragraaf 6.5). Het monster met v.53 komt uit de bovenkant van de opvulling van fase 2 (vulling 9 van de tonput); v.54 uit de onderkant van deze vulling. Het derde monster met v.55, is afkomstig uit een plag van de humeuze plaggenwand uit fase 1 van de waterput.

20


Het doel van het onderzoek is om een antwoord te krijgen op de volgende vragen: • Hoe zagen het landschap en de vegetatie er uit gedurende alle fasen van bewoning en landgebruik in (de directe omgeving van) de onderzoekslocatie? • Welke activiteiten zijn in het gebied en eventueel specifiek in deze delen van de 17e eeuwse stelling rond ’s-Hertogenbosch uitgevoerd, waarvan de materiële of ecologische weerslag is teruggevonden in sporen en vondsten?

Methode De drie grondmonsters zijn met water gezeefd over een kolom van vijf zeven met als kleinste maaswijdte 0,25 mm. De gezeefde residuen zijn geanalyseerd onder een stereomicroscoop met opvallend licht (Leica S6E) met een vergroting tot 40x. Van de kleinere fracties is soms een representatief gedeelte onderzocht, waarna het totale voorkomen van de soort door extrapolatie is bepaald. Voor de determinatie is gebruik gemaakt van de standaard determinatieliteratuur en de vergelijkingscollectie van het archeobotanische laboratorium van de Faculteit der Archeologie te Leiden. In elk monster zijn diverse ecologische groepen vertegenwoordigd. In dit rapport worden per monster cultuurgewassen en wilde planten gescheiden behandeld (zie bijlage 5). Bij de wilde planten wordt de verdeling in de ecologische groepen aangehouden.4 Hierbij dient in acht genomen te worden, dat planten niet per definitie gebonden zijn aan de ecologisch-sociologische groep waarin ze systematisch zijn ondergebracht. Bovendien kan er een overlap bestaan tussen de diverse ecologische groepen. Om te kunnen bepalen hoe oud de bemonsterde lagen zijn is ten slotte een aantal zaden uit de plag en uit de bovenkant van de waterputvulling voor een 14C-datering verzameld (zie paragraaf 6.2)

3.4.4 Hout C. Vermeeren Op locatie Terp Heinis is hout uit twee waterputten bemonsterd voor analyse: een exemplaar uit de tweede helft van de late middeleeuwen (S100) en een uit de 18e eeuw (S2). Tabel 3.2 toont een overzicht van de houtartefacten met contextgegevens; de determinaties staan in bijlage 6. put

spoor

vnr

artefact

1

1

2

9

wagenwiel

2

1

100

49, 51, 56

2 wagenwielen

2

1

100

50, 52

tonput

aantal hout >39 .>40+>30 >32

Methode Het hout was in het veld genummerd, ingepakt in plasticfolie en later in het depot van Archol uitgepakt en gewassen. De stukken zijn zo goed mogelijk gepast tot de oorspronkelijke wielen, maar bij de twee wielen uit S100 was dat problematisch omdat als gevolg van het instorten van de waterput de twee wielen over drie vondstnummers waren verdeeld. In bijlage 6 zijn de beschrijvingen weer gekoppeld aan de oorspronkelijke twee vondstnummers. Zoveel mogelijk stukken zijn beschreven, waarbij gebruik gemaakt is van een aantal standaardcoderingen, bijvoorbeeld voor de

4 Tamis et.al. 2004.

Tabel 3.2

Overzicht van de houtvondsten.


manier waarop het hout uit de stam gehaald is (stamcode, zie bijlage 6). Daarnaast zijn afmetingen genoteerd en is het hout onderzocht op bewerkingssporen. Al het hout is onderzocht op geschiktheid voor dendrochronologisch onderzoek. Dit onderzoek kan gedaan worden met de houtsoorten eik, beuk, es en naaldhout op stukken met ten minste zestig jaarringen. Om een goede datering te krijgen is ook aanwezigheid spint en wankant (laatst gevormde jaarring) noodzakelijk. Bij een goede datering is het ook mogelijk om het herkomstgebied vast te stellen. Vrijwel al het hout is gedetermineerd.5 Meestal kon dit ter plekke aan de hand van de met het blote oog herkenbare anatomische kenmerken.6 In enkele gevallen is een stuk meegenomen voor determinatie onder een opvallend lichtmicroscoop bij vergrotingen tot 200x. Hierbij is gebruik gemaakt van de standaard determinatieliteratuur.7 Hiervoor zijn coupes gesneden in het radiale, tangentiale en dwars vlak om alle voor determinatie benodigde kenmerken te verzamelen.

5 Een aantal pennen kon niet uit de constructie verwijderd worden en is niet gedetermineerd. 6 Dit is uitzonderlijk omdat slechts enkele soorten met het blote oog te determineren zijn. 7 Schweingruber 1982.

22


Archeologie en historische kader 23

4

Archeologie en historische kader8 M. A. Goddijn

4.1 Archeologische microregio Op basis van de vooronderzoeken is al duidelijk dat binnen het tracé meerdere vindplaatsen aanwezig zijn. Het is dan ook niet vreemd dat binnen het tracé en de directe omgeving verschillende vondsten gedaan zijn met een zeer ruime datering van het paleolithicum tot en met de nieuwe tijd. Paleolithische vondsten zijn gedaan op locaties waar op grotere diepte verstorende werkzaamheden hebben plaats gevonden zoals de Rosmalense plas, op meer dan 700 m ten noordwesten van locatie Terp Heinis (fig. 4.1 ). Latere bewoning uit het mesolithicum bevindt zich voornamelijk langs het komgebied van de Maas, langs de rand van het dekzand gebied. Bewoningssporen uit het neolithicum en de bronstijd liggen voornamelijk aan de noordkant van Rosmalen, maar ook verder naar het zuiden rondom Hintham. Zo zijn in 1996 halverwege locaties Terp Heinis en Overdijk een dolk en bijl uit het neolithicum gevonden9 op een locatie waar ca. 30 jaar eerder de afgraving van een grafheuvel is gemeld. Ca. 300 m ten noordoosten van locatie Drieborg zijn drie

Figuur 4.1

       

152000



153000

plas Rosmalense



   

154000

155000         

  

     

 

414000

414000

$   Terp Heinis $       



 232,124 



  232,124

 

  

413000

413000

 

 

  232,126

  232,117 

232,125   

$ $Overdijk

  

412000

412000

    232,126                  

   

253,010   

     0

     

      $  $

De Drieborgt

1000m

     252,052

 253,004

 

151000

152000

IKAW

Indicatieve kaart van archeologische waarden Hoge indicatieve waarde Middelhoge indicatieve waarde Lage indicatieve waarde Bebouwd gebied Water Niet gewaardeerd Onderzoekslocaties

8 Op basis van Archis-waarnemingen. 9 Waarnemingsnummer 43801.

411000

N

411000

Overzicht van archeologische waarnemingen uit verschillende perioden uit de omgeving van onderzoekslocaties Terp Heinis, De Drieborgt en Overdijk (bron: Archis 2).

151000 

153000

154000

Archis

Met dezelfde begin- en einddatering



Neolithicum



Bronstijd



Romeins



IJzertijd

 Middeleeuwen 

Nieuwe tijd



Overige Archiswaarnemingen

155000

Berlicum  



24


stuks vuursteen gevonden, waaronder een bladspits uit het midden- tot laat-neolithicum.10 De vindplaatsen bevinden zich op of langs de dekzandrug of op oeverwallen langs de Maas. Vindplaatsen uit de ijzertijd en Romeinse perioden vallen deels samen met de hierboven beschreven bewoningslocaties. De dichtstbijzijnde vindplaatsen in de omgeving van Terp Heinis liggen aan de westzijde van de snelweg A2, op meer dan 500 m afstand. Het gaat om twee locaties met urnscherven uit de ijzertijd.11 Deze vindplaats ligt op meer dan 500 m van Terp Heinis. Een van de locaties is ontdekt bij de aanleg van de snelweg A2: bij het doorgraven van de dijk bij Heinis zijn de scherven in een cultuurlaag onder het dijklichaam gevonden.12 Daarnaast zijn vindplaatsen uit deze twee perioden te vinden zijn aan de zuidzijde van de dekzandruggen, de lager gelegen dekzandwelvingen en langs ruggen in het dal van de Aa. Tot dit laatste landschap horen enkele muntvondsten ten westen van Berlicum, die vermoedelijk zijn opgebaggerd uit de Aa.13 Bewoningresten uit de middeleeuwen en nieuwe tijd bevinden zich op de dekzandrug ter hoogte van Rosmalen en Hintham (fig. 4.2). Bij de voornoemde afgravingen van de dijk in het kader van de aanleg van de A2 bij Heinis is boven het cultuurniveau met ijzertijdaardewerk ook een niveau met Pingsdorfaardewerk gevonden onder(in) het dijklichaam. Langs de Maas liggen de vindplaatsen uit deze perioden op de oeverwal, maar ook in het komgebied: voornamelijk de eendenkooien. Voor ’s-Hertogenbosch en omgeving zijn vooral de verdedigingswerken van belang, onder andere van het beleg van de stad in 1629. De verdedigingswerken liggen rondom de stad; het tracé van het nieuwe Máximakanaal doorkruist deze deels.

Terp Heinis Op de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart ligt de locatie Terp Heinis in een zone met een hoge verwachtingswaarde. In de catalogus staan verschillende vondsten geadministreerd die in de directe omgeving zijn gevonden (nummers 293, 298 en 313). Het gaat om aardewerk dat dateert uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd. Ook verder naar het noorden is vondstmateriaal met deze datering gevonden, maar ook vuursteen (nummers 290 en 303). Ten westen van de opgraving zijn bij een opgraving eveneens vondsten gedaan die dateren uit deze periode (nummers 277 en 278).

Overdijk In de omgeving van de Overdijk zijn vindplaatsen uit de nieuwe tijd bekend, waaronder een stenen kamer ten oosten van de Overdijk.14 Ten westen van de Overdijk zijn vondsten uit een fort gedaan: op ruim 300 m afstand, ter hoogte van de A2.15 De locatie Overdijk ligt op de archeologische verwachtingskaart binnen een zone met een hoge verwachtingswaarde. Ten zuiden van Overdijk ligt op de gemeentelijke kaart een stenen kamer (nummer 351). Of dit dezelfde is als hierboven genoemde stenen kamer is niet duidelijk. Indien dat het wel geval zou zijn, dan is dit gebouw verkeerd in Archis verkeerd geplaatst. Direct ten westen van de locatie ligt een terp (nummer 337) daterend uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd. Ten westen van de locatie liggen een fort en een vesting (nummer 326 en 327) daterend uit de 19e eeuw. In het noorden zijn enkele prehistorische vondsten gedaan (nummer 324 en 342) en ook middeleeuws 10 11 12 13 14 15

Waarnemingsnummer 423938. Waarnemingsnummer 36086. Waarnemingsnummer 36089. Waarnemingsnummer 39255 en 39256. Waarnemingsnummer 414351. Waarnemingsnummer 36877.

N

151000

0

151000

500m

152000

152000

Terp Heinis

Overdijk

Detail van de gemeentelijke verwachtingskaart van Onderzoeksgebieden Terp Heinis en Overdijk.

414000

413000

412000

153000

153000

154000

154000

414000 413000 412000

Figuur 4.2

Archeologie en historische kader 25

26


aardewerk (nummer 341). Ten zuidoosten van de locatie heeft een molen gestaan (nummer 358) en zijn prehistorische vondsten (nummer 361) gedaan. Bij een opgraving is middeleeuws aardewerk gevonden (nummer 375).

De Drieborgt Uit de directe omgeving van de locatie De Drieborgt zijn enkele waarnemingen van booronderzoek in Archis 2 bekend, die vermoedelijk uit de middeleeuwen-nieuwe tijd dateren. De waarnemingen vermelden echter geen informatie over de exacte datering en aard van de vondsten. Voorafgaand aan de ruilverkaveling en de bouw van de stallen van de moderne boerderij Drieborgt zijn door de Heemkundevereniging ‘Op die Dunghen’ fragmenten van 14e-eeuws aardewerk gevonden.16 Daarnaast is ook de melding van het verzamelen van mesolithisch vuursteen op deze locatie bekend, maar de exacte herkomst van de vondsten en wat deze voorstellen is niet bekend.17 Locatie De Drieborgt valt binnen het gebied van de gemeente Sint-Michielsgestel. De gemeentelijke archeologische waardenkaart kent de locatie een hoge archeologische verwachting toe vanwege de ligging bij een cultuurhistorisch element -de historische bewoning De Drieborgt.18

4.2 Vooronderzoek en archeologische verwachting Het archeologisch vooronderzoek binnen het tracé van het Máximakanaal (omlegging Zuid-Willemsvaart) kent een lange onderzoeksgeschiedenis. Al vanaf de jaren '70 van de 20e eeuw werd immers al rekening gehouden met de omlegging. Vanaf de jaren '90 van de 20e eeuw zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd in het tracé. Op basis van de gemeentelijke verwachtingskaart en een bureauonderzoek uit 2009 is een aantal locaties langs het tracé aangemerkt als mogelijke archeologische vindplaats.19 Op basis hiervan zijn enkele vooronderzoeken uitgevoerd in de vorm van booronderzoeken20 en proefsleuven.21 Naar aanleiding van deze resultaten heeft Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie geadviseerd op de drie onderhavige onderzoekslocaties een archeologische begeleiding uit te laten voeren. Dit advies is door het bevoegd gezag overgenomen. Locatie Terp Heinis is op het Actueel Hoogtebestand Nederland duidelijk waarneembaar als verhoging in het landschap (zie fig. 5.2). Tijdens het boor- en proefsleuvenonderzoek zijn diverse lagen en vondsten waargenomen uit de nieuwe tijd. Ook werd middeleeuws aardewerk in verstoorde context waargenomen en is de locatie als een ‘terp’ uit de nieuwe tijd met een mogelijke middeleeuwse voorganger geïnterpreteerd.22 Locatie Overdijk zou nog resten van het oude wegdek kunnen bevatten. Op grond van het vooronderzoek werden op locatie Overdijk tevens resten van de stelling van het beleg van ’sHertogenbosch uit 1629 verwacht. De locatie De Drieborgt kan vindplaatsen uit de prehistorie en late middeleeuwen bevatten, dit op basis van vondsten in de omgeving en de historische brongegevens. Bij het booronderzoek zijn echter geen vondsten gedaan.23 16 17 18 19 20 21 22 23

Boonstra, Flamman en Schrijvers 2011, 21. Mondelinge mededeling S. Molenaar, ’s-Hertogenbosch. Boonstra, Flammant en Schrijvers 2011. Vissers, Schrijvers en Flamman 2009. Flamman, Schrijvers en Lutz 2010. Koot en Beeren 2012. Koot en Beeren 2012. Flamman, Schrijvers en Lutz 2010.

Landschappelijk kader 27

5

Landschappelijk kader J. de Moor

5.1 Algemene landschappelijke ontwikkeling Tijdens het Weichselien (115.000 - 10.000 jaar geleden) heersten er in Nederland zeer koude omstandigheden. In dit koude klimaat groeide weinig vegetatie en had de wind vaak vrij spel. Het verwaaien van sediment resulteerde in de eerste vorming van dekzand. Naarmate het klimaat naar het Midden-Weichselien toe kouder werd nam de eolische activiteit toe. Rond 20.000 jaar geleden kende Nederland een periode van maximale koude met een gemiddelde jaartemperatuur van -8 graden Celsius. Gedurende deze periode zijn in grote delen van Nederland dikke pakketten dekzand afgezet. Het dekzand is in en rondom het onderzoeksgebied in verschillende vormen aanwezig in het landschap: als lage ruggen en heuvels, als welvingen en als vlakten (fig. 5.1). De locaties Terp Heinis en Overdijk bevinden zich op westelijke uitlopers van de grote dekzandrug tussen ‘s-Hertogenbosch – Rosmalen. Locatie De Drieborgt ligt op een kleine dekzandkop, omringd door dekzandvlakten.

Oud & Jong dekzand Van oudsher (in de oude lithostratigrafische indeling van Zagwijn & Van Staalduinen) zijn de eolische sedimenten onderverdeeld in het zogenaamde ’Oud’ en ‘Jong’ dekzand, waarbij het ‘Jong dekzand’ volledig door de wind is afgezet tijdens de laatste koude periode van het Weichselien. De term ‘Oud Dekzand’ is eigenlijk een verwarrende en niet correcte term. De term suggereert wederom één afzettingsmilieu en –periode. In werkelijkheid gaat het echter om een verzameling van verschillende afzettingsmilieus, waaronder het eolisch milieu. Het sediment bestaat vaak uit sterk lemig zand dat veelal oorspronkelijk door de wind is afgezet, maar later vaak door stromend water is verplaatst en elders opnieuw is afgezet (fluvio-eolische en fluvio-periglaciale sedimenten). In een fluvio-eolisch milieu wordt sediment afwisselend door de wind en door een rivier of beek afgezet. In deze laatste twee gevallen vindt verspoeling van het door de wind afgezette sediment plaats. De eolische sedimentatie vindt veelal in de winter plaats. Tijdens het daarop volgende voorjaar en de zomer worden de eerder afgezette eolische sedimenten verspoeld. Fluvioperiglaciale afzettingen zijn sedimenten die met smeltwater zijn te relateren. Tegenwoordig worden de voornoemde afzettingen alle tot de Formatie van Boxtel gerekend, terwijl voorheen het ‘Jong Dekzand’ tot de Formatie van Twente behoorde en het “Oud Dekzand” tot de Formatie van Eindhoven (Nuenen Groep) werd gerekend.

De drie onderzoekslocaties liggen nabij overgangen van hoge naar lage delen in het landschap. Het maaiveld ligt tussen de 3,5 en 6,5 m + NAP. Afwatering van dit landschap vindt plaats via een systeem van grotere en kleinere beken. In het onderzoeksgebied gaat het vooral om de Aa, die langs locatie De Drieborgt stroomt (zie fig. 5.2 en fig. 5.6). Deze vrij grote beek heeft zich gedurende het Holoceen een weg gebaand tussen de dekzandruggen en –koppen en heeft in de een duidelijk herkenbaar

28


151000

152000

153000

154000

Figuur 5.1

155000

Geomorfologische kaart van de drie onderzoekslocaties en hun omgeving. 414000 413000

413000

414000

$ $Terp Heinis

412000

412000

$ $Overdijk

0

$ $De Drieborgt

1000m

151000

411000

411000

N

152000

153000

154000

155000

152000

153000

154000

155000

Legenda Plateau-achtige vormen Lage ruggen en heuvels Welvingen Vlakten Laagten Ondiepe dalen Water Bebouwing 151000

Hoogtekaart van de drie onderzoekslocaties (sterren) en hun omgeving (bron: Actueel Hoogtebestand Nederland I).

413000

413000

414000

 Terp Heinis

414000

Figuur 5.2

412000

412000

 Overdijk

N

Aa

0

Hoogte maaiveld m + NAP -1.0 2.5 3.5 4.5 7.5

 De Drieborgt

1000m

151000

152000

411000

411000

Aa

153000

154000

155000

Landschappelijk kader 29 Figuur 5.3

151000

152000

153000

154000

155000

Bodemkaart van de onderzoekslocaties en hun omgeving. 414000 413000

413000

414000

 Terp Heinis

412000

412000

 Overdijk

0

   De Drieborgt

1000m

151000

152000

411000

411000

N

153000

154000

155000

Legenda Bebouwing Dikke eerdgronden Rivierkleigronden Moerige gronden Water, moeras Podzolgronden Kalkloze zandgronden (beekeerdgronden)

beekdal gevormd. Van een natuurlijke beekloop is door uitgebreide ruilverkaveling in de 20ste eeuw en het rechttrekken van de beek tegenwoordig vrijwel niks meer terug te vinden.24 De mens heeft al sinds de middeleeuwen geprobeerd om de beek bevaarbaar te maken en uiteindelijk is in een groot deel van het beekdal de Zuid-Willemsvaart aangelegd. Aan de noordzijde van de dekzandrug valt op de Bonnekaart (fig. 5.6) uit de tweede helft van de 19e eeuw tussen ‘s-Hertogenbosch – Rosmalen de kronkelende baan van de Heinis met bijbehorende wielen op die kenmerkend is voor een dijk in het rivierengebied. Op de hoge delen van het landschap, de dekzandruggen en –kopjes zoals Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt, zijn podzolgronden te verwachten. De bodemkaart houdt voor de meer centraal op de dekzandrug gelegen locatie Overdijk tevens rekening met een afdekkende ophogingslaag: een cultuurdek. In de dekzandvlaktes rondom de dekzandruggen en -kopjes komen overwegend kalkloze zandgronden (beekeerdgronden) voor (fig. 5.3).

5.2 Resultaten fysische geografie 5.2.1 Locatie Terp Heinis Deze locatie ligt aan de noordwestelijke rand van de grote oost-west georiënteerde dekzandrug ‘s-Hertogenbosch – Rosmalen. Op de geomorfologische kaart wordt het 24 Het beleid van veel waterschappen is er tegenwoordig op gericht om de natuurlijke meandering van beken weer terug te brengen in het landschap.

30


Bodemopbouw met stuifzandlaagjes in het profiel. Voor ligging, zie figuur 3.1.

S5005 S5020 S5030

ophogingspakket -4,2 m+NAP stuifzandlagen horizontaal gelaagd dekzand

verstoring

gebied aangeduid als een dekzandvlakte (fig. 5.1). Uitgaande van de nabijheid van een rug (oostzijde) enerzijds en het hoogtebeeld van het maaiveld anderzijds behoort de locatie echter nog tot de westelijke uitloper van de grote dekzandrug, op de overgang naar de dekzandvlakte. De dekzandrug en -vlakte bestaan uit dekzand, behorende tot het Laagpakket van Wierden van de Formatie van Boxtel. Het dekzand bestaat hier uit fijn tot matig fijn zand dat horizontaal gelaagd is. Onder het dekzand zijn ter plaatste scheef gelaagde vermoedelijk - fluvioperiglaciale sedimenten van de Formatie van Boxtel aangetroffen (fig. 5.5). In het dekzand is ter plekke geen podzolbodem aangetroffen en de oorspronkelijke top van het dekzand is niet meer aanwezig. De top van het zand is vermoedelijk

Figuur 5.5

S5005 ophogingslaag

Horizontaal gelaagd dekzand (licht bruin), met daaronder scheef gelaagde afzettingen, boven het gelaagde dekzand zijn ploegsporen (donker bruin) zichtbaar. Voor ligging, zie figuur 3.1.

S5020 stuifzandlagen ploegsporen S5030 horizontaal gelaagd dekzand S5050 scheef gelaagde fluvioperiglaciale afzettingen

-4,0 m+NAP

Landschappelijk kader 31 Figuur 5.6

Uitsnede van de Bonnekaart (ca. 1860) ter hoogte van locaties Terp Heinis, Overdijk, De Drieborgt en omgeving.

volledig omgezet ten behoeve van landbouwactiviteiten. Dit komt tot uiting in de plaatselijke aanwezigheid van een licht humeuze fossiele akkerlaag in de top van het zand, herkenbaar aan spit- en/of ploegsporen bovenin het dekzand (fig. 5.5). De fossiele akkerlaag en het verstoorde dekzandoppervlak zijn afdekt door een pakket zand, dat uit meerdere lagen vrijwel horizontaal gelaagd stuifzand bestaat. Deze stuifzandlaagjes representeren verschillende afzettingsfasen: nadat een laagje stuifzand was afgezet, trad er een periode van stabilisatie op waarbij het landschap begroeid raakte. Deze begroeiing heeft er voor gezorgd dat er in het stuifzand enig humus kon accumuleren. Het stuifzandpakket met de verschillende akkerlaagjes had een wisselende dikte van ongeveer 50 cm tot 70 cm. In het pakket bevond zich aardewerk uit verschillende perioden. In ’s-Hertogenbosch zijn bij eerder archeologisch onderzoek ook dergelijke stuiflagen aangetroffen. Deze dateren voornamelijk uit de ijzertijd.25 Het vroegste materiaal uit het stuifpakket van Terp Heinis dateert uit de Romeinse tijd: het gaat echter slecht om één fragment. Verreweg het grootste deel van het aardewerk is afkomstig uit de vroege- en volle middeleeuwen: de scherven lijken het stuifzandpakket met akkerlaag vooral in de 10e-13e eeuw te plaatsen (zie paragraaf 6.5). De verwachting was dan ook dat de oudste sporen (onder)in dit stuifzandpakket uit deze perioden zouden stammen. De oudste sporen blijken uiteindelijk echter uit de late middeleeuwen te dateren: ze lijken door het stuifzandpakket heen te zijn gegraven. Er blijkt geen sprake van bewoning in de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen voorafgaand aan de beakkering en het stuifzandproces op locatie Terp Heinis. Het oudste scherfmateriaal is waarschijnlijk afkomstig van elders. Ten zuiden van de onderzoekslocatie strekt de dekzandvlakte zich verder uit. Deze ligt hier echter wel lager en is vermoedelijk van oudsher een vochtig gebied geweest (fig. 5.6). Plaatselijk komen hier nog wel (restanten van) podzolbodems voor; ze zijn onder

25 Mondelinge mededeling Ronald van Genabeek tijdens het archeologisch onderzoek.

32


151600

151800

152000

152200

152400

152600

Figuur 5.7

414400 414200

414200

414400

Hoogtekaart van locatie Terp Heinis (bron: Actueel Hoogtebestand Nederland 1)

414000

414000

Terp Heinis

0

151600

413800

413800

N

250m

151800

152000

152200

152400

152600

Hoogte maaiveld m + NAP -1,0 2,5 3,5 4,5 7,5

andere aangetroffen bij het uitgraven van het nieuwe tracé van de Zuid-Willemsvaart: het Máximakanaal.26 Ten noorden van Terp Heinis bevinden zich holocene afzettingen van de Maas: eveneens een vochtiger, lager gelegen landschap in vergelijk met Terp Heinis. De naam Terp Heinis is enigszins verwarrend, aangezien we hier helemaal niet met een echte terp te maken hebben. De locatie is dan wel een hoger punt in vergelijking met de nabije omgeving; de hogere ligging is echter niet volledig het gevolg van het opbouwen van een heuvel door de mens. De geïsoleerde hoge ligging heeft vermoedelijk te maken met de grootschalige winning van zand na de Tweede Wereldoorlog in de nabije omgeving ten behoeve van de uitbreiding van Den Bosch, waardoor de omgeving van Terp Heinis dus lager kwam te liggen. Het plangebied bevond zich van nature al wel in een gebiedje dat al langere tijd hoger lag dan een deel van het omringende landschap (fig. 5.7). Op de Bonnekaart uit de tweede helft van de 19e eeuw is goed te zien dat locatie Terp Heinis op een relatief hogere landtong ligt, herkenbaar aan de wit gemarkeerde bouwlandpercelen. De landtong is omringd door een lager landschap met groene weilanden, dat door middel van dijken is afgeschermd (fig. 5.6). De Heinis en de Hervendijk in het westen waren al in de 14e (15e) eeuw bovenop een stuifzandbult opgeworpen om ’s-Hertogenbosch tegen hoogwater beschermen.27

26 Veldwaarneming J. de Moor en J. Flamman, 8 december 2011. 27 Caspers 2000.

Landschappelijk kader 33

Figuur 5.8

Profielopbouw ter hoogte van locatie Overdijk: bouwvoor met daaronder een afgetopte C-horizont bestaande uit horizontaal gelaagd, matig fijn zand. De lengte van de oranje-witte jalon is 1 m. Voor ligging, zie figuur 3.6.

5.2.2 Locatie Overdijk Evenals Terp Heinis ligt deze locatie op de noordelijke flank van de grote oost-west georiënteerde dekzandrug Den Bosch – Rosmalen. Geomorfologisch is het plangebied gekarteerd als een gebied met lage ruggen en heuvels. Ter plekke bestaat de profielopbouw uit een pakket horizontaal gelaagd matig fijn zand, dat tot het Laagpakket van Wierden van de Formatie van Boxtel wordt gerekend (fig. 5.8). In dit door de wind afgezette zand is geen intacte top met een podzolbodem aangetroffen. De C-horizont ligt hier direct onder een pakket antropogeen verstoord humeus zand. Resten van een dijklichaam ontbreken eveneens. Tijdens het proefsleuvenonderzoek is ook al een verstoorde bodemopbouw aangetoond.28 Vermoedelijk is dit het gevolg van ontzandingen die ook hier na de Tweede Wereldoorlog hebben plaatsgevonden in het kader van de opbouw van s-Hertogenbosch. De huidige Overdijk is waarschijnlijk dan ook slechts een rudiment (basis) van een oude dijk zoals deze is afgebeeld op 19e-eeuwse kaarten. Het rudiment is in het huidige landschap alleen nog te herkennen omdat de omgeving nog verder is afgegraven.29

5.2.3 Locatie De Drieborgt Deze locatie ligt op een kleine dekzandkop (Laagpakket van Wierden, Formatie van Boxtel) in het dal van de Aa, in een landschappelijke situatie die vergelijkbaar met het nabij gelegen Nijvelaar.30 Ter plekke is in het dekzand een grotendeels intact podzolprofiel aangetroffen onder een pakket antropogeen verstoord humeus zand (fig. 5.9). Deze verstoring komt deels door de ruilverkaveling (20e eeuw) en het bouwrijp maken van dit perceel.31

28 Koot en Beeren 2012, 19 29 Vermoedelijk heeft continuïteit in het gebruik als landweg ervoor gezorgd dat de Overdijk niet nog verder is afgegraven (in tegenstelling tot de omgeving) in de 20e eeuw. 30 De Moor 2013. 31 Mondelinge medeling J. Flamman.

34


,

Profielopbouw ter hoogte van locatie De Drieborgt (profiel 1): bouwvoor met daaronder een podzolbodem. Voor ligging, zie figuur 3.9.

Resultaten Terp Heinis 35

6

Resultaten locatie Terp Heinis 6.1 Historische gegevens M. A. Goddijn

Geschiedenis van de omgeving van de onderzoekslocaties In het tijdschrift van de lokale heemkundekring ‘ Rosmalla’ is al veelvuldig geschreven over de locatie Heinis en de omgeving. Omdat de historische gegevens betrekking hebben op de archeologische resten wordt hieronder een korte samenvatting gegeven uit verschillende nummers van Rosmalla. Gegevens vóór 1300 zijn vrij beperkt. Rosmalen heeft in die periode waarschijnlijk behoord tot de heer van Empel en Meerwijk.32 Het geslacht Van Meerwijk bezat rond 1300 een huis in Meerwijk en de heerlijkheid Empel en Meerwijk, slechts een paar kilometer ten noorden van Terp Heinis. Of de Heinis ook tot dit bezit behoorde, is de vraag. Het ligt wel voor de hand aangezien het geslacht tevens Empel en Rosmalen in het bezit had. Tussen 1293 en 1300 deed de heer van Empel afstand van zijn bezittingen in Rosmalen. De Hertog van Brabant kreeg Rosmalen in zijn bezit. In 1299 en 1300 verkocht de Hertog van Brabant gemene gronden “aan lieden” uit Nuland en Rosmalen. Het is niet duidelijk of Terp Heinis ook tot deze gronden behoorde. De omgeving van ’s-Hertogenbosch staat bekend als een zeer nat gebied dat regelmatig met overstromingen te maken kreeg. De locatie Heinis lag in de late middeleeuwen in de polder. Ter hoogte van de Heinis werd in de 14e eeuw dan ook een dijk aangelegd om Rosmalen te beschermen tegen het water. De dijk gaf overigens geen volledige garantie. Enkele wielen wijzen uit dat de dijk enkele keren is door gebroken in het verleden. Tot in 1920 werd de Heinis nog geteisterd door overstromingen.33 Rond 1300 was er al een dijk bij Empel gebouwd. In de 14e of 15e eeuw werd hier de Hervense dijk aangelegd om het hoge water tegen te houden. In de jaren 30 van de 20e eeuw werd de Maas gekanaliseerd, waardoor overstromingen tot het verleden hoorden.34 Eind april 1629 werd de vesting ’s-Hertogenbosch voor een derde maal belegerd door Staatse troepen. In de omliggende buitengebieden bevonden zich delen van de circumvallatielinie die bedoeld was om de belegeraars te beschermen en pogingen tot ontzet of bevoorrading van de stad te voorkomen. De linie bestond uit een stelsel van wallen of dijken van, volgens de historische beschrijvingen, ca. 1,8 m hoog en grachten van 8 tot 11 m breed.35 Op strategische plaatsen was de linie versterkt met schansen en batterijen. De aanleg van de verdedigingswerken viel op verschillende plaatsen in het buitengebied samen met de beëindiging van de bewoning en de sloop van huizen. Historische bronnen tonen dit bijvoorbeeld voor locatie De Drieborgt, hoewel dit archeologisch nog niet is aangetoond.36 Uiteindelijk was de operatie succesvol en op 14 september viel de stad na een beleg van vier maanden. De meeste linies zijn vermoedelijk kort na het beleg geëgaliseerd.37

32 33 34 35 36 37

Van Asseldonk 2002, 18-24. Coppens 1995b, 38. Coppens 1995a, 1-28. De Vrind 2006. Mondelinge mededeling. J. Flamman. Boshoven en Van Genabeek 2008.

36


De bewoningssporen uit de nieuwe tijd van locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1), geprojecteerd op de het kadastrale minuutplan uit 1811-1832.

N

0

250m

De Zuid-Willemsvaart, ten zuiden van het onderzoeksterrein, werd tussen 1823 en 1826 onder koning Willem 1 gegraven.

Locatie Terp Heinis Wanneer de locatie Terp Heinis precies werd bewoond, is uit historische gegevens niet duidelijk. Bewoning lijkt pas mogelijk na afsluiting van de dijk in 14e eeuw, tenzij men op een hoge locatie in het landschap woonde. Op de kadasterkaart van 1811-1832 is op de locatie een huis, vermoedelijk een boerderij, te zien (fig. 6.1). Voorafgaand aan het onderhavig archeologisch onderzoek werd niet duidelijk of op locatie Terp Heinis daadwerkelijk een terp aanwezig was. Bij het booronderzoek zijn (sub)recente ophogingslagen aangetroffen, maar een oudere voorganger is niet gevonden. Het is daarom de vraag of het daadwerkelijk om een terp gaat. Op oude kaarten wordt alleen de naam ‘Heinis’ gebruikt, de term ‘terp’ komt niet voor. Op het kadastrale minuutplan uit 1811-1832 is de locatie te herkennen tussen de ‘Striemsche straat’ in het noorden en de ‘Hennische straat’ (fig. 6.1). De naam Heinis wordt in de historische teksten op verschillende manieren geschreven. Zo heeft men het ook over ‘ Hennis’ of ‘d’n Hennist’. De herkomst van de naam Heinis ligt in het woord ‘omheinen’.38 De naam heeft betrekking op de afbakening of omheining van percelen land. Greppels, sloten, opgeworpen zand, wallen en dijken werden doorgaans als grensmarkering gebruikt. Uitgaande van deze benaming en de geografische ligging, vormde Heinis het vrij vlakke land met omheinde akkers, begrensd door de dijk. De naam ‘Heinis’ kan dus pas ontstaan zijn na het aanleggen van de dijk. Voor die periode was het land – mede door regelmatige overstromingen – mogelijk te nat om als akkerland te gebruiken. Dergelijke natte gronden zijn vaak wel geschikt als grasland om vee op te laten grazen.

38 Coppens 2001, 44.


6.2 Sporen uit de late middeleeuwen M.A. Goddijn

Inleiding De oudste sporen – afgezien van de akkerlagen uit de 10e tot 13e eeuw– op locatie Terp Heinis stammen uit de tweede helft van de late middeleeuwen. Ze blijken ingegraven in de top van het 50 tot 70 cm dikke stuifzandpakket (S5020) met akkerlaag (S40) en blijken afgedekt door een ophogingspakket uit de nieuwe tijd (zie paragraaf 6.3). In en onder het stuifzandpakket met akkerlaag zijn weliswaar oudere scherven uit hoofdzakelijk de periode 10e tot en met de 13e eeuw gevonden; zelfs de Romeinse tijd is door enkele scherven vertegenwoordigd. Bewoningssporen uit al deze perioden ontbreken echter.39 Ook in de onderliggende top van het dekzand zijn enkele oudere scherven gevonden. Ze stammen vooral uit de periode 8e tot en met 9e eeuw. De verwachte sporen ontbreken echter wederom. De vondsten in de top van het dekzand en in het stuifzandpakket bestaan uit sterk gefragmenteerde en verweerde scherven. De scherven zijn vermoedelijk onder invloed van het uitstuiven van het dekzand en de beakkering (ploegen) hier terecht gekomen. Hoogstwaarschijnlijk zijn ze oorspronkelijk afkomstig van een andere locatie in de omgeving. Tot de oudste bewoningsfase van de locatie Terp Heinis behoren slechts tien sporen (fig. 6.2). Het gaat hierbij om een waterput, zeven paalkuilen en twee greppels in vlak 2 van put 2 op ca. 3,6 m+ NAP. Het aardewerk uit het stuifzandpakket dateert uit de 10e tot en met de 12e eeuw. Na de afzetting van het pakket stuifzand is (boven)in het pakket een akkerlaag gevormd. Het aardewerk uit de akkerlaag is tussen 1225 en 1300 te plaatsen.

Greppels S41 en S110 De greppel aan de westzijde van de sporenzone (S41) heeft een min of meer noordwest-zuidoostelijke oriëntatie. De greppel is ongeveer 1 m diep en ruim 1 m breed (restbreedte en -diepte op vlak 2) met een onregelmatige vorm en wordt richting het zuiden ondieper. De greppel verdwijnt hier uiteindelijk. Bij het couperen van de greppel had deze een vlekkerig vulling bestaande uit licht humeus donkergeel zand (fig. 6.2). De greppel lijkt niet watervoerend te zijn geweest. Aanwijzingen voor watercontext zoals een gelaagde en slechts gedeeltelijke humeuze opvulling ontbreken namelijk. De greppel is waarschijnlijk dichtgegooid of is langzaam opgevuld met zand. Een scherf van een steengoedkan uit de greppel is te dateren tussen 1400 en 1500. Deze datering sluit goed aan op de stratigrafische positie: tussen het 10e-13e eeuwse stuifzandpakket en het afdekkende ophogingspakket uit de nieuwe tijd (zie paragraaf 6.3). Greppel S110 bevindt zich stratigrafisch op hetzelfde niveau en heeft daardoor waarschijnlijk ook een 15e-eeuwse datering. Een latere datering is echter ook mogelijk omdat de greppel waterput S100 in het vlak doorsnijdt. In de coupe was dit alleen niet goed te zien; de greppel kan ook bij de waterput eindigen. De greppel is 16 cm diep en 40 cm breed en staat haaks op de voornoemde greppel ligt (fig. 6.2). Deze twee greppels zijn niet zichtbaar op historische kaarten.

39 De toelichting op de aardewerkdateringen van de lagen en sporen is te vinden in paragraaf 6.5.

0

10m

152075

S40

uitgraven put S2

Oudste bewoningssporen uit de late middeleeuwen op locatie Terp Heinis (put 2, vlak 2).

Figuur 6.2

N

152075

N:\Lopende Projecten\1329 AB Terp Heinis\fig 6.2 Heinis_put2_vlak2_sporeninterpretatie.wor (03-Dec-13)

414150

414125

S41

S78

S74

S68

S67

152100

S79

152100

S91

S100

S103

S46

S110

152125

152125

dekzand akkerlaag ophogingslaag natuurlijke verstoring paalkuil waterput kuil greppel recent (door OCE)

Legenda

414150 414125

38 Aanleg Máximakanaal

Resultaten Terp Heinis 39 Figuur 6.3

Doorsnede van greppel S41.

recent 4,2 m+NAPS41 vulling 1

S5005 ophoging

stuifzand S5030 vulling 2

dekzand

Paalkuilen S67, 68, 74,78 en 79 Naast en in greppel S41 hebben verschillende palen gestaan (S67, 68, 74,78 en 79). De paalkuilen zijn vrij diep; ze reiken tot soms wel 60 cm onder vlak 2. Tijdens het couperen was bij geen van de paalkuilen een paalschaduw te zien, ook niet bij de paalkuilen buiten de greppel ( fig. 6.4). De paalkuilen waren met vlekkerig zand opgevuld: vermoedelijk is deze vulling gevormd toen de palen – na gebruik - waren verwijderd. Dergelijk diep gefundeerde palen lijken op het eerste gezicht tot een dragende constructie te horen. Een plattegrond of constructie is echter niet herkend. Bovendien staan de palen op een onregelmatig afstand van elkaar, wat ongewoon is voor een plattegrond. Of de palen en de greppel tot dezelfde fase behoren is de vraag. Uitgaande van het patroon van de palen en de twee voornoemde greppels lijkt dat wel het geval te zijn: de palen en greppels lijken samen de zuidwesthoek van een erf of perceel af te bakenen.40 De paalkuilen hebben geen aardewerk opgeleverd. Uitgaande van de ruimtelijke associatie met greppel S41 ligt een 15e-eeuwse datering voor de hand.

Figuur 6.4

Doorsnede van paalkuil S78 met vlekkerige opvulling.

40 S41 en S10 (greppels), S67, 68, 74,78 en 79 (paalkuilen).

-4,2 m+NAP


Waterput S100 In het oostelijke deel is een waterput (S100) gevonden met een diepte van ruim 2 m onder vlak 2 (vlak 2 op ca. 3,6 m +NAP) (fig. 6.5). De paalkuilen S91 en S103 kunnen bij de waterput horen. Deze hebben in dat geval de putmik gevormd. Dit is een soort hefboom gebruikt om water uit de put te scheppen. Onderin de waterput was nog beschoeiingshout bewaard gebleven in de vorm van een ton en twee karrenwielen (zie paragraaf 6.8). De grond was zo instabiel door onder andere het grondwater en het losse zand dat is besloten de ton en wielen na documentatie van het profiel met de kraan te lichten.

Onderzoek Tijdens het couperen werd eerst de zuidzijde verdiept (fig. 6.6). Hierbij werd steeds een tussenvlak gedocumenteerd, wanneer de vullingen sterk veranderden. Bij het bereiken van het tonhout, is besloten om ook de noordzijde van de waterput te verdiepen en de tussenvlakken te documenteren alvorens over te gaan op het couperen van het spoor. Bij het couperen is vervolgens weer de zuidzijde als eerste verdiept, waarbij de ton voor de helft is vrij gelegd. Onder de ton waren nog karrenwielen aanwezig. Na het verdiepen van de noordzijde is de ton uiteindelijk volledig vrij gelegd. Hierbij is de documentatie aangevuld, waarna de waterput ten slotte met de kraan is gelicht. Vondsten zijn bij het verdiepen, couperen en afwerken per vulling verzameld. Ook zijn enkele ecologische monsters uit de waterput genomen: onder andere uit de kern van de waterput binnen de ton, zowel onderin als bovenin. Buiten de ton waren plaggen aanwezig; hiervan zijn eveneens twee ecologische monsters genomen, waaronder één van een complete plag. Het formaat van de plag bedroeg ca. 30x15x7 cm. Op basis van het botanische onderzoek (zie paragraaf 6.7) zijn de plaggen gestoken in een nat gebied dat uit grasland bestond. De omgeving van Terp Heinis lijkt hier vrij sterk op; de plaggen zijn waarschijnlijk in de directe omgeving gestoken.

Figuur 6.6

Doorsnede van waterput S100 (bovenste helft)

2

m 0

m

0

S 5040

S 5030

Insteek fase 1

4

v.60

10

8

Beschoeing fase 1: plaggenwand op karrenwielen

Doorsnede waterput S100 met vullingen en fasering.

Figuur 6.5

2

5

v.55

6

3

v.53

v.54

hout ringen

9

rest hout

humeuze vlekken

7

1

3,68 m +NAP

Insteek fase 2

5

v.47

6

3

2 karrenwielen

10

8

2

Beschoeing fase 2: tonput + opvulling

4

Demping fase 2

S 5040

S 5030

Dekzand

Overig sporen

5

Laatste opvulling fase 2


42


Ton van waterput S100 bovenop de karrenwielen. Alleen het bovenste wagenwiel is zichtbaar, het onderste wiel ligt onder water.

Gebruiksfasen De zandvullingen van de waterput vertegenwoordigen twee verschillende gebruiksfasen (fig. 6.5). De buitenste vullingen vormen een grote insteek van de eerste fase (vulling 4 en 10), die tot 206 cm onder vlak twee is gegraven. De insteek heeft een vlekkerige vulling en is enigszins gelaagd; dit heeft te maken met het dichtgooien van de insteek. Op de bodem liggen twee karrenwielen horizontaal op elkaar die als een fundering zijn gebruikt. Op de karrenwielen zijn plaggen gezet die samen de beschoeiing van de waterput vormen (fig. 6.7). De hoogte van de (resterende) plaggenwand bedraagt ongeveer 70 cm. Waarschijnlijk slibde de waterput gedurende de eerste gebruiksfase dicht, waarna deze opnieuw deels is uitgegraven voor gebruiksfase 2. Hierbij is de bovenkant van de voornoemde oude plaggenwand afgegraven. Vullingen 2, 5 en 8 vormen samen de opvulling van de insteek van fase 2. Hierin is de smalle kern van de nieuwe waterput geplaatst (herkenbaar aan opvulling 1 en 7). De smalle kern loopt vrij loodrecht naar beneden. Onderin de kern is een houten ton geplaatst (vulling 9), waarbij de karrenwielen van fase 1 als fundering zijn hergebruikt. De ton is tijdens het gebruik opgevuld met schoon, grijsbruin humeus zand. De ton had een hoogte van 80 cm. Uit het houtonderzoek blijkt dat de waterput deels is weggerot, boven het niveau van 2,60 m +NAP: onder deze diepte is de ondergrond in het verleden en tot op heden permanent met grondwater verzadigd. Boven de ton waren in de dempingsvulling (7) nog zwarte humeuze vlekken te zien als resten van het vergane tonhout. Uitgaande van de spreiding van dit humeuze traject, moet de ton oorspronkelijk (minimaal) 110 cm hoog zijn geweest. Uiteindelijk raakte de waterput in onbruik, waarna deze is gedempt. De vulling heeft een vuil grijsbruin uiterlijk dat sterk lijkt op de ophogingslagen onder de boerderij.

Datering De waterput is pas bij de aanleg van vlak 2 herkend. Deze zone was op een hoger niveau namelijk verstoord (natuurlijke verstoring, zie zuidoosthoek in fig. 6.8). De stratigrafische relatie tussen de waterput en het stuifzandpakket was in het veld dan ook niet goed te bepalen. Uitgaande van de datering en de associatie met greppels


S14 en S110 lijkt het aannemelijk dat de waterput net als greppel S41 door het stuifzandpakket is gegraven. De datering van de waterput ligt waarschijnlijk in de tweede helft van de 15e eeuw. Op twee monsters is een 14C-datering gedaan (v. 53, bovenkant kern en v. 55, plag). Het monster van de beschoeiingsplag uit de eerste gebruiksfase dateert tussen 1285 en 1397 (635 BP ± 30).41 De datering van grijsbakkend en blauwgrijs aardewerk uit de insteek (vulling 4, v.60) van deze fase sluit hierbij aan: tussen 1300 en 1450. Het 14C-monster uit de kern van de waterput (vulling 9) van de tweede gebruiksfase dateert tussen 1441 en 1631 (390 BP ± 30).42 Grijsbakkend aardewerk (v.61) uit de insteek (vulling 5) van de tweede heeft deels overlappende dateringsrange opgeleverd: tussen 1250 en 1500. Uitgaande van beide dateringen en gebruiksfase 1 lijkt de tweede gebruiksfase het best in de tweede helft van de 15e eeuw te plaatsen.

Fasering van de lagen en sporen uit de late middeleeuwen De oudste laag is de toplaag van het dekzand (S5030) met aardewerk uit vooral de 8e tot en met de 9e eeuw. Sporen uit deze periode ontbreken. Op het dekzand is gedurende enkele eeuwen een pakket stuifzand (S5020) gevormd. Aardewerk plaatst de hoofdfase van het stuifzandproces in de 10e tot en met de 12e eeuw. De stuifprocessen hebben vermoedelijk langer geduurd, tot in de 13e eeuw. Het stuifzand houdt namelijk grotendeels verband met de beakkering van het gebied (en verwijdering van de begroeiing). De jongste scherven uit de akkerlaag zijn in de 13e eeuw te plaatsen. De akkerlaag bevat weliswaar ook ouder aardewerk dat zelfs teruggaat tot de Romeinse tijd. De sterke fragmentatie en verwering, geven echter aan dat dit vondstmateriaal langere tijd aan het oppervlak heeft gelegen. Het materiaal kan ook door (plaggen)bemesting van elders zijn aangevoerd of is door ploegen in de ondergrond terecht gekomen. Uiteindelijk is het stuifproces tot stilstand gekomen, vermoedelijk toen de beakkering werd beëindigd en bodem weer bedekt werd met vegetatie. In de 14e-15e eeuw wordt het terrein voor het eerste bewoond. Twee haakse greppels lijken samen de zuidwesthoek van een (achter)erf te vormen. Een van de greppels (S110) doorsnijdt een waterput, die tot een van de oudste sporen hoort: aardewerk plaatst de twee gebruiksfasen tussen 1300 en 1500 n.Chr. Uitgaande van de doorsnijding van greppel S110 door de waterput, dateren de erfgreppels vermoedelijk uit het eind van de 15e eeuw of later.

6.3 Sporen uit de nieuwe tijd (16e-18e/19e eeuw) M. A. Goddijn

Inleiding Het beeld van de nieuwe tijd op locatie Terp Heinis wordt bepaald door ophogingen, afgravingen en verschillende bewoningsfasen. De bewoning in de nieuwe tijd is in de volgende drie hoofdfasen in te delen vanaf de 16e eeuw tot in de 19e/20e eeuw:

Fase 1 (16e -17e eeuw) De oudste sporen uit de nieuwe tijd zijn in het ophogingspakket (S5005) ingegraven: een pakket bestaande uit zandlagen met resten bouwpuin en nederzettingsafval veelal scherven - dat van andere locaties is aangevoerd. Tijdens de eerste fase van de begeleiding is de top van het ophogingspakket al grotendeels afgegraven in het kader 41 GR-56504. 42 GR-56533.


van het OCE-onderzoek. Op vlak 1 van put 2 zijn de vele verstoringen goed te zien (fig. 6.8). De hoogte van het vlak varieert tussen 2,6 m +NAP langs de flanken tot 4,6 m +NAP in het midden van de locatie. De afgravingen van het OCE-onderzoek maken soms onduidelijk vanaf welke hoogte de sporen in het ophogingspakket zijn ingegraven. Bovendien blijken er al eerder in de moderne tijd (vermoedelijk in de 20e eeuw) afgravingen te zijn geweest. Uit het profiel (profiel 2) blijkt dat de bodemopbouw in het oosten over de laatste meters tot in het dekzand is verstoord. Aan de westzijde blijkt een soortgelijke verstoring zich zelfs over een afstand van 18 m (vanaf het westelijk uiteinde) uit te strekken. Uit deze verspreiding blijkt dat de afgravingen aan weerszijden van de (voormalige) moderne bebouwing hebben plaats gevonden. Op de AHN valt op dat de hele omgeving van Heinis een stuk lager ligt (zie fig. 5.7). Vermoedelijk had het reliëf van nature een meer geleidelijke verloop dat meer aansloot op de dekzandheuvels ten oosten van Heinis (zie fig. 5.1). Het huidige beeld van de lokale ‘verhoging’ van Heinis lijkt dan ook vooral het gevolg van de afgravingen in de directe omgeving. De ‘verhoging’ lijkt eerder een rudiment van een oud landschap dat lokaal bewaard is dankzij de afdekkende bebouwing vanaf de 18e eeuw. Het ophogingspakket is ook het best bewaard onder de moderne bebouwing. Ofschoon de aanwijzingen voor vroeg aardewerk in de ophoging ontbreken, lijken sporen met 16e-eeuws aardewerk toch indirect op een vroege ophogingsfase te wijzen (zie paragraaf 6.5). Het gaat om twee clusters kuilen in put 2: S32, S33, S35 en S36 in

Figuur 6.8

Bewoningssporen uit fase 1 van de nieuwe tijd op locatie Terp Heinis (put 2, vlak 1). N:\Lopende Projecten\1329 AB Terp Heinis\fig 6.6 Heinis_fase2.WOR (03-Dec-13) 152050

152100

e

e

19 /20 eeuwse uitbreiding van de verhoging

S36

414150

S35 S33

414150

S32

S19

Legenda

uitgraven put S2

S28

dekzand ophogingslaag stortlaag natuurlijke verstoring recent vlek kuil plaggen put puinlaag + brandresten

152050

S29

S31 S30

N

0

152100

10m


het noordwesten en S28-S31 in het zuiden (fig. 6.8). Vooraf werd rekening gehouden met een vroege voorloper van de huidige bebouwing op Terp Heinis. Buiten de kuilen zijn echter geen paalsporen of muurwerken gevonden die op een 16e-eeuws woonerf zouden kunnen wijzen. In het veld werd de vondst van een stortlaag en een puinlaag met brandresten nog aangezien als een mogelijk aanwijzing voor een oude huisplaats. Zoals gezegd ontbreken echter paalkuilen of muurwerken van een gebouw uit deze periode. De lagen bevatten bovendien geen aardewerk voor datering. Wellicht zijn ze eerder te associëren met de naburige muurwerken van structuur 2 (zie fase 3 en fig. 6.9). Het enige andere spoor met aardewerk uit de periode 16e-17e eeuw is S46 in het zuidoosten (fig. 6.2).43 De opvulling van het spoor is in het vlak als een kleine kuil te zien, maar blijkt in het profiel aan de bovenzijde over een lengte van meer dan 9 m in het ophogingspakket te snijden of er deels tegenaan te zijn gevleid. Mogelijk houdt dit spoor, ondanks het 16e-17e-eeuws aardewerk, toch meer verband met (latere) ophogingen (zie paragraaf 6.4).

Fase 2 (18e-19e eeuw) De meeste ophoging van locatie Terp Heinis vond in de periode 18e-19e eeuw plaats, getuige het goed vertegenwoordigde aardewerk uit deze periode in het ophogingspakket en de sporen die daarin zijn gegraven. Na de ophoging vond de eerste concrete bewoning met bebouwing plaats. De belangrijkste sporen zijn twee structuren met muurwerk die aan een huis of boerderij behoren. Gezien de beperkingen van de begeleiding tijdens het OCE-onderzoek waren er geen goede mogelijkheden voor een uitvoerige documentatie van al het muurwerk. De aandacht was hierdoor vooral gericht op een eventuele voorganger op een dieper niveau. Zoals gezegd bleef die uiteindelijk uit. Rondom en ter hoogte van de structuren zijn verder een waterput, een plaggenput en vooral recente (beer)putten gevonden (fig. 6.9).

Gebouwen (structuren 1 en 2) Van de twee aangetroffen gebouwen uit fase 2, een groot (hoofd)gebouw in het oosten (structuur 2) en een klein (bij)gebouw ten westen hiervan (structuur 1), is vrij weinig bewaard gebleven. De bovenkant van het muurwerk (put 1, vlak 1) varieert tussen 5,2 en 5,5 m +NAP. Het meest oostelijke gebouw is in ieder geval voor 1811 te dateren. Deze staat als huis, vermoedelijk een boerderij, afgebeeld op het kadastrale minuutplan van 1811-1832 (fig. 6.10). Ook op latere Bonnebladen uit de tweede helft van de 19e eeuw is het huis nog steeds afgebeeld (fig. 6.11). Het kleine gebouw in het westen is niet op de kaarten aanwezig.

Hoofdgebouw (structuur 2) Het hoofdgebouw bestaat uit een rechthoekige structuur met een afmeting van ongeveer 30 x 12 m, gebaseerd op de aangetroffen muurwerken en de kadastrale kaart. Hiervan is slechts een klein deel terug gevonden (fig. 6.9). De westelijke buitenmuur (S9) is het meest intact. De muur is onderin vertand en rust op een sleuf die is volgestort met bakstenen. Binnen dit gebouw zijn enkele bouwfasen te onderscheiden. In één van de dwarsmuren (S12) is later een poer gezet (S13). In totaal zijn vier poeren gevonden die in het verlengde van elkaar liggen. In het noordelijk deel is een haard aangetroffen met tegels (16,5 x 16,5 cm) en een brandplek er omheen (S17) (fig. 6.12). Het opgaand muurwerk was nog maximaal acht bakstenen hoog (baksteenformaat

43 Spoor S46 was op niet zichtbaar op vlak 1 (vermoedelijk afgedekt door recente ophoging).

46 Aanleg Máximakanaal N:\Lopende Projecten\1329 AB Terp Heinis\fig 6.4 Heinis_put1_vlak1_muurwerk_interpretatie.WOR (03-Dec-13) 152075

152100

Legenda muurwerk waterput natuurlijke verstoring recent / beerput haard plaggenput ophogingslaag

S3

S999 S17

Structuur 2

S8

S12

S4 S16

S5 S7

S6

414150

414150

Structuur 1

S14 S15

S9 S19 S11 S10

S20 S18

S13

S14 S999

S12

S9 S2 N

0

10m

152075

152100

Figuur 6.9

Bewoningssporen uit de fase 2 van de nieuwe tijd op locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1 exclusief verstoringen). Recente wateren beerputten zijn gecodeerd als S999.


N

0

Figuur 6.10

25m

De muurresten uit de nieuwe tijd van locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1), geprojecteerd op het kadastrale minuutplan uit 1811-1832.

Figuur 6.11

De muurresten uit de nieuwe tijd van locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1), geprojecteerd op de Bonnekaart uit 1860.

48 Aanleg Máximakanaal Figuur 6.12

Haard van de boerderij uit de nieuwe tijd. De lengte van de oranje-witte jalon is 1 m.

Figuur 6.13

Muurresten van de boerderij uit de nieuwe tijd (fase 2) met daaronder baksteenpuin en mortel. De lengte van de oranje-witte jalon is 1 m.

19,5 x 7 x 5,5 cm, 5 lagenmaat 29,5 cm). Het vertoonde geen duidelijk metselverband. De onderkant van de muurwerken was op enkele plaatsen opgevuld met baksteen en mortel en is als vlijlaag of egalisering te beschouwen (fig. 6.13).

Bijgebouw (structuur 1) Van het kleinere gebouw in het westen is veel minder bewaard gebleven (fig. 6.14). Het gaat om muurrestanten van 4 x 6 m, de opbouw was nog zes steenlagen hoog (baksteenformaat 19 x 8 x 5 cm, 5 lagenmaat 30 cm). De stenen bestonden uit driekwart of halve stenen en bleken min of meer willekeurig gemetseld. Het gaat voornamelijk om funderingen. Op de buitenzijde van de muren is veel mortel gesmeerd. Het U-vormige deel van het muurwerk (S5) behoort tot de vroegste fase. Aardewerk uit deze ruimte dateert vanaf de tweede helft van de 18e eeuw. Tegen


Overzicht van de muurresten van het kleine (bij)gebouw vanuit het zuidwesten.

deze muur zijn twee ’nissen’ gebouwd (S6 en S7); ze staan koud tegen het U-vormige muurwerk.44 De functie hiervan is onduidelijk; het kan om stortkokers gaan - in de nis bevond zich namelijk veel puin-, maar dit kan ook van de sloop zijn. Een ander mogelijkheid is dat het hier om een klein trappenhuis, of een bak- of stookhuisje gaat. De laatste optie is minder waarschijnlijk, dan zou veel as of houtskool verwacht worden. Tegen deze nissen is nog een muur gebouwd die in noordelijke richting ligt (S8). De functie van dit gebouw is niet duidelijk. Op het kadastrale minuutplan uit de periode 1811-1832 is hier geen gebouw aangegeven. Het kan vóór die periode al zijn afgebroken. Een andere verklaring is dat beide gebouwen wel gelijktijdig zijn, maar dat het kleine bijgebouw niet belangrijk genoeg was om in te tekenen.

Kuilen S29, S33 en S36 Te midden van de kuilenclusters uit fase 1 in het noordwesten en het zuiden van put 2 zijn ook enkele kuilen met 18e-eeuws aardewerk gevonden, die te koppelen zijn aan het gebruik van hoofd- en bijgebouw (structuren 1 en 2, fig. 6.8).45 De functie van de kuilen is onbekend.

Waterput S2 Direct ten zuiden van het hoofdgebouw is een waterput gevonden die volledig is gemetseld (S2, fig. 6.8 en fig. 6.15-6.16). De put is tijdens het OCE-onderzoek verwijderd46 en is slechts beperkt onderzocht. De put had een diepte van iets meer dan 5 m (vanaf vlak 1) en was met puin opgevuld. Hieronder bevond zich naast bouwpuin ook aardewerk. Dit aardewerk is als complex in de 18e eeuw te dateren met als sluitdatering de laatste kwart van de 18e eeuw. Het gebruik van de waterput past dan ook goed bij het naburige hoofdgebouw (structuur 2). De waterput was vanwege het OCE-onderzoek niet uitgebreid te documenteren. Aan de binnenzijde van de gemetselde beschoeiing van de put is onderin een betonnen put gevonden; deze blijkt er later ingezet. Deze is door het OCE-team gelicht waardoor

44 S5 is het oudste, muurwerk S6 is hier koud tegen aangezet, gevolgd door S7. De jongste fase lijkt S8 te zijn, deze staat koud tegen S7. 45 De sporen waren niet zichtbaar op vlak 1. 46 De waterput is op de diepere vlakken dan ook alleen als verstoring terug te vinden.

50


Gemetselde waterput S2.

Figuur 6.16

Doorsnede van waterput 2.

de exacte diepte onduidelijk is. Bij het uitgraven van de waterput door het OCE-team zijn delen van een houten karrenwiel gevonden die vermoedelijk de fundering van de waterput vormde (zie paragraaf 6.8).

Plaggenput S19 Een opvallend spoor dat aan structuur 2 is te koppelen is een. De plaggenput is aangetroffen tussen muren S12 en S14. Het gaat hier waarschijnlijk niet om een waterput: de put was namelijk slechts 46 cm diep ten opzichte van vlak 2 op ca. 4,7 m +NAP. Mogelijk diende de put als opslag om bijvoorbeeld eten koel te houden. De vulling van de put bevat namelijk geen spoellaagjes, het lijkt er op dat er geen water in heeft gestaan. Dit verklaart ook de diepte van de put, de onderkant heeft het grondwater waarschijnlijk nooit bereikt. Een beerputfunctie is uit te sluiten; er zijn namelijk geen resten van mest aangetroffen.


Doorsnede van plaggenput S19 ter hoogte van structuur 2 uit de 18e eeuw.

Aan de zijkant is duidelijk een plaggenopbouw van de put zichtbaar. De plaggen hebben een formaat van ca. 20 x 10 cm. De herkomst van de plaggen is niet vast te stellen, organisch materiaal is niet bewaard gebleven. Het aardewerk uit deze plaggenput dateert uit de 18e eeuw. Uitgaande van de heterogene vulling, is de put waarschijnlijk ingestort. De rechter plaggenwand ligt namelijk deels horizontaal in de put (fig. 6.17).

6.4 Sporen uit de nieuwe en moderne tijd (eind 19e-21e eeuw) De 18e-eeuwse muurwerken van structuur 2 bevinden zich direct onder het muurwerk van de (voormalige) moderne bebouwing. Er lijkt dan ook sprake van continuïteit van de bewoning vanaf de 18e eeuw tot in de 21e eeuw. Ten oosten van structuur 2 zijn geen resten van de voorganger van de daar bekende (voormalige) bebouwing aangetroffen (zie fig. 3.1). Deze zone bleek te sterk verstoord. De voorganger van het oostelijke huis is wel terug te vinden op historische kaarten: het huis verschijnt voor het eerst op de kaart van 1899 (fig. 6.18). In het vlak en vooral het profiel valt op dat zich ter hoogte van de oostelijke huisplaats de meest jonge ophogingen uit de (18e/)19e eeuw in de ondergrond bevinden. Ze lijken tegen en rondom het oudere ophogingspakket in het hart van put 1 aangebracht (zie fig. 6.8). Mogelijk betreft het hier een oostelijke uitbreiding van de ‘verhoging’ bedoeld om dit oostelijke huis te kunnen bouwen. Uitgaande van de afbeelding op de kaart van 1899 zou deze ophoging dan kort voor het eind van de 19e eeuw plaats moeten hebben gevonden. Op oudere kaarten is het huis namelijk niet afgebeeld. De laatste gebruiksfase van de locatie Heinis is te koppelen aan de recente bewoning uit de 20e en 21e eeuw. Het gaat hierbij om plantenkuilen uit de tuin van de laatste bewoners (fig. 6.8), aangegeven als natuurlijke verstoringen. Daarnaast zijn recente verstoringen ingemeten en opgetekend die veroorzaakt zijn door het OCE-onderzoek. Ook zijn enkele recente beerputten aangetroffen gemaakt van machinaal vervaardigde bakstenen inclusief een ingemetselde PVC-afvoerbuis (S3 en S4) (zie fig. 6.8). De vondsten in het ophogingspakket bevestigen dat de bewoningsgeschiedenis tot in de 20e/21e eeuw is te volgen.

52


Bewoning ter hoogte van locatie Terp Heinis afgebeeld op de militaire topografische kaart uit 1899. De kaart toont niet alleen structuur 2 (rood blok, links), maar ook muurwerk ten oosten hiervan als voorganger van de twee (voormalige) moderne huizen. Bron: www. watwaswaar.nl.

6.5 Aardewerk D.R. Stiller

6.5.1 Romeinse tijd (12 v.Chr.-450 n.Chr.) Drie scherven zijn aan de Romeinse tijd te toe schrijven. Het gaat om één fragment van een deksel (v.30), één fragment ruwwandig aardewerk (v.63) en één bodemfragment van mogelijk gladwandig aardewerk (v.30).

6.5.2 Vroege middeleeuwen (450-1050) Het materiaal dat met redelijke zekerheid in de vroege middeleeuwen is te plaatsen, is beperkt tot 23 scherven. Een klein deel hiervan dateert uit de Merovingische perioden; de rest is vooral in de Karolingische en Ottoonse perioden te plaatsen.

Ruwwandig aardewerk (rw) Het gaat om gedraaid aardewerk met over het algemeen een redelijk grove magering. De aardewerksoort is een voortzetting van het ruwwandig aardewerk uit de Romeinse tijd. Er is zeker één fragment van ruwwandig Merovingisch aardewerk en twee mogelijk uit deze periode stammende fragmenten herkend (v.66). De fragmenten zijn waarschijnlijk afkomstig van een tonvormige pot ook wel een zogenoemde Wölbwandtopf. De scherven kunnen tot ca. in de eerste helft van de 8e eeuw gedateerd worden. Vijf andere fragmenten (v.35, 62 en 64) zijn niet scherper te dateren dan de vroege middeleeuwen.

Mayen-aardewerk (my) De andere aardewerkgroep die met zekerheid in de vroege middeleeuwen thuis hoort, is het Mayen-aardewerk. Deze groep is door zeven fragmenten vertegenwoordigd. In


en rond het in de Eiffel gelegen dorpje Mayen is over een periode van de Romeinse tijd tot het begin van de nieuwe tijd aardewerk geproduceerd. In Nederland wordt het aardewerk hoofdzakelijk in Romeinse en vroegmiddeleeuwse contexten aangetroffen. Van dit aardewerk zijn in verschillende vondstnummers fragmenten aangetroffen. Naast wandfragmenten is er ook één randfragment (v.64) gevonden, dat afkomstig is van een Karolingisch kookpotje.

Walderberg-aardewerk (wb) Dit aardewerk is verwant aan het in het dorp Badorf geproduceerde, gelijknamige aardewerk. Het aardewerk uit dit productiecentrum wordt iets later gedateerd dan het Badorfaardewerk: van begin 8e tot en met begin 10e eeuw. Van dit aardwerk is één lensbodemfragment aangetroffen (v. 30).

Duisburg-aardewerk (du) Aardewerk uit Duisburg is gedraaid grijs aardewerk dat vooral aan de buitenzijde een donkergrijs oppervlak heeft. Aan de binnenzijde is het baksel lichter grijs gekleurd. Een ander onderscheidend kenmerk is de radstempeldecoratie. Het aardewerk dateert uit de 10e eeuw. Er is één scherf (v. 34) die op basis van het baksel waarschijnlijk aan deze groep toe te schrijven is. Een radstempeldecoratie ontbreekt echter. Het is daarom niet uit te sluiten dat het hier om een grijsbakkende scherf uit de late middeleeuwen gaat.

Niet nader te determineren aardewerk Er zijn zes scherven (v. 42 en 63) die op basis van het baksel waarschijnlijk in de vroege middeleeuwen gedateerd kunnen worden. Het betreffen verbrande en/of handgevormde fragmenten.

6.5.4 Eind vroege middeleeuwen /late middeleeuwen A (1050-1250) In totaal zijn 53 scherven in de vroege/volle middeleeuwen te plaatsen. Het gaat vooral om kogelpot-, Pingsdorf- en handgevormd blauwgrijs aardewerk dat van (het einde van) de vroege middeleeuwen tot in de late middeleeuwen in gebruik was. Een grote groep scherven was te klein en/of te verweerd om te kunnen determineren.

Pingsdorf-aardewerk (pi) Deze aardewerkgroep verschijnt in de 10e eeuw en werd gemaakt in Pingsdorf en omgeving. Het gaat om een doorontwikkeling van het Badorf-aardewerk: technische ontwikkelingen en experimenten leidden tot een harder baksel. Als decoratie werden radstempels gebruikt; verder werd het aardewerk met behulp van ijzerengobe rood beschilderd. Hoewel in Pingsdorf en omgeving de aardewerkproductie voort duurde, is het typische Pingsdorf-aardewerk tot begin/eerste helft 13e eeuw te dateren. Van het typische Pingsdorf-aardewerk zijn zeven scherven vertegenwoordigd: v. 30, 37, 62, 65 en 34. Hieronder bevindt zich één randfragment van een handgevormde kogelpotvorm: v. 34. De fragmenten hebben geen kenmerken die een scherpe datering mogelijk maken.

Kogelpotaardewerk (kp) Kogelpotaardewerk omvat het handgemaakte aardewerk dat oorspronkelijk vanaf de 8e eeuw in de noordelijke helft van Nederland en in het noordwestelijk deel van Duitsland gemaakt werd en vervolgens vanaf de 10e eeuw naar het oosten en het zuiden werd verspreid. Het grote verspreidingsgebied leidt er toe dat de kogelpotvorm

54


ook in andere baksels gemaakt werd. Met kogelpotaardewerk wordt het baksel hier bedoeld dat in West en Noord-Nederland voorkomt. De kogelpotvorm is echter ook in Paffrath-, Elmpt- en Pingsdorf-baksel aangetroffen. Van dit laatste baksel zijn zelfs gedraaide varianten bekend. Beneden de grote rivieren in Nederland komt minder tot geen kogelpotaardewerk voor. Daarvoor in de plaats komen in Brabant en Limburg ander lokale aardewerksoorten voor zoals Kempisch aardewerk, (zie hieronder). In Nederland wordt kogelpotaardewerk over het algemeen tot het eind van de13e /begin 14e eeuw gedateerd. Het kogelpotaardewerk is slechts door vijf fragmenten vertegenwoordigd (v.64). Het is niet uitgesloten dat er nog scherven van deze groep in de groep sterk verweerde en gefragmenteerde scherven schuil gaan.

Kempisch aardewerk Van Kempisch aardewerk wordt een herkomst in de gelijknamige regio in West-Brabant vermoed. Het wordt gedateerd vanaf het tweede kwart van de 12e eeuw tot en met de 14e eeuw. Er is mogelijk één fragment Kempisch aardewerk (v.29) aangetroffen. Het fragment is verweerd, waardoor de determinatie onzeker is. Gezien de grote en dikte van het fragment is het afkomstig van een voorraadpot. Het zandige baksel sluit een Reliëfband-Amfoor uit.47

Blauwgrijs aardewerk (bg) De groep handgevormd blauwgrijs aardewerk bestaat hier uit 13 scherven. De definitie grijs moet redelijk breed genomen worden. Wel is het grijze oppervlak een kenmerkende eigenschap. Er zijn ook witte en roodbruine baksels bekend. De meest voorkomende vorm is de kogelpot, maar ook onder andere bakpannen, voorraadpotten en kannen zijn vertegenwoordigd. Binnen het blauwgrijs zijn meerdere baksels te onderscheiden. De twee hoofdbaksels zijn het vroegere Paffrath- en Elmpt-aardewerk. De laatste twee zijn vernoemd naar de eerste productieplaatsen waar dit aardewerk is aangetroffen. Onderzoek heeft echter uitgewezen dat de productie niet beperkt was tot Paffrath of respectievelijk Elmpt, maar zich ook uitstrekte tot in de naburige dorpen en steden. Van het blauwgrijs aardewerk zijn drie fragmenten (v.36, 61 en 62) niet met zekerheid toe te schrijven aan één van de hoofdbaksels. Het gaat hoofdzakelijk om fragmenten die te verweerd of verbrand zijn voor een goede determinatie. De andere fragmenten behoren tot het Paffrath-baksel: v.30, 65, 69, 34 en 64. Paffrath-aardewerk wordt gekenmerkt door een wit of witgrijs sterk gelaagd baksel met een grijs oppervlak met een metallic glans. Ook de verschillende varianten hierop worden tot Paffrath gerekend. De bekendste hiervan is het Paffrath-achtige aardewerk, waarbij de gelaagdheid ontbreekt maar het oppervlak wel de metallic glans vertoont. Een ander baksel heeft in plaats van een witgrijze een bruine of zwarte kleur. Paffrath-aardewerk wordt over het algemeen van in de 10e eeuw tot het begin van 13e eeuw gedateerd.

Niet nader te determineren aardewerk In totaal zijn 25 fragmenten zijn niet nader te determineren. Het betreffen zowel handgevormde als gedraaide scherven. Op basis van baksel en ander aardewerkmateriaal uit dezelfde sporen is een datering in deze periode (eind vroege- late middeleeuwen) het meest waarschijnlijk.

47 Mondelinge mededeling Prof. dr. F. Theuws, najaar 2012.


6.5.5 Late middeleeuwen-B (1250-1500) De grootste groep aardewerk uit deze periode bestaat uit grijs- en roodbakkend aardwerk. Verder zijn maar twee scherven steengoed gezien die in deze periode dateren.

Proto- en bijna- steengoed (s5 en s4) Proto- en vervolgens bijna-steengoed vormen de tussenfase tussen het Pingsdorfaardewerk en ‘echte’ Steengoed uit de late middeleeuwen. Proto-steengoed dateert vanaf het eerste kwart van de 13e eeuw. Als gevolg van het bereiken van steeds hogere temperaturen in de pottenbakkersovens versinterde de klei. Bij steengoed is praktisch geen magering zichtbaar. Bij proto- en bijna-steengoed is dit echter wel nog het geval. Het oppervlak voelt in eerste instantie nog ruw (proto-steengoed) aan maar wordt steeds gladder (bijna-steengoed). De voorwerpen werden net als bij jonger steengoed soms ondergedompeld in een ijzerengobe. Van deze twee aardewerksoorten is elk één fragment aangetroffen. Het proto-steengoedfragment (v.69) is te klein voor verdere determinatie. Het bijna-steengoedfragment (v.11) bestaat uit de bodem van een grote voorraadpot of kan.

Steengoed (s1 en s2) Het steengoed in de late middeleeuwen was de voorlopige eindontwikkeling van een aardewerkreeks die werd ingezet met het Badorf-aardewerk in de vroege middeleeuwen. De klei werd steeds harder gebakken totdat uiteindelijk een waterdicht en volledig versinterd product ontstond. Pas met het verschijnen van industrieel steengoed in de nieuwe tijd ging de technologische ontwikkeling weer verder. Het werd op meerdere plaatsen in het Rijngebied geproduceerd. De belangrijkste productie plaatsen waren Siegburg, Langerwehe, Raeren en Brühl. Binnen het Deventer-systeem wordt een onderscheid gemaakt tussen geglazuurd en ongeglazuurd steengoed. Onder glazuur wordt zowel een oppervlaktebehandeling met ijzerengobe als ook zoutglazuur bedoeld. In eerste instantie zijn de steengoedvoorwerpen ongeglazuurd of bedekt met ijzerengobe. Zoutglazuur komt tot in de 15e eeuw slechts beperkt voor. Een alternatieve oppervlaktebehandeling wordt gevormd door een zogenaamde oranje blos. Deze werd verkregen door as in de oven mee te verbranden. De twee aangetroffen fragmenten steengoed worden beide tot de ongeglazuurde fragmenten gerekend en zijn allebei waarschijnlijk geproduceerd in Siegburg. Het betreft één niet nader te determineren fragment (v.64) en een scherf van een kan met oranje blos gedecoreerd met kleine rosetjes (v.28). Deze laatste is in de 15e eeuw te plaatsen.

Grijsbakkend en roodbakkend aardewerk (g en r) Beide aardewerksoorten bestaan hoofdzakelijk uit gebruiksaardewerk zoals grapen, kookpotten, voorraadpotten, vuurklokken en dergelijke. Het productieproces is grotendeels het zelfde voor beide aardewerksoorten. De grijze variant werd alleen reducerend gebakken, terwijl de rode oxiderend werd gebakken. Door het gebruik van ijzerhoudende klei, werd het baksel rood. Vormen en specifieke typen komen dan ook zowel in grijsbakkend als in roodbakkend aardewerk voor. Aan het einde van de middeleeuwen raakte het grijsbakkend aardewerk uit de mode en werd hoofdzakelijk alleen nog roodbakkend aardewerk geproduceerd. Als eerste werden vooral de kleinere voorwerpen alleen in roodbakkend aardewerk uitgevoerd. Grote vormen werden nog in de grijsbakkende variant geproduceerd. In vergelijking

56


met West-Nederland was het grijsbakkend aardewerk in Brabant langer in gebruik, tot de laatste kwart van de 15e eeuw. De 15 grijsbakkende scherven zijn niet met zekerheid aan een bepaalde vorm of een type toe te schrijven. Wel is vastgesteld dat het in meerdere gevallen (bijvoorbeeld v. 43 en 61) om een groter voorwerp gaat, zoals een pot of een kan. Van het roodbakkend aardewerk zijn twee fragmenten gevonden die in de late middeleeuwen thuis horen; 22 andere fragmenten in de periode eind late middeleeuwen / begin nieuwe tijd. Al deze scherven zijn geheel of aan de binnenzijde loodgeglazuurd. Het materiaal is sterk gefragmenteerd; slechts een vorm is nog te herkennen, een grape.

6.5.6 Nieuwe tijd (1500-heden) Met ca. 173 fragmenten dateert een belangrijk deel van het aardewerk uit de nieuwe tijd. Het is afkomstig uit de ophogingslagen en spoorcontexten. Ook hiervoor geldt dat het materiaal sterk is gefragmenteerd. De fragmentatie- en verweringsgraad zijn echter lager dan bij het Romeinse, vroeg- en laatmiddeleeuwse materiaal uit het stuifzandpakket.

Steengoed Binnen het aardewerkcomplex bevinden zich zes fragmenten zoutgeglazuurd steengoed van onder andere kannen (bijvoorbeeld v.57) en een pot (v.3). Het aardewerk is niet aan een individueel productieplaats zoals Langerwehe, Raeren of Frechen te koppelen. Wel valt op dat er geen typische vormen/uitvoering uit Westerwald of van industrieel steengoed aanwezig zijn. De algemene indruk van het steengoed is dan ook dat het materiaal uit de periode voor de 19e eeuw dateert.

Roodbakkend aardewerk Met 127 scherven is het roodbakkend aardewerk de grootste groep post-middeleeuws aardewerk. Het gaat hier voornamelijk om geheel loodgeglazuurd aardewerk. De decoratiepatronen zijn uitgevoerd in een geel slib, eventueel aangevuld met diverse oxiden voor andere kleureffecten zoals koperoxide voor groen of mangaanoxide voor paars/ zwart. De volgende vormen zijn aangetroffen: pispot, pot, grape, kachelpan, kom en bord. De productieplaats van het aardewerk is onduidelijk, maar aangezien ’s-Hertogenbosch op slechts vier km afstand ligt, ligt het voor de hand dat minimaal een deel daar is geproduceerd. Andere mogelijke productieplaatsen voor het aardewerk zijn Bergen op Zoom en Oosterhout. Niet al het roodbakkend aardewerk is echter ‘lokaal’ geproduceerd. Binnen het roodbakkend aardewerk behoren elf fragmenten toe aan borden die vooral in de 18e eeuw in het Nederrijnse gebied in Duitsland werden geproduceerd. Over het algemeen is het niet mogelijk om aardewerk enkel op basis van uitvoering (zonder herkenbare typen) scherp te dateren. De algemene indruk bestaat echter dat het materiaal omstreeks de 18e eeuw dateert, mede op basis van het voorkomen van de Nederrijnse borden, een kachelpan, enkele lintoren en andere post-middeleeuws aardewerkgroepen in dezelfde vondstnummers.


0

5 cm

v.2

Figuur 6.19

Kachelpan van het type w -kap-1 of w-kap-2.

Witbakkend aardewerk Er zijn 23 fragmenten lood geglazuurd witbakkend aardewerk aangetroffen. De witte kleur komt voort uit de afwezigheid van (of het lage gehalte aan) ijzer in de klei. In totaal zijn 22 scherven afkomstig van een archeologisch complete kachelpan van het type w-kap-1 of w-kap-2 (v.2), uitgevoerd in Frankfurterwaar met helder glazuur aan de binnenzijde en een mangaanstreep net onder de rand (fig. 6.19). Kachelpannen verschenen in grotere aantallen, toen het open vuur in de keuken plaats maakte voor de kachel of stoof. Kachelpannen vervingen hierbij de grapen die in of boven het vuur werden gehangen. Het type w-kap-1 of w-kap-2 is in de periode van de tweede helft 18e tot en met eerste helft 19e eeuw te dateren. Frankfurterwaar is genoemd naar de oorspronkelijke herkomst van dit aardewerk. Echter, vanwege de grote populariteit gingen pottenbakkers in Nederland uiteindelijk het aardewerk in vorm en uitvoering namaken. Het is daarom niet mogelijk te bepalen of het hier om een originele import gaat of om een lokaal geproduceerd object. Het losse fragment witbakkend (v.16) betreft zogenaamd vlekkengoed dat vooral in de 18e en 19e eeuw in Friesland geproduceerd werd.

Faience Van deze aardewerkgroep is slechts één fragment afkomstig van een bord vertegenwoordigd: v.12. Faience is tingeglazuurd aardewerk. Gezien de populariteit van porselein in de 17e eeuw, werden decoratie en vormen van dit aardewerk op den duur in faience nagemaakt. Hierbij verdwijnen uiteindelijk de vormen en veelkleurige decoraties van de 16e eeuw en eerder. Pas in de 18e eeuw verschijnen weer meer polychrome afbeeldingen. Het aangetroffen fragment is met een in blauw/geel niet nader te bepalen landschapsmotief gedecoreerd. Vermoedelijk gaat het om een fragment uit de 18e eeuw.

Europees porselein Er is één scherf Europees porselein aangetroffen: v. 6. Het fragment is met een niet-herkenbaar motief gedecoreerd. De productie van porselein ving in Europa begon pas aan het begin van de 18e eeuw. Grootschaligere productie kwam pas in de tweede helft van dezelfde eeuw op gang. Een datering van vanaf dit tijdsvlak is het meest waarschijnlijk.

Industrieel aardewerk In de loop van de 18e eeuw verscheen industrieel vervaardigd aardewerk in diverse baksels. Hoewel industrieel steengoed en industrieel rood aardewerk al in de 17e eeuw voorkwamen in China, werd het in Europa pas vanaf de 18e eeuw op grote schaal

58


geproduceerd. In de tweede helft 18e eeuw kwamen hier ook wit, rood en zwarte baksels bij. In het industrieel wit is een ontwikkeling te volgen naar een steeds witter baksel dat eind 18e eeuw in grote hoeveelheden werd gemaakt, het zogenaamde witgoed. De wat geligere voorganger, queensware, kan iets ouder dateren, maar deze wordt zelfs tegenwoordig nog geproduceerd. Er zijn zes scherven van gedecoreerde borden of schotels (v.7, 13 en 45) aangetroffen die alle uit het eind van de 18e eeuw of later dateren; vier scherven (v. 3 en 45) zijn afkomstig van het zelfde bord, mogelijk een in witgoed iw-bor-2 of een iw-bor-6. Een ander fragment industrieel aardewerk betreft zwart industrieel aardewerk (v.2) dat vanaf het laatste kwart van de 18e eeuw dateert.

Pijpaarde Tabakspijpen verschenen in de tweede helft van de 16e eeuw via Engeland in Nederland. De productie kwam in Nederland zelf waarschijnlijk pas in het begin van de 17e eeuw opgang. De vormontwikkeling van de ketel verloopt in tijd van kleine dubbelconische, via trechtervormige, naar grote ovoïde en kromkopmodellen. Op de hiel werden vaak hielmerken en bijmerken geplaatst om de maker, kwaliteit en herkomst aan te geven. Op basis van de vorm en de merken is het mogelijk om de pijpenkoppen relatief scherp te dateren. Er zijn zeven fragmenten van pijpen aangetroffen. Twee ovoïde vormige pijpenkoppen vertonen bijmerken met het schild van ’s-Hertogenbosch. Als hielmerk is een gekroonde 66 (v. 2) en een gekroonde 77 (v.5) aangebracht. Opvallend is dat dit in principe merken uit Gouda zijn. Het Goudse merkenrecht was echter alleen beschermd binnen Holland en niet binnen Brabant. Op basis van de datering van de ketelvorm komen slechts enkele pijpenbakkers in aanmerking: de pijpenmakers L. Eras en J.N. Coolen 1810-1811 en later alleen L. Eras in de periode 1811-1863. Bekend is dat deze pijpenmaker(s) eerder genoemde merken uit Gouda kopieerden. Op basis van het bovenstaande is een datering tussen 1810-1863 voor deze pijpen het meest waarschijnlijk. Er is één pijpenkop aangetroffen met het wapen van Gouda als bijmerk (v. 3). Het hielmerk was te zwaar beschadigd om te herkennen. De ovoïde vorm van de ketel wijst op een datering van na het tweede kwart van de 18e eeuw. Van een ander ketelfragment is alleen de ovoïde ketelvorm te bepalen (v. 12). In hetzelfde vondstnummer is ook een gedecoreerde pijpensteel aangetroffen. De decoratie bestaat uit een rij gestempelde Franse lelies. Een ander fragment had verder geen daterende kenmerken (v. 13).

6.5.7 Datering van de sporen en lagen per periode Vroege en late middeleeuwen (450 tot de 14e eeuw) Bovenste dekzandlaag (S5030)

Tabel 6.1 V.

Aardewerkbaksel

Object

Type

Aantal Datering vroeg

Datering laat

29

Kempisch zandaarde-werk? pot

1 1125

1400

35

indet

onbepaald

2 450

1000

35

Mayen

onbepaald

my-indet-

1 750

900

39

indet

onbepaald

3 450

1300

40

indet

onbepaald

1 450

1300

41

Mayen

onbepaald

my-indet-

2 750

900

41

indet

onbepaald

4 450

1300

42

indet

onbepaald

3 450

1000

42

Mayen

onbepaald

my-indet-

1 750

900

Determinatie en datering van scherven uit dekzandlaag S5030.


In de dekzandlaag zijn 18 aardewerkscherven aangetroffen (tabel 6.1). Het betroffen vooral kleine verweerde en daarom moeilijk scherp te determineren fragmenten. Op basis van baksels waren zowel vroegere (Romeins en ouder) als latere (nieuwe tijd) dateringen uit te sluiten. Acht scherven kunnen niet scherper gedateerd worden dan de periode vanaf begin vroege middeleeuwen tot ca. eind 13e, begin 14e eeuw. De helft van het materiaal is met redelijke zekerheid in de vroege middeleeuwen te plaatsen. Zo zijn er enkele scherven uit Mayen aanwezig die uit de Karolingische periode dateren. Het meest recent is een (waarschijnlijke) scherf van het zogenoemde Kempische zandaardewerk dat vanaf het tweede kwart 12e eeuw tot en met de 14e eeuw werd geproduceerd. Dit zou de sluitdatum van de dekzandlaag in dezelfde periode plaatsen. Het is echter niet uitgesloten de scherf een verontreiniging betreft die door natuurlijke bodemwerking van de bovenliggende laag in de dekzandlaag is terecht gekomen. Het betreft namelijk de enige scherf die met redelijke zekerheid uit de late middeleeuwen dateert; andere voor deze periode typische baksels (zoals Pingsdorf) ontbreken. Als men de scherf Kempisch zandaardewerk buiten beschouwing laat, is een datering in de tweede helft van de 8e tot en met 9e eeuw het meest waarschijnlijk.

Stuifzandpakket (S5020)

Tabel 6.2

Determinatie en datering van scherven uit stuifzandpakket S5020.

V.

aardewerk baksel object

type

63

ruwwandig

onbepaald

aantal datering vroeg 1 -12

datering laat 450

63

onbepaald

onbepaald

3 450

1000

34

grijs

onbepaald

1 900

1000

34

blauwgrijs

onbepaald

bg-indet-

4 900

1225

34

onbepaald

onbepaald

11 700

1300

34

pingsdorf

kogelpot

pi-kog-

1 900

1200

66

onbepaald

onbepaald

2 450

1300

66

onbepaald

onbepaald

2 0

1900

66

ruwwandig

onbepaald

rw-indet-

3 450

750

65

pingsdorf

onbepaald

pi-indet-

1 900

1200

65

blauwgrijs

onbepaald

bg-indet-

1 900

1225

65

onbepaald

onbepaald

1 500

1000

30

onbepaald

onbepaald

4 450

1300

30

blauwgrijs

onbepaald

bg-indet-

4 900

1225

30

walderberg

onbepaald

wb-indet-

1 700

900

30

pingsdorf

onbepaald

pi-indet-

3 900

1200

30

gladwandig

deksel

1 -12

450

62

indet

onbepaald

2 450

1000

6

pingsdorf

onbepaald

pi-indet-

1 900

1200

62

indet

onbepaald

3 450

1250

62

ruwwandig

onbepaald

rw-indet-

1 450

1000

62

blauwgrijs

onbepaald

bg-indet-

1 900

1225

30

onbepaald

onbepaald

1 -12

450

In de stuifzandlaag zijn 53 fragmenten aardewerk aangetroffen (tabel 6.2). Het betreft hoofdzakelijk sterk verweerd materiaal uit de Romeinse tijd, vroege middeleeuwen en uit de eerste helft van de late middeleeuwen (LMEA). Enkele scherven uit de Romeinse periode waren afkomstig van een gladwandige deksel en van ruwwandig aardewerk. Van een verweerde derde scherf wordt vermoed dat het ook een Romeins baksel betreft. Twee opvallende vroegmiddeleeuwse scherven betreffen een fragment afkomstig uit Walderberg, dat in de 8e of 9e eeuw geplaatst


kan worden, en een scherf Duisburg-aardewerk uit de 10e eeuw. Tot de jongste (met enige zekerheid gedetermineerde) scherven behoren zes fragmenten Pingsdorf-aardewerk en tien scherven blauwgrijs aardewerk, die van de 10e tot en met de 12e respectievelijk eerste kwart 13e eeuw gedateerd kunnen worden. Van de niet nader te determineren fragmenten zijn er 17 die mogelijk tot het kogelpotbaksel of een lokale variant daarvan zijn te rekenen. Gezien het geheel ontbreken van zowel (gedraaid) grijs- en roodbakkend aardewerk, als proto- en bijna-steengoed is een sluitdatering voor de 13e eeuw voor de stuifzandlaag het meest waarschijnlijk.

Akkerlaag (S40) V.

aardewerk baksel

object

type

27

onbepaald

onbepaald

aantal datering vroeg datering laat 5

27

onbepaald

onbepaald

2 700

1300

27

onbepaald

onbepaald

1 500

1500

38

rood

onbepaald

2 500

1300

64

onbepaald

onbepaald

7

64

kogelpot

onbepaald

kp-indet-

5 800

1300

64

blauwgrijs

onbepaald

bg-indet-

1 900

1225

64

grijsbakkend

onbepaald

g-indet-

1 1250

1500

64

steengoed

onbepaald

s1-indet-

1 1280

1400

64

ruwwandig

onbepaald

rw-indet-

2 450

1000

64

Mayen

onbepaald

my-indet-

1 750

900

Ook uit de akkerlaag is materiaal uit de vroege en late middeleeuwen verzameld (tabel 6.3). Eén scherf ruwwandig aardewerk en één scherf van een Mayen-baksel zijn in de vroege middeleeuwen te plaatsen. Elf andere scherven zijn niet scherper te dateren dan middeleeuws. Twee scherven (gedraaid grijsbakkend aardewerk en een fragment ongeglazuurde steengoed) zijn vanaf de tweede helft van de 13e eeuw te dateren. Dertien fragmenten zijn dusdanig verweerd en klein dat deze niet in aanmerking voor nadere determinatie. Op basis van het voorkomen van scherf blauwgrijs aardewerk van mogelijk een Paffrath-baksel en een fragment ongeglazuurd steengoed in het vondstmateriaal is een datering van de akkerlaag vanaf het tweede kwart tot in het vierde kwart van de 13e eeuw het meest waarschijnlijk. Het ontbreken van gedraaid roodbakkend aardewerk dat vanaf en vooral na de 13e eeuw opkomt, ondersteunt deze datering.

Late middeleeuwen (14e-15e eeuw) Greppel (S41) In dit spoor zijn twee scherven aardewerk aangetroffen: één scherf blauwgrijs aardewerk dat niet scherper is te dateren dan van de 11e tot en met 14e eeuw en een fragment van een ongeglazuurd steengoed kan met oranje blos dat hoofdzakelijk in de 15e eeuw voorkwam. Op basis van deze laatste scherf dateert de greppel waarschijnlijk uit de 15e eeuw.

Greppel (S110) Bij het onderzoek is in deze greppel één fragment grijsbakkend aardewerk aangetroffen. De scherf is niet scherper te dateren dan de periode tweede helft 13e eeuw tot en met 15e eeuw.

Tabel 6.3

Determinatie en datering van scherven uit akkerlaag S40.


Waterput (S100)

Tabel 6.4

Determinatie en datering van scherven uit waterput S100.

V.

vulling

aardewerk baksel

object

type

43

1

grijsbakkend

onbepaald

g-indet-

aantal datering vroeg 1 1250

datering laat 1500

61

4

grijsbakkend

onbepaald

g-indet-

1 1300

1500

61

4

blauwgrijs

onbepaald

bg-indet-

1 1000

1500

61

4

grijsbakkend

onbepaald

g-indet-

2 1250

1450

60

5

grijsbakkend

onbepaald

g-indet-

2 1250

1500

59

7

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

1 1250

1500

Bij het onderzoek zijn uit de insteek van de eerste gebruiksfase (vulling 4) drie scherven grijsbakkend en één scherf blauwgrijs aardewerk verzameld (tabel 6.4). Het fragment blauwgrijs aardewerk betreft een bodemfragment met een relatief fijn gemagerd baksel waardoor niet met zekerheid is uit te sluiten dat het hier om een grijsbakkende scherf gaat.48 Op basis van het grijsbakkende aardewerk is de insteek niet scherper te dateren dan de periode 14e tot eerste helft 15e eeuw. Dit sluit aan bij de 14C-datering van een beschoeiingsplag tussen 1285 en 1397 (635 BP ± 30).49 In de insteek van de tweede gebruiksfase zijn in vulling 5 twee scherven grijsbakkend aardewerk aangetroffen, die niet scherper zijn te dateren dan de periode tweede helft 13e eeuw tot en met de 15e eeuw. Uit het dempingspakket (vulling 7) van de waterput is een sterk verweerde roodbakkende scherf van een grape afkomstig. Uitgaande van de relatief dunne wand en het helder oranje baksel wordt een datering in de late middeleeuwen vermoed. In de nazak (vulling 1) is tenslotte een grijsbakkende scherf gevonden. Het aardewerk is niet scherper te dateren dan de periode tweede helft 13e eeuw tot en met de 15e eeuw. Uitgaande van deze datering en de stratigrafische positie (boven de vullingen van gebruiksfase 1) ligt een 15e-eeuwse datering voor de tweede gebruiksfase het meest voor de hand.

Nieuwe tijd fase 1 (16e of 17e eeuw) Kuil (S28) In deze kuil is één klein fragment roodbakkend aardewerk aangetroffen, dat niet scherper gedateerd kan worden dan de periode 16e tot en met de 18e eeuw.

Kuil (S31) Er zijn drie fragmenten roodbakkend en één scherf grijsbakkend aardewerk aangetroffen. Op basis van de uitvoering van het roodbakkend aardewerk en de aanwezigheid van een grijsbakkende scherf is een datering in de 16e eeuw voor deze kuil het meest waarschijnlijk.

Kuil (S32) Er is één fragment roodbakkend aardewerk en één fragment geglazuurd steengoed verzameld. Het fragment roodbakkend kan op basis van de uitvoering tot en met

48 Bij het vormen van de bodem kan door het met de hand aandrukken en vastzetten van bijvoorbeeld een standring het moeilijk zijn om bij kleine fragmenten handgevormd en gedraaide voorwerpen te onderscheiden (in dit geval respectievelijk van blauwgrijs aardewerk en grijsbakkend aardewerk). Men is dan afhankelijk van het baksel. In deze periode komen echter ook fijngemagerde handgevormde vormen voor zodat ook op basis hiervan het soms geen uitsluitsel gegeven kan worden. 49 GR-56504.

62


de 16e eeuw gedateerd worden. Het steengoed is geglazuurd met een zogenoemd pantervelmotief van zoutglazuur met ijzerengobe. Deze decoratie verschijnt pas vanaf de 16e eeuw. Gezien de overlap is een datering van de kuil in de 16e eeuw het meest waarschijnlijk.

Kuil (S35) Er is één fragment roodbakkend aardewerk aangetroffen. Het fragment is niet scherper te dateren dan 15e eeuw of later.

Kuil (S46) V.

aardewerk baksel object

31 steengoed

indet

type

aantal scherven datering vroeg

datering laat

s2-indet-

1 1500

1700

13 1400

1600

31 roodbakkend

indet

r-indet-

31 roodbakkend

pot

r-pot-

2 1500

1700

31 roodbakkend

pot

r-pot-

10 1500

1700

31 roodbakkend

pot

r-pot-

22 1500

1600

57 roodbakkend

kom

r-kom-

1 1500

1700

57 roodbakkend

indet

r-indet-

11 1500

1700

57 steengoed

kan

s2-kan-

1 1500

1700

57 steengoed

indet

s2-indet-

2 1500

1700

Tabel 6.5

Determinatie en datering van scherven uit kuil S46.

In deze kuil zijn 63 scherven aardewerk aangetroffen (tabel 6.5). Het betreft met 59 fragmenten hoofdzakelijk roodbakkend aardewerk. Verder zijn 4 fragmenten geglazuurd steengoed geteld. Van het roodbakkend aardewerk zijn 22 afkomstig van één pot gedecoreerd met horizontale draairillen en rozetten van duimindrukken. Op basis van de decoratie is de pot waarschijnlijk in de 16e eeuw te plaatsen. Het overige materiaal (zowel steengoed als roodbakkend) kan niet scherper gedateerd worden dan 16e- of 17e-eeuws. Gezien de pot dateert de kuil waarschijnlijk uit de 16e eeuw.

Nieuwe tijd fase 2 (18e tot 19e eeuw) Ophogingspakket (S5005) V.

aardewerk baksel

object

type

2

witbakkend

kachelpan

w-kap-2


datering laat 1850

2

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

1 1700

1900

2

industrieel zwart

onbepaald

iz-indet-

1 1775

1900

3

roodbakkend

bord

r-bor-

5 1675

1800

3

roodbakkend

kachelpan

r-kap-

7 1700

1900

3

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

1 1600

1900

3

industrieel wit

bord

iw-bor-

3 1790

1900

3

steengoed

pot

s2-pot-

1 1500

1900

7

roodbakkend

bord

r-bor-

1 1675

1800

2

pijpaarde

pijp

1 1810

1863

3

pijpaarde

pijp

2 1730

1900

5

pijpaarde

pijp

1 1810

1863

45

industrieel wit

bord

iw-bor-

1 1790

Het aardewerk uit het ophogingspakket bestaat, op enkele uitzondering na, uit materiaal met een datering die doorloopt tot in de 19e of 20e eeuw (tabel 6.6). Diverse vondsten kunnen scherper gedateerd worden zoals een witbakkende kachelpan

Tabel 6.6

Determinatie en datering aardewerk aangetroffen in S5005/S109.


uitgevoerd in Frankfurter waar. Deze is in de tweede helft 18e of eerste helft 19e eeuw te plaatsen. Het ontbreken van Faience enerzijds en het voorkomen van Industriële baksels anders maken een begindatering rond het einde van de 18e eeuw of later aannemelijk. Het scherpst gedateerd zijn twee ovoïde pijpenkoppen met hielmerken van de Bossche pijpenmaker L. Eras of L. Eras & J.N. Coolen. De pijpen hebben een hielmerk met respectievelijk een gekroonde 66 of een gekroonde 77. Beide hebben ook als bijmerk het wapenschild van ’s-Hertogenbosch. Op basis van de gebruiksperiode van deze pijpenmerken is het ophogingspakket in de periode 1810-1863 te plaatsen, waarbij op basis van het voorkomen van de kachelpan een datering vóór ca. 1850 het meest aannemelijk is.

Kuil (S29)

Tabel 6.7

Determinatie en datering van scherven uit kuil S29.

V.

vulling aardewerk baksel

object

type

aantal scherven datering vroeg

datering laat

13

1

roodbakkend

bord

r-bor-

2

1675

1800

13

1

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

2

1250

1900

13

1

grijsbakkend

onbepaald

g-indet-

2

1250

1500

13

1

indet

onbepaald

1

-450

1500

13

1

industrieel wit

bord

iw-bor-

2

1780

1900

13

1

pijpaarde

pijp

1

1600

1900

20

1

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

2

1600

1900

Uit de vulling van de kuil zijn 12 fragmenten aardewerk verzameld. Bij het roodbakkende aardewerk zijn twee fragmenten van een Nederrijns bord aanwezig. Deze zijn in de periode van het laatste kwart 17e tot het einde van de 18e eeuw te dateren. Verder zijn er ook twee fragmenten industrieel wit gezien. Industrieel wit komt vooral op in het laatste kwart van de 18e eeuw. Op basis van deze vondsten is een datering van de vulling in het laatste kwart van de 18e eeuw het meest waarschijnlijk.

Kuil (S33) Er zijn drie scherven roodbakkend en één scherf witbakkend aardewerk aangetroffen. Het fragment witbakkend aardewerk behoort tot het zogenaamde vlekkengoed. Deze decoratie komt voor vanaf de 18e eeuw. In combinatie met de uitvoering van het roodbakkende aardewerk is een datering in de 18e eeuw voor dit spoor het meest waarschijnlijk.

Kuil (S36) Uit de vulling zijn vijf scherven roodbakkend aardewerk afkomstig. Op basis van drie scherven van een Nederrijns bord kan het spoor in de periode vanaf het laatste kwart 17e tot en met de 18e eeuw geplaatst worden.

Muur (S5) van structuur 1 In de vulling aan de binnenzijde van muur S5 zijn een fragment roodbakkend aardewerk en een fragment Europees porselein aangetroffen. Op basis van deze laatste scherf is het gebruik (van een fase van ) van het gebouw vanaf de tweede helft 18e eeuw te dateren.


Waterput (S2) V.

spoor

vulling

aardewerk baksel

object type

12

2

1

roodbakkend

indet

r-indet-


datering laat 1700

12

2

1

roodbakkend

bord

r-bor-

1 1550

1750

12

2

1

faience

bord

f-bor-

2 1700

1780

12

2

1

pijpaarde

pijp

2 1730

1900

11

2

4

bijna steengoed

pot

s4-pot-

1 1250

1310

Tabel 6.7

Determinatie en datering van scherven uit waterput S2.

De oudste vulling (nr.4) bestaat uit het dempingspakket van de oudste waterputfase met baksteenbeschoeiing. In deze vulling is een scherf bijna steengoed aangetroffen. Uitgaande van de zeer vroege en afwijkende datering (tweede helft 13e, begin 14e eeuw) is deze scherf als opspit te beschouwen. De waterput is namelijk bij de aanleg vanuit de bovenkant van het 18e-19e-eeuwse ophogingspakket gegraven. Vermoedelijk is de scherf afkomstig uit het onderliggende stuifzandpakket of de akkerlaag. De jongste opvulling (nr. 1) van de waterput is op basis 2 fragmenten van een kleipijp, gedecoreerd met een gekroonde Franse lelie op de steel en een ovoïde ketel vanaf het tweede kwart van de 18e eeuw te dateren. De aanwezigheid van Faience en Industrieel wit wijst op een sluitdatering in het laatste kwart van de 18e eeuw.

Plaggenput (S19) V.

vulling aardewerk baksel

object

type

18

1

onbepaald

r-indet-

roodbakkend

aantal datering vroeg datering laat 4 1400

1600

18

1

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

1 1500

1700

25

1

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

18 1600

1800

25

1

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

1 1600

1800

08

2

roodbakkend

onbepaald

r-indet-

3 1600

1900

De onderste, oudste opvullingslagen van de plaggenput hebben geen aardewerk opgeleverd (vullingen 4-6). De eerst volgende opvulling van de plaggenput met aardewerk bestaat uit het dempingspakket (vulling 2) waarin plaggen van de afgebroken plaggenbeschoeiing zijn gevonden (tabel 6.8). In vulling 2 waren drie scherven roodbakkend aardewerk aanwezig die niet scherper gedateerd konden worden dan de periode 16e eeuw tot en met 19e eeuw. Uitgaande van de stratigrafische positie van de plaggenput - ingegraven in de top van het ophogingspakket (put 1, vlak 1) - lijkt een datering in de 18e of zelfs 19e eeuw het meest aannemelijk. De afdekkende vulling 1 verkleint deze marge tot de 18e eeuw (zie onder). Het aardewerk uit bovenste vulling 1 bevat ook een tweedeling in de aardewerkdatering. In vulling 1 van de plaggenput zijn 24 scherven roodbakkend aardewerk verzameld. Enkele daarvan zijn in een periode 15e en 16e eeuw te dateren. Het merendeel van het aardewerk (18 scherven) is echter in de 17e of 18e eeuw te plaatsen op basis van het glazuur en het voorkomen van grapen in het vondstmateriaal. Deze laatste datering lijkt het meest aannemelijk voor vulling 1 gezien de stratigrafische positie. Het blijkt hier bovendien om een nazak te gaan.

6.5.8 Samenvatting en conclusie Op basis van de aardewerksoorten en kenmerken is het aardewerk in drie hoofdperioden te verdelen.

Tabel 6.8

Determinatie en datering van scherven uit plaggenput S19.


Periode 1 (Romeinse tijd tot en met de 13e eeuw) De eerste periode is een enigszins diffuus: vanaf in ieder geval de Romeinse tijd tot en met de volle middeleeuwen (late middeleeuwen A). Het betreft over het algemeen kleine fragmenten zeer sterk verweerd materiaal dat vooral in de diverse stuiflagen (S5020) met akkerlaag (S40) en de toplaag van het onderliggende dekzand (S5030) is aangetroffen. In de lagen komen fragmenten uit zowel de Romeinse tijd als de volle middeleeuwen voor. Het aardewerk uit de Karolingische periode is echter het best vertegenwoordigd. De sporen van de eerste ontginningen in het dekzand (S5030) lijken dan ook een Karolingische datering te hebben. Een uitzondering geldt voor een mogelijk fragment Kempisch zandaardewerk dat minimaal uit de 12e eeuw dateert. Vraag is echter of het hier niet om een verontreiniging gaat die door bodemprocessen in deze laag is terecht gekomen. Het afdekkend stuifzandpakket (S5020) is op basis van het aanwezige aardewerk waarschijnlijk in de periode van de 10e tot en met de 12e eeuw te plaatsen. De akkerlaag (S40) die zich in het stuifzandpakket bevindt, lijkt uit te wijzen dat het proces van beakkering en stuiven tot in de 13e eeuw heeft geduurd. Door weer, wind en bodemwerking is al dit materiaal waarschijnlijk bij elkaar gekomen. Het oppervlak van de scherven is over het algemeen sterk beschadigd. De breuk is enigszins afgerond, maar minder dan het geval is bij verwering door water. Verwering door wind en stuifzand zijn de beste verklaring hiervoor. Hoewel hierdoor niet met zekerheid te zeggen is dat bewoning op de onderzochte locatie aanwezig is geweest, kan vermoed worden dat dit minimaal in de directe omgeving het geval was. Dit laatste lijkt vooral het geval voor de Romeinse tijd. Deze periode is namelijk ter plekke van Heinis slechts vertegenwoordigd door drie scherven.

Periode 2 (tweede helft van de late middeleeuwen) De tweede vertegenwoordigde periode is de late middeleeuwen. Het materiaal is over het algemeen afkomstig uit sporen die door het onderliggende (10e-13e-eeuwse) stuifzandpakket zijn uitgegraven. Het gaat hierbij hoofdzakelijk om de periode late middeleeuwen B (1250-1500). Dit zou kunnen wijzen op een gat in de bewoning / activiteiten tussen de vroege / volle middeleeuwen en de late middeleeuwen. Het bijna niet voorkomen van proto-/bijna- en ongeglazuurd steengoed als ook het ontbreken van Maaslands (Andenne) aardewerk en waarschijnlijk ook Elmpt ondersteunt deze hypothese.

Periode 3 (16e-19e eeuw) De derde vertegenwoordigde periode is de nieuwe tijd met vondsten uit het ophogingspakket en de daarin uitgegraven sporen. Ofschoon er tijdens de begeleiding alleen aardewerk uit de 17e eeuw en jonger binnen het ophogingspakket is aangetroffen, moeten de eerste ophogingen toch al eerder plaats hebben gevonden. Dit blijkt uit kuilen (vooral S31-32) die op het eerste vlak (put 1) in het ophogingspakket zijn gevonden. Het aardewerk in de vulling wijst uit dat de kuilen in de 16e eeuw zijn uitgegraven en opgevuld. Rekening houdend met de sluitdatering (ca. 1500) van de sporen die in het onderliggende stuifzandpakket met akkerlaag zijn gegraven moeten de eerste ophogingen ook al in de 16e eeuw en mogelijk al in de (tweede helft van de) 15e eeuw hebben plaats gevonden. Uitgaande van het vondstmateriaal lag de nadruk van de ophogingen echter rond de 18e eeuw. Roodbakkend aardewerk sluit een iets eerdere datering niet uit, gezien het voorkomen van grapen; maar er zijn ook redelijk wat indicatoren voor de 18e eeuw of net daarna. Hierbij kan gedacht worden aan het fragment polychroom faience, een witbakkende kachelpan en het voorkomen van industrieel aardewerk. Enkele pijpenkoppen uit de periode 1810-1863 behoren tot de jongste scherp te dateren


vondsten. Dit is opvallend aangezien sporen die in het ophogingspakket zijn gegraven, vooral aardewerk uit de 18e eeuw bevatten. Vermoedelijk is de 19e-eeuwse component in de ophoging als het jongste afval te beschouwen dat vanuit de subrecente bebouwing over het ophogingspakket verspreid is geraakt. Vermoedelijk was er op deze wijze zelfs in de 19e eeuw nog sprake van enige ophoging.

6.6 Metaal C. Nooijen

6.6.1 Inleiding Tijdens het onderzoek zijn 39 metalen voorwerpen aangetroffen. De vondsten bestaan vooral uit ijzeren spijkers (n= 11) en loden musketkogels (n= 9), hoofdzakelijk afkomstig uit het ophogingspakket (S5005) uit de nieuwe tijd. De diameter en het gewicht van de musketkogels zijn in tabel 6.9 weergegeven. Tijdens de evaluatie is geadviseerd om deze laatste twee categorieën niet verder uit te werken.50 In totaal zijn 10 voorwerpen geanalyseerd (zie bijlage 4). De conserveringstoestand van de geselecteerde voorwerpen is redelijk te noemen. Het metaal is licht tot matig gecorrodeerd. Geen van de vondsten is zodanig aangetast dat röntgenonderzoek nodig is voor de determinatie. v.

diameter (mm)

gewicht (g)

4

17,7

32,8

5

18,6

38

5

18,5

37,7

5

18,6

36,7

5

16,4

24,7

5

16,8

25,5

5

16,5

25,8

5

17

26,6

5

17

27,2

6.6.2 Resultaten Ophogingspakket uit de nieuwe tijd (laagspoor 5005 in put 1) De meerderheid van de metaalvondsten is afkomstig uit laagspoor 5005, een homogene ophogingslaag uit de nieuwe tijd die op grond van het aardewerk vanaf de 16e eeuw en vooral uit de 18e-19e stamt. De meest opmerkelijke voorwerpen hieronder zijn enkele kledingaccessoires en een mogelijk stukje gietafval. De kledingaccessoires bestaan uit drie gespen en een mogelijke riemverdeler. Alle gespen zijn in het bezit van een rechthoekige beugel. Eén incomplete gesp heeft een licht gebogen beugel die versierd is met een groef langs de rand (v.5.3, fig. 6.20 a). De 24 mm brede gespbeugel is gemaakt van een koperlegering, terwijl de naald van ijzer is. Dit is een gebruikelijke combinatie die waarschijnlijk voortkomt uit de maakwijze in combinatie met de benodigde sterkte. Ook gebruikelijk is dat de naald hier zelf geheel is weggeroest, met achterlating van een roestbrok op de as. De gesp dateert op grond van deze kenmerken uit de late 17e – 18e eeuw. De tweede gesp is niet versierd

50 Goddijn en Goossens 2012, 25.

Tabel 6.9

Diameter en gewicht van de musketkogels uit locatie Terp Heinis.


Metaal van locatie Terp Heinis.

0

5 cm

(v.5.4). De afmetingen zijn 32 (lengte) x 20 (breedte) x 2 (dikte) mm. Ook hier is van de naald slechts een roestbrok overgebleven. Dit exemplaar is waarschijnlijk wat ouder, gemaakt in de late 16e-17e eeuw. Van de derde gesp is de beugel slechts deels bewaard gebleven (v. 7.1, fig. 6.20 b). Zowel de binnen- als de buitenzijde van de beugel is gewelfd. De gesp is 38 mm breed. Waarschijnlijk is deze gesp afkomstig van een schoen uit de late 17e of de 18e eeuw. In deze tijd droeg men grote, versierde gespen bovenop de schoenen. De mogelijke riemverdeler is een eenvoudige ring, gemaakt van een koperlegering. Onder de vondsten is ook een munt aanwezig met een diameter van 21 mm (v 4.1). Het is een duit, geslagen in Holland in 1702. Op de voorzijde staat te lezen: HOL LAN DIA 1702; op de achterzijde staat de Leeuw in Hollandse Tuin (fig. 6.20 c). Door het gebruik is de duit behoorlijk gesleten. Ten slotte is er een stuk lood te noemen met de volgende afmetingen: 42 (l) x 38 (b) x 5 (d) mm; het gewicht is 24 g (v. 7.2). Het heeft grofweg de vorm van een kruis, waaraan verschillende vormeloze stukken lood vastzitten (fig. 6.20 d). Dit is waarschijnlijk niet een gebruiksvoorwerp, maar eerder een misgietsel of halffabricaat.

Stuifzand met spitsporen onder het ophogingspakket uit de nieuwe tijd (put 1, S5020) Een klein, rechthoekig beslagstuk, 25 (l) x 15 (b) x 0,5 (d) mm is voorzien van twee nagelgaatjes (v.33.1, fig. 6.20 e)). Het stuk is gemaakt van een dun plaatje koper en is niet versierd. Het kan afkomstig zijn van een riem, maar dit is niet met zekerheid te zeggen. Op basis van de vorm is het stuk niet goed te dateren. Vanwege de laatmiddel-


eeuwse ouderdom van het meeste begeleidende aardewerk uit het stuifzandpakket is een datering in de (late) middeleeuwen echter zeer waarschijnlijk.

Een waterput (S2) ten zuiden van het hoofdgebouw uit de nieuwe tijd (18e eeuw) In de vulling van een waterput ten zuiden van het hoofdgebouw is een breekijzer van 481 g gevonden ( v.11.1). Het ijzer is niet compleet: één uiteinde is afgebroken. Het andere uiteinde is uitgesmeed tot een platte verbreding met een opening in het midden. Aardewerk uit de opvulling van de put dateert uit de 18e eeuw.

Interpretatie Metaalvondsten kunnen antwoord geven op verschillende onderzoeksvragen, vooral vragen die betrekking hebben op de aard en datering van de vindplaats en de sociale status van de bewoners of gebruikers. In het geval van locatie Terp Heinis zijn de vondsten voor het grootste deel afkomstig uit een ophogingslaag. De herkomst van de grond is niet bekend. De voorwerpen in de ophoging zijn daarom niet exclusief te verbinden met de bewoning van het terrein, maar ook met de periode eraan voorafgaand. De ouderdom van de voorwerpen geven een indicatie van de periode waarin het terrein is opgehoogd. De voorwerpen dateren uit de (16e-) 17e en 18e eeuw. Gezien de aanwezigheid van een duit uit 1702, vond (een deel van) de ophoging waarschijnlijk in de 18e eeuw plaats.

6.7 Botanische resten E.E. van Hees

6.7.1 Pollenonderzoek Tijdens het veldwerk zijn voor botanisch onderzoek grondmonsters genomen uit een laag met ploegsporen (nummer S5020), vermoedelijk een akkerlaag, met een middeleeuwse datering (10e-13e eeuw). Twee pollenbakken met v.77 en 78 uit het stuifzandpakket (S5020) zijn elk op twee dieptes met een humeus niveau bemonsterd en onderzocht op pollen (zie pollenbakken in fig. 3.10).

Resultaten De preparaten bleken geen pollen te bevatten. Er waren wel Lycopodiumsporen zichtbaar, wat aantoont dat het pollen niet tijdens de bereiding is verdwenen. De conclusie luidt dan ook dat de residuen geen fossiele (micro-) resten bevatten. De monsters kwamen dan ook niet in aanmerking voor nadere analyse.

6.7.2 Macroresten Drie monsters uit waterput S100 (datering 14e tot 15e eeuw) zijn onderzocht op macroresten (zie fig. 6.2 en fig. 6.5). De waterput kenmerkt zich door twee gebruiksfasen. Het monster met v.53 komt uit de bovenkant van de opvulling van fase 2 (vulling 9 van de tonput, 15e eeuw); v.54 uit de onderkant van deze vulling. Het derde monster met v.55, is afkomstig uit een plag van de humeuze plaggenwand uit fase 1 van de waterput (14e tot eerste helft 15e eeuw).


Resultaten De onderkant van de waterputvulling uit fase 2 (v.54) bleek na inventarisatie zowel in kwantiteit als ook in diversiteit zeer arm aan zaden en is daarom niet verder geanalyseerd. De overige monsters (v.53 en v.55) waren wel geschikt voor analyse. Het sediment waaruit de monsters zijn genomen, was doordrenkt met water en enkele botanische resten daaruit zijn verkoold. De conservering van de macroresten was over het algemeen goed. De nat geconserveerde zaden en vruchten zijn weinig gefragmenteerd.

Gekweekte gewassen In het monster uit de bovenkant van de waterputvulling uit fase 2 (v. 53) is onder andere boekweit (Fagopyrum esculentum) (fig. 6.21) aangetroffen. Boekweit is geen graangewas, maar er kan wel meel van worden gemaakt. Het verbouwen van boekweit gebeurde vanaf de Karolingische tijd op kleine schaal, maar in de 15e eeuw was dit zo algemeen dat boekweit als betaalmiddel in natura kon worden ingezet. Volgens historische bronnen verschijnt boekweit in ’s-Hertogenbosch in de tweede helft van de 14e eeuw op het menu. In de 17e en 18e eeuw werd boekweit massaal verbouwd op schrale zandgronden en afgebrand hoogveen, de zogenaamde boekweitbrandcultuur. In sedimenten uit de late middeleeuwen bevatten de zandige bodems meestal grote hoeveelheden boekweit. Algemeen gedijt boekweit op stikstofrijke zandgronden. Er zijn in deze vulling ook zaden van maanzaad (Papaver somniferum) aangetroffen, deze wijzen op het gebruik van maanzaad als specerij, voeding of als kalmerend en pijnstillend geneesmiddel. Maanzaad werd veel verbouwd vanwege de oliehoudende zaden. Een ander voedselgewas dat hier is vertegenwoordigd door enkele zaden is de biet (Beta vulgaris). Van nature komt deze plant alleen aan de kust voor; dat de zaden hier in het binnenland zijn gevonden wijst op de verbouw ervan. In Archeobotanica uit ’s Hertogenbosch worden de drie bovenstaande cultuurgewassen beschreven.

Figuur 6.21

Boekweitresten uit v.53 van waterput 100.

70


Ze zijn bovendien alle opgenomen in de soortenlijsten die in dit werk worden vermeld, wat erop wijst dat deze gewassen ook elders in de omgeving van Terp Heinis zijn gevonden. Er is één verkoolde korrel van gerst aangetroffen (Hordeum vulgare). Dit betekent dat er op deze plek in elk geval gerst is verwerkt. Wat betreft de verbouw of consumptie is de kwantiteit te laag om hieraan conclusies te verbinden. In het monster dat afkomstig is uit de plaggenwand (v. 55) van fase 1 zijn geen gekweekte soorten aangetroffen.

Wilde planten Planten van akkers en droge ruigten In het monster uit de opvulling van de waterput (fase 2) is onder andere spurrie (Spergula arvensis) aangetroffen dat soms wordt gezien als een overgangsgewas. De plant komt van nature voor in Nederland, maar wordt ook wel verbouwd op braakliggende (rogge) akkers om te dienen als veevoer of noodrantsoen. In deze vulling zijn daarnaast andere typische akkerplanten gevonden zoals vogelmuur (Stellaria media), zwaluwtong (Fallopia convolvulus), akkermelkdistel (Sonchus arvensis) melganzenvoet (Chenopodium album), zwarte nachtschade (Solanum nigrum), ruige klaproos (Papaver argemone), grote leeuwenklauw (Aphanes arvensis) en eenjarige hardbloem (Scleranthus annuus). Melde (Atriplex patula/prostrata en Atriplex littoralis/prostrata type) is van nature een kustplant, die in het binnenland voorkomt op stikstofrijke, vochtige bodems zoals rivieroevers, mesthopen en omgewerkte bermen. Herderstasje (Capsella bursa-pastoris) is net als gewoon varkensgras (Polygonum aviculare) een cultuurvolger. Gewoon varkensgras is een tredplant net als grote weegbree (Plantago major) die hier gevonden is. Het voorkomen van beklierde duizendknoop (Persicaria lapathifolia) kan duiden op verslemping van de bodem, maar de aanwezigheid van kleine brandnetel (Urtica urens) maakt dit onwaarschijnlijk. Laatstgenoemde duidt op de aanwezigheid van dierlijke mest. Ook kaasjeskruid (Malva sp.) gedijt op omgewerkte, stikstofrijke grond. In het monster uit de plaggenwand (fase 1) zijn geen akkerplanten of planten uit de omgeving van akkers gevonden. Planten van gestoorde plaatsen of open, vochtige tot natte, humusarme grond In het monster uit de waterputvulling komt kruipende boterbloem (Ranunculus repens) voor die een vochtige tot natte ondergrond verkiest. Groot bronkruid (Montia fontana) kan zelfs in stilstaand of zwak stromend water in brongebieden gedijen, maar komt ook voor op open plaatsen op natte oevers. Rus (Juncus articulatus type) groeit op open, natte plaatsen. De aanwezigheid van greppelrus (Juncus bufonius) wijst op het binnendringen van meststoffen. Waterkanten die rijk zijn aan stikstof vormen bovendien een ondergrond waar watermuur (Myosoton aquaticum) kan gedijen. In het monster uit de plaggenwand is borstelbies (Isolepis setacea) gevonden dat groeit op open, natte tot vochtige, vaak venige of lemige zandgrond. In dit monster is verder gewone waternavel (Hydrocotyle vulgaris) en zilverschoon (Potentilla anserina) aangetroffen. Waternavel groeit op natte, zwak zure grond in veenmoerassen, hooilanden of aan vennen en oevers. Zilverschoon (Potentilla anserina) groeit op natte tot vochtige, voedselrijke of brakke tot zilte grasgrond aan wegen en op akkers.


Planten van zoete wateren en oevers In de vulling van de waterput (v. 53) zijn waterplanten aangetroffen zoals de waterranonkel (Ranunculus aquatilis type) en waterweegbree (Alisma sp.) die voorkomen in ondiep voedselrijk water. Oeverkruid (Littorella uniflora) kan ook onder water groeien, maar daar niet bloeien, waardoor er dan ook geen zaden geproduceerd worden. Oeverkruid groeit op open, droogvallende, voedselarme zandgrond, vooral aan oevers van vennen. Gewone waterbies (Eleocharis palustris) komt voor aan waterkanten, in vennen en moerasssen. Wolfspoot (Lycopus europaeus), watermunt (Mentha aquatica) en watertorkruid (Oenanthe aquatica) zijn planten die doornatte, zuurstofarme grond kunnen doorwortelen. Watertorkruid is kenmerkend voor standplaatsen met een wisselende waterstand en bovendien pionierend waar vee beplanting vertrapt. Wolfspoot groeit op natte, meestal stikstofrijke, niet te zware grond en is vooral gevonden in het plagmonster. Het is de enige vertegenwoordiger van deze ecologische groep in dit monster (v.55). Planten van bemeste graslanden op matig voedselrijke tot voedselrijke, vochtige tot natte grond In het monster uit de waterputvulling (v.53) is het madeliefje (Bellis perennis) gevonden, dat voorkomt op vochtige, voedselrijke, betreden, beweide of vaak gemaaide grasgrond. Echte koekoeksbloem (Silene flos-cuculi) gedijt ook op natte, matig voedselrijke grond in graslanden, vooral op veengrond en ook in lichte loofbossen. In het monster uit de plaggenwand is gewone brunel (Prunella vulgaris) aangetroffen dat op vochtige, matig voedselrijke grond in grasland, bermen, afgravingen en aan bospaden groeit. Planten van droge graslanden en muren Deze ecologische groep is alleen in het monster uit de waterputvulling vertegenwoordigd met slechts twee soorten. Schapenzuring (Rumex acetosella) floreert bij een toename aan stikstof in de bodem, bijvoorbeeld door bemesting, en is te vinden op arm, zuur, droog en kalkarm zand en hoogveen en ook in akkers. Reigersbek (Erodium cicutarium) groeit op open, droge, matig voedselrijke zandgrond in akkers en bermen. Planten van heiden, vennen, schraallanden en kalkmoerassen In deze ecologische groep is de egelboterbloem (Ranunculus flammula) ondergebracht, die ’s winters ondiep onder water kan overleven en voorkomt met hier ook gevonden waternavel en zomprus. Egelboterbloem groeit over het algemeen op tamelijk open plaatsen, op zand-, veen- en leemgrond en soms op tamelijk stikstofrijke, kalkarme en min of meer zure bodems en is in beide monsters gevonden. In het monster uit de plaggenwand is verder onder andere pijpenstrootje (Molinia caerula) gevonden, dat groeit op natte tot vochtige, zure grond in heidevelden, langs vennen, in schraalllanden, bossen en hoog- en laagveenmoerassen. Deze omstandigheden zijn ook geschikt voor het groeien van trekrus (Juncus squarrosus), tormentil (Potentilla erecta) en struikheide (Calluna vulgaris), waarvan een verkoold takje is gevonden in de waterputvulling. Planten van kaalslagen, zomen en struwelen In de waterputvulling zijn stinkende gouwe (Chelidonium majus) en hondsdraf (Glechoma hederacea) gevonden, die algemeen voorkomen in licht beschaduwde, voedselrijke, matig droge, omgewerkte grond, lichte loofbossen en struikgewas langs rivieren.

72


Planten van bossen In het sediment uit de plaggenwand is zachte berk (Betula pubescens) aangetroffen, die tot groei komt in droge tot vochtige, zure tot matig voedselrijke grond in loof- en naaldbossen, in moerassen, hoogvenen en op stenige plaatsen. Diversen De planten die behoren tot de kruisbloemenfamilie (Brassicaceae) produceren over het algemeen oliehoudende zaden die vaak door mensen worden benut. Hier is echter van deze familie maar één zaadje gevonden dat bovendien niet verder gedetermineerd kon worden, daarom kunnen er hier geen conclusies aan verbonden worden. Doordat de determinatie van hoornbloem (Cerastium sp.) en viooltje (Viola sp.) beperkt is tot niveau van geslacht, kan er niets gezegd worden over de vegetatie of het landschap aangezien de verschillende soorten binnen deze geslachten op diverse plaatsen voorkomen. Van zegges (Carex sp.) en russen (Juncus articulatis type) zijn meerdere zaden gevonden. Deze planten zijn, net als straatgras (Poa annua) echter heel algemeen en produceren bovendien veel zaden. Hun aanwezigheid wijst wel op het voorkomen van een open landschap met vochtige ondergrond vooral in het plagmonster. Het voorkomen van veenmos (Sphagnum sp.) wijst op een natte, enigszins zure bodem waaruit de plag is gestoken.

6.7.3 Conclusie In de opvulling van waterput S100 uit de 15e eeuw overheersen de akkerplanten. Vermoedelijk is er in de nabije omgeving boekweit verbouwd, dat op de zandgronden in deze regio in de late middeleeuwen algemeen werd verbouwd. Naast rogge vormde boekweit van de 13e tot in de 17e eeuw de belangrijkste meelleverancier. Ook biet en maanzaad zijn aangetroffen als gekweekte soorten. Biet werd, anders dan boekweit en maanzaad, niet verbouwd vanwege de zaden, maar voor de knollen of het blad. Dat er van deze plant hier toch zaden zijn aangetroffen, kan wijzen op uitsluitend consumptie van de bladeren. Als de knollen in de grond achterblijven, vormen deze na het eerste jaar uitlopers; in het tweede jaar kan de plant gaan bloeien, waarna deze afsterft. De bloei van deze plant kan echter ook opzettelijk afgewacht zijn ten einde zaden te verkrijgen voor de continuïteit van de verbouw. Veel plantaardige voedingsmiddelen worden echter geoogst voordat er zaadvorming heeft plaatsgevonden. Doordat de pollenanalyse geen resultaten heeft opgeleverd, is er geen inzicht in wat er nog meer in de regio werd verbouwd. Ook zijn er diverse tredplanten en verkoolde zaden aangetroffen in de opvulling. Deze wijzen op een storingsmilieu of menselijke activiteit rond een nederzetting. Veel van de aangetroffen plantenresten in de vulling zijn stikstofminnend, dat kan wijzen op bemesting of de aanwezigheid van vee. De aanwezigheid van oeverkruid (Littorella uniflora), dat alleen bij of in water op schaarse zandgrond voorkomt, doet vermoeden dat er vennetjes met af en toe droogvallende oevers in het landschap waren waarin voedselarm water stond. Het is gissen hoe dit kruid in de waterput is terecht gekomen. Vermoedelijk is er sprake van contaminatie van de (onafgedekte) waterput door toedoen van mens (bijvoorbeeld met inbreng van een emmer), wind of dier (uit vacht). In de plag zijn gewassen aangetroffen die een open graslandvegetatie vertegenwoordigen op een natte en licht tot matig zure bodem. Dit beeld wordt versterkt doordat


er weinig boomresten zoals knopschubben en zaden van planten uit struwelen en bosranden zijn aangetroffen en juist veel zaden van planten die in open landschappen gedijen zoals zegges. De in deze plag gevonden soorten zijn minder stikstofminnend dan die in de waterputvulling. Dit wijst erop dat de open plek waar de plaggen zijn gestoken, nauwelijks tot niet werd bemest. De natte soorten doen vermoeden dat de plag is gestoken in een landschap dat vergelijkbaar is met een beekdal: mogelijk het overgangsgebied van zandgronden naar de uiterwaarden van de Maas of zandgronden met een wat hogere grondwaterstand. Er zijn geen indicatoren dat de plag uit een heideveld afkomstig is. Mogelijk is het gebied waaruit de plag afkomstig is gemaaid, gebruikt als hooiland of licht begraasd. Dat het plagmonster armer is aan zaden dan de vulling, komt waarschijnlijk doordat de put, waarschijnlijk na het gebruik voor waterwinning, als dumpplek is gebruikt wat ook afgeleid kan worden aan het voorkomen van enkele verkoolde zaden in dit monster. Daarnaast kunnen zaden door de wind in de put terecht komen en zo hierin worden gevangen. Door de openheid van het landschap waar de plag uit komt heeft de wind vrij spel en zullen er over het algemeen weinig zaden in de bodem terecht komen. Hier zijn vooral zaden terecht gekomen van de planten die er lokaal zijn gegroeid. Zowel vegetatie als de verbouwde gewassen wijzen op een natte en schrale zandgrond rond Terp Heinis.

6.8 Hout C. Vermeeren

6.8.1 Inleiding Tijdens het onderzoek is hout uit twee waterputten, S100 (late middeleeuwen) en S2 (18e eeuw), geborgen en na waardering geanalyseerd. De resultaten van het houtonderzoek staan weergegeven in bijlage 6 en worden per context beschreven.

6.8.2 Resultaten Waterput S2 (v.9) uit de nieuwe tijd (18e eeuw): een karrenwiel Waterput S2 bestaat uit een uit bakstenen opgemetselde put waarin onderin een karrenwiel als fundering is gebruikt. De conservering van het wiel is matig. De buitendiameter is bijna 1,5 m (fig. 6.22). Het wiel is opgebouwd uit zeven delen, elk met twee spaken. De delen zijn aan elkaar vastgezet met pennen. Een enkele pen was zelf ook weer vastgezet (fig. 6.23), maar deze vastzetpennen waren niet standaard overal aanwezig. Ze waren soms door en door, soms blind eindigend. Om de spaken stevig vast te zetten, zijn ze voorzien van een wig (fig. 6.24). Alle delen van dit wiel zijn van eik (Quercus). De velgdelen zijn tussen de 64,5 en 75 cm lang (binnenlengte), 9 cm breed, 5 tot 6 cm dik en gebogen. Deze vorm is uit een groter stuk stam gehaald. Het hout is niet van een gebogen stam of tak zoals in scheepshout bijvoorbeeld vaak gebruikelijk is, en het is ook niet krom gemaakt. Alle velgdelen hebben stamcode 11a (zie bijlage 6), dat wil zeggen, (ongeveer) een kwart deel van een stam zonder de buitenkant. De velg is duidelijk gesleten door het gebruik. De spaken zijn weggekapt bij het hergebruik van het wiel. Wel is op de verbindingspennen binnen in het wiel, die beschermd waren tegen slijtage, te zien dat ze bewerkt zijn met een kleine bijl of een mes (fig. 6.25).

74


Karrenwiel uit de fundering van waterput S2 (v.9).

Figuur 6.23

Detail van het karrenwiel (v.9) uit waterput S2 met onderin een pen die twee delen verbindt en rechts daarvan een restant van een spaak. Boven is een pen te zien met een gat voor een vastzetpen.

Figuur 6.24

Drie spaken met wiggen van het uit waterput S1.1.2 (v.9). De linkerspaak is op de wig uit elkaar gevallen.


Verbindingspen met bewerkingssporen uit het karrenwiel van waterput S2 (v.9).

Waterput S2.1.100 (v. 49, 50, 51, 52 en 56) uit de late middeleeuwen: twee karrenwielen en een ton Karrenwielen De fundering van deze waterput (in oorsprong fase 1) bestond uit twee horizontaal op elkaar gestapelde karrenwielen. De buitendiameter is iets verschillend (1,2-1,4 m), maar verder zijn ze bijzonder gelijkvormig in opbouw (fig. 6.26). Ze bestaan uit zes beukenhouten (Fagus sylvatica) velgdelen, die aan elkaar zijn gezet met eikenhouten pennen (zes stuks) die aan beide zijden taps toelopen: ca. 0,5 cm aan de zijkanten, tot 3 cm in het midden. Deze verbindingspennen zijn op hun beurt alle door en door vastgezet met kleine eiken pennen (twaalf stuks) (fig. 6.27 en fig. 6.29). In elk velgdeel zitten twee eiken spaken die voor de funderingsfunctie aan de binnenzijde zijn weggekapt. Aan de buitenzijde van het wiel waren ze gesleten, waardoor de houtsoort soms moeilijk vast te stellen was. In een deel van de spaken is een eiken wig of spie vastgesteld (fig. 6.28), die waarschijnlijk in alle spaken aanwezig was. Tussen de spaken is de velg dunner gemaakt door extra kanten te kappen (fig. 6.29 A/B/C). Daarmee is het dikste deel steeds waar de spaak zit (fig. 6.29A). De ene zijde is sterker bekapt (fig. 6.29B) dan de andere zijde (fig. 6.29C, soms is het daar nauwelijks zichtbaar). Of dit de binnen- of buitenzijde van het wiel is, is onduidelijk.

76


Figuur 6.26

Twee karrenwielen die als fundering van waterput S100 zijn (her)gebruikt.

Figuur 6.27

Twee velgdelen (v. 56) uit een karrenwiel uit waterput S100, verbonden met een pen die aan beide kanten is vastgezet met twee kleine pennen.

Figuur 6.28

Uit elkaar gehaalde rest van een spaak met wig van een karrenwiel (v. 56) uit waterput S100. De buitenkant (rechts) is platgereden/gesleten.


De spaken hebben fijne jaarringen, wat betekent dat het langzaam gegroeid, stevig hout is. Ze zijn iets schuin uit de boom gehaald. Of dit kwaliteitverhogend werkt is onbekend. De pennen die de velgdelen met elkaar verbinden, hebben wijde jaarringen, terwijl ook daar verwacht mag worden dat ze van goede kwaliteit moeten zijn. Mogelijk heeft dit te maken met het verschil in drukrichting dat de onderdelen moeten verdragen (spaken van boven, pennen van opzij). De velgdelen zijn hier, net als bij het vorige wiel, ook weer uit een groter deel van een boom gehaald. Hier werd echter zo nu en dan vastgesteld dat de oorspronkelijke boom iets krom was.

Figuur 6.29

A/B/C Velgdelen van een karrenwiel (v. 56) uit waterput S100, met dunner gekapte binnenkant tussen de spaken in. Dit is duidelijker op de ene zijde (B) dan de andere zijde (C). De pennen waarmee de verbindingspen van de velgdelen zijn vastgezet, zijn ook duidelijk zichtbaar.

A

B

C

78


Gat in velg van een karrenwiel (v.56) uit waterput S100 voor een verbindingspen met bewerkingssporen van schroefboor en houtkrul (© C.Vermeeren, BIAX Consult).

Figuur 6.31 Het bovenste wiel (v.56) was goed geconserveerd. Het iets grotere onderste wiel (v. 49) heeft een aangekoekte laag van zand dat het onderzoek bemoeilijkte. Bij het bovenste wiel zijn in één van de gaten in de velg, waar de verbindingspen in vast zat, bijzondere bewerkingssporen bemerkt. Omdat dit deel zo goed binnen in het wiel beschermd zit, zijn de bewerkingssporen nog te zien op de pen, zoals ook bij het wiel met v.9 uit waterput S2. Hier is echter ook de fabricage van het gat goed zichtbaar. Dit is gemaakt met een schroefboor, waarvan de sporen op de bodem van het gat nog zichtbaar zijn. Zelfs de krullen van het uitboren zitten er nog in (fig. 6.30 en fig. 6.31). Een ton De ton die aan het begin van gebruiksfase 2 als beschoeiing boven op de wielen van de waterput is geplaatst, was voor minder dan de helft bewaard (zie fig. 6.5-6.7 en fig. 6.32-6.33). Het bovenste deel was weggerot. Het onderste deel was in redelijke staat. Hierop waren nog twee series van hoepels met windsel aanwezig. De achttien duigen zijn radiaal (stamcode 14a) uit een grote eik gehaald, wat op zich gunstig is voor dendrochronologische onderzoeksmogelijkheden (zie bijlage 6). Ook het aantal jaarringen was regelmatig meer dan honderd. Omdat spint echter ontbreekt en het een hergebruikte ton betreft, zou een eventuele datering niet meer zijn dan een (dubbelop) post quem. Toch zijn de twee beste duigen bemonsterd, omdat dendrochronologisch onderzoek ook het herkomstgebied van de ton kan opleveren. In een groot deel van de duigen werden kleine gaten met pennen aangetroffen (diameter 0,5 cm, fig. 6.34). Deze gaten dienden mogelijk om de inhoud van de ton te testen. Dat er zoveel van deze gaten zijn gevonden, zou hergebruik van de ton in een eerder stadium kunnen betekenen. Naast deze kleine gaten zijn er nog twee typen gevonden: • een spongat, dat gediend heeft om de inhoud uit de ton te krijgen (fig. 6.35). De stop die hier nog in zat was op ongebruikelijke wijze gemaakt. Normaal is een stop ‘dwars’/plat vervaardigd, maar in dit geval kwam het rechtop en tangentiaal uit de boom.

Detail van een houtkrul, teruggevonden in gat van een verbindingspen tussen velgdelen van een karrenwiel (v.56) uit waterput S100.


Restant van de ton op de fundering van karrenwiel, afkomstig uit de bodem van waterput S100.

Figuur 6.33

Overzicht van de duigen van de tonput (v.52) uit waterput S100).

Figuur 6.34

Twee duigen (v.52) met restant windsel en (test?) gat uit de tonbeschoeiing van waterput S100.

• twee gaten die buiten de groef, dus buiten de bodem/deksel van de ton zitten (fig. 6.36). Een mogelijke verklaring is dat ze gediend hebben om langere pennen door te steken die moeten voorkomen dat de bodem eruit valt.


Duig met spongat en stop uit de tonbeschoeiing van waterput S100.

Figuur 6.36

Twee gaten met pennen buiten de groef van een duig uit de tonbeschoeiing van waterput S100 (© C.Vermeeren, BIAX Consult).

Figuur 6.37

Detail van de ton uit waterput S100 met resten van hoepelringen.


De hoepels van zowel de bovenste als onderste ring zijn onderzocht. Zoals altijd betreft het gekliefde takken (diameters 3-4 cm) die net minder dan de helft van de omtrek zijn, dus zonder het hart (stamcode 12b, zie bijlage 6), wat ze sterk maakt. Er zijn verschillende houtsoorten gebruikt. Dit kan op twee dingen wijzen: er is materiaal gebruikt dat toevallig voorhanden was, of er is sprake van reparatie. In de bovenste ring zijn de onderzochte hoepels van eik, in de onderste van eik (Quercus) en berk (Betula). Beide hoepelringen zijn zoals gebruikelijk, vastgezet met windsel van gespleten wilgenteen (Salix, fig. 6.37).

6.8.3 Conclusies De als beschoeiing hergebruikte ton uit laatmiddeleeuwse waterput S100 past geheel in het beeld van de jongere perioden vanaf de Romeinse tijd. Tonnen zijn vrijwel altijd van eik of van naaldhout, hoepels meestal van hazelaar of es, maar ook wel, zoals hier, van jonge eikentakken en andere soorten. Opvallend is het grote aantal ‘test’-gaatjes in de duigen. Dit zou kunnen wijzen op een lang gebruik van de ton, voordat hij als beschoeiing dienst ging doen. Hierdoor is het hout minder geschikt voor een dendrochronologische datering. Voor bepaling van het oorspronkelijke herkomstgebied van het duigenhout blijft dit onderzoek echter wel degelijk interessant. Gebruik van wielen als fundering of versteviging in putten uit de middeleeuwen en nieuwe tijd is onder andere bekend uit Sterksel, Breda, Berg en Donk, Den Haag en Delft. In middeleeuwse opgravingen van Naaldwijk en Leiden zijn wel onderdelen van wielen aangetroffen, maar betrof het weggegooid kapot materiaal en geen gebruik als fundering. Eik, maar ook es en iep zijn de gebruikelijke houtsoorten voor wielen vanaf de Romeinse tijd. Bij de wielen uit Sterksel, Breda, Berg en Donk en bij de Leidse naaf zijn alle onderdelen van eikenhout gemaakt. Het hier gevonden wiel van eikenhout past goed in dat beeld. De twee wielen van beukenhout uit Terp Heinis zijn grotendeels vergelijkbaar met één van de Haagse wielen van de opgraving Uithofslaan. Het gebruik van beukenhout voor de twee wielen van Terp Heinis en van elzenhout voor de velg en naaf uit Naaldwijk is een uitzondering. De twee wielen van Terp Heinis zijn zo gelijkvormig, dat ze mogelijk door de zelfde wagen/wielmaker zijn vervaardigd. Het eikenhouten wiel van de waterput uit de nieuwe tijd heeft mogelijk reparaties ondergaan, wat af te leiden is uit de onregelmatige aanwezigheid van vastzetpennen voor de verbindingspen. Bovendien zijn deze pennen soms door en door, en soms blind eindigend, wat ook geen regelmatig, te verwachten patroon is.

6.9 Conclusie De locatie Terp Heinis heeft vondstmateriaal opgeleverd uit de Romeinse tijd en vroege middeleeuwen, afkomstig uit het dekzand en een afdekkend stuifzandpakket. Ploegsporen onder en in het stuifzandpakket wijzen uit dat het terrein in de eerste gebruiksfase als akker is ingericht. De verwijdering van de begroeiingen en de beakkering hebben tot de vorming van het stuifzand geleid. Het aardewerk uit deze lagen plaatst het proces van beakkering en verstuiven in de 10e tot en met de 13e eeuw.

82


Elders in de regio zijn ook aanwijzingen voor ontginningen, vooral vanaf de 13e en 14e eeuw, zoals te Nijvelaar.51 Ze lijken samen te hangen met de opkomst van de stad ’s-Hertogenbosch. De bewoners in het achterland zullen zijn gestimuleerd om de monden van de burgers en ambachtslui in de grote stad te voeden. Dit beeld past in het model van een geïntensiveerde landbouw in relatie tot de groeiende stad tussen 1250 en 1500 op de Zuid-Nederlandse zandgronden. De eerste bewoning vindt pas in de volgende eeuw plaats. Deze lijkt samen te vallen met de aanleg van dijken in het gebied in de 14e eeuw. Huisplattegronden uit deze periode zijn niet aangetroffen, wel onder andere enkele greppels met paalkuilen en een waterput met twee gebruiksfasen (ca. 1300-1450 en ca. 1400-1500) die ingegraven zijn in het stuifzandpakket. De sporen lijken tot de zuidwesthoek van een achtererf of perceel te behoren. Ze wijzen op de nabijheid van een woonerf met huis. De plaggen uit de beschoeiingswand van de oudste fase van de waterput blijkt in een landschap met open, zurig, nat grasland gestoken te zijn: de lage dalen tussen de dekzandruggen, of de uiterwaarden van de Maas. Plantenresten wijzen uit dat dit landschap in de tweede gebruiksfase ook werd gebruikt om vee te weiden. De akkers waren vermoedelijk dichter bij de nederzetting te vinden. In de waterput zijn resten van boekweit gevonden dat vanaf de 15e eeuw veel werd verbouwd op de hogere, drogere en schralere zandgronden. Ook biet en maanzaad zijn als gekweekte soorten aangetoond. Het terrein is hierna mogelijk enkele decennia lang niet bewoond. In de loop van de 16e en mogelijk al vanaf het eind van de 15e eeuw, is het terrein voor het eerst opgehoogd met een zandpakket vermengd met wat aardewerk en puin. In dit ophogingspakket zijn de eerste bewoningssporen uit de periode 16e-begin 17e eeuw gevonden. Het terrein lijkt weer ingericht voor bewoning, al ontbreken (buiten enkele kuilenclusters) concrete nederzettingssporen zoals gebouwen. Hierna vond weer ophoging met zand plaats, mogelijk al vanaf de 17e eeuw. De bulk van het aardewerk plaatst de hoofdfase van de ophoging echter in de 18e eeuw. De herkomst van het aardewerk is onduidelijk. Het kan van de latere bewoning zijn of meegevoerd zijn met het ophogingszand. In diezelfde eeuw wordt een bakstenen huis of boerderij gebouwd die terug is te vinden is op historisch kaartmateriaal uit het begin van de 19e eeuw. De vondsten ter hoogte van het huis en uit de directe omgeving behoren tot de doorsnee gebruiksgoederen van mensen in het buitengebied (en van de doorsnee burgers uit de stad). Zo ontbreken in het goed vertegenwoordigde aardewerk aanwijzingen voor luxewaar. De meeste gebruiksvoorwerpen zullen niet lokaal door de bewoners zijn vervaardigd. Dergelijk materiaal was op de markt in de naburige stad ’s-Hertogenbosch te krijgen. Aan het eind van de 18e eeuw wordt vermoedelijk het oostelijke buurhuis gebouwd, de voorganger van de (voormalige) moderne bebouwing. Sporen hiervan ontbreken, vermoedelijk ten gevolge van latere verstoringen. Het terrein lijkt voorafgaand aan de bouw van het oostelijke huis eerst aan de oostzijde te zijn verhoogd met zand, zodat beide huizen op dezelfde hoogte stonden. Beide huizen zijn vervolgens (vermoedelijk na verschillende verbouwingen) tot in het begin van de 21e eeuw bewoond geweest. Uiteindelijk zijn de gesloopt in het kader van de aanleg van het Máximakanaal. Het meest verrassend is de opbouw van ‘Terp’ Heinis. In verschillende fasen van de nieuwe tijd is weliswaar sprake geweest van ophoging, maar de locatie is zeker geen terp te noemen. Vanwege het OCE-onderzoek is niet duidelijk hoeveel er precies is

51 Van der Leije 2014.


opgehoogd, het gaat in ieder geval om meer dan een meter zand. In de profielen is te zien dat ook sprake is van inversie: de ‘bult’ van Heinis ook het resultaat van afgravingen in het omringende landschap in de 20e eeuw. Hierdoor lag vooral de bebouwing van de laatste bewoningsfase tot en met het begin van de 21e eeuw hoger dan de omgeving. Op basis van het AHN-bestand is zichtbaar dat de locatie Heinis ca. drie meter hoger ligt dan het omringende afgegraven land. Voorafgaand aan de afgravingen maakt Terp Heinis en omgeving nog deel uit van (de flank van) van een westelijke uitloper van de dekzandrug tussen Rosmalen en ’s-Hertogenbosch.


Resultaten Overdijk 85

7

Resultaten locatie Overdijk 7.1 Inleiding De historische gegevens van de oorsprong van de Overdijk zijn vrij beperkt. Het is niet duidelijk wanneer de Overdijk werd aangelegd en wat de functie was. Volgens de naamgeving gaat het om een dijk. Deze ligt dermate verwijderd van water dat het de vraag is of deze een waterkerende functie had. Mogelijk is de Overdijk ontstaan tijdens het beleg van ’s-Hertogenbosch in 1629. De Overdijk heeft dezelfde oriëntatie als de linies in 1629 en ligt min of meer op dezelfde positie. Het is daarom vooral de vraag of de Overdijk tot deze linies behoort of hieruit is ontstaan. Voorafgaand aan het proefsleuvenonderzoek was de bestaande Overdijk nog als een verhoogde landweg van 1 m hoogte en 3 m breedte in het landschap aanwezig. Bij aanvang van het veldwerk - kort na het OCE-onderzoek - was de verhoging alleen nog in het westen te herkennen. Hier bleek het huidige maaiveld nog intact.

7.2 Resultaten Tijdens het onderzoek bleek de oorspronkelijke bodemopbouw over de gehele locatie Overdijk, inclusief de voornoemde westelijke zone, afgetopt. In het veld viel ook op dat de locatie beduidend lager lag dan de omringende huizen en overige gebouwen. Dit gold ook voor aangrenzende percelen (fig. 5.8). Hoogstwaarschijnlijk is de gehele omgeving in een recent verleden grootschalig afgegraven: de meest voor de hand liggende reden aanleiding is de nieuwbouw van woonwijken in ’s-Hertogenbosch na de Tweede Wereldoorlog. De afgravingen kunnen de afwezigheid van de verwachte archeologische sporen van de 17e-eeuwse linie of van de oude (Over)dijk verklaren. De huidige huizen lijken het oude niveau aan te geven, omdat deze beduidend hoger liggen dan het omringende land. Tijdens het bouwrijp maken van het terrein in november 2011 werd wel een kleine kanonskogel (ca. 2,5 kg) gevonden.

Figuur 7.1

Overzicht van put 2 met sporen van recente afgravingen.


De hoge verstoringsgraad was vooral af te leiden uit de profielen. De vlakken van de proefsleuven bevatten ook de sporen van recente verstoringen. Vooral werkput 2 toont de gevolgen van de afgravingen ter hoogte van het Overdijktracé (fig. 7.1). Te midden van de verstoringen zijn twee greppels gevonden: de een west-oost en de andere zuidwest-noordoost georiënteerd. De greppels bleken scherp begrensd; de vulling vertoonde bovendien overeenkomst met de bouwvoor. Uitgaande van deze kenmerken en de ligging parallel aan de bestaande percelering, gaat het hier mogelijk om subrecente (percelerings)greppels. Eén aardewerk scherf (steengoed) uit één van de greppels lijkt deze in de 19e eeuw te plaatsen.

De huidige Overdijk is waarschijnlijk pas bij de recente afgravingen tot een verhoogd grondlichaam gevormd. De Overdijk is echter ook al eerder als landweg op de kadasterkaart van 1811-1832 te herkennen (fig. 7.2). Ook op jongere Bonnekaarten uit de tweede helft van de 19e eeuw staat de naam Overdijk al genoemd.

7.3 Conclusie Resten van een dijklichaam ontbreken op locatie Overdijk. Vermoedelijk is dit het gevolg van ontzandingen die ook hier na de Tweede Wereldoorlog hebben plaatsgevonden in het kader van de opbouw van ‘s-Hertogenbosch. De huidige Overdijk is waarschijnlijk dan ook slechts een rudiment (basis) van een oude dijk zoals deze is afgebeeld op 19e-eeuwse kaarten. Het rudiment is in het huidige landschap alleen nog te herkennen omdat de omgeving nog verder is afgegraven. Alleen de huidige bebouwing ligt nog op het oorspronkelijke niveau in vergelijking met het omringende land. De recent afgravingen verklaren ook de afwezigheid van de verwachte archeologische sporen en vondsten resten, zoals restanten van stellingen.

Resultaten Overdijk 87

N

0

100m

152700

152750

152800

Legenda (voormalige) bebouwing) perceling

N

412700

412700

412750

dekzand greppel

0

25m

152700

Figuur 7.2

412750

recente verstoring

152750

152800

De locatie Overdijk op de kadasterkaart van 1811-1832 met projectie van de putten en sporen (boven). Ter vergelijking is tevens de interpretatiekaart van de sporen toegevoegd (onder).


Resultaten De Drieborgt 89

8

Resultaten locatie De Drieborgt 8.1 Inleiding Van deze locatie zijn iets meer historische gegevens bekend dan bij Overdijk. Zoals eerder beschreven zijn hier door de heemkundekring ‘Op Die Dunghen’ in het verleden scherven uit de 14e eeuw gevonden en is er een melding van mesolithisch vuursteen. De naam Drieborgt doet vermoeden dat hier een versterkt huis of een verdedigingswerk heeft gestaan (borgt = burcht). De oudst bekende schriftelijke melding dateert uit 1382, waarbij een huis op de ‘Drieborch’ verkocht wordt aan de erfgenamen van Wellen Truden. Bij het huis horen ‘die Calverhof’, ‘die Donck’ en ‘die Wijler’. Rond 1600 wordt het huis als een hofstad beschreven. Het is niet bekend wanneer het huis verdwijnt. Mogelijk gebeurt dit tijdens De Tachtigjarige Oorlog, een periode waarin veel kastelen en adellijke huizen met de grond worden gelijk gemaakt. Op locatie De Drieborgt is uiteindelijk maar één sleuf aangelegd in plaats van de geplande twee. Tijdens het OCE-onderzoek, voorafgaand aan het archeologisch onderzoek, is kort op de locatie gekeken. Al snel bleek de ondergrond in grote mate verstoord. In de later aangelegde sleuf zelf bleek het sporenbeeld iets anders, hoewel verstoringen ook hier in grote mate aanwezig waren.

Figuur 8.1

Sporenoverzicht van de locatie De Drieborgt. 153600

153625

153650

153625

153650

Legenda greppel kuil dekzand paalkuil recent bebouwing (voormalige) bebouwing 410900

410900

voormalige gierput

0

153600

410875

410875

N

10m


Greppel en grondverbeteringskuilen vanuit het zuiden.

8.2 Resultaten

Bij het archeologisch onderzoek werden drie type sporen gevonden: een greppel, een paalkuil en meerdere langwerpige, ovale kuilen (fig. 8.1). De kuilen en paalkuil hadden een donker grijze vulling die afkomstig is van podzolbodems. Hieraan is te zien dat deze sporen zijn opgevuld met A/E-horizont van omgewerkte podzols. De podzol was dan ook nauwelijks nog aanwezig in de profielen. De kuilen zijn ongetwijfeld gebruikt als grondverbeteringskuilen. Deze deden dienst om de grond vruchtbaarder te maken en gewassen in te kweken of groeien. De kuilen waren vrij ondiep, maximaal 12 cm onder het opgravingsvlak. Archol heeft ook de locatie Nijvelaar ruim 600 m ten zuidoosten van de locatie De Drieborgt onderzocht. Ook hier zijn grondverbeteringskuilen gevonden; de kuilen blijken uit de 14e eeuw (vóór 1383) te dateren. Soortgelijke kuilen zijn ook aangetroffen op de naburige locatie Middelrode, eveneens uit de 14e eeuw. Mogelijk is het gebied in die periode ontgonnen en horen de grondverbeteringskuilen van De Drieborgt ook in deze periode thuis. De greppel had een WNW-OZO-oriëntatie. Bij het couperen van de greppel aan de rand van de opgravingssleuf bleek dat deze een diepte van 50 cm had, gemeten vanaf de onderkant van de bouwvoor. De greppel had een wat vuile opvulling, vergelijkbaar met de bouwvoor die op de greppel ligt (fig. 8.2). In geen enkel spoor werd vondstmateriaal aangetroffen. Een datering is daardoor niet duidelijk te geven. Uitgaande van de vulling en de ligging parallel aan percelering op historische kaarten uit de 19e eeuw, gaat het hier waarschijnlijk om een greppel uit de nieuwe tijd. Op het terrein ernaast is na de onderhavige begeleiding grootschalig archeologisch onderzoek uitgevoerd. Hierbij is een knooppunt van wegen uit de periode late middeleeuwen tot en met derde kwart 20e eeuw aangesneden. De greppel zou op deze sporen kunnen aansluiten. Tijdens de opgraving zijn naast greppels, sloten en karrensporen ook aanwijzingen voor bewoning gevonden in de vorm van een grote hoeveelheid nederzettingsmateriaal - onder andere baksteen - , vlasrootkuilen en een

Resultaten De Drieborgt 91 Figuur 8.3

Kadasterkaart 1811-1832 van locatie De Drieborgt.

N

0

100m

waterput. Het geheel wijst op de nabijheid van een rijke nederzetting, mogelijk in de vorm van een omgrachte hoeve. De bewoning blijkt hier terug te gaan tot de periode eind 13e-begin 14e eeuw. Op de kadasterkaart van 1811-1832 is ter hoogte van de sleuf niets zichtbaar (fig. 8.3). Het perceel was in die tijd als gras- of akkerland in gebruik.

8.3 Conclusie De locatie De Drieborgt heeft een beperkt aantal sporen opgeleverd die vermoedelijk uit de late middeleeuwen of later stammen. Het is lastig om conclusies te trekken op basis van slechts een sleuf. Een opgraving van het aangrenzende terrein heeft wel duidelijke sporen (zoals sloten, bermgreppels) met een grote concentratie vondsten uit de late middeleeuwen opgeleverd. Op basis van de proefsleuf was dit niet te verwachten was. Dit heeft te maken met de sloop van de stallen, het OCE-onderzoek en ruiverkaveling in de jaren ’70. Zonder deze informatie zou de greppel eerder als verkavelingsgreppel uit de nieuwe tijd zijn te interpreteren.

92


Synthese 93

9

Synthese M.A. Goddijn

9.1 Biografie van het onderzoeksgebied De onderzochte locaties Overdijk en De Drieborgt bleken recent verstoord door afgravingen. Hier zijn dan ook geen oude bewoningssporen uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd aangetroffen. De locatie Terp Heinis heeft de meest interessante sporen opgeleverd. Het meest opvallende van deze locatie is de bodemopbouw in relatie tot de bewoningsgeschiedenis. De voorheen voor deze locatie gehanteerd term ‘ terp’ blijkt niet correct. Op de locatie is namelijk geen terp aanwezig, maar is sprake van inversie. In plaats van een volledige ophoging van deze locatie ten opzichte van het omliggende maaiveld, is de locatie slechts gedeelte opgehoogd en is voornamelijk de omgeving afgegraven, waarna ’Terp Heinis’ is overgebleven. De afgravingen dateren uit de 20e eeuw. Ze hangen vermoedelijk samen met de bouw van de wijk de Vliert van ’s-Hertogenbosch (stadion en omgeving) na de Tweede Wereldoorlog. De gedachte van een terp is op zich niet vreemd. In de omgeving zijn deze zeker bekend. In de historische bronnen ontbreken echter aanwijzingen voor een terp. Daarin wordt niet gesproken over ’Terp Heinis’, maar over ‘Heinis’ of ‘Hennis’: (in dit geval met dijk) omheinde percelen land. Vermoedelijk vond de eerste, aangetoonde bewoning pas in de 14e eeuw plaats, gelijktijdig met de eerste dijkaanleg langs de Maas. Tot die tijd was het terrein op de flank van een westelijke uitloper van de dekzandrug tussen Rosmalen en ’s-Hertogenbosch alleen geschikt voor akkerbouw, al liep men regelmatig risico op het onderlopen van de akkers. De beakkering leidde bovendien regelmatig tot verstuivingen. Toen de dreiging van overstromingen grotendeels weg viel na de dijkaanleg, kwamen de omgevende zandgronden van Terp Heinis ook in aanmerking voor bewoning naast akkerbouw. Macroresten uit een waterput van de 14e-15e eeuwse bewoning wijzen op de verbouw van boekweit en vermoedelijk ook maanzaad en biet in de 15e eeuw. De plaggen voor de wand van de oudste bouwfase van de waterput uit de 14e eeuw blijken afkomstig uit één van de aangrenzende lagere delen in het landschap. Hier liet men mogelijk ook het vee weiden. Op andere, drogere plaatsen in de omgeving was al eerder bewoning mogelijk, zoals te De Drieborgt. Tijdens een opgraving op 60 m afstand van het onderhavige onderzoek zijn op deze locatie bewoningssporen en vondsten van een rijke nederzetting gevonden, waarvan de kern in de buurt moet liggen. De bewoning gaat terug tot het eind van de 13e of het begin van de 14e eeuw. Op locatie Nijvelaar ca. 600 m ten zuidoosten van De Drieborgt zijn weliswaar ook enkele vondsten uit deze periode gevonden; de eerste historische en meer concrete meldingen van bewoning dateren pas van een eeuw later. Dit sluit meer aan bij de start van de bewoning op Terp Heinis. In de regio wordt inmiddels echter wel de hypothese gehanteerd van opkomende gehuchten met boerenerven, akkers en vee in de buitengebieden rond ’s-Hertogenbosch vanaf de 13e eeuw. Dit verschijnsel is niet los te zien van de groeiende stad sinds de verlening van de stadsrechten in 1184: de groei van burgerbevolking deed de vraag naar voedsel immers toenemen.


Na de laatmiddeleeuwse periode wordt de locatie Terp Heinis vanaf de 16e of mogelijk al vanaf het eind van de 15e eeuw voor het eerste wat opgehoogd. De meeste ophoging is echter in de 17e en vooral in de 18e eeuw ontstaan. Hierna is een huis of boerderij uit bakstenen op de ophoging gebouwd. De precieze datering is onbekend, maar het gebouw zal ook uit deze periode dateren. Aanwijzingen voor een lang hiaat in de bewoning vanaf het begin van de 17e eeuw in verband met het beleg van ’s-Hertogenbosch lijken te ontbreken op locatie Terp Heinis. Historische bronnen wijzen uit dat elders in de regio zoals De Drieborgt, de bewoning wel voor lange tijd stopte aan het begin van de 17e eeuw. Mogelijk was dit in het kader van de diverse oorlogsvoeringen en het beleg in 1629, omdat verschillende gehuchten en huizen obstakels in het schutsveld vormden. Ook ter hoogte van uitvalswegen zouden huizen en andere obstakels kunnen zijn geslecht ten behoeve van een beter zicht op de (eventueel naderende) vijand. De bewoning bij De Drieborgt werd pas aan het begin van het laatste kwart van de 20e eeuw hervat. Het voornoemde huis van Terp Heinis is op de kadasterkaart van 1811-1832 aangegeven. Ofschoon tastbare resten ontbreken (of zijn verstoord), vertonen de historische kaarten vanaf 1899 ook bebouwing direct ten oosten van dit huis. De twee huizen vormen sinds die tijd samen de voorgangers van de moderne bebouwing die hier tot voor kort nog op deze locatie hebben gestaan.

9.2 Beantwoording onderzoeksvragen Algemeen • Wat is de aard, omvang, kwaliteit en verloop van de archeologische sporen en sporenclusters? Op locatie Terp Heinis zijn vooral erfsporen (o.a. muurresten van gebouwen, greppels en waterputten) uit verschillende fasen van de (late) middeleeuwen en de nieuwe tijd gevonden. Ze zijn aangetroffen bovenin en direct onder een ophogingspakket uit de nieuwe tijd. Vooraf werd aangenomen dat het ophogingspakket de basis van een terp vormde. Aanwijzingen voor afgravingen (vooral in het oosten) van het plangebied en in de directe omgeving geven aan dat er geen sprake is van een echte (opgeworpen) terp. Waarschijnlijk is de bult van locatie Terp Heinis gevormd toen de omliggende percelen relatief dieper zijn afgegraven dan locatie Terp Heinis. De omvang van de sporen beperkt zich tot het hoger gelegen terrein. De sporen zijn vrij goed bewaard gebleken dankzij afdekkende ophogingslagen en de (voormalige) bebouwing. Alleen resten van de 18e eeuwse fase zijn door sloop aangetast. In de ondergrond is onder het grondwaterniveau hout en organische resten bewaard gebleven. Op de locaties Overdijk en De Drieborgt zijn nauwelijks sporen gevonden. Bij Overdijk heeft dit te maken met afgraving van het terrein. Bij De Drieborgt zijn sporen gevonden die te maken hebben met bouwland/moestuinen en verkaveling. Mogelijk sluit deze locatie aan op (verkavelings)sporen uit de naastgelegen opgraving, waardoor de greppel anders te interpreteren is. • Welke fasering is er binnen de sporen en sporenclusters van de vindplaats(-en) te onderscheiden? Op de locaties Terp Heinis zijn 4 hoofdfasen te onderscheiden. De eerste fase bestaat uit een gebruik als akkergrond, waarbij regelmatig stuifzand is gevormd. Deze fase dateert hoofdzakelijk uit de 10e tot en met de 13e eeuw. De tweede fase met enkele

Synthese 95

erfsporen begint in de 14e eeuw en loopt door tot in de 15e eeuw. De derde fase bestaat uit ophogingen (vermoedelijk vanaf de 16e eeuw, maar vooral in de 18e eeuw), gevolgd door de bouw van een huis of boerderij in de 18e eeuw. Aan het eind van de 19e eeuw volgde de bouw van een tweede huis direct ten oosten. De muren van de twee huizen zijn uiteindelijk gesloopt voor de moderne opvolgers uit de 20e en 21e eeuw. Op de andere locaties zijn geen fasen te onderscheiden. • Wat is de datering van de archeologische sporen en vondsten en tot welke typen of categorieën behoren zij? De archeologische sporen en vondsten van de locatie Terp Heinis dateren vanaf de late middeleeuwen tot en met de nieuwe tijd. Het gaat hierbij om keramisch bouwmateriaal, metaal, aardewerk en hout. Op de locatie Overdijk is een vondst uit de 19e eeuw gedaan. Het gaat om aardewerk. Locatie De Drieborgt heeft geen vondsten opgeleverd en is daardoor lastiger te dateren. De sporen dateren waarschijnlijk uit de nieuwe tijd. • Wat is de relatie van de sporen en sporenclusters met de omgeving, waarbij zowel een verband met de historie en het landschap als het heden dient te worden gemaakt? De locatie Terp Heinis ligt van oorsprong op de flank van een westelijk uitloper van de dekzandrug Rosmalen-‘s-Hertogenbosch. De omgeving is recentelijk(vermoedelijk 20e eeuw) afgegraven, waardoor het reliëfverschil het beeld van een terp kan oproepen. Hier blijkt echter geen sprake van. Uit historische bronnen blijkt dat het gebied, ondanks de ligging op de voornoemde flank, altijd nat is geweest. Archeologisch gezien wordt dit beeld bevestigd. Nadat in het gebied dijken zijn aangelegd wordt de locatie pas bewoond. De locatie Overdijk is afgegraven, net als het omringende land. Van het originele landschap is niets bewaard gebleven. Op historisch kaartmateriaal staat een weg aangegeven, de Overdijk. De locatie De Drieborgt heeft sporen opgeleverd die als percelering en beakkering te interpreteren zijn. Op historisch kaartmateriaal is dit ook zo aangegeven, de locatie ligt in een akker- of weiland. • Wanneer zijn de archeologische sites / sporen in onbruik geraakt en op welke wijze heeft dit plaatsgevonden? De locatie Terp Heinis is tot op heden altijd bewoond gebleven. Op de overige locaties is niet echt sprake van een vindplaats. Een (eind)datering is daar niet te geven.

Landschap • Hoe zag het landschap en de vegetatie er uit gedurende alle fasen van bewoning en landgebruik in (de directe omgeving van) de onderzoekslocatie? De locatie Terp Heinis heeft altijd in een nat gebied gelegen, geteisterd door hoog water van de Maas. Pas na de aanleg van dijken in het gebied in de 14e eeuw werd de locatie voor het eerst bewoond. Daarvoor was alleen beakkering mogelijk; dit heeft tot verschillende stuifzandafzettingen op het dekzand geleid. Pollen blijkt niet in het stuifzandpakket aanwezig. Botanisch onderzoek van macroresten wijst hier voor de laatmiddeleeuwse bewoning wel op akkers (met onder andere boekweit) in de directe omgeving van de nederzetting: op de hogere zandgronden. De lagere, natte delen van de dekzandvlakten werden gebruikt voor het steken van plaggen en het weiden van vee.


De locatie Overdijk is op historische kaarten altijd een weg geweest. Bij afgravingen na de Tweede Wereldoorlog lijkt niet alleen de omgeving, maar ook de dijk uiteindelijk verlaagd. Van de locatie De Drieborgt is het minst bekend. Op historisch kaartmateriaal ligt De Drieborgt in een weiland of akker. Een opgraving naast het onderhavige onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat de verwachte bewoning zich even ten zuidwesten bevindt. Daar is een knooppunt van landwegen uit de late middeleeuwen en de nieuwe tijd gevonden. Bermgreppels bevatten ook laatmiddeleeuws materiaal. Een grote concentratie van vondsten en de aanwezigheid van een waterput en vlasrootkuilen wijzen op de nabijheid van een rijke nederzetting die terug gaat tot het eind van de 13e of het begin van de 14e eeuw.

Specifieke vragen locatie Overdijk • Uit welke elementen zijn de dijken en wegen opgebouwd? De dijk bestaat uit dekzand. Het originele dijklichaam is niet meer aanwezig. Dit heeft te maken met ontgraving van de locatie en de omgeving. • Op welke wijze zijn de dijken en wegen aangelegd? Welke fasering in gebruik is daarbij te onderscheiden? Deze vraag is niet te beantwoorden, zie de vraag hierboven. • Wat kan er gezegd worden over het gebruik van de dijken en wegen: Hoe zijn deze onderhouden, gemodificeerd of eenmalig aangelegd zonder nader onderhoud, of iets anders? Deze vraag is niet te beantwoorden, zie de vragen hierboven. • Welke aanwijzingen zijn er voor nevenliggende structuren (bijv. greppels) en welke functie hebben deze gehad gedurende welke periode? Deze zijn niet gevonden, alleen een greppel met 19e-eeuws aardewerk is gevonden. Deze hoort waarschijnlijk niet bij de Overdijk.

Synthese 97

Literatuur Asseldonk, M. van , 2002: Regio Rosmalen in de late middeleeuwen, in: Rosmalla, 2002, nr. 2, 18-24, Rosmalen. Bink, M., J van Renswoude en R.M. Brouwer en, 2012: Archeologisch onderzoek van vier locaties in het tracé van de omlegging Zuid-Willemsvaart (gem 's-Hertogenbosch), opgravingslocaties Brand, Beusing, Wamberg en Kloosterstraat, evaluatierapport 2.0 VUHbs, Amsterdam. Bartels, M. 1999: Steden in Scherven, Amersfoort. Bitter, P., 2010: Onderzoeksschema’s Classificatiesysteem, Zwolle. Boer, E. De & H. Hiddink, 2009: Opgravingen aan de Ter Hofstadlaan te Someren in Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 37, Amsterdam. Boonstra, M.K., J.P. Flamman & R. Schrijvers 2011: Omlegging Zuid-Willemsvaart, ’s-Hertogenbosch en St. Michielsgestel. Archeologische begeleiding locaties Koornwaard, Empelsedijk, Heinisdijk, Terp Heinis, Burg. Jhr Von Heijdenlaan, Overdijk, De Drieborgt. PvE ten behoeve van Archeologische begeleiding, Vestigia rapport V 885, Amersfoort. Boshoven, E.H., en R.J.M. van Genabeek 2008: ’s-Hertogenbosch. Archeologische verwachtingskaart, BAAC rapport 05.080, ’s-Hertogenbosch. Brinkkemper, O., & C. Vermeeren 2010: Onderzoek aan Romeins en Middeleeuws hout uit de opgraving Naaldwijk-Hoogeland, campagne 2007 en 2008, Zaandam (BIAXiaal 488). Brinkkemper, O., & K. Hänninen 2010: Sterksel-Averbodeseweg, botanische macroresten, pollen en hout van twee erven door de eeuwen heen, Zaandam (BIAXiaal 464),. Bruijn, A. 1965: De Middeleeuwse Pottenbakkerijen in Zuid-Limburg (Nederland), Tongeren. Caspers, Th. 2000: De Heinis vroeger en nu, Brabants Landschap, september. Coppens, H, 1995a: De Maas, de polder en de overlaat, in: Rosmalla,1995, nr. 5, 8-49, Rosmalen. Coppens, H, 1995: De Heinis, in: Rosmalla,1995, nr. 5, 37-46, Rosmalen. Coppens, H 2001: Toponiemen of veldnamen, in: Rosmalla, 2001, nr. 11, 37-47, Rosmalen. Drunen, A. van, 1993: De terpen van Deuteren, in: Bouwhistorische en archeologische berichten, 1993, nr. 2, 70-73, ’s-Hertogenbosch. Goddijn, M. & T.A. Goossens, 2012: Archeologische begeleiding Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt, Evaluatierapport Archol bv, Leiden.


Flamman, J.P, R. Schrijvers en A. Lutz 2009: Omlegging Zuid-Willemsvaart, Rosmalen, Berlicum en Den Dungen, gemeente ’s-Hertogenbosch en Sint-Michielsgestel. Ruimtelijk advies op basis van archeologisch inventariserend veldonderzoek, Amersfoort (Vestigiarapport 812). Haaster, H. van, 2003: Archeobotanica uit ’s-Hertogenbosch. Milieuomstandigheden, bewoningsgeschiedenis en economische ontwikkelingen in en rond een (post) middeleeuwse groHaaster, H. van, 2007: ‘Pollen- en macrorestenonderzoek aan enkele grondmonsters van een laat-Middeleeuwse nederzetting in Sint-Anthonis (NB)’, BIAXiaal 328, Zaandam. Hazen, P.L.M 2009: Erven langs de Aa. Twee laatmiddeleeuwse sites in Sint-Michielsgestel bij de Meander Assendelft te Middelrode. Een archeologische begeleiding, Amersfoort (ADC-rapport 1665). Hänninen, K., M. van der Linden & C. Vermeeren 2009: De kruidentuin van Den Haag Uithofslaan 1 -Zaden, pollen, hout en houtskool van de Romeinse tijd tot 1900, BIAXiaal 432, Zaandam. Hendrikse, H., 1994: Kledingaccessoires en sieraden (fase 4), in: R.M. van Heeringen, H. Hendrikse & J.J.B. Kuipers (red.), Geld uit de belt, Vlissingen, 43-9. Kalkman, C., 2003: Planten voor dagelijks gebruik. Kooistra, L.I., 2009: Wagenwiel, in: H. Hiddink (red.), Bewoningssporen uit de Volle Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd op de Beekse Akkers bij Beek en Donk, gemeente Laarbeek, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 36, Amsterdam, 76-79. Kranendonk, P., P. van der Kroft, J.J. Lanzing & B.H.F.M. Meijlink (red.) 2006: Witte vlekken ingekleurd. Archeologie in het tracé van de HSL-Zuid, Rapportage Archeologische Monumentenzorg 113, Amersfoort. Leenders, K. A. H. W., 1987, ‘De boekweitcultuur in historisch perspectief’ in: K. N. A. G. Geografisch Tijdschrift XXI, 213-227 Leije, J. van der, 2014: Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van Nijvelaar. Proefsleuvenonderzoek en opgraving op locatie Nijvelaar (BZWV-12) in het kader van de de aanleg van het Máximakanaal (gemeente Sint-Michielsgestel), Archol rapport 205, Leiden. Meer, W. van der, C. Vermeeren & N. den Ouden, 2009: Archeobotanisch onderzoek aan macroresten, pollen en hout uit middeleeuwse sporen van de vindplaats LeidenAalmarktschool, Zaandam (BIAXiaal 399). Meijden, van der R, 2005: Heukels’ Flora van Nederland Minderhout, L., 1976: Den Dungen Mittendorf, E., 2004: Kelders vol Scherven in Rapportages Archeologie Deventer 13, Deventer.

Synthese 99

Mourik, J. M. van, 1985: ‘Een eeuwen jong podzolprofiel op de Schaijkse heide palynologisch bekeken, in: K. N. A. G. Geografisch Tijdschrift XIX, 105-112. Mourik, J. M. van, Seijmonsbergen, A. C., Slotboom, R. T. en Wallinga, J., 2012: ‘Impact of human land use on soils and landforms in cultural landscapes on aeolian Sandy substrates Maashorst, SE-Netherlands)’ in: Quarternary International 265, 74-84. Mittendorf, E., & A.S. Berends, 2012: Keramiek uit de vroege en volle middeleeuwen (ca. 500-1250) (Syllabus I), Deventer. Oostveen, J. Van & R. Stam, 2011: Productiecentra van Nederlandse kleipijpen. Een overzicht van de stand van zaken, Leiden. Sanden, F. v.d., 1974: Twee 14e eeuwse waterkannen afkomstig van de Drieburgt te Den Dungen. Verslag van de opgravingen op de drieburgt, oct. 1973 – febr. 1974. Schweingruber, F.H., 1982: Mikroskopische Holzanatomie, Birmensdorf. Steinbring B., 2004: Das mittelalterliche Kirchspiel Lohn Die Nebenorte, Bonn. Tamis, W.M.L. et. al., 2004: ‘Standaardlijst van de Nederlandse Flora 2003’, Gorteria 30-4/5. Verhoeven, A.A.A., 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland (8ste-13de eeuw), Amsterdam. Verhoeven, A.A.A., 2007: Middeleeuws en vroeg-modern aardewerk en glas (Syllabus UvA editie 2007-2008), Amsterdam. Visser, C., R. Schrijvers en J.P. Flamman 2009: Omlegging en verbreding ZuidWillemsvaart, gemeenten ’s-Hertogenbosch, Sint-Michielsgestel, Bernheze, Schijndel en Veghel. Een Bureauonderzoek (Vestigia-rapport 659), Amersfoort. Vrind, R. de, 2006: Het verhaal van Frederik Hendrik tijdens het legendarische beleg van ‘s-Hertogenbosch in 1629, ‘s-Hertogenbosch Zagwijn, W. H., 1986: Nederland in het Holoceen in: Geologie van Nederland. Zeven, A. C. (red.), C. C. Bakels, H. van Haaster en J. P. Pals 1997: De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD.


Figuren Figuur 1.1 Locatie van de onderzoeksgebieden: Terp Heinis, Overdijk en De Drieborgt. Figuur 3.1 Omvang van de onderzochte werkputten tijdens de verschillende onderzoeksfasen op locatie Terp Heinis: de begeleiding van de vlakken tijdens het explosievenonderzoek (fasen 1-2) en het daarop volgende proefsleuvenonderzoek (fase 3). De (voormalige) perceelsgrenzen zijn met lichtgrijze lijnen weergegeven. Figuur 3.2 Afgraving en explosievenonderzoek (met metaaldetector) van terp Heinis: onderzoek in werkstroken van maximaal 10 m breedte en in lagen van maximaal 30 cm dikte Figuur 3.3 Archeologische begeleiding van werkput 2, vlak 1 op Terp Heinis na afgraving van de tweede laag bovengrond (30 cm dikte) in het kader van het OCE-onderzoek (van uit het zuidoosten). Figuur 3.4 Proefsleuf dwars (van west naar oost) door Terp Heinis. Rechts in het profiel is de gelaagde bodemopbouw met stuifzand en donkerbruine vegetatiehorizonten- en akkerlagen zichtbaar (vanuit het zuidoosten). Figuur 3.5 Extra verdiepen van werkput 2 (in het zuiden) bij onderzoek en berging van waterput S2.2.100 met houten beschoeiing op locatie Terp Heinis. Voor ligging, zie figuur 6.2. Figuur 3.6 Overzicht van de twee proefsleuven dwars door de locatie Overdijk. De (voormalige) bebouwing is met grijze vlakken weergegeven. Figuur 3.7 Overzicht van proefsleuf 2 op locatie Overdijk richting het noorden Figuur 3.8 Archeologische begeleiding op de locatie De Drieborgt na de benadering van een verdacht object tijdens het OCE-onderzoek: een diepe kuil met onderin een grijs spoor van een recente verstoring. Figuur 3.9 Overzicht van put 1 tussen de twee geplande proefsleuven uit het Programma van Eisen op locatie De Drieborgt. De (voormalige) bebouwing is met grijze vlakken weergegeven. Figuur 3.10 Doorsnede stuifzandpakket van Terp Heinis met OSL-monsters (links) en pollenbakken (rechts). Voor de monsterlocatie, zie figuur 3.1. Figuur 5.1 Geomorfologische kaart van de drie onderzoekslocaties en hun omgeving. Figuur 5.2 Hoogtekaart van de drie onderzoekslocaties (sterren) en hun omgeving (bron: Actueel Hoogtebestand Nederland I). Figuur 5.3 Bodemkaart van de onderzoekslocaties en hun omgeving. Figuur 5.4 Bodemopbouw met stuifzandlaagjes in het profiel. Voor ligging, zie figuur 3.1. Figuur 5.5 Horizontaal gelaagd dekzand (licht bruin), met daaronder scheef gelaagde afzettingen, boven het gelaagde dekzand zijn ploegsporen (donker bruin) zichtbaar. Voor ligging, zie figuur 3.1. Figuur 5.6 Uitsnede van de Bonnekaart (ca. 1860) ter hoogte van locaties Terp Heinis, Overdijk, De Drieborgt en omgeving. Figuur 5.7 Hoogtekaart van locatie Terp Heinis (bron: Actueel Hoogtebestand Nederland 1). Figuur 5.8 Profielopbouw ter hoogte van locatie Overdijk: bouwvoor met daaronder een afgetopte C-horizont bestaande uit horizontaal gelaagd, matig fijn zand. De lengte van de oranje-witte jalon is 1 m. Voor ligging, zie figuur 3.6. Figuur 5.9 Profielopbouw ter hoogte van locatie De Drieborgt (profiel 1): bouwvoor met daaronder een podzolbodem. Voor ligging, zie figuur 3.9. Figuur 6.1 De bewoningssporen uit de nieuwe tijd van locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1), geprojecteerd op de het kadastrale minuutplan uit 1811-1832.

Bijlagen 101

Figuur 6.2 Oudste bewoningssporen uit de late middeleeuwen op locatie Terp Heinis (put 2, vlak 2). Figuur 6.3 Doorsnede van greppel S41. Figuur 6.4 Doorsnede van paalkuil S78 met vlekkerige opvulling. Figuur 6.5 Doorsnede waterput S100 met vullingen en fasering. Figuur 6.6 Doorsnede van waterput S100 (bovenste helft). Figuur 6.7 Ton van waterput S100 bovenop de karrenwielen. Alleen het bovenste wagenwiel is zichtbaar, het onderste wiel ligt onder water. Figuur 6.8 Bewoningssporen uit fase 1 van de nieuwe tijd op locatie Terp Heinis (put 2, vlak 1). Figuur 6.9 Bewoningssporen uit de fase 2 van de nieuwe tijd op locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1 exclusief verstoringen). Recente wateren beerputten zijn gecodeerd als S999. Figuur 6.10 De muurresten uit de nieuwe tijd van locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1), geprojecteerd op het kadastrale minuutplan uit 1811-1832. Figuur 6.11 De muurresten uit de nieuwe tijd van locatie Terp Heinis (put 1, vlak 1), geprojecteerd op de Bonnekaart uit 1860. Figuur 6.12 Haard van de boerderij uit de nieuwe tijd. De lengte van de oranje-witte jalon is 1 m. Figuur 6.13 Muurresten van de boerderij uit de nieuwe tijd (fase 2) met daaronder baksteenpuin en mortel. De lengte van de oranje-witte jalon is 1 m. Figuur 6.14 Overzicht van de muurresten van het kleine (bij)gebouw vanuit het zuidwesten. Figuur 6.15 Gemetselde waterput S2. Figuur 6.16 Doorsnede van waterput 2. Figuur 6.17 Doorsnede van plaggenput S19 ter hoogte van structuur 2 uit de 18e eeuw. Figuur 6.18 Bewoning ter hoogte van locatie Terp Heinis afgebeeld op de militaire topografische kaart uit 1899. De kaart toont niet alleen structuur 2 (rood blok, links), maar ook muurwerk ten oosten hiervan als voorganger van de twee (voormalige) moderne huizen. Bron: www.watwaswaar.nl. Figuur 6.19 Kachelpan van het type w -kap-1 of w-kap-2. Figuur 6.20 Metaal van locatie Terp Heinis. Figuur 6.21 Boekweitresten uit v.53 van waterput 100. Figuur 6.22 Karrenwiel uit de fundering van waterput S2 (v.9). Figuur 6.23 Detail van het karrenwiel (v.9) uit waterput S2 met onderin een pen die twee delen verbindt en rechts daarvan een restant van een spaak. Boven is een pen te zien met een gat voor een vastzetpen. Figuur 6.24 Drie spaken met wiggen van het uit waterput S1.1.2 (v. 9). De linkerspaak is op de wig uit elkaar gevallen. Figuur 6.25 Verbindingspen met bewerkingssporen uit het karrenwiel van waterput S2 (v. 9). Figuur 6.26 Twee karrenwielen die als fundering van waterput S100 zijn (her)gebruikt. Figuur 6.27 Twee velgdelen (v. 56) uit een karrenwiel uit waterput S100, verbonden met een pen die aan beide kanten is vastgezet met twee kleine pennen. Figuur 6.28 Uit elkaar gehaalde rest van een spaak met wig van een karrenwiel (v. 56) uit waterput S100. De buitenkant (rechts) is platgereden/gesleten. Figuur 6.29 A/B/C Velgdelen van een karrenwiel (v. 56) uit waterput S100, met dunner gekapte binnenkant tussen de spaken in. Dit is duidelijker op de ene zijde (B) dan de andere zijde (C). De pennen waarmee de verbindingspen van de velgdelen is vastgezet, zijn ook duidelijk zichtbaar.


Figuur 6.30 Gat in velg van een karrenwiel (v.56) uit waterput S100 voor een verbindingspen met bewerkingssporen van schroefboor en houtkrul (© C.Vermeeren, BIAX Consult). Figuur 6.31 Detail van een houtkrul, teruggevonden in gat van een verbindingspen tussen velgdelen van een karrenwiel (v.56) uit waterput S100. Figuur 6.32 Restant van de ton op de fundering van karrenwielen, afkomstig uit de bodem van waterput S100. Figuur 6.33 Overzicht van de duigen van de tonput (v.52) uit waterput S100). Figuur 6.34 Twee duigen (v.52) met restant windsel en (test?)gat uit de tonbeschoeiing van waterput S100. Figuur 6.35 Duig met spongat en stop uit de tonbeschoeiing van waterput S100. Figuur 6.36 Twee gaten met pennen buiten de groef van een duig uit de tonbeschoeiing van waterput S100 (© C.Vermeeren, BIAX Consult). Figuur 6.37 Detail van de ton uit waterput S100 met resten van hoepelringen. Figuur 7.1 Overzicht van put 2 met sporen van recente afgravingen. Figuur 7.2 De locatie Overdijk op de kadasterkaart van 1811-1832 met projectie van de putten en sporen (boven). Ter vergelijking is tevens de interpretatiekaart van de sporen toegevoegd (onder). Figuur 8.1 Sporenoverzicht van de locatie De Drieborgt. Figuur 8.2 Greppel en grondverbeteringskuilen vanuit het zuiden. Figuur 8.3 Kadasterkaart 1811-1832 van locatie De Drieborgt.

Tabellen Tabel 1.1 Administratieve gegevens. Tabel 3.1 Laagnummers met interpretaties zoals gebruikt op de drie locaties. Tabel 3.2 Overzicht van de houtvondsten. Tabel 6.1 Determinatie en datering van scherven uit dekzandlaag S5030. Tabel 6.2 Determinatie en datering van scherven uit stuifzandpakket S5020. Tabel 6.3 Determinatie en datering van scherven uit akkerlaag S40. Tabel 6.4 Determinatie en datering van scherven uit waterput S100. Tabel 6.5 Determinatie en datering van scherven uit kuil S46. Tabel 6.6 Determinatie en datering aardewerk aangetroffen in S5005/S109. Tabel 6.7 Determinatie en datering van scherven uit kuil S29. Tabel 6.7 Determinatie en datering van scherven uit waterput S2. Tabel 6.8 Determinatie en datering van scherven uit plaggenput S19. Tabel 6.9 Diameter en gewicht van de musketkogels uit locatie Terp Heinis.

vlak

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

put

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

37

36

35

34

33

32

31

30

29

28

27

26

25

24

23

22

21

19

5005

20

19

18

17

16

NV

kuil

kuil

laag

kuil

kuil

kuil

kuil

ja

ja

ja

nee

ja

ja

ja

ja

ja

ja

kuil

kuil

nee

ja

ja

ja

ja

ja

ja

nee

nee

nee

ja

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

nee

ja

gecoupeerd

recent

vlek

recent

natuurlijk verstoring




waterput

ophogingslaag

poer

waterput

poer

vloer

muur

poer

muur

14

15

poer

muur

poer

muur

muur

muuruitbraak

muur

muur

muur

waterput

waterput

waterput

paalkuil

type

13

12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

spoor

Bijlage 1 A Sporenlijst Terp Heinis

8

28

35

21

70

16

40

30

3

46

46

510

14

diepte

23

17

16, 22

15

14, 21

13,20

19

18, 24, 25

2,3,4,5,7

8

6

9,10,11,12

1

v.

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

6

2

6

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

1

1

1

1

5

4

3

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

nt

conservering structuur datering

vervallen, geen foto

laag met veel puin en mogelijk verbrande resten, voorloper huis?

omgeven door ophogingslagen

duidelijke ophogingslaag naast spoor + onbekende laag

gleaagdheid

gelaagdheid

oude proefsleuf

vlekken in ophogingslaag

vervalt. Ingedrukte grond na graafwerkzaamheden

recente schopsteek

recente plantenkuil

poer

plaggenwand + onderkant, in put 2 vlak 1 gecoupeerd

poer

restant schoorsteen? Brandplek omheen, tegels 16,5 bij 16,5

buitenmuur? Vertand

poer

binnen 2 stenen, deel binnen, deel buiten, buiten is vertand, 1,5 steen

poer

binnenmuur, slechte staat, koud tegen S13

poer, vertand

binnenmuur, weinig van over

bovenaan stenen, vertand, dieper utibraaksleuf

uitbraaksleuf

koud tegen S5 + S6, fase 3, 2 stenen dik

koud tegen S5, fase 2, 2 stenen dik

Fase 1, N-Z, muur vertand, 2 stenen dik

recente put, machinaal, baksteen

recente put, machinaal, baksteen

stenen put, baksteen --> 10,5 cm, 22,5 cm

mogelijk natuurlijk

opmerking

Bijlagen 103

vlak

1

1

1

1

1

1

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

put

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

88

87

86

85

84

83

82

81

42

80

79

78

77

76

75

74

73

72

71

70

69

68

67

66

65

64

63

62

61

60

59

58

57

56

55

54

53

39

5005

888

999

5030

38

spoor

recent

recent

recent

recent



recent

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja


ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

nee

nee

nee

nee

nee

ja

gecoupeerd

recent


paalkuil

paalkuil

greppel



paalkuil


paalkuil




paalkuil

paalkuil


greppel













-

ophoginslaag

NV

recent

laag

stortlaag

type

48

38

44

44

15

34

16

44

58

55

34

34

56

13

48

10

16

25

11

29

56

diepte

68

67

70

37

71

46

73

69

v.

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

lme

lme

lme

lme

lme

lme

plantenkuil

plantenkuil

plantenkuil

plantenkuil

bioturbatie, bevat KER

plantenkuil

plantenkuil

puntige PK, onderin zwak zichtbaar

mooi homogeen

vervalt

mogelijk NV

mogelijk NV

mogelijk NV

mogelijk NV

PK is duidelijker dan 68/70/71 homogener

vervalt, S41 dubbel genummerd

plantenkuil plantenkuil

plantenkuil

plantenkuil

plantenkuil

diepe plantkuil

niet uitgedeeld

in profiel

opmerking

goed

lme

nt

nt

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed



2

2

91

2

2

2

2

2

5

2

2

2

2

2

4

2

2

2

2

2

3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

5020

100

100

100

45

44

43

40

51

5030

52

50

49

48

47

5020

46

41

112

111

110

109

108

107

2

104

2

2

2

103

102

2

2

2

2

2

2

101

100

2

2

2

2

2

2

99

2

2

2

98

97

2

2

2

2

2

2

96

95

2

2

2

2

2

2

94

93

2

2

2

105

2

2

92

106

2

2

91

90

2

2

2

2

2

2

89

spoor

2

2

2

2

vlak

put

laag

waterput

waterput

waterput




akkerlaag


laag






laag

kuil

greppel



greppel







paalkuil



waterput


recent

recent


paalkuil

paalkuil

recent


paalkuil



type

nee

ja

ja

ja

ja

206

206

206

30, 33, 34, 62, 63, 65, 66, 77, 78

48, 50

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

goed

7

7

7

7

lme

lme

lme

nt

lme

lme

lme

lme

lme

lme

lme


ja

27, 38, 38, 64

32

29, 35, 39, 40, 41, 42, 76

31, 57

28, 36

44

45

43, 47, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 58, 59, 60, 61

v.

goed

46

86

42

16

17

206

31

31

11

20

20

10

diepte

ja

ja

ja

nee

ja

ja

ja

ja

ja

nee

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

ja

gecoupeerd

200 cm onder vlak 2

100 cm onder vlak 2

60 cm onder vlak 2

verploegde stuiflagen, in profiel

in profiel

in profiel, minstns 86cm diep, kuil opgevuld met puin, mogelijk van huis afkomstig

ton-karrenwiel-plaggen put

plantkuil?

uitloop van S98

plantenkuil

mogelijk pk

opmerking

Bijlagen 105


Bijlage 1 B Sporenlijst Overdijk

put vlak spoor

type

diepte

vondstnrs

conservering

1

1

1

greppel ja

gecoupeerd

15

1

goed

structuur datering nt

alleen foto, bevat 19e eeuws steengoed

opmerking

2

1

1

greppel ja

12

goed

nt

scherp begrensd, recent, aleen foto

Bijlage 1 C Sporenlijst De Drieborgt

put vlak

spoor type

gecoupeerd

diepte

1

1

1

greppel

ja

18

vondstnrs

conservering goed

structuur datering nt

1

1

2

kuil

ja

14

goed

nt

1

1

3

paalgatkuil

ja

26

goed

nt

opmerking grondverbeteringskuil

Bijlage 2 B Vondstenlijst Overdijk

vondstnr put vlak vak spoor vulling segment categorie aantal gewicht (g) opmerkingen 1

1

1

1

1

ANT

1

36

19e eeuws steengoed

Bijlage 3 Determinateilijst aardewerk van Terp Heinis

vondstnr put vlak vak spoor vulling segment

productiewijze

soort

object

type

opp.behand.

locatie

decoratie

vorm

01ANT

1

1

1

1

gedraaid

roodbakkend

grape

r-gra-

loodglazuur, slib

binnenzijde, buitenzijde rand en hals ringeloor in slib

worstoor, geknepen lintoor

01ANT

1

1

1

1

gedraaid

roodbakkend

grape

r-gra-

loodglazuur

binnenzijde, buitenzijde rand en hals

geknepen lintoor

11ANT

1

1

2

4

gedraaid

bijna steengoed

pot

s4-pot-

ijzerengobe

buitenzijde, druipsporen

gewelfde standring

12ANT

1

1

2

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur, ijzerengobe

dubbelzijdig

standring, kraagrand

12ANT

1

1

2

1

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-

loodglazuur, slib, koperoxide

bovenzijde

indet

12ANT

1

1

2

1

gedraaid

faience

bord

f-bor-

tinglazuur, kobaltoxide, antimoonoxide

dubbelzijdig

indet landschap, indet

standring

12KPIJ

1

1

2

1

mal

pijpaarde

pijp

gekroonde franse leie op steel, radering ketelrand

ovoïde ketel

06ANT

1

1

5

mal

europees porselein

indet

06ANT

1

1

5

18ANT

2

1

19

1

1 1

ep-indet- veldspaat, koperoxide, buitenzijde ijzeroxide, antimoonoxide?

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

dubbelzijdig

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

binnenzijde, buitenzijde spaarzaam

2

1

19

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur, ijzerengobe

dubbelzijdig

1

19

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

dubbelzijdig

worstoor

25ANT

2

1

19

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-


binnenzijde

standring standring

1

1

19

2

1

28

1

2 2

20ANT

2

1

29

1

13ANT

2

1

29

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

binnenzijde

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

dubbelzijdig

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

divers

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-


bovenzijde

loodglazuur

indet

13ANT

2

1

29

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

13ANT

2

1

29

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

13ANT

2

1

29

1

handgevormd indet

indet

13ANT

2

1

29

1

mal

roodbakkend

baksteen

13ANT

2

1

29

1

mal

industrieel wit

bord

13KPIJ

2

1

29

1

mal

pijpaarde

pijp

iw-bor-

dubbelzijdig

21ANT

2

1

31

1

2

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

2

1

31

1

2

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-

loodglazuur, slib

bovenzijde

14ANT

2

1

31

1

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

divers

2

1

32

1

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

binnenzijde

15ANT

2

1

32

1

1

gedraaid

steengoed

indet

s2-indet- ijzerengobe, zoutglazuur

22ANT

2

1

33

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

16ANT

2

1

33

1

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-


bovenzijde

concentrische cirkels, indet groene lijnen

r-indet-

loodglazuur, slib

divers

1x indet

16ANT

2

1

33

1

1

gedraaid

roodbakkend

indet

16ANT

2

1

33

1

1

mal

roodbakkend

baksteen

16ANT

2

1

33

1

1

gedraaid

witbakkend

indet

1310

1250-1310

LMEB

1730-1750

NT

1

0

1550

1750

1730-1750

NT

2

2

1700

1780

1730-1750

NT

2

1

1730

1900

1730-1750

NT

1

1

0

1750

1900

1750-1900

NT

1

1

1700

1900

1750-1900

NT

4

4

0

1400

1600

1500-1600

LMEB/NT

1

0

1500

1700

1500-1600

NT

18

2

1600

1800

1600-1800

NT

1

1

1600

1800

1600-1800

NT

1 1

1

11

1

2

w-indet- loodglazuur, ijzeroxide

buitenzijde

dubbelzijdig

vlekkengoed: bruin vlekkenpatroon aan de buitenzijde

17ANT

2

1

35

1

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

23ANT

2

1

36

1

2

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-

loodglazuur, slib

bovenzijde

indet

23ANT

2

1

36

1

2

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur, slib

dubbelzijdig

binnenzijde slib, buitenzijde slibbogen

23ANT

2

1

36

1

2

indet

indet

38KER

2

2

40

indet

rood

27KER

2

2

40

indet

indet

1900

1600-1900

NT

1800

1500-1800

NT

0

1600

1900

1600-1900

NT

1675

1800

1780-1800

NT

2

2

0

1250

1900

1780-1800

LMEB/NT

2

2

0

1250

1500

1780-1800

LMEB

1

1

0

-450

1500

1780-1800

1

1

0

1500

2

2

1780

1900

1780-1800

NT

1

0

1600

1900

1780-1800

NT

1

1

0

1250

1500

1500-1600

LMEB

1

0

1500

1800

1500-1600

NT

1

2

1

1400

1600

1500-1600

NT

1

1

0

1400

1600

1500-1600

LMEB/NT

1

1

0

1500

1700

1500-1600

NT

1

0

1300

1700

1300-1700

LMEB/NT

2

1

1600

1800

1700-1800

NT

6

7

0

1500

1900

1700-1800

NT

1

1

0

1200

1

1

0

1700

1

worstoor

1

1

Nederrijn

1700-1800 1900

1700-1800

NT

1

1

1400

1900

1400-1900

LMEB/NT

2

3

1

1680

1800

1680-1800

NT

2

2

0

1600

1800

1680-1800

NT

indet

1

1

0

indet

2

2

0

500

1300

indet

5

5

0

1

productieplaats

1780-1800

1

1

1

1600 1500

1

1

standvlak

1 0

2 1

2

pantervel

3 1 2

1

worstoor

NT NT

1700

2

15ANT

1650-1800 1650-1800

1250

1

concentrische cirkel va slib

1800 1800

1500

1

indet motief op rand

1650 1600

1

1

standvlak

2 1 5

3

1

concentrische cirkels, indet groene lijnen

9 1 1

1

6

periode

8

3

1

21ANT

1

1 2

ribbels

loodglazuur, kobaltoxide

2

1

2

2

1

1

indet floraal of dierlijk

18ANT

08ANT

6

1

25ANT

19ANT

rand wand bodem oor rw bw rwb totaal mae datering datering contextdatevroeg laat ring

Friesland?

Nederrijn

1680-1800 700-1300

ME

700-1300

27KER

2

2

40

handgevormd indet

indet

2

2

0

700

1300

700-1300

ME

27KER

2

2

40

gedraaid

indet

indet

1

1

0

500

1500

700-1300

ME

64KER

2

2

40

1

handgevormd indet

indet

7

7

0

64KER

2

2

40

1

handgevormd kogelpot

indet

kp-indet-

5

5

0

800

1300

1225-1280

ME

64KER

2

2

40

1

handgevormd blauwgrijs

indet

bg-indet-

1

1

1

900

1225

1225-1280

LMEA

64KER

2

2

40

1

handgevormd leem

leem

3

3

0

64KER

2

2

40

1

indet

indet

indet

2

2

0

64KER

2

2

40

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

1

1

1250

1500

1225-1280

LMEB

64KER

2

2

40

1

gedraaid

steengoed

indet

s1-indet- zoutglazuur

1

1

0

1280

1400

1225-1280

LMEB

64KER

2

2

40

1

gedraaid

ruwwandig

indet

rw-indet-

2

2

0

450

1000

1225-1280

VME

64KER

2

2

40

1

gedraaid

Mayen

indet

myindet-

1

1

750

900

1225-1280

VME

Mayen

steengoed

1

1

1400

1500

1400-1500

LMEB

Siegburg

1

0

1000

1400

1400-1500

LME

28ANT

2

2

41

gedraaid

36ANT

2

2

41


kan

s1-kan-

indet

bg-indet-

1 zeer weinig en dun op buitenzijde 1 gevlamd/rode blos

buitenzijde

rosetjes

1 1

1225-1280

1225-1280 1225-1280 Siegburg


productiewijze

soort

object

type

opp.behand.

locatie

decoratie

vorm

31ANT

2

2

46

gedraaid

steengoed

indet

s2-indet- ijzerengobe, zoutglazuur

buitenzijde

31ANT

2

2

46

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

binnenzijde, buitenzijde spaarzaam

ribbels

standring, worstoor

31ANT

2

2

46

gedraaid

roodbakkend

pot

r-pot-

loodglazuur, ijzeroxide

dubbelzijdig, buitenzijde ijzeroxidevlekken

hor. Ribbels

31ANT

2

2

46

gedraaid

roodbakkend

pot

r-pot-

loodglazuur, ijzeroxide, koperoxide

dubbelzijdig ijzeroxide buitenzijde, koperoxide vlekken binnenzijde

hor. Ribbels

31ANT

2

2

46

gedraaid

roodbakkend

pot

r-pot-


dubbelzijdig, ijzeroxide buitenzijde

hor. Rillen, roset? Van duimindrukken

57ANT

2

2

46

1

gedraaid

roodbakkend

kom

r-kom-


binnenzijde

binnenzijde groen

57ANT

2

2

46

1

57ANT

2

2

46

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-


dubbelzijdig

gedraaid

steengoed

kan

s2-kan-

zoutglazuur

buitenzijde

57ANT

2

2

46

32KER

2

2

51

1

gedraaid

steengoed

indet

s2-indet- zoutglazuur

1

mal

roodbakkend

baksteen

69ANT

2

2

55

1

gedraaid

protosteengoed

indet

69ANT

2

2

55

1


indet

69ANT

2

2

55

1

indet

indet

indet

73ANT

2

2

70

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

73KER

2

2

70

1

gedraaid

grijsbakkend

46ANT

2

2

72

1

gedraaid

37ANT

2

2

81

1

70ANT

2

2

84

70ANT

2

2

72ANT

2

43ANT

rand wand bodem oor rw bw rwb totaal mae datering datering contextdatevroeg laat ring 1 5

6

2

periode

1

0

1500

1700

1500-1600

13

4

1400

1600

1500-1600

LMEB/NT

2

1

1500

1700

1500-1600

NT

NT

1

1

worstoor

2

7

1

10

1

1500

1700

1500-1600

NT

worstoor

4

16

2

22

1

1500

1600

1500-1600

NT

1

1

1500

1700

1500-1600

NT

1

11

3

1500

1700

1500-1600

NT

1

1

1500

1700

1500-1600

NT

2

2

0

1500

1700

1500-1600

NT

1

1

0

1200

s5-indet-

1

1

0

1200

1300

1200-1225

LME

bg-indet-

1

1

0

900

1225

1200-1225

LMEA

1

1

0

1000

1500

1200-1225

LME

g-indet-

1

1

0

1250

1500

1250-1500

LMEB

indet

g-indet-

1

1

0

1250

1500

1250-1500

LMEB

roodbakkend

indet

r-indet-

1

1

0

1500

1900

1500-1900

NT

gedraaid

pingsdorf

indet

pi-indet- ijzerengobe

1

1

0

900

1200

900-1200

ME

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

1

1

0

1200

1500

1250-1400

LME

84

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

1

1

0

1250

1400

1250-1400

LMEB

2

93

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

1

1

0

1250

1500

1250-1500

LMEB

2

2

100

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

standring

1

1

1250

1500

1250-1500

LMEB

61ANT

2

2

100

4

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

worstoor, duimindruk binnenzijde

2

1

1250

1450

1300-1450

LMEB

61ANT

2

2

100

4

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

1

1

0

1300

1500

1300-1450

LMEB

61ANT

2

2

100

4


indet

bg-indet-

1

1

0

1000

1500

1300-1450

LME

60ANT

2

2

100

5

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

2

2

0

1250

1500

1250-1500

LMEB

59ANT

2

2

100

7

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

binnenzijde

1

1

1250

1500

1250-1500

LMEB

45ANT

2

2

109

1

mal

industrieel wit

bord

iw-bor-


dubbelzijdig

1

0

1790

1900

1810-1863

NT

44ANT

2

2

110

1

gedraaid

grijsbakkend

indet

g-indet-

1250

1500

1250-1500

LMEB

44ANT

2

2

110

1

mal

grijs

dakpan

02ANT

1

1

5005 1

1

gedraaid

witbakkend

kachelpan

w-kap-2 loodglazuur, mangaanoxide

binnenzijde

02ANT

1

1

5005 1

1

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

dubbelzijdig

02ANT

1

1

5005 1

1

mal

industrieel zwart

indet

iz-indet-

03ANT

1

1

5005

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-


bovenzijde

03ANT

1

1

5005

gedraaid

roodbakkend

kachelpan

r-kap-

loodglazuur

binnenzijde

03ANT

1

1

5005

gedraaid

roodbakkend

indet

r-indet-

loodglazuur

dubbelzijdig

03ANT

1

1

5005

mal

industrieel wit

bord

iw-bor-


dubbelzijdig

03ANT

1

1

5005

gedraaid

steengoed

pot

s2-pot-

zoutglazuur, ijzerengobe

dubbelzijdig, ijzerengobe buitenzijde

07ANT

1

1

5005

gedraaid

roodbakkend

bord

r-bor-

loodglazuur, slib

bovenzijde

02KPIJ

1

1

5005

mal

pijpaarde

pijp

loodglazuur

loodglazuur

standring, worstoor hor. ribbels

7

2

1

1

1

divers

dubbelzijdig indet ijzerengobe spetters

1 1

duimindrukken

1

poot

1

spiegel: band geometrisch motief en indet landschap

1

loodglazuur

standvlak, lintoor (twee ledig)

2

14

2

2

1

0

1

0

2

22

1

1750

1850

1775-1850

NT

1

0

1700

1900

1775-1850

NT

1

1

1775

1900

1775-1850

NT

5

1

1675

1800

1810-1863

NT

7

2

1700

1900

1810-1863

NT

1

1

1600

1900

1810-1863

NT

3

1

1790

1900

1810-1863

NT

1

0

1500

1900

1810-1863

NT

1

0

1675

1800

1810-1863

NT

Nederrijn

1

1

1

1810

1863

1810-1863

NT

s Hertegenbosch

2

1

1730

1900

1810-1863

NT

1

1

1

1810

1863

1810-1863

NT

1 1 golvende en cooncentrische cirkels in slib soms met groene vlakken standvlak

2

1

2

3

2

2 1

flag band met geometrische en florale motieven, spiegel band geometrisch motief en indet landschap

standring

1

1

1

1 1 hielmerk, bijmerk, radering ketelrand

ovoïde ketel ovoïde ketel

03KPIJ

1

1

5005

mal

pijpaarde

pijp

hielmerk, bijmerk

1

1

5005

mal

pijpaarde

pijp

hielmerk, bijmerk, productiemerk ovoïde ketel

63KER

2

2

105 5020

gedraaid

ruwwandig

indet

1

1

0

-12

450

900-1200

ROM

63KER

2

2

105 5020

indet

indet

indet

3

3

0

450

1000

900-1200

VME

34KER

2

2

5020

gedraaid

grijs

indet

1

1

0

900

1000

900-1200

VMED

34KER

2

2

5020


indet

4

4

0

900

1225

900-1200

LMEA

34KER

2

2

5020

handgevormd indet

indet

11

11

0

700

1300

900-1200

ME

34KER

2

2

5020

handgevormd pingsdorf

kogelpot

1

1

900

1200

900-1200

ME

66KER

2

2

104 5020

indet

indet

indet

2

2

0

66KER

2

2

104 5020

gedraaid

indet

indet

2

2

0

450

1300

900-1200

66KER

2

2

104 5020

indet

indet

indet

2

2

0

0

1900

900-1200

450

750

2

2

104 5020

gedraaid

ruwwandig

indet

30KER

2

2

8

5020

indet

leem

leem

30KER

2

2

8

5020

indet

indet

indet

65ANT

2

2

21 5020

gedraaid

pingsdorf

indet

bg-indetpi-kog-

1

rw-indet-

pi-indet- ijzerengobe

1

1250-1500

05kPIJ

66KER

1

LME/NT

1

1 mangaanlijn onder hals

1

buitenzijde

indet decoratie ijzerengobe

1

Productieplaats

3

3

1

2

1

0

1

1

0

1

1

450-750

900-1200

ME VME

450-1000 450-1000 900

1200

900-1200

ME

Nederrijn

s Hertegenbosch

Duisburg


productiewijze

65ANT

2

2

21 5020

65ANT

2

2

21 5020

30ANT

2

2

8

30ANT

2

2

30ANT

2

2

soort

object

type


indet

bg-indet-

1

1

0

900

1225

900-1200

LMEA

gedraaid

indet

indet

1

1

0

500

1000

900-1200

LMEA

5020

handgevormd indet

indet

4

4

0

450

1300

900-1200

ME

8

5020


indet

bg-indet-

4

4

0

900

1225

900-1200

LMEA

8

5020

gedraaid

indet

wbindet-

1

0

700

900

900-1200

VME

pi-indet-

walderberg

30ANT

2

2

8

5020

gedraaid

pingsdorf

indet

30ANT

2

2

8

5020

gedraaid

gladwandig

deksel

62ANT

2

2

21 5020

gedraaid

indet

indet

2

2

21 5020

gedraaid

pingsdorf

indet

62ANT

2

2

21 5020

handgevormd indet

indet

62ANT

2

2

21 5020

indet

indet

rw-indet-

62ANT

2

2

21 5020


indet

bg-indet-

30ANT

2

2

8

5020

gedraaid

indet

indet

41KER

2

2

5030

gedraaid

Mayen

indet

41KER

2

2

5030

indet

indet

indet

35KER

2

2

5030

indet

indet

indet

35KER

2

2

5030

gedraaid

Mayen

indet

29ANT

2

2

5030

gedraaid

Kempisch zandaardewerk?

pot

42KER

2

2

5030

indet

indet

indet

42KER

2

2

5030

gedraaid

Mayen

indet

39KER

2

2

5030

handgevormd indet

40ANT

2

2

5030

gedraaid

8

indet

locatie

decoratie

vorm

rand wand bodem oor rw bw rwb totaal mae datering datering contextdatevroeg laat ring

lensbodem

1 3 1

62ANT

ruwwandig

opp.behand.

1

periode

3

0

900

1200

900-1200

ME

1

1

-12

450

900-1200

ROM

1

2

1

450

1000

900-1200

VME

1

1

0

900

1200

900-1200

ME

3

3

0

450

1250

900-1200

ME

1

1

450

1000

900-1200

VME

1

0

900

1225

900-1200

LMEA

1

1

-12

450

900-1200

ROM

2

0

750

900

750-900

VME

4

0

450

1300

750-900

ME

2

2

450

1000

750-900

VME

1

1

0

750

900

750-900

VME

1

1

0

1125

1400

450-1300

LME

3

3

0

450

1000

750-900

VME

1

1

0

750

900

750-900

VME

indet

3

3

0

450

1300

450-1300

ME

indet

1

1

0

450

1300

450-1300

ME

pi-indet1

1 1

myindet-

2 4 2

myindet-

myindet-

Productieplaats

Walderberg?

Mayen?

Mayen

Mayen

Mayen

Bijlage 4 Determinatielijst metaal van Terp Heinis

Object

Put Vlak Spoor Vulling Vnr.

Volgnr

Aantal Materiaal

Groep

Functie

Vorm

Type

Vers/onvers

Opmerkingen

BZWV04

1

1

5005

4

1

1

cu

nijverheid

betaal

munt

duit

O

Hollandse duit, vz: Leeuw in Hollandse Tuin; kz: HOL LAN DIA 1702; behoorlijk gesleten

BZWV04

1

1

5005

5

1

1

fe

overig

onbekend

staaf

Indet

O

staaf, een uiteinde toelopend in punt; andere uiteinde omgesmeed tot een gebogen punt; lijkt niet compleet

BZWV04

1

1

5005

5

2

1

cu

lichaam

kleding

riemverdeler

Indet

O

eenvoudige ring; type ‘gordijnring’

BZWV04

1

1

5005

5

3

1

cu

lichaam

kleding

gesp

rechthoek

v

alleen beugel bewaard, met een breuk; naald (fe) verdwenen; beugel licht gebogen, versierd met een groef langs de rand

BZWV04

1

1

5005

5

4

1

cu

lichaam

kleding

gesp

rechthoek

O

alleen beugel bewaard; niet versierd; naald (fe) verdwenen, alleen resten ijzercorrosie

BZWV04

1

1

5005

5

5

1

pb

overig

onbekend

plaat

Indet

O

BZWV04

1

1

5005

7

1

1

cu

lichaam

kleding

gesp

rechthoek

v

BZWV04

1

1

5005

7

2

1

pb

nijverheid

metaal

gietafval

Indet

O

grove kruisvorm met aangegoten stukken pb nog aanwezig: gietafval of halffabrikaat?

42

BZWV04

1

1

2

11

1

1

fe

nijverheid

gereedschap breekijzer

Indet

O

rechte staaf ronde doorsnede; 1 uiteinde afgebroken: andere uiteinde omgesmeed in 90 graden tot platte verbreding met inham in het midden

34

BZWV04

2

2

5020

33

1

1

cu

overig

algemeen

Indet

O

rechthoekig beslagstukje met 2 kleine nagelgaatjes; voor op kleding waarschijnlijk

25

4

beslag

Lengte Breedte

Dikte Diameter Gewicht DATbegin (gr)

17 2

21

3,4

0,7

52

28

5

24

FALS FALS

1550

1700

NT

FALS

1675

1800

NT

85

3

301

38

14

0,5

1,3

ja

NT

Afstoten ja ja ja

ja

ja ja

FALS

24 481

rontgen conservering

FALS

NT

deel beugel bewaard; rand aan buiten en binnenzijde golvend; ws. schoengesp

1,8

FALS

NT

onregelmatige plaat met spijkergat: dakreparatie? Incompleet

15

NT

1800

5

5

1702

1650

2

38

ROM/ME/ Foto PME

6

20

32

1702

DATeind

ja

FALS

ja?

ja

FALS

ja

ja

FALS

hangt af van context; lijkt niet erg oud

ja

FALS

ja

ja

Bijlage 5 Soortenlijst botanie van Terp Heinis (laatmiddeleeuwse waterput S2.1.100) vondstnummer

53

55

vondstnummer

53

55

spoor

100

100

spoor

100

100

structuur

waterput-bovenkant plaggenwand

structuur

waterput-bovenkant plaggenwand

vulling

9

6

vulling

9

6

grondsoort

zand

zand

grondsoort

zand

zand

takje, blad, vezel, worteltje, mos

xx

-

(bemeste) graslanden, vochtig-nat

knop & knopschub

xx

-

madeliefje (Bellis perennis)

5a

6, 1fr.

-

houtskool

x

-

gewone brunel (Prunella vulgaris)

5a

-

5

echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi)

5b

1

-

gekweekte planten

-

boekweit (Fagopyrum esculentum)

10 en 5 fr.

-

droge graslanden

biet (Beta vulgaris)

3

-

gewone reigersbek (Erodium cf. cicutarium)

6b

1

-

3

-

schapenzuring (Rumex acetosella)

6d

9

-

1 (v)

-

maanzaad (Papaver somniferum) Gerst (Hordeum vulgare)

hei, veen, schraalland, kalkmoeras

egelboterbloem (Ranunculus flammula)

7a

4

22

akkers en droge ruigten

pijpenstrootje (Molinia caerulea)

7d

-

34

zwaluwtong (Fallopia convolvulus)

1a

1

-

trekrus (Juncus squarrosus)

7d

2

-

zwarte nachtschade (Solanum nigrum)

1a

13

-

struikheide (Calluna vulgaris)

7e

1 takje, v

-

melkdistel (Sonchus arvensis/oleraceus)

1a

1

-

tormentil (Potentilla erecta)

7e

13

-

vogelmuur (Stellaria media)

1a

7

-

kleine brandnetel (Urtica urens)

1a

41

-

kaalslagen, zomen, struwelen

wilde planten

grote of bleke klaproos (Papaver rhoeas/dubium)

1a/1c

5

-

stinkende gouwe (Chelidonium majus)

8b

1

-

akkerleeuwenbek (Misopatis orontium)

1c

2

-

hondsdraf (Glechoma hederacea)

1

-

ruige klaproos (Papaver argemone)

1c

3

-

grote leeuwenklauw (Aphanes arvensis)

1c

1

-

bossen

eenjarige hardbloem (Scleranthus annuus)

1c

2 kelkjes

-

zachte berk (Betula cf. pubescens)

9e

-

1

gewone spurrie (Spergula arvensis)

1c

18 en 2 fr.

herderstasje (Capsella bursa-pastoris)

1d

2

-

diversen

grote weegbree (Plantago major)

1d

1

-

kruisbloemenfamilie (Brassicaceae)

-

1

-

gewoon varkensgras (Polygonum aviculare)

1d

16

-

zegge (Carex sp.) diverse soorten

-

10

116

melde (Atriplex littoralis/prostrata type)

1e/3a

2

-

hoornbloem (Cerastium sp.)

-

17

-

melde (Atriplex patula/prostrata)

1e

6

-

rus (Juncus articulatus-type)

-

xx

-

melganzenvoet (Chenopodium album)

1e

76

-

straatgras (Poa annua)

-

2

veenmos (Sphagnum sp.)

-

-

1 topje, 4 blaadjes

viooltje (Viola sp.)

-

5

-

-

kaasjeskruid (Malva sp.)

1e

2

-

beklierde duizendknoop (Persicaria lapathifolia)

1e

1 fr.

-

gestoorde plaatsen, open, vochtige-nat, humusarm

gewone waternavel (Hydrocotyle vulgaris)

2a

3

15

zilverschoon (Potentilla anserina)

2a

-

3 fr.

(kruipende) boterbloem (Ranunculus repens)

2a

1

-

watermuur (Stellaria aquatica)

2b

30

-

borstelbies (Isolepis setacea)

2c

3

1

groot bronkruid (Montia fontana)

2c

1

-

zoete wateren en oevers

waterranonkel (Ranunculus cf. aquatilis)

4a

1

-

oeverkruid (Littorella uniflora)

4b

12 en 1fr. en 4v

-

waterweegbree (Alisma sp.)

4c

32

-

gewone waterbies (Eleocharis palustris)

4c

8

-

wolfspoot (Lycopus europaeus)

4c

1

8

(water)munt (Mentha aquatica/arvensis)

4c

6

-

watertorkruid (Oenanthe aquatica)

4c

9

-

legenda * ecologisch groep volgens Tamis et al. (2004) v = verkoold, cf = lijkt op, fr.= fragment x = enkele, xx = tientallen analyse: J. Goudzwaard, E. E. van Hees & W.J. Kuijper, najaar 2012

Bijlage 6 Resultaten houtonderzoek van Terp Heinis. Voor legenda en stamcode zie apart vel achter in deze bijlage. put spoor vnr volg soort

artspec

stc

Lmin

L

Bmin

B

Dmin

D

Odiam

Sdmin

Sdiam

cons

Njr

D

C14

advies

1

2

9

1

Quercus wp met wielfundering

context

velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

c15

n

n

f/t

1

2

9

2


velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

<

n

n

f/t

1

2

9

3


velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

<

n

n

f/t

1

2

9

4


velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

<

n

n

f/t

1

2

9

5


velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

<

n

n

f/t

1

2

9

6


velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

<

n

n

f/t

1

2

9

7


velgdeel

11a

64,5

75

.

9

5

6

.

>

40

m

<

n

n

f/t

1

2

9

8


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

9


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

10


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

11


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

12


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t f/t

1

2

9

13


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

1

2

9

14


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

15


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

16


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

17


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

18


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

19


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

20


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

21


spaak

17a

ca

12

.

.

.

.

4-4,5

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

22


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

23


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

24


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

25


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

26


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

27


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

28


wig

17a

.

8

.

3

0

2

.

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

29


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

30


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

31


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

32


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

33


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

34


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

35


pen

17a

.

24,5

.

.

.

.

1,8-3

>

.

g

<

n

n

f/t

1

2

9

36


pen

17a

.

?

.

.

.

.

0,9

>

.

m

<

n

n

f/t

1

2

9

37


pen

17a

.

?

.

.

.

.

0,9

>

.

m

<

n

n

f/t f/t

1

2

9

38


pen

17a

.

?

.

.

.

.

0,9

>

.

m

<

n

n

1

2

9

39


pen

17a

.

?

.

.

.

.

0,9

>

.

m

<

n

n

f/t

2

100

48

1

Quercus tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

3

.

4

m

<

n

n

w

2

100

48

2

Salix

tonput

windsel

2c

.

.

.

.

.

.

0,7

.

0,7

m

1

n

n

w

2

100

49

1

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

11a

64

73,5

.

10

6

6,5

.

.

.

m

<60

n

n

f/t/c?

2

100

49

2

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

11a

64

73,5

.

10

6

6,5

.

.

.

m

<60

n

n

f/t/c?

2

100

49

3

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

11a

64

73,5

.

10

6

6,5

.

.

.

m

<60

n

n

f/t/c?

2

100

49

4

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

11a

64

73,5

.

10

6

6,5

.

.

.

m

<60

n

n

f/t/c?

2

100

49

5

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

11a

64

73,5

.

10

6

6,5

.

.

.

m

<60

n

n

f/t/c?

wp o. wielfundering

2

100

49

6

Fagus

2

100

49

7

Quercus wp o. wielfundering

velgdeel

11a

64

73,5

.

10

6

6,5

.

.

.

m

<60

n

n

f/t/c?

spaak

17a

>

10,5

.

4

.

3,5

.

.

.

g

c35

n

n

f/t/c?

2

100

49

8


spaak

17a

>

10

.

3

.

3

.

.

.

g

c30

n

n

f/t/c?

2

100

49

9


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

10


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

put spoor vnr volg soort

artspec

stc

Lmin

L

Bmin

B

Dmin

D

Odiam

Sdmin

Sdiam

cons

Njr

D

C14

advies

2

100

49

11


context

spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

12


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

13


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

14


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

15


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

16


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

17


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

18


spaak

17a

ca

10

c

3

c

3

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

19


wig

17a

.

8

.

3

c

1

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

20


wig

17a

.

8

.

3

c

2

.

.

.

g

.

n

n

f/t/c?

2

100

49

21


pen

17a

.

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

49

22


pen

17a

.

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c? f/t/c?

2

100

49

23


pen

17a

.

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

2

100

49

24


pen

17a

.

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

49

25


pen

17a

.

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

49

26


pen

17a

.

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

49

27


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

28


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

29


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

30


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

31


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

32


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

33


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

34


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

35


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

36


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

37


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

38


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

39


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

49

40


pen

17a

>

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

50

1

Betula

tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

3

.

4

r

<

n

n

w

2

100

50

2

Betula

tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

4

.

5

r

<

n

n

w

2

100

50

3

Quercus tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

4

.

5

r

<

n

n

w

2

100

50

4

Quercus tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

3

.

4

r

<

n

n

w

2

100

50

5

Betula

tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

4

.

5

r

<

n

n

w

2

100

50

6

Quercus tonput

hoepel

12b

.

.

.

.

.

.

4

.

5

r

<

n

n

w

2

100

50

7

Salix

tonput

windsel

2b

.

.

.

.

.

.

0,7

.

0,7

r

1

n

n

w

tonput

w

2

100

50

8

Salix

windsel

2b

.

.

.

.

.

.

0,7

.

0,7

r

1

n

n

2

100

52

1

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

2

Quercus tonput

duig

14a

>

180

12,5

15

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

3

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

?

n

f/d?

2

100

52

4

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

5

Quercus tonput

duig

14a

>

180

12

15

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

6

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

7

Quercus tonput

duig

14a

>

180

12

15,5

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

8

Quercus tonput

duig

14a

>

180

12,5

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

9

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

10

Quercus tonput

duig

14a

>

180

12

15

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

11

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

?

n

f/d?

2

100

52

12

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

13

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

14

Quercus tonput

duig

14a

>

180

14

16

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

15

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

16

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

17

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

2

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

18

Quercus tonput

duig

14a

>

180

13

16

.

1,5

.

.

.

r

c100

n

n

f

2

100

52

19

Quercus tonput

spongat

17a

.

.

.

.

.

3

.

.

.

r

<

n

n

f

2

100

52

20

Quercus tonput

pen

17a

.

.

.

.

.

1

.

.

.

r

<

n

n

f

2

100

52

21

Quercus tonput

pen

17a

.

.

.

.

.

1

.

.

.

r

<

n

n

f

put spoor vnr volg soort

artspec

stc

Lmin

L

Bmin

B

Dmin

D

Odiam

Sdmin

Sdiam

cons

Njr

D

C14

advies

2

100

52

22

Quercus tonput

context

pen

17a

.

.

.

.

.

1

.

.

.

r

<

n

n

f

2

100

56

1

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

11a

.

54

.

10

.

6

.

>

20

g

c25

n

n

f/t/c?

2

100

56

2

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

11a

58

72

.

11

6

7

.

>

20

g

c25

n

n

f/t/c?

2

100

56

3

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

11a

58

72

.

10

.

6

.

>

20

g

c25

n

n

f/t/c?

2

100

56

4

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

11a

58

72

.

11

6

7

.

>

20

g

c25

n

n

f/t/c?

2

100

56

5

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

11a

58

72

.

10

.

6

.

>

20

g

c25

n

n

f/t/c?

2

100

56

6

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

11a

58

72

.

11

6

7

.

>

20

g

c25

n

n

f/t/c?

2

100

56

7

Quercus wp b. wielfundering

spaak

17a

>

10,5

.

4

.

3,5

.

.

.

g

c35

n

n

f/t/c?

2

100

56

8


spaak

17a

>

10

.

3

.

3

.

.

.

g

c30

n

n

f/t/c?

2

100

56

9


spaak

17a

>

10

c

3

c

3

.

.

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

10


spaak

17a

>

10

c

3

c

3

.

.

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

11


spaak

17a

>

10

c

3

c

3

.

.

.

g

<

n

n

f/t/c? f/t/c?

2

100

56

12


spaak

17a

>

10

c

3

c

3

.

.

.

g

<

n

n

2

100

56

13


pen

17a

ca

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

56

14


pen

17a

ca

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

56

15


pen

17a

ca

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

56

16


pen

17a

ca

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

56

17


pen

17a

ca

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

56

18


pen

17a

ca

23

.

.

.

.

3

>

6

g

c5

n

n

f/t/c?

2

100

56

19


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

20


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

21


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

22


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

23


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

24


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

25


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

26


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

27


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

28


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

29


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

2

100

56

30


pen

17a

ca

6

.

.

.

.

1

>>

.

g

<

n

n

f/t/c?

Vervolg Bijlage 6, Resultaten houtonderzoek van Terp Heinis. Voor legenda zie apart vel. put spoor vnr volg

soort

context

artspec

advies opmerkingen

1

Quercus

wp met wielfundering

velgdeel

f/t

2

9

1

uit rechte stam, 1e spaak binnenkant op 18 cm, 2e op 51 cm, pen (0,9 cm) op 5,5 cm

1

2

9

2

Quercus


velgdeel

f/t

.

1

2

9

3

Quercus


velgdeel

f/t

.

1

2

9

4

Quercus


velgdeel

f/t

.

1

2

9

5

Quercus


velgdeel

f/t

.

1

2

9

6

Quercus


velgdeel

f/t

.

1

2

9

7

Quercus


velgdeel

f/t

.

1

2

9

8

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

9

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

10

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

11

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

12

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

13

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

14

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

15

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

16

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

17

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

18

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

19

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

20

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

21

Quercus


spaak

f/t

.

1

2

9

22

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

23

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

24

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

25

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

26

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

27

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

28

Quercus


wig

f/t

wig in spaak

1

2

9

29

Quercus


pen

f/t

verbindingspen met 2 punten: 8zijdig 0,5 cm en 3z 0,3 cm

1

2

9

30

Quercus


pen

f/t

verbindingspen met 2 punten

1

2

9

31

Quercus


pen

f/t


1

2

9

32

Quercus


pen

f/t


1

2

9

33

Quercus


pen

f/t


1

2

9

34

Quercus


pen

f/t


1

2

9

35

Quercus


pen

f/t


1

2

9

36

Quercus


pen

f/t

pen om verbindingspen vast te zetten, door en door

1

2

9

37

Quercus


pen

f/t

pen om verbindingspen vast te zetten, eindigt blind

1

2

9

38

Quercus


pen

f/t

pen om verbindingspen vast te zetten, door en door

1

2

9

39

Quercus


pen

f/t

pen om verbindingspen vast te zetten, eindigt blind

2

100

48

1

Quercus

tonput

hoepel

w

bovenste hoepel tonput

2

100

48

2

Salix

tonput

windsel

w

windsel om bovenste hoepel tonput

2

100

49

1

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

binnenkant 1e spaak op 20 cm 2e op 47 cm, nog 17 cm over, tussen de spaken iets meer gesleten

2

100

49

2

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

binnenkant net iets dikker

2

100

49

3

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

aangekoekt zand

2

100

49

4

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

aangekoekt zand

2

100

49

5

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

aangekoekt zand

2

100

49

6

Fagus

wp o. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

aangekoekt zand

2

100

49

7

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

rond en platgesleten aan buitenkant, vierkant aan binnenkant, afgekapt/gebroken, iets schuin uit de boom

2

100

49

8

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

fijne jaarringen in de spaken

2

100

49

9

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

put spoor vnr volg

soort

context

artspec

advies opmerkingen

2

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

100

49

10

.

2

100

49

11

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

12

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

13

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

14

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

15

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

16

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

17

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

18

Quercus

wp o. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

49

19

Quercus

wp o. wielfundering

wig

f/t/c?

enkele wig in spaak gezien, mogelijk in elke

2

100

49

20

Quercus

wp o. wielfundering

wig

f/t/c?

.

2

100

49

21

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

gaten op 7 en 17 cm (0,9 cm), rondgemaakt met kap/snijsporen, loopt aan beiden zijden iets taps toe

2

100

49

22

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

grote jaarringen in de pennen

2

100

49

23

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

49

24

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

49

25

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

49

26

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

49

27

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?

buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen

2

100

49

28

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

29

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

30

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

31

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

32

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

33

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

34

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

35

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

36

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

37

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

38

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

39

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

49

40

Quercus

wp o. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

50

1

Betula

tonput

hoepel

w

onderste hoepel

2

100

50

2

Betula

tonput

hoepel

w

onderste hoepel

2

100

50

3

Quercus

tonput

hoepel

w

onderste hoepel

2

100

50

4

Quercus

tonput

hoepel

w

onderste hoepel

2

100

50

5

Betula

tonput

hoepel

w

onderste hoepel

2

100

50

6

Quercus

tonput

hoepel

w

onderste hoepel

2

100

50

7

Salix

tonput

windsel

w

windsel om onderste hoepel tonput

2

100

50

8

Salix

tonput

windsel

w

windsel om onderste hoepel tonput

2

100

52

1

Quercus

tonput

duig

f

groef op 5 cm van bodem, lijkt v-vormig (gezaagd), uitgedisseld en uiteinde nog iets aangepunt

2

100

52

2

Quercus

tonput

duig

f

binnenkant gescheurd en bijgedisseld

2

100

52

3

Quercus

tonput

duig

f/d?

eventueel voor dendro

2

100

52

4

Quercus

tonput

duig

f

zijkanten geschaafd

2

100

52

5

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

6

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

7

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

8

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

9

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

10

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

11

Quercus

tonput

duig

f/d?

eventueel voor dendro

put spoor vnr volg

soort

context

artspec

advies opmerkingen

2

100

52

12

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

13

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

14

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

15

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

16

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

17

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

18

Quercus

tonput

duig

f

.

2

100

52

19

Quercus

tonput

stop

f

rechtop en tangentiaal uit de boom

2

100

52

20

Quercus

tonput

pen

f

pen buiten de bodem/groef

2

100

52

21

Quercus

tonput

pen

f

pen buiten de bodem/groef

2

100

52

22

Quercus

tonput

pen

f

in diverse duigen een kleine pen

2

100

56

1

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

iets kromme boom,

2

100

56

2

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

binnenkant 1e spaak op 17 cm, 2e op 43 cm, nog 15 cm over, binnenkant is iets dikker dan buitenkant

2

100

56

3

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

enkele knoesten gat voor pin om delen te bevestigen( ca 2,5cm), bewerkingssporen van schroefboor, houtkrul aanwezig wieldeel tussen de spaken dunner gemaakt aan binnenkant wiel, aan 1 kant sterker dan aan andere kant

2

100

56

4

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

2

100

56

5

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

2

100

56

6

Fagus

wp b. wielfundering

velgdeel

f/t/c?

.

2

100

56

7

Quercus

wp b. wielfundering

spaak

f/t/c?

rond en platgesleten aan buitenkant, vierkant aan binnenkant, afgekapt/gebroken, iets schuin uit de boom

2

100

56

8

Quercus

wp b. wielfundering

spaak

f/t/c?

fijne jaarringen in de spaken

2

100

56

9

Quercus

wp b. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

56

10

Quercus

wp b. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

56

11

Quercus

wp b. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

56

12

Quercus

wp b. wielfundering

spaak

f/t/c?

.

2

100

56

13

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

gaten op 7 en 17 cm en diam 0,9, rondgemaakt met kap/snijsporen, loopt aan beiden zijden iets taps toe

2

100

56

14

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

grote ringen

2

100

56

15

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

16

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

17

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

18

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

19

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?


2

100

56

20

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

21

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

22

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

23

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

24

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

25

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

26

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

27

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

28

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

29

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

2

100

56

30

Quercus

wp b. wielfundering

pen

f/t/c?

.

Uitleg van de codering in bijlage 6

stamcodes

alle afmetingen zijn in cm ( > = groter dan; >> = veel groter dan) put werkput spoor spoor vnr vondstnummer volg volgnummer uitgedeeld door BIAX soort houtsoort Betula berk Fagus sylvatica beuk Quercus eik Salix wilg context omschrijving van de context, o.=onderste, b.=bovenste artspec omschrijving van de onderdelen van het artefact/de constructie stc stamcode = schematisch aangeven van de wijze waarop het object in de stam georiënteerd is (grondvorm), zie bijgevoegd schema. Lmin minimale lengte L lengte Bmin minimale breedte B breedte Dmin minimale dikte D hoogte/dikte Odiam diameter van het object Sdmin minimale diameter stam Sdiam diameter van oorspronkelijke stam of tak cons conservering g goed r redelijk m matig s slecht Njr aantal jaarringen D monster voor dendrochronologisch onderzoek: n=nee, ?=misschien C14 monster voor 14C datering: n=nee advies t advies voor tekenen f advies voor fotograferen c advies voor conservering d advies voor dendrochronologisch dateren w weggooien opmerking extra opmerkingen

1

hele stam

11

drie- (11b) of vierzijdig (11) gerechte ‘balk’ uit kwart stam

2

halve stam

12

eenzijdig gerechte ‘plank’

3

derde stam

13

4

kwart stam

14

radiale ‘plank’ door hart (kwartiers)

radiale ‘plank’ maximaal tot hart

5

radius kleiner dan boog

15

tangentiale ‘plank’, hart hooguit rakend (h), breedte groter dan radius (dosse)

‘plank’ hart hooguit rakend (h), breedte maximaal radius 6

radius gelijk aan boog

16

7

radius groter dan boog

17

relatief klein deel uit stam

8

eenzijdig gerechte ‘balk’

18

segment van een uitgeholde stam

9

twee-(9bb), drie- (9b) of vierzijdig (9) gerechte ‘balk’ door het hart van de stam

19

L-profiel

10

twee- (10bb), drie- (10b) tot vierzijdig (10) gerechte ‘balk’ uit halve stam

0 = onbekend 99 = eigen vorm (zie tekst)

De locatie Overdijk, ook bij Rosmalen, ligt verder naar het zuiden. Ter hoogte van de huidige, enigszins verhoogde weg werden de resten van een dijklichaam verwacht, mogelijk ontstaan bij het beleg van ’s Hertogenbosch in 1629. Hier zijn echter geen concrete aanwijzingen voor gevonden tijdens het onderzoek. Ook hier blijken grootschalige afgravingen (zandwinning) na de Tweede Wereldoorlog vooral het reliëfverschil met de omgeving te hebben bepaald. De locatie De Drieborgt bij Sint-Michielsgestel ligt nog verder naar het zuiden. De naam deed vooraf vermoeden dat hier een versterkt huis heeft gestaan. Tijdens het onderzoek zijn slechts enkele sporen gevonden: een greppel, een paalkuil en een cluster grondverbeteringskuilen; vermoedelijk uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd. Archol heeft ook op de locatie Nijvelaar ruim 600 m ten zuidoosten van De Drieborgt grondverbeteringskuilen gevonden. Deze bleken daar uit de 14e eeuw (vóór 1383) te dateren. Soortgelijke kuilen zijn ook aangetroffen op de naburige locatie Middelrode, eveneens uit de 14e eeuw. Mogelijk is het gebied in die periode ontgonnen en horen de grondverbeteringskuilen van De Drieborgt ook in deze periode thuis. De verwachte sporen van een versterkt huis zijn niet aangetroffen, maar een latere opgraving op het aangrenzende terrein heeft meer resultaten opgeleverd zoals sloten, bermgreppels en bewoningssporen uit de late middeleeuwen.

Archeologisch onderzoek naar de historie van locaties Terp Heinis (BZWV-04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16)

Archol heeft in het kader van de aanleg van het Máximakanaal bij ’s Hertogenbosch op drie locaties archeologisch onderzoek uitgevoerd. De eerste locatie ligt bij Rosmalen en was van te voren bekend onder de naam ‘ Terp Heinis’. Tijdens het archeologisch onderzoek werd duidelijk dat hier geen terp heeft gelegen. Waarschijnlijk is de bult gevormd toen de omliggende percelen, voornamelijk weilanden, relatief dieper zijn afgegraven dan de bebouwde locatie Terp Heinis. De ‘bult’ bestaat aan de basis uit verschillende lagen stuifzand, waarin ook ploegsporen zijn waargenomen. Vermoedelijk heeft intensieve beakkering juist het stuifproces in de hand gewerkt. In het stuifzand is vondstmateriaal uit verschillende perioden vanaf de Romeinse tijd gevonden. Uitgaande van de best vertegenwoordigde scherven moet het onderzochte gebied tussen de 10e en 13e eeuw als akker in gebruik zijn geweest. De eerste sporen van bewoning stammen pas uit de 14e en 15e eeuw; ze bestaan uit greppels en een waterput met beschoeiing. Vermoedelijk bevond de kern van de toenmalige bewoning zich net buiten het onderzochte gebied. Na deze periode lijkt de locatie tijdelijk verlaten tot het eind van de 15e eeuw of het begin van de 16e eeuw. Vanaf toen is locatie Terp Heinis continu bewoond getuige de resten van boerderijen of bakstenen huizen. Deze bewoning duurt voort tot de recente sloop van de huizen in de 21e eeuw.

M.A. Goddijn

206

Archol. Archol. Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van locaties Terp Heinis (BZWV-04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16)

Recommend Documents