Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg

Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg Gemeente Rhenen

www.raap.nl

RAAP RAPPORT 2127 | Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg | Gemeente Rhenen

RAPPORT 2127

RAAP-RAPPORT 2104

De gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg Gemeente Rhenen Een archeologisch onderzoek

drs. I.A. Schute

RAAP Archeologisch Adviesbureau BV, 2010

Colofon Opdrachtgever: Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei (SVGV) en Stichting de Greb Titel: De gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg, gemeente Rhenen; een archeologisch onderzoek Status: eindversie Datum: 24 juni 2010 Auteur: drs. I.A. Schute Projectcodes: RHKK2 & RHKK3 Bestandsnaam: RA2127_RHKK2-RHKK3 Projectleider: drs. I.A. Schute Projectmedewerkers: drs. K. Wink, drs. J.A. Schenk & drs. Y. Raczynski Henk ARCHIS-vondstmeldingsnummers: nog niet bekend ARCHIS-waarnemingsnummers: nog niet bekend ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: 40125 & 39769 Autorisatie: drs. C.N. Kruidhof Bevoegd gezag: Gemeente Rhenen ISSN: 0925-6229

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5b

telefoon: 0294-491 500

1382 LV Weesp

telefax: 0294-491 519

Postbus 5069

E-mail: [email protected]

1380 GB Weesp

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2010 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

RAAP-RAPPORT 2127 De gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg Een archeologisch onderzoek (Gemeente Rhenen)

Samenvatting In opdracht van het Projectbureau Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei (kortweg SVGV) en Stichting De Greb heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in 2009 en 2010 archeologisch onderzoek gedaan naar de gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg in Rhenen. Bij de werkzaamheden zijn machinaal de betonnen resten van deze kazematten (grotendeels) vrijgelegd, profielen en vlakken gedocumenteerd en vondsten verzameld. De in de archeologische wereld opgestarte discussie over nut en noodzaak van archeologisch onderzoek naar cultureel erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog vormde mede de achtergrond van beide onderzoeken (Kok, 2009). In dat licht bezien kan het onderzoek naar de G-kazematten als een soort pilotproject worden beschouwd. De Slag om de Grebbeberg vormt een deel van

onderzoek van dit soort objecten of elementen

het collectief geheugen van Nederland. De hevig-

een meerwaarde heeft. Tijdens beide onderzoe-

ste gevechten van de meidagen van 1940 speel-

ken ontvouwde zich de ‘levensloop’ of ‘biogra-

den zich hier af. Tegen alle Duitse verwachtingen

fie’ van de kazematten. Er zijn op strategische

in duurde de slag drie dagen. Tegen de Duitse

posities op de flank van de Grebbeberg met de

overmacht en strijdwijze was het slecht voorbe-

hand gaten gegraven in de pleistocene zand-

reide en met veelal verouderd materieel vech-

bodem om de kazematten verdiept te kunnen

tende Nederlandse leger niet opgewassen. De

aanleggen. Hierop is een plaat beton gestort.

Grebbelinie is een van de oudste (water)linies van

Op een eerste laag beton van de opbouw zijn

Nederland. Al in de Tachtigjarige Oorlog beston-

de gietstalen koepels geplaatst en verankerd,

den er plannen hier een linie op te werpen. De

waarna ze langzaam in gewapend beton zijn

Grebbelinie vormde de oostgrens van de Vesting

gevat. Loopgraven verbinden de kazematten

Holland. In de Vesting Holland moest hoe dan ook

met andere kazematten. Na de meidagen van

worden stand gehouden, anders was het land ver-

1940 hebben de Duitsers de koepels uit het

loren. Het adagium op de Grebbeberg was dan

beton geblazen met het doel het staal te her-

ook ‘standhouden’. De IJssellinie, ten oosten van

gebruiken voor de oorlogsindustrie. De explo-

de Grebbelinie diende als een zogenaamde ver-

siekraters, en ook de bij de G18 aangetroffen

tragende linie. Deze ontwikkeling leidde tot de

loopgraaf, zijn uiteindelijk met zand en beton-

verdieping van inundatiekanalen en de bouw van

puin weer dichtgeschoven. De vondsten maak-

kazematten langs de Grebbelinie. Er bestaan

ten duidelijk dat de krater waarschijnlijk na de

diverse typen kazematten. De G-kazemat of giet-

Tweede Wereldoorlog is dichtgeschoven. Dit

stalen koepelkazemat heeft een in beton gegoten

past in het historische beeld: veel sporen uit

koepel waarin een zwaar machinegeweer stond

de Tweede Wereldoorlog werden na de oorlog

opgesteld, gemonteerd op een affuit die op zijn

door de Nederlanders opgeruimd; men richtte

beurt vastzat in de wand van de kazemat.

zich liever op de toekomst.

De archeologische inspectie van de bouwfysische

De discussie over nut en noodzaak van

staat van de twee G-kazematten of wat daarvan

archeologisch onderzoek naar resten en

resteert, maakte goed duidelijk dat archeologisch

sporen uit de Tweede Wereldoorlog heeft

5


met het artikel van Ruurd Kok hierover in de

publiek. De Tweede Wereldoorlog leunt zeer

Archeobrief (‘Oorlogsverleden op de schop’)

dicht aan tegen de beleving van de burger. In

een aanvang genomen (Kok, 2009). Samen-

het graven zelf ligt op die manier een beleving

vattend geeft Kok vier redenen waarom arche-

besloten die, mits ethisch goed verantwoord,

ologisch onderzoek naar sporen en resten uit

een ‘nut’ op zichzelf kan vormen.

de Tweede Wereldoorlog een meerwaarde kan hebben. In de eerste plaats kan derge-

Naar aanleiding van de nu uitgevoerde onder-

lijk onderzoek een aanvulling vormen op his-

zoeken op de Grebbeberg dringen zich vragen

torisch onderzoek. Specifiek van de gietsta-

op als: ‘wat ligt er allemaal nog aan sporen uit

len koepelkazematten is wel bekend hoe ze

de Tweede Wereldoorlog, wat is de waarde

eruit zouden moeten zien, maar niet hoe ze

ervan en wat moeten we ermee?’ Er blijkt bij

er daadwerkelijk uitzien. Evenmin hoe ze zijn

de opdrachtgever behoefte te bestaan aan

opgeblazen en weer opgevuld, en door wie.

een ruimer toetsingskader in de keuze van te

Ook kan archeologisch onderzoek richting

ontsluiten elementen. Het besef groeit dat er

geven aan historisch onderzoek. Het kan inte-

geen goed overzicht is in wát er zich eigenlijk

ressant zijn de fysieke militaire infrastructuur

op en in de bodem van de Grebbeberg bevindt

(kazematten, overige versterkingen en hun

en wat dit ‘waard’ is.

verbindende elementen zoals loopgraven en

Het verhaal over de Slag om de Grebbeberg

telefoonleidingen) te vergelijken met de hier-

wordt completer als het verband tussen de

aan ten grondslag liggende commandostruc-

losse elementen zichtbaar wordt gemaakt.

tuur of de hier weer aan ten grondslag lig-

De ruimtelijke verspreiding van kazemat-

gende tactische overwegingen.

ten, loopgraven, versperringen en stellin-

Van het zeer beperkte timeframe van de fei-

gen is de fysieke weerslag van de strategie

telijke slag resteren slechts gevechtsversla-

die de Nederlanders hadden ontwikkeld om

gen die zijn opgesteld door mannen die in

de Grebbeberg te verdedigen tegen de Duit-

een extreme situatie hebben verkeerd. Dan

sers. Simpel gezegd, er ligt een denken en

zijn archeologische data inderdaad neutraal

een patroon aan ten grondslag. De verbanden

en objectief te noemen. Duidelijk werd dat

tussen de losse elementen zijn in de vorm van

hier structureel onderzoek naar kan worden

bijvoorbeeld loopgraven en telefoonleidingen

gedaan, door bijvoorbeeld (zoals bij de G18)

echter nog aanwezig in de bodem. Dit heeft

de bodems van loopgraven systematisch te

wellicht implicaties en betekenis. In de eerste

onderzoeken. Ook kan met een systematische

plaats zou het beheer van de gronden gericht

metaaldetectie veel gevechtsinformatie zicht-

moeten zijn op behoud van dit militair erf-

baar worden gemaakt.

goed. In de tweede plaats zou de verdere toe-

Een laatste reden die Kok noemt, is dat het

ristisch-recreatieve en educatieve ontsluiting

bodemarchief nieuwe informatie oplevert. Dit

van de Grebbeberg ─ zoals gesteld een icoon

is evident. Het was bijvoorbeeld niet bekend

in de Nederlandse geschiedenis ─ gericht

dat er aan de westzijde van de G16 en G18

moeten en kunnen zijn op het beleefbaar en

een loopgraaf lag, hoewel deze bij de G18 op

zichtbaar maken van bovengenoemde patro-

die plaats werd vermoed.

nen. Inzet zou moeten zijn ontgravingen te

Ook werd duidelijk dat mobilia maar ook feite-

beperken, en tegelijkertijd toch door een crea-

lijke resten van de kazematten en loopgraven

tieve inrichting het verhaal wel in volledigheid

een enorme zeggingskracht hebben op het

zichtbaar maken. Een inrichting waaraan voor-

6


waarden gesteld dienen te worden: de Grebbeberg is in de eerste plaats een natuurgebied en een gedenkplaats. Om een en ander te kunnen realiseren is het van groot belang te weten waar wat zit. Door Stichting De Greb zijn al deels de beschikbare historische bronnen ontsloten en is informatie verzameld over aanwezige (eventueel vernielde) resten uit de Tweede Wereldoorlog. Dit zou systematisch in kaart gebracht kunnen worden en in een GIS-omgeving verder geïnventariseerd. Een veldinspectie als controle en aanvulling geeft uiteindelijk een volledig overzicht over alle nog aanwezige resten. Dit kan als blijvende input dienen voor alle verdere eventuele beheers- en inrichtingsmaatregelen. In dit opzicht kan gewezen worden op de initiatieven die vanuit RAAP Archeologisch Adviesbureau met gebruik van CHS-gelden van de provincie Utrecht worden ontplooid. Ook zouden de gemeente Rhenen en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een rol kunnen spelen. Aanwijzing van Rijksmonumenten gebeurt op dit moment reactief, de bedreigingen vanuit de ruimtelijke ontwikkeling volgend. Wanneer echter de Grebbeberg met de daar aanwezige resten en sporen uit de Tweede Wereldoorlog in samenhang archeologisch worden gewaardeerd, dan is vrijwel zeker de uitkomst dat dit hele slagveld als archeologisch monument beschermd dient te worden. Opgemerkt moet worden dat een deel van de Grebbeberg al een zekere bescherming geniet. Herwaardering zou tot uitbreiding en aanpassing van deze status en begrenzing moeten leiden. Op dit moment zet de gemeente Rhenen de eerste stappen op weg naar de formulering van archeologisch beleid. Aandacht voor de Grebbeberg en bovengenoemde aanbevelingen zou hierin een plaats kunnen krijgen.

7


8


Inhoud Samenvatting 1 Inleiding

........................................................................................................................................ 5

.......................................................................................................................................... 11

2 Gietstalen koepelkazematten

................................................................................................. 15

2.1 De Slag om de Grebbeberg in mei 1940 .......................................................................................... 15 2.2 Ontwerp en bouw van de G-kazematten .......................................................................................... 16 2.3 De G16 en de G18 .......................................................................................................................... 20

3 Onderzoeksvragen ...................................................................................................................... 4 Methoden

23

........................................................................................................................................ 25

5 Resultaten

...................................................................................................................................... 29

5.1 Inleiding ......................................................................................................................................... 29 5.2 De G16 ........................................................................................................................................... 29 5.2.1 Sporen ................................................................................................................................... 29 5.2.2 Vondsten ............................................................................................................................... 36 5.3 De G18 ........................................................................................................................................... 38 5.3.1 Sporen ................................................................................................................................... 38 5.3.2 Vondsten ............................................................................................................................... 46

6 Synthese, evaluatie en aanbevelingen

............................................................................... 49

6.1 Synthese ........................................................................................................................................ 49 6.2 Evaluatie ........................................................................................................................................ 50 6.3 Aanbevelingen ................................................................................................................................ 51

Literatuur .............................................................................................................................................. Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Bijlage 1: Vondstenlijst

55

............................................................................ 56

................................................................................................................... 59

9


10


1

Inleiding

In opdracht van het Projectbureau Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei (kortweg SVGV) en Stichting de Greb heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in september 2009 en maart 2010 de bouwfysische staat van de gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op archeologische wijze geïnspecteerd. Hierbij zijn machinaal de betonnen resten van deze kazematten (grotendeels) vrijgelegd, profielen en vlakken gedocumenteerd en vondsten verzameld. Deze data worden in deze rapportage uitgewerkt en gepresenteerd.

* * * *RRJOH(DUWK

* * * * * *

-$6XWILBZR

Figuur 1. De ligging van de G16 en de G18 ten opzichte van de verschillende linies op de Grebbeberg tijdens de Tweede Wereldoorlog. In tinten blauw de Nederlandse linies (in donkerblauw de stoplijn) en in tinten rood de Duitse opmars.

11


Achtergrond en aanleiding voor het onderzoek is

Mede naar aanleiding van de opgraving in

de voorgenomen toeristisch-recreatieve ontslui-

2008 van een deel van de stoplijn (een belang-

ting van de koepelkazematten G16 en G18 (figuur

rijke verdedigingslinie uit de meidagen van

1). De Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei

1940) en een antitankversperring (een Duitse

(SVGV) is onder andere verantwoordelijk voor

versperring uit 1944/1945) op de Grebbeberg,

de operationele uitvoering van het project ‘Her-

gelegen parallel aan de N225 – uitgevoerd

inrichting voet van de Grebbeberg’. Doelstelling

door RAAP Archeologisch Adviesbureau in

van dit project is het integraal gebiedsgericht ont-

opdracht van de provincie Utrecht (Schute,

wikkelen van een heel belangrijk onderdeel van

2009) – ontstond het idee om de ontgraving

de linie. Het project geeft direct invulling aan een

van de gietstalen koepelkazematten – het

aantal hoofdlijnen van de Gebiedsvisie voor de

advies van de heer. P. de Boer volgend – op

Grebbelinie: deze linie ‘smoel’ geven, het ontwik-

archeologisch verantwoorde wijze te laten

kelen van een netwerk van bezoekersknooppun-

begeleiden c.q. uitvoeren.

ten en mensen laten leren over de Grebbelinie .

De in de archeologische wereld opgestarte dis-

Langs en op de Grebbeberg worden en zijn

cussie over nut en noodzaak van archeologisch

een aantal elementen uit de Tweede Wereld-

onderzoek naar cultureel erfgoed uit de Tweede

oorlog blootgelegd en toeristisch-recreatief

Wereldoorlog vormt daar mede de achtergrond

ontsloten. De SVGV werkt hiervoor samen met

van (Kok, 2009). In dat licht bezien kan het

de Stichting De Greb, lokaal deskundigen op

onderzoek naar de G-kazematten als een soort

het gebied van de Slag om de Grebbeberg.

pilotproject worden beschouwd.

In juni 2009 is door de Milieudienst Zuidoost-

Ten behoeve van het project is voor het veld-

Utrecht, in de persoon van drs. P. de Boer,

werk een aantal onderzoeksvragen geformu-

de archeologisch adviseur van de gemeente

leerd door drs. R.S. Kok, provinciaal archeo-

Rhenen, een archeologische quickscan voor het

loog van Utrecht. De archeologische inspectie

terrein van de G16 en de G18 uitgevoerd; dit in

van de G16 en de zuidzijde van de G18 is ver-

verband met de voorgenomen inspectie van de

volgens door een aantal archeologen op per-

bouwfysische staat (De Boer, 2009). De conclu-

soonlijke titel in het weekend in vrijwilligheid

sie hiervan was: ‘Er hoeven geen stappen in het

uitgevoerd. Het veldwerk stond onder leiding

kader van de AMZ te worden gevolgd. Wij advi-

van drs. I.A. (Ivar) Schute en is uitgevoerd op

seren wel de werkzaamheden op vrijwillige basis

19 en 20 september 2009. Vervolgens is op 11

[archeologisch] te begeleiden, bij voorkeur door

maart 2010 de G18 in zijn geheel blootgelegd

een gecertificeerd bedrijf. Er hoeft strikt geno-

door medewerkers van RAAP Archeologisch

men geen Programma van Eisen (PvE) te worden

Adviesbureau. Ook dit veldwerk stond onder

opgesteld. De resultaten dienen te worden gerap-

leiding van drs. I.A. (Ivar) Schute. Uitwer-

porteerd en de vondsten gedeponeerd.’

king en rapportage van beide graafprojecten

1

geschiedde onder de vlag en verantwoordelijk1

heid van RAAP Archeologisch Adviesbureau.

Deze Gebiedsvisie, ‘De Grebbelinie onder water!’, is een visie en een document dat op initiatief en onder leiding van de provincie Utrecht tot stand is gekomen. In deze visie en het bijbehorende uitvoeringsprogramma zijn vele organisaties die zich met de Grebbe-

Wanneer er geen bronvermelding staat bij de

linie bezig houden, verenigd (Provincie Utrecht, 2006a en 2006b).

in dit rapport gebruikte historische foto’s zijn

In het uitvoeringsprogramma wordt een aantal ‘sleutelprojecten’ benoemd, waarvan de ‘Herinrichting voet van de Grebbeberg’ er

deze ontleend aan de website van Stichting

eentje is. SVGV stelt hiertoe als verantwoordelijke partij uitvoe-

De Greb.

ringsgelden beschikbaar aan Stichting De Greb.

12


Archeologische perioden Datering

Tijdperk

Nieuwste tijd (=Nieuwe tijd C) Nieuwe tijd

- 1795 B

- 1650

A

- 1500

Laat

- 1250

Vol

- 1050 Ottoons

Vroeg

Middeleeuwen

Karolingisch Merovingisch laat Merovingisch vroeg

Laat

Romeinse tijd

- 250

Midden

- 500 - 800

Laat

- 1100

Midden

- 1800

Prehistorie

Vroeg

- 2000

Laat (Nieuwe Steentijd)

- 2850

Midden

- 4200

Vroeg

- 4900/5300

Laat

Mesolithicum (Midden Steentijd)

- 6450

Midden

- 8640

Vroeg

- 9700

Laat

Paleolithicum (Oude Steentijd)

- 450

- 15 voor Chr.

Vroeg

Neolithicum

- 525

- 70 na Chr.

Laat

Bronstijd

- 725

- 270

Midden Vroeg

IJzertijd

- 900

- 12.500

Jong B

- 16.000

Jong A

- 35.000

Midden

- 250.000

Oud tabel1_standaard_Archeologisch_RAAP_2010

Tabel 1. Archeologische tijdschaal.

Dank gaat uit naar alle opgravers: Geuch de Boer, Roeland Emaus, Eva van der Laan, Kirsten Leijnse, Yannick Raczynski Henk, Julius van Roemburg, Jan-Albert Schenk en Karin Wink (allen RAAP), Jobbe Wijnen (Wageningen/RAAP) en Hans Brons en andere leden van de Stichting de Greb. Naast de support van de aanwezige leden van de Stichting bleek bijvoorbeeld de grote detailkennis over de constructie van koepelkazematten van Kees van de Waal van grote waarde tijdens het veldonderzoek.

13


14


2

Gietstalen koepelkazematten

2.1 De Slag om de Grebbeberg in mei 1940 De Grebbeberg vormt deel van het collectief geheugen van Nederland. De zwaarste strijd op Nederlands grondgebied in de begindagen van de Tweede Wereldoorlog speelde zich hier af. Op X-zeit, 03 uur 55 in de vroege ochtend van 10 mei 1940, overschreden de Duitse legers de Nederlandse grens. Het Duitse aanvalsplan voorzag die dag ondermeer in de val van de Grebbeberg, waarmee de poort naar het westen zou openstaan. De opdracht voor de Duitse 207e divisie was ‘voor de avond Rhenen bereiken’. De 207e divisie was voor deze opdracht versterkt met het S.S.-regiment “Der Führer”; 20.000 man Duitse troepen zetten koers richting Grebbeberg. De SS-troepen maakten een ‘duivelse’ indruk op de Nederlandse militairen (De Jong, 1970): “Hun helm en uniformjas waren overdekt met een soort waterproof stof, beschilderd in bostinten (‘getarnt’ )(…) In hun koppel en kaplaarzen staken handgranaten met handvat en losse dolken; sommigen droegen geweren met bajonetten, anderen lichte mitrailleurs die werkelijk licht waren en die een veel grotere vuursnelheid hadden dan de onze…Daarenboven droegen ze allemaal ook nog een pistool dat tot karabijn verlengd kon worden…De bewapening was volmaakt en de soldaten waren van alle markten thuis…Rondom mij klonken steeds korte bevelen die van man tot man met de grootste ernst, discipline en rust werden doorgegeven. Dat waren pas soldaten!” Aan Nederlandse zijde was de verde-

Het Nederlandse leger leed daarmee

diging van de Grebbeberg toegewezen

een beslissende nederlaag. Omstreeks

aan de vierde divisie, met name het

17.00 uur werd vervolgens besloten

Achtste Regiment Infanterie, in totaal

om op 14 mei de Grebbelinie te ontrui-

2500 soldaten verdeeld over drie batal-

men en terug te trekken op de Nieuwe

jons. Het eerste bataljon was gelegerd

Hollandse Waterlinie. Tegen de Duitse

op het centrale deel van de Grebbe-

overmacht was het slecht voorbereide

berg, het tweede bataljon tegen de

en met verouderd materieel vechtende

flanken van de Greb richting Achter-

Nederlandse leger niet opgewassen.

berg en het derde bataljon in de voor-

De verdediging bestond uit een aantal

postenstrook halverwege de Grebbe-

achter elkaar liggende linies, feitelijk

berg en Wageningen.

gebaseerd op verouderde theorieën en

Tegen alle Duitse verwachtingen in

modellen (figuur 1).

duurde de slag 3 dagen. In de middag

Het terrein bood rijke dekkingsmogelijk-

van 13 werd de Grebbeberg veroverd.

heden voor de SS’ers. De regering had

15


in de mobilisatieperiode het uitvoeren van de

2.2 Ontwerp en bouw van de

nodige opruimingen waardoor een kaal, goed

G-kazematten

te verdedigen gebied zou zijn ontstaan, verboden. De Grebbeberg was goeddeels bos-

In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog

terrein gebleven. Ten oosten daarvan strek-

werden door de Nederlandse krijgsmacht met

ten de boomgaarden zich tot de voet van de

het oog op de naderende oorlogsdreiging hon-

berg uit. Ook de voorpostenstrook stond vol

derden kazematten gebouwd 2. Talloze linies

bomen, huisjes en schuren. Dit zorgde ervoor

en stellingen getuigen hier vandaag de dag

dat het zicht erg slecht was voor de verdedi-

nog van. De Nederlandse kazematten zijn over

ging. Dit maakte dat de Duitsers in een betere

het algemeen kleine, van gewapend beton

positie verkeerden. In de voorpostenstrook

gemaakte versterkingen waar een lichte of een

bevonden zich enkele, slecht opgestelde

zware mitrailleur, een pantserafweerkanon

zware mitrailleurs (hun schootsveld was veel

(‘pag’) of een combinatie werd opgesteld. Op

te beperkt) en een batterij licht veldgeschut.

zichzelf staand zijn deze kazematten niet. Ze

De gevechtsopstellingen (vrij primitieve loop-

vormen een deel van linies langs bijvoorbeeld

graven) waren nog niet klaar; prikkeldraad

rivieren of andere natuurlijke hindernissen

en kippengaas lagen er nog overheen, ‘dien-

(Grebbeberg!) en worden vaak omgeven door

tengevolge waren het muizenvallen waarin

andere opgeworpen hindernissen. Het prin-

goede uitkijk niet mogelijk was’ (De Jong,

cipe van de zogenaamde ‘stormvrijheid’ staat

1970). Een klein deel van de troepen bezat

hierin centraal; de gedachte is dat de kaze-

bovendien niet eens handgranaten. Een groot

mat of andere verdedigingswerken beschermd

gedeelte van de koeien had men niet meer

moest worden tegen stormlopen van de vijand.

kunnen evacueren en deze koeien zwierven

Om die reden werden draadversperringen, mij-

rond in de voorpostenstrook.

nenvelden, inundatievelden e.d. aangelegd

De Duitsers waren in de meerderheid, beter

(Visser & Van Wieringen, 2002).

bewapend en hadden daarnaast ook een uit-

Hoewel al in de Eerste Wereldoorlog verde-

stekende kijk op het gebied. Door diverse

digingswerken in gewapend beton werden

spionageactiviteiten hadden ze kennis gekre-

gebouwd, bleef de legerleiding lang het accent

gen van de stellingenbouw in het gebied en

leggen op het aanleggen van inundatiewerken.

de zwakheden aan Nederlandse kant. Rela-

Pas aan het einde van de jaren 30 werden

tief ongestoord konden Duitse officieren in de

door de Duitse oorlogsdreiging op grote schaal

Grebbelinie komen en op het terrein van het

kazematten van gewapend beton gebouwd.

dierenpark in Rhenen, waar een uitkijktoren

De Grebbelinie is een van de oudste linies

stond. De regering wilde de uitkijktoren niet

van Nederland. Al in de Tachtigjarige Oorlog

afsluiten omdat het een toeristische attractie

bestonden er plannen hier een linie op te

was en als die afgebroken zou worden, zou

werpen. De nog bestaande schans bij Wou-

dat slecht voor de economie zijn(!). De ramp-

denberg is hier een relict van. In het midden

zalige gevolgen van dit alles zijn bekend. Op

van de 18e eeuw kreeg de Grebbelinie dan

15 mei 1940 capituleerde Nederland. Op en

uiteindelijk vorm (figuur 2). In de 19e eeuw

rond de Grebbeberg waren toen meer dan

2

400 Nederlanders gesneuveld.

Het woord ‘bunker’ is (hoewel veel gebruikt en daarom ook vermeld in de Van Dale) in de betekenis van betonnen schuilplaats of versterking een germanisme of het woord voor een Duitse versterking; het gangbare Nederlandse woord is ‘kazemat’, een woord van Franse of Italiaanse oorsprong.

16


Figuur 2. De Grebbelinie (ontleend aan Blijdenstijn, 2005).

nam het militair-strategische belang van de

nieuwe Wereldoorlog veranderde dit. De Greb-

Grebbelinie langzaam af; het bleek bovendien

belinie vormde de oostgrens van de Vesting

lastig om de inundatievelden daadwerkelijk

Holland. In de Vesting Holland moest hoe dan

onder water te zetten. Met de dreiging van een

ook worden standgehouden anders was het

17


Figuur 3. Schematische doorsnede van een gietstalen koepelkazemat.

land verloren. Het adagium op de Grebbeberg

of zware mitrailleur3, de hoek die het geschut

was dan ook ‘standhouden’. De IJssellinie,

kon bestrijken, een hoge of lage ingang, een

ten oosten van de Grebbelinie diende als een

verhoogde rug van het omhullend betonblok

zogenaamde vertragende linie. Deze ontwik-

en de aan- of afwezigheid van een klimkoker.

keling leidde tot de verdieping van inundatie-

Typen worden in coderingen aangegeven; zo

kanalen en de bouw van kazematten langs de

wordt met de aanduiding 180 l-v-k een kaze-

Grebbelinie.

mat bedoeld die een lage ingang, verhoogde

Er bestaan diverse typen kazematten, afhan-

rug en klimkoker had. De aanduiding ‘180’ geeft

kelijk van het soort gebruik (bijvoorbeeld wel of

de schietrichting aan4. Een bouwtekening geeft

geen flankerend vuur kunnen geven), maar ook

goed weer hoe de koepel oorspronkelijk in het

als antwoord op het vormen van steeds nieuwe

beton gegoten zat, waar de ingang zat en welke

inzichten. De hoofdtypen zijn de S-kazematten

grootte en vorm het betonnen omhulsel kon

(een zogenaamd ‘stekelvarken’, hetzij voor een

hebben (figuur 3).

lichte, hetzij voor een zware mitrailleur), de B-kazemat die ook geschikt was voor flanke-

3

In de G-kazematten vaak een Schwarzlose mitrailleur, een type

rend vuur en de G-kazemat of gietstalen koepel-

dat het Nederlandse leger al in 1908 in gebruik nam. De mitrailleur

kazemat. Van deze kazemat bestonden in theo-

was toen door zijn te lage vuursnelheid al verouderd, maar wel goedkoop(!).

rie maar liefst 35 varianten. Dit was afhankelijk

4

van de dikte van de gietstalen wand, een lichte

Dit wordt gemeten door vanaf de ingang gerekend tegen de klok in het aantal graden te tellen. Als de ingang aan de westzijde zit, is bij een 180-type de schietrichting dus pal oost; bij een 225-type is dit noordoost.

18


Figuur 4. Een volledig bewaarde en gerestaureerde gietstalen koepelkazemat bij Vlissingen (bron: www.stichtingsporenvandeoorlog.nl).

Ontwerpen voor de verschillende typen

Het totale aantal daadwerkelijk in Neder-

kwamen pas in het voorjaar en de zomer

land gebouwde G-kazematten bedraagt 605 5

van 1939 gereed. Het ontwerp vindt zijn

(Visser & Van Wieringen, 2002). Hiervan

oorsprong in de zogenaamde ‘Casemate

staan of stonden er 144 langs de Grebbeli-

Pamard’, een mitrailleurkazemat met een

nie, waarvan 27 op de Grebbeberg. Hoeveel

ingebouwde stalen pantserkoepel. Enkele

er hiervan bewaard zijn gebleven is ondui-

genieofficieren, de kapiteins J.H. de Man en

delijk. In elk geval zijn in de Grebbelinie alle

J.C. Cramwinckel, merkten deze kazematten

G-kazematten verwoest. Evenmin is precies

op tijdens een studiereis naar de Franse en

duidelijk hoeveel er elders in Nederland mét

Belgische slagvelden uit de Eerste Wereld-

gietstalen koepel bewaard zijn gebleven. Dit

oorlog. Rond 1932 werden de eerste schiet-

zijn er waarschijnlijk maar enkele: in Vier-

proeven genomen met gegoten pantser-

lingsbeek, twee aan de Buitenhaven van Vlis-

plaat en in 1936 werd het eerste prototype 5

gebouwd. In 1939 werden in versneld tempo

Dit zouden er ook 624 kunnen zijn; dit is niet helemaal duidelijk.

de gietstalen koepels geproduceerd door de

Als deel van de IJssellinie zouden er tussen Dieren en Brum-

firma’s DEMKA en Cockerill.

sector hebben Visser & Van Wieringen (2002) geen gegevens

men (km 51-62) 19 koepelkazematten gebouwd zijn. Van deze terug kunnen vinden. Het genoemde aantal is gebaseerd op een publicatie van Penders & Van der Wiel (1952). Volgens de website http://www.bunkerbehoud.com/museum/beheer-g.

html zijn er 702 gietstalen koepels gegoten. Dit wordt niet nader gespecificeerd.

19


Figuur 5. Een door de Duitsers opgeblazen koepelkazemat.

singen (figuur 4) en een beschadigd exem-

het lage silhouet Zij stelden in een analyse dat

plaar met een afgezaagde koepel in Altforst

in het geval er meer van dergelijke kazematten

in het Land van Maas en Waal. Ook zijn er

gebouwd zouden zijn, dit de Nederlandse stel-

nog drie losse koepels te zien bij respec-

lingen aanzienlijk versterkt zou hebben (Ano-

tievelijk het Legermuseum Delft (1) en het

nymus, 1941).

Geniemuseum Vught (2); deze zijn kennelijk in de oorlog niet gebruikt. Volgens de Stichting Bunkerbehoud zijn er ‘nog zeven koepels

2.3 De G16 en de G18

aanwezig’ (http://www.bunkerbehoud.com/

Er is (uit historische bronnen) weinig bekend

museum/beheer-g.html); in principe hetzelfde

over heel specifiek de G16 en de G18. De

aantal, alleen noemen zij naast de Vlissingse

G18 vormt tezamen met de nabijgelegen S17 6

koepels er drie bij Fort Vechten, eentje bij

een ‘mooi ensemble’ (www.grebbeberg.nl) en

Fort Rhijnauwen en één langs de spoorlijn

is enkele jaren geleden door vrijwilligers van

Naarden-Bussum (peildatum 1999).

Stichting De Greb ontdekt en voor een klein

De gietstalen koepels werden in bijna alle

deel blootgelegd. Een loopgraaf, waarvan de

gevallen door de Duitsers uit het beton gebla-

contouren weer zichtbaar zijn gemaakt, ver-

zen met het simpele doel het hoogwaardig

bindt beide kazematten. De G18 staat te boek

staal te hergebruiken in de oorlogsindustrie

als een kazemat van het type G-225 l-v; dus

(figuur 5). Opvallend is dat de Duitsers na de

6

capitulatie stelden dat dit type kazemat grote

Een kazemat van het S-type, een zogenaamd ‘stekelvarken’. Deze benaming slaat op de vele metalen pennen die omhoogsteken uit

voordelen bood in vergelijking met de beton-

het beton en bedoeld zijn om een camouflagenet aan te bevesti-

nen typen vanwege de goede bescherming en

gen. Deze punten zijn vaak omgebogen of afgeknipt; zo ook hier bij de S17.

20


Figuur 6. De ijskelder nabij de G16 waarin een commandopost heeft gezeten.

schietrichting noordoost, een lage ingang en

voor de situatie is de getuigenis van reserve

verhoogde achterzijde. De G18 schiet dus

eerste luitenant G. Londo (Kampen, 2 novem-

westelijk langs de S17 richting Achterberg. De

ber 1940; zie ook www.grebbeberg.nl): “Bij

S17 is door Stichting De Greb in oude luister

het bereiken van graad 4 van gevechtsvaar-

hersteld.

digheid gaf ik onmiddellijk opdracht een aan-

Ook de G16 is en was in het bos zichtbaar.

vang te maken met het opruimen van boomen

Duidelijk is de aanzet te zien van de bolling in

en struiken welke in de tuin van Heimerstein

het beton waar ooit de gietstalen koepel heeft

het schootsveld van de koepels 16 en 26 der-

gezeten. Daarmee is gelijk duidelijk dat de

mate bemoeilijkten, dat het onverantwoordelijk

kazemat grotendeels ingegraven is geweest.

moest worden geacht, van deze opstellingen

Wel is op de plek waar de kazemat stond – nu

uit, over de eigen troepen, welke de stellingen

is ongeveer een kwart van de betonnen fun-

in den Grebbedijk (Griftdijk) hadden betrok-

dering nog zichtbaar – een duidelijke verho-

ken, heen te vuren. Ik moge hierbij opmerken

ging zichtbaar, alsof de resten met aarde zijn

dat herhaalde malen het verzoek aan C.-IV

overdekt. De G16 is een kazemat van het type

Divisie is gericht verschillende opruimingen te

G135 met hoge achterzijde. De schietrichting

mogen uitvoeren. Evenzooveele malen kwam

was dus zuidoost, richting de Grift.

op het verzoek een afwijzende beschikking.”

In de gevechtsverslagen wordt spaarzaam en

Uit het verslag wordt eveneens duidelijk dat

terzijde melding gemaakt van de op de Greb-

in elk geval vanuit de G16 daadwerkelijk de

beberg bemande G-kazematten. Tekenend

vijand onder vuur is genomen.

21


Eerste reserve luitenant G. Londo, die uitein-

ijskelder, want daar was de telefoon 9. Londo

delijk neergeschoten werd maar dus over-

ondertussen, rende vanuit zijn ijskelder ook

leefde, had zijn commandopost in een vlak

op en neer, tussen de G16, G19 en G26, maar

bij de G16 gelegen ‘keldergewelf van een

dus niet naar de G18. Daar is hij naar eigen

oud kasteel (vermoedelijk)’. Deze post is nog

zeggen maar één keer geweest om de verde-

steeds aanwezig en zichtbaar (figuur 6), maar

diging op poten te zetten. Toen hij terugkwam

zou een oude ijskelder betreffen die nu in

in zijn ijskelder bij de G16 is hij vlak daarna

gebruik is om vleermuizen een onderkomen

overlopen door de vijand en neergeschoten

te bieden (mondelinge mededeling de heer H.

toen hij zich probeerde over te geven. Ser-

Brons). Uit de gevechtsverslagen wordt niet

geant De Kok werd gevangen genomen en

duidelijk of er een loopgraaf heeft gelegen

afgevoerd naar Duitsland.

tussen de G16 en de commandopost.

Uit de gevechtsverslagen blijkt ten slotte dat

Londo behoorde tot sectie 1-M.C.-I-8 R.I. (1 e

sergeant De Kok naast de kazematten ook

sectie van het 1 Bataljon van het 8 Regiment

beschikte over een groepsschuilplaats. Waar-

Infanterie), een andere sectie dan de sectie

schijnlijk was dit geen betonnen constructie,

die verantwoordelijk was voor de verdediging

maar een ingraving met plankieren en zand-

van de G18 7, en overigens ook de S17. De ver-

dak. Vlak bij de G18 is een opvallende depres-

dediging van deze kazematten was in handen

sie langs de Heimersteinselaan; dit zou de

van de 4

locatie van deze groepsschuilplaats geweest

e

de

e

sectie M.C. 2-I-8 RI (de 4

de

sectie

kunnen zijn.

van de tweede Mitrailleur Compagnie horende tot het 1 e Bataljon van het 8 e Regiment Infanterie). De commandant van die sectie was sergeant Th. G. de Kok. Zijn woorden samengevat: “De stelling is op 12 mei overmeesterd toen de vijand vanuit de rug aanviel. De zware Schwarzlose mitrailleurs konden niet losgemaakt worden om terug te schieten, omdat de losse veldaffuiten (onderstellen) niet bijgeleverd waren. De vijand zat zo dichtbij dat de S17 en G18 intensief bestookt werden met handgranaten en uiteindelijk moesten worden opgegeven met witte vlag om ongeveer 21.00 uur.” Sergeant De Kok rende, evenals luitenant Londo heen en weer tussen de verschillende kazematten 8. Om contact te houden met zijn bevelhebber moest hij – zo schrijft hij – naar de commandopost van Londo rennen in de

7

In de historische bronnen (rapporten en gevechtsverslagen) wordt de G18 regelmatig aangeduid met de naam B18, wat niet correct is en voor verwarring zorgt.

8

9

Eerste reserve luitenant G. Londo rende van uit zijn ijskelder heen en weer tussen de G16, G19 en G26, maar dus niet naar de G18.

Opvallend, bij het veldonderzoek naar de G18 werd wel degelijk een telefoonkabel aangetroffen, zie § 5.3.

22


3

Onderzoeksvragen

Ten behoeve van het onderzoek is door de uitvoerder aan de provinciaal archeoloog van Utrecht, drs. R.S. Kok, gevraagd om onderzoeksvragen te formuleren op basis waarvan enerzijds het onderzoek methodisch vorm kon worden gegeven en anderzijds het onderzoek na uitvoering geëvalueerd kon worden. In feite behelst deze evaluatie ook een evaluatie van de gestelde onderzoeksvragen. Er is in Nederland nog nooit een (gietstalen koepel)kazemat op archeologische wijze opgegraven of zoals in dit geval, op archeologische wijze geïnspecteerd. Zoals reeds in de inleiding is aangegeven, heeft dit onderzoek een functie in de discussie over nut en noodzaak van archeologisch onderzoek naar resten en sporen uit de Tweede Wereldoorlog. Ook het stellen van de onderzoeksvragen en de evaluatie van het onderzoek in hoofdstuk 6 van dit rapport moeten in dit licht worden gezien. In § 6.1, de synthese, zullen de onderzoeksvragen worden beantwoord, terwijl in § 6.2 het onderzoek in zijn totaliteit zal worden geëvalueerd. Het betreft de volgende onderzoeksvragen: 1. Welke aanwijzingen zijn er voor de

4. Welke informatie geven sporen en

constructiewijze van de kazemat, met

vondsten over het verloop van de

nadruk op afwijkingen van standaard

strijd? 5. Waren er rond de kazemat loop-

bouwwijze? 2. Leveren sporen of vondsten informatie

graven aanwezig? Zo ja, dan ook

over bezetting van de kazemat; zijn er

vragen 1 t/m 4 voor de loopgraaf/

persoonlijke bezittingen die zijn te her-

loopgraven.

leiden tot (specifieke) personen? 3. Leveren sporen of vondsten informatie over inrichting en gebruik van de kazemat?

23


24


4

Methoden

Beperkingen van het onderzoek Aangezien het veldonderzoek in september 2009 met vrijwilligers in het weekend is uitgevoerd, er daardoor weinig tijd beschikbaar was en er gewerkt is met een hydraulische graafmachine van 1,5 ton (wat een beperkt vermogen en grondverzet impliceert), bleek het niet mogelijk om zowel de G16 als de G18 volledig te inspecteren. Het onderzoek aan en naar de G18 bleef toen beperkt tot het deels handmatig graven van een proefsleuf aan de zuidzijde van het bovengronds zichtbare stuk beton. Ook de G16 is niet volledig onderzocht; wel was het mogelijk een goed beeld van (de fysieke staat van) de kazemat te verkrijgen. Een ander probleem bij het onderzoek werd gevormd door de vele wortelstelsels in de grond, die zoveel als mogelijk zijn ontzien, maar mede daardoor het graafwerk aanzienlijk bemoeilijkten en vertraagden. Het onderzoek naar de G18 is in maart 2010 gecontinueerd nadat nieuw budget beschikbaar was gekomen. Bij dit veldonderzoek is getracht in één dag de gehele kazemat, met uitzondering van de zuidzijde, bloot te leggen en de aansluitende loopgraaf of loopgraven te lokaliseren. Hierbij is een hydraulische graafmachine van 3 ton gebruikt. Toch bleek het ternauwernood mogelijk alles in deze ene dag te documenteren en registreren. Om die reden is er in enkele gevallen voor gekozen om een spoor of andere zaken alleen fotografisch te documenteren.

Inmeten

Het bleek zowel in september 2009

Voor het inmeten is beide keren

als in maart 2010 bijzonder lastig om

gebruikgemaakt van een lokaal meet-

de verschillende kazematten (G16,

systeem dat gekoppeld is aan de ijs-

G18 en S17) en de ijskelder ten

kelder en/of de S17 (kaartbijlage 1).

opzichte van elkaar in te meten en te

Maten zijn vervolgens genomen met

koppelen aan het RD-coördinatenstel-

een RTS (Robotic Total Station). De

sel. Met name het laatste werd ern-

hoogten zijn ingemeten met een water-

stig bemoeilijkt door de beperkte ont-

pas en uiteindelijk gekoppeld aan een

vangst van de twee gebruikte GPS‘en.

peilmerk dat aanwezig bleek te zijn daar waar de Grift onder de N225 door-

hebben geleid, die overigens niet te herleiden zijn. De

stroomt. Op die manier zijn alle hoogte-

absolute hoogte kan daarom iets verschillen met de

maten naar NAP-waarden omgezet. 10

ten, waarmee wordt bedoeld de hoogten t.o.v. elkaar.

werkelijkheid. Dit geldt niet voor de relatieve hoogBijvoorbeeld: als de bovenkant van de kazemat 2 m

10

hoger is dan de basis van de grondplaat, dan is dat Opgemerkt moet worden dat bij zogenaamde omzetten

ook zo. Of dit inderdaad exact 17,27 +NAP is, is niet

een zeer grote afstand en groot hoogteverschil moest

geheel zeker.

worden overwonnen. Dit kan eenvoudig tot fouten

25


Om die reden kunnen er afwijkingen zitten in

Een tweede proefsleuf (verder proefsleuf 2) is

de genoemde coördinaten.

gegraven daar waar de oostelijke flank van de kazemat werd verwacht, dus de lage zijde die

Putten, vlakken en profielen (kaartbijlage 1)

op het dal van de Grift en daarmee de vijand

De onderzoeken in september 2009 en maart

was gericht. Doel was het eventuele restant

2010 zijn administratief gescheiden onder de

hiervan bloot te leggen, oftewel de bouwfysi-

RAAP-projectcodes RHKK2 en RHKK3. Tij-

sche staat te inspecteren. Het vlak en het pro-

dens beide campagnes zijn proefsleufnum-

fiel (westzijde; d.i. de kazemat zelf, of het res-

mers uitgedeeld. Het betreft samenvattend de

tant hiervan) zijn getekend op een schaal 1:20.

volgende nummers:

Ook hier zijn talloze (detail)foto’s van het vlak

• proefsleuf 1, RHKK2 (G16, in feite aange-

en profiel en opvallende kenmerken genomen.

legd in drie delen, westen oostzijde en

De diepte van de sleuf bedroeg circa 1,80 m.

koepel);

Ten slotte is machinaal het opgevulde gat waar

• proefsleuf 2, RHKK2 (G18, zuidzijde);

de koepel heeft gezeten, uitgegraven (verder

• proefsleuf 1, RHKK3 (G18, west-, noorden

proefsleuf 3). Dit had tot doel de structuur en conditie van het metalen vlechtwerk van de

oostzijde); • proefsleuf 2, RHKK3 (G18, koepel).

wapening, de ingangspartij en het beton zelf te inspecteren en documenteren. Ook is hierbij

Dit is verwarrend. Om die reden is er bij de

gekeken naar de aanwezigheid van (de aan-

uitwerking voor gekozen de proefsleuf(delen)

sluiting op) het ventilatiesysteem, de telefoon

te hernummeren, en wel van 1 t/m 6. Dus de

en anderszins. Een ander belangrijk doel van

proefsleuven 1, 2 en 3 betreffen de sleuven

het uitgraven van deze opvulling was duide-

die bij de G16 zijn aangelegd en de proefsleu-

lijkheid te verkrijgen over het formatieproces

ven 4, 5 en 6 die bij de G18. Dit houdt in dat

(proces van opvulling) en de datering hiervan.

de op de afgebeelde foto’s gebruikte codes

Hiervan zijn geen tekeningen gemaakt, wel tal-

hier niet mee overeenstemmen, dit zijn de

loze foto’s. Ook is een tekening (schaal 1:20)

bovengenoemde oude nummers. Hieronder

gemaakt van het bovenaanzicht van het boven

volgt een beschrijving van de verschillende

de grond zichtbare betonnen restant.

proefsleuven in de uiteindelijke nummering. De G16 is onderzocht door aan de westkant

De G18 is in eerste instantie onderzocht door

van de kazemat, de intacte en deels boven de

aan de zuidzijde van de kazemat, parallel aan

grond zichtbare betonnen opbouw, een proef-

de (naar bleek) intacte en deels boven de

sleuf te graven (verder proefsleuf 1). Aan

grond zichtbare betonnen opbouw, een proef-

deze kant was de bovenkant van de ingang

sleuf te graven (verder proefsleuf 4). De door

net zichtbaar. De bedoeling was deze bloot te

Stichting De Greb weer gereconstrueerde

leggen en te onderzoeken of de ingang aan-

loopgraaf sluit aan op deze zijde van de kaze-

sloot op een loopgraaf. Het vlak en het profiel

mat en suggereert daarmee de aanwezigheid

(oostzijde; d.i. de kazemat zelf) en bovenaan-

van de ingang aan deze zijde. Dit werd direct,

zicht zijn getekend op een schaal 1:20. Ook

ook door Stichting De Greb, betwijfeld. De

zijn talloze (detail)foto’s van het vlak en profiel

westzijde zou in verband met de benodigde

en opvallende kenmerken genomen. De diepte

dekking logischer zijn. Doel was hierover dui-

van deze sleuf bedroeg circa 1,20 m (beneden

delijkheid te verkrijgen. Het vlak is vanuit een

maaiveld)

bovenaanzicht getekend (schaal 1:20) even-

26


als het profiel aan de zuid- en noordzijde. Ook

• 0: de vulling van de insteek 11;

zijn talloze (detail)foto’s van het vlak en profiel

• 1: de betonnen grondplaat van de kazemat;

en opvallende kenmerken genomen. De diepte

• 2: de betonnen opbouw van de kazemat;

van deze sleuf bedroeg circa 2,10 m (beneden

• 3: een verstoorde zandlaag onder de

maaiveld).

grondplaat; • 4: de vulling van de explosiekrater.

In maart 2010 is een doorlopende sleuf gegraven aan de west,- noorden oostzijde van de G18 (verder proefsleuf 5). Enigszins tegen

Spoornummer 2 betreft de bouwvoor, spoor-

de verwachting in bleek aan al deze zijden de

nummer 3 de ongestoorde natuurlijke onder-

betonnen opbouw nog deels intact te zijn, dus

grond en spoornummer 4 de restanten van

is de sleuf helemaal om de kazemat gegra-

een eventuele loopgraaf aan de westelijke

ven. Aan de westzijde werd nog een deel van

zijde, waarbij ook weer gebruik is gemaakt van

de ingang en de aansluitende loopgraaf aan-

vullingnummers.

getroffen. Om die reden is aan deze zijde de put naar het westen verbreed. Omdat het vlak

Voor de G18 (proefsleuven 4, 5 en 6) is het-

hier hoger is getrokken, is dit vlak 1 genoemd.

zelfde systeem gehanteerd en zijn de spoor-

Vlak 2 betreft dan het deel van de proefsleuf

nummers 5 t/m 9 uitgedeeld. Dit betreft achter-

dat uitgegraven is tot op de grondplaat, die

eenvolgens de kazemat (5), de bouwvoor (6),

overal aanwezig was. De verdieping naar vlak

de natuurlijke ondergrond (7), de loopgraaf in

2 vormt ter hoogte van de loopgraaf (spoor 4)

het westen (8) en de mogelijke loopgraaf in

op die manier de coupe hiervan. Deze is gete-

oosten (9). De spoornummers 5 en 8 bestaan

kend, schaal 1:20, en gefotografeerd. Verder

weer uit diverse vullingnummers. Bij spoor-

zijn de west-, oosten noordzijde van de kaze-

nummer 5, de feitelijke kazemat, zijn dit:

mat getekend en gefotografeerd. Een moge-

• 0: de betonnen opbouw van de kazemat;

lijke loopgraaf die op het laatste moment in het

• 1: (ventilatie?)buis;

meest oostelijke profiel werd aangetroffen, is

• 2: vulling van de explosiekrater;

alleen gefotografeerd.

• 3: idem, maar met resten gewapend beton;

Proefsleuf 6 betreft de uitgraving van de

• 4: ophogingslaag;

koepel; hier is niet getekend alleen gefotogra-

• 5: O/A-horizont (strooisellaag/humeuze

feerd. Tijdgebrek was hier debet aan.

toplaag); • 6: metalen buis(?);

Sporen, vondsten en monsters

• 7: ‘oude’ (= vooroorlogse) cultuurgrond;

Er is voor gekozen om (de betonnen restan-

• 8: de vulling van de insteek;

ten van) de kazematten één spoornummer te

• 9: de grondplaat.

geven (spoornummer 1) en de verschillende elementen van de kazemat te onderscheiden

Het zuid-, noorden westprofiel van proefsleuf

door middel van vullingnummers. In feite is dat

4, en daarmee de sporen 5, 6 en 7, zijn gete-

niet helemaal correct – een betonnen bouwsel

kend (schaal 1:20) en gefotografeerd. Van

is geen vulling – maar op die manier kon wel

spoor 5 is ook de west-, noorden zuidzijde

het gangbare registratie- en documentatiesy-

getekend. Vondsten zijn geborgen en genum-

steem voor dit uitzonderlijke object gebruikt 11

worden. Bij de G16 zijn onder spoornummer 1

Onder ‘insteek’ wordt verstaan het gat dat in de natuurlijke ondergrond gegraven is om de kazemat te funderen; deels kan dit ook

de volgende vullingnummers uitgedeeld:

explosiekrater zijn (zie hoofdstuk 5).

27


merd. Spoor 4 is in het profiel getekend, spoor 5 daarentegen alleen gefotografeerd. Vondsten zijn doorlopend genummerd, dus over beide campagnes heen. Uitgedeeld zijn de vondstnummers 1 t/m 27. Er zijn zowel bij de G16 als de G18 geen grondmonsters genomen; dit bleek niet nodig voor de beantwoording van de onderzoeksvragen.

Metaaldetectie Tijdens het onderzoek is continu gebruikgemaakt van de diensten van Jobbe Wijnen, metaaldetectieamateur, speciaal daar waar het de Tweede Wereldoorlog betreft. De wapening van het beton maakte het uiteraard af en toe lastig om iets te kunnen meten, maar toch minder dan vooraf verwacht. Detectie had 2 doelen: in de eerste plaats het verzamelen van significante en diagnostische vondsten en in de tweede plaats een onderliggend doel, de eventuele detectie van explosieven, als extra veiligheidsmaatregel 12. Zoals van tevoren verwacht en gesteld, zijn deze niet aangetroffen.

12

Daarbij dient opgemerkt te worden dat niet alleen Jobbe Wijnen maar ook twee andere RAAP-medewerkers in het bezit zijn van het certificaat Basiskennis OCE (Opsporen Conventionele Explosieven).

28


5

Resultaten

5.1 Inleiding Voor een goed begrip van de hieronder gepresenteerde resultaten is het verhelderend dat van tevoren duidelijk was dat zowel in het geval van de G16 als de G18 er in feite werd gegraven in een dichtgestorte of anderszins opgevulde explosiekrater. Zoals in § 2.2 reeds is aangegeven, geldt dit voor vrijwel alle Nederlandse koepelkazematten: ze zijn opgeblazen; de resterende explosiekraters zijn (soms) opgevuld. Ook was in beide gevallen duidelijk dat in ieder geval ruwweg een kwart van de betonnen opbouw nog min of meer intact en in situ bewaard was gebleven. Bij zowel de G16 als de G18 stak deze opbouw maar net boven de grond uit. Sterker nog, de G18 is pas enkele jaren geleden teruggevonden. Bij een kort veldbezoek voor de feitelijke graafwerkzaamheden een aanvang namen werd duidelijk dat ook bij de G18 de bolling van de koepelaanzet in het beton bewaard is gebleven. Dit gaf van tevoren een beter idee van wat er onder de grond nog verwacht kon worden. Sporen en vondsten worden in principe apart beschreven per kazemat. Alleen significante vondsten (bijvoorbeeld als daterend element voor een bepaald spoor of bepaalde vulling) worden onder sporen al genoemd. Specifieke vondstgegevens zijn terug te vinden in bijlage 1.

5.2 De G16

Het oostprofiel van deze proefsleuf

5.2.1 Sporen

(kaartbijlage 1) betreft de westelijke

Proefsleuf 1

flank van de betonnen opbouw van de

Proefsleuf 1 is grotendeels handmatig

kazemat (spoornummer 1). De zuid-

aangelegd. Machinaal verdiepen van

westelijke hoek werd blootgelegd

deze proefsleuf bleek bijzonder lastig

evenals het nog resterende deel van

omdat aan deze kant van de kazemat

de ingang. Deze is aan de noordzijde

een grote boom met navenant wortel-

deels weggeblazen. Een brok beton

stelsel staat. Dit feit, in combinatie met

hangt er verbonden met een restant

tijdgebrek leidde ertoe dat de proefsleuf

van de wapening van het beton nog

niet tot op het niveau van de grond-

los bij. Opvallend, en eveneens teke-

plaat kon worden uitgegraven. Vergelij-

nend voor de kracht van de explosie

king met de diepte van de grondplaat in

waarmee de koepel is opgeblazen,

proefsleuf 2 maakt duidelijk dat proef-

was dat de basis van het betonnen

sleuf 1 tot circa 30 cm boven de grond-

restant van zijn ‘fundament’ is gerukt

plaat is aangelegd.

(figuur 7). In feite staat het nu zicht-

29


Op de betonnen flank was een aantal dingen zichtbaar. In de eerste plaats betreft dit horizontale lijnen in het beton die op een regelmatige afstand (12 cm) zichtbaar zijn. Waarschijnlijk betreft dit de sporen van een bekisting zoals die gebruikt zal zijn bij het laagsgewijs optrekken van de betonnen opbouw (figuur 8). Rechts naast de ingang is de ophanging van het telefoonkastje zichtbaar (figuur 9). In het beton zijn vier keilbouten zichtbaar, in een vierkant geplaatst van circa 15x15 cm. Hier enkele decimeters recht onder is een leiding zichtbaar, waarvan een klein stukje uit het

Figuur 7. Het betonnen restant van de G16 is volledig van zijn fundament gerukt door de explosie.

beton steekt (figuur 10). Dit betreft waarschijnlijk de feitelijke telefoonkabel (mondelinge

bare betonnen restant niet meer in situ. Dit

mededeling Kees van de Waal). Het mogelijke

is goed te zien aan de bovenkant van het

andere uiteinde van de telefoonkabel werd

beton; dit loopt niet geheel waterpas, maar

eveneens aangetroffen, uit de bodem van

helt lichtjes naar het oosten.

proefsleuf 1 stekend.

Figuur 8. De sporen van de bekisting waarin de G16 is opgetrokken.

30


Recht boven de ingang zitten 4 gaten waarvan alleen in het gat rechtsboven nog een metalen pinnetje of schroef zichtbaar. De gaten vormen een liggende rechthoek van circa 12x15 cm. Hier heeft waarschijnlijk een plaatje bevestigd gezeten met het nummer van de koepelkazemat (‘G16’). Daarnaast zijn rechts van het telefoonkastje en rechtsboven de ingang 2 gepaarde metalen (omgeslagen?) pennen zichtbaar (figuur 11). Het is niet onmogelijk dat deze gediend hebben om een net of gaas aan op te hangen zoals dat bij S-kazematten (‘stekelvarkens’) gebruikelijk was.

Figuur 9. De sporen van de ophanging van het telefoonkastje.

Ten slotte werd bij het uitgraven van het beton een heel vage kleurlijn zichtbaar die diagonaal over de flank loopt en mogelijkerwijs de insteek van een loopgraaf weergeeft (figuur 8). De vondsten op de bodem van proefsleuf 1 lijken hiermee in overeenstemming. Hier werden een soort dakteer, houten plankjes en met zand verkit ‘kippengaas’ aangetroffen (spoornummer 4; vondstnummer 13). Hoewel geen van deze vondsten in situ lijkt, zeker gezien het feit dat het beton en daarmee waarschijnlijk ook de mogelijke loopgraaf niet tot op de bodem uitgegraven kon worden, is dit pre-

Figuur 10. Een restant van de in beton gegoten telefoonleiding onder het telefoonkastje.

cies de vondstsamenstelling zoals die bij de opgraving van een deel van de loopgraaf langs de stoplijn in 2008 is aangetroffen (Schute, 2009). Een laatste argument om te veronderstellen dat hier een loopgraaf heeft gelopen is de strategische en logische ligging ervan. Vanaf deze zijde kon door de aanleg van een korte verbindingsloopgraaf de loopgraaf die aansluit op het commandocentrum in de ijskelder worden bereikt (zie § 2.3 en kaartbijlage 1).

Proefsleuf 2 Proefsleuf 2 is daar aangelegd waar het oostelijk uiteinde van de koepelkazemat werd ver-

Figuur 11. Gepaarde omgeslagen metalen pennen in de westflank van de G16.

wacht. Tot op de grondplaat, die op 1,4 m -Mv

31


is aangetroffen, bleek het beton weggeblazen te zijn. Curieus is dat (zeker direct boven de grondplaat) het beton min of meer tussen de stalen wapening is weggeblazen, maar dat het stalen vlechtwerk nog min of meer op z’n plek zat, een verschijnsel dat ook bij de G18 is waargenomen. Zo kon vastgesteld worden dat de wapening direct boven de grondplaat bestaat uit in horizontale ‘matten’ gevlochten 2 cm dikke stalen staven met een tussenruimte van circa 20-25 cm. De uiteinden van deze staven zijn langs de randen van de grondplaat naar boven toe omgebogen (figuur 12). Of deze matten een verticale verbinding hebben lijkt logisch, maar kon in dit zwaar beschadigde deel van de kazemat niet meer worden vastgesteld. De grondplaat bleek 10-12 cm dik te zijn en heeft een lengte/breedte van minimaal 3,7 m.

Figuur 12. Het vlechtwerk van de wapening vlak boven de grondplaat van de G16.

De onderzijde van de plaat is bijzonder ruw;

Figuur 13. Schopsteken onder de grondplaat van de G16.

32


Figuur 15. Leren Britse legerschoen in de vulling van de explosiekrater van de G16.

blazen kazemat, die na de explosie in de resterende explosiekrater geschoven of geschept zijn. In de vulling zoals die in proefsleuf 2 is uitgegraven, is een leren schoen aangetroffen (figuur 15). Deze schoen (vondstFiguur 14. Buis, waarschijnlijk ter bescherming van de telefoonkabel, net boven de grondplaat van de G16.

nummer 5) wordt met enige voorzichtigheid

het lijkt alsof het beton koud op het zand is

(type infanterie). Dit is opvallend: een Britse

gestort zonder een bekisting aan te brengen.

schoen die vlak boven de grondplaat is aan-

Een wapening kon nergens worden aange-

getroffen, impliceert dat de explosiekrater pas

toond, in tegenstelling tot bij de G18 (zie hier-

na de slag tussen de Duitsers en geallieer-

onder). De grondplaat ligt op een laag donker-

den daar terecht is gekomen. Dit moet dan in

bruin zand, dat op zichzelf op een natuurlijk

elk geval zijn na 1945, nadat de strijd op de

gevormde met humus aangerijkte bodem zou

Grebbeberg voor de tweede keer had gewoed.

kunnen duiden, maar dat gezien de eronder

Dit geeft ruimte aan de veronderstelling dat

zichtbare schopsteken in elk geval een keer

het gat is dichtgeschoven of geworpen door

doorgespit is (figuur 13). Het lijkt logisch dat

de Nederlanders na de oorlog. De Duitsers

dit bij de bouw van de kazemat is gebeurd,

hadden weinig reden dit te doen, terwijl daar-

zeker gelet op de grotere diepteligging ten

entegen bekend is dat de Nederlanders veel

opzichte van het huidige maaiveld.

sporen uit de Tweede Wereldoorlog uit de weg

Aan de noordzijde is net boven de grondplaat

hebben geruimd. Ook kunnen uiteraard meer

een buis aangetroffen waarvan de functie niet

praktische overwegingen hierin een rol hebben

geheel duidelijk is. Mogelijk betreft het een

gespeeld, zoals bijvoorbeeld de veiligheid voor

buis ter bescherming van de telefoonkabel

spelende kinderen.

geïnterpreteerd als een Britse legerschoen

(mondelinge mededeling Kees van de Waal; figuur 14).

Proefsleuf 3

In de vulling is precies aangetroffen wat er

Proefsleuf 3 is feitelijk meer een proefput.

verwacht kon worden: zand, een hoop ver-

De opvulling van het gat waar ooit de giet-

wrongen metaal en betonbrokken. Dit is geïn-

stalen koepel zat, is met de machine uitge-

terpreteerd als de restanten van de opge-

graven. Ook hier zijn brokken beton, zand en

33


Hierin is een buis zichtbaar die voor de afvoer van gassen of rook zal hebben gezorgd die door het machinegeweer werden geproduceerd. Aan de bovenzijde van het boven de grond uitstekende deel van het beton is de uitmondende ventilatiekoker goed zichtbaar (figuur 18). Een opvallende vondst die in de vulling is gedaan, is die van een totaal verroest olievat. Hierop was geen enkel identificerend kenmerk meer te zien of lezen (figuur 19). Het vat was leeg. Om duidelijk te krijgen of de explosie ook een gat in de grondplaat had geslagen, werd hiertoe handmatig een klein gat gegraven (de machine kon hier niet meer bij). De grondplaat bleek nog aanwezig. Meting van het hoogteverschil tussen de top van de grondplaat in deze proefsleuf en proefsleuf 2 maakte echter duidelijk dat de grondplaat in proefsleuf 3 zeven cm dieper ligt, oftewel dat de explosie 7 cm van het beton van de grondplaat heeft weggeslagen. Figuur 3 maakt duidelijk dat de koepel niet direct op de grondplaat bevestigd hoeft te zijn, maar dat hier nog een laag beton

Figuur 16. Het restant van de G16; in het restant van de verhoogde rug is de bolling van de weggeblazen koepel als negatief zichtbaar.

van circa 20 tot 30 cm dikte tussen zit waarop de koepel rust. De koepel is met een in dit

een grote hoeveelheid verwrongen gietstalen

beton gegoten verankering vastgemaakt. Het

staven aangetroffen. Aan de binnenzijde van

lijkt logisch dat de springlading op de bodem

het betonnen restant werd op fraaie wijze het

van de koepel is aangebracht. Er is dus (in dat

negatief van de koepel zichtbaar (figuur 16).

geval) een forse laag beton weggeblazen. His-

Hierbij is een aantal interessante waarnemin-

torisch beeldmateriaal maakt inderdaad dui-

gen gedaan. Het beton bleek aan de binnen-

delijk dat de koepels met grote kracht uit het

zijde – feitelijk was dit bovengronds al zicht-

beton werden geblazen, en soms daarbij in

baar – met een soort coating van onbekende

stukken uiteengereten werden (figuur 5).

samenstelling bekleed te zijn (figuur 16). Aan de binnenkant van de resterende beton-

Overige waarnemingen

nen opbouw werd onder de bolling het vlecht-

Metaaldetectie leverde aanvullende informa-

werk van stalen staven zichtbaar; hierach-

tie op. In de eerste plaats werd de aanpalende

ter kwam een holte tevoorschijn (figuur 17) .

boom afgepiept, waarbij opviel dat tegen de

13

verwachting in hierin geen metaal zat ‘gevan13

Vergelijking met historisch beeldmateriaal leert dat dit beeld tijdens

gen’, voor zover het indringend vermogen van

de ontgraving vrijwel exact het beeld was nadat de koepel eruit was

de metaaldetector reikt.

geblazen.

34


Figuur 17. Blik op de wapening en het ventilatiesysteem achter de weggeblazen koepel van de G16.

Figuur 18. De op het dak van de G16 uitmondende ventilatieschacht; het betonnen gootje diende voor de afvoer van condensvocht.

35


5.2.2 Vondsten De vondsten kunnen in een aantal hoofdgroepen worden verdeeld. In de eerste plaats zijn dit de patroonhulzen of patronen. Verder zijn dat de overige metalen objecten, het hout en de overige vondsten. De groepen worden hier kort behandeld. Uitgebreidere beschrijvingen staan in bijlage 1. De hulzen betreffen vooral 6,5 mm Mannlicherhulzen, afgeschoten met het standaardgeweer van het Nederlandse leger. Hiervan zijn er twee in de stort aangetroffen (vondstnummer 11). Ook is er een scherpe patroon aangetroffen in de bouwvoor (vondstnummer 7). Deze patroon

Figuur 19. Het olievat in de vulling van de explosiekrater van de G16.

heeft een afgebroken punt, wellicht een poging de patroon onklaar te maken. Verder zijn er 5 Duitse hulzen aangetroffen: 4 Duitse Mauser8x57-patronen (waarvan drie in de stort en eentje in de bouwvoor) en 1 opvallende Duitse stalen huls (eveneens vondstnummers 7 en 11). Om kosten te besparen werden hulzen in Duitsland ook uit staalplaat geperst. Deze huls is een zogenaamd ‘copper plated’ exemplaar, een van de oudste typen staalhulzen, uit 1939 om precies te zijn. De Mauser-hulzen zijn van

Figuur 20. De stalen handgreep die boven de ingang van de G16 zat.

messing en kennen dezelfde bodemstempels (P316–S*-9–38). Mogelijk duidt een dergelijke

Pal ten noorden van het resterend stuk beton

overeenstemming op een gebruik in het begin

is op zo’n 20 cm diepte een scherf van een

van de oorlog, waarin voorraden nog geordend

schokbuis (d.i. een ontsteker van een artille-

op productiedatum uit de arsenalen kwamen.

riegranaat) aangetroffen (vondstnummer 2).

Het patroon van Nederlandse en Duitse (stan-

Dit bleek een Brits exemplaar te zijn. Als deze

daard)hulzen is overigens precies wat rond de

ontsteking bij het dichtschuiven van de bom-

G16 in de bodem verwacht mag worden.

of explosiekrater daar terecht is gekomen ,

Er is een veelheid aan overige metalen objecten

dan geeft ook deze vondst enig uitsluitsel

aangetroffen, waarvan er talloze sporen van de

over de datum waarop dat gebeurd is, namelijk

explosie en de hiermee gepaard gaande hitte

aan het einde of vlak na de oorlog. Dit stemt

vertonen. Opvallende vondsten betreffen de in §

goed overeen met de vondst van de Britse

5.2.1 genoemde Britse ontsteker van een artil-

schoen in proefsleuf 3.

leriegranaat (vondstnummer 2) en een olievat

14

(vondstnummer 14; figuur 19) dat in de vulling van de explosiekrater werd aangetroffen. Het 14

Zeker is dit allerminst. De inslagsnelheid van granaatscherven kan

olievat was leeg en zwaar beschadigd en gecor-

dermate hoog zijn dat deze gemakkelijk 20 cm in de grond kunnen

rodeerd. Er zijn geen diagnostische kenmerken

doordringen.

36


(meer) op zichtbaar. Een laatste noemenswaardige metalen vondst betreft de handgreep die aan de bovenzijde van de ingang gemonteerd is geweest en diende om in een soort onderzwaai de ingang door te kruipen (figuur 20). Er zijn talloze (fragmenten van) balkjes en plankjes aangetroffen (vondstnummers 1, 13 en 15). Deze zijn in de vulling van de explosiekrater gevonden en in de verrommelde laag voor en onder de ingang. Waarschijnlijk maakte dit hout, waarvan de conservering als zeer matig kan worden omschreven, deel uit van de loopgraaf die in het westen lijkt aan te sluiten op de ingang. Zoals in § 5.2.1 al is aanFiguur 21. De zeven betonnen ankerblokjes die in het puin van de G16 zijn aangetroffen.

gegeven is hier een combinatie van materiaal aangetroffen (dakteer, kippengaas, hout) die deze veronderstelling onderbouwt. In de verrommelde vulling zijn 7 betonnen ankerblokjes aangetroffen (vondstnummer 10; figuur 21) 15. Deze blokjes hebben een (licht onregelmatige) grootte van circa 8x8x8 cm en werden om spandraden gegoten. In de blokjes is deze draad nog zichtbaar. Deze spandraden dienden om de balken waarmee de planken wanden van de loopgraaf werden geschraagd, aan te snoeren en zo onder druk te zetten (figuren 22 en 23). Op deze manier konden

15

Figuur 22. Spandraad om loopgraaf onder druk te zetten.

Zie in dit licht ook § 5.3.2.

Figuur 23. Schematische weergave van de constructie van een loopgraaf; links is een ingegraven spandraad te zien (bron: Koninklijke Militaire Academie, 1935).

37


5.3 De G18 5.3.1 Sporen Proefsleuf 4 Proefsleuf 4 is in september 2009 aangelegd langs de zuidzijde van het resterende (bovengronds zichtbare) betonnen restant van de kazemat (kaartbijlage 1). Dit is tevens de zijde van de kazemat waarop de door de Stichting De Greb weer deels uitgegraven en daarmee zichtbaar gemaakte verbindingsloopgraaf aansluit die tussen de S17 en de G18 loopt. Figuur 24. Eén van de betonnen ankerblokje met een tekstfragment eraan gekleefd (de afbeelding is gespiegeld).

Overigens gaven leden van de Stichting De

drukgolven van in het zand inslaande granaten

verwachtten.

beter worden weerstaan. De draden werden

In de proefsleuf is de zuidzijde van de kaze-

ergens achter geklemd of om bomen gesla-

mat blootgelegd tot op de nog aanwezige

gen. Zeer curieus is dat op 2 ankerblokjes een

grondplaat. De zuidwestelijke hoek van de

tekst zichtbaar is (figuur 24). De ankerblokjes

kazemat is echter door een explosie weg-

zijn waarschijnlijk gegoten in een met papier

geslagen. Ook dit moet door de Duitsers zijn

bekleed rooster. Deze papieren zijn volgetypt

gedaan om de gietstalen koepel te kunnen

en plakken – nog steeds – op de blokjes en

hergebruiken. Bijna fraai is om te zien hoe de

laten dus in negatief een tekst zien; je kijkt als

explosie een soort craquelé heeft achtergela-

het ware door het papier heen. Dit sluit waar-

ten (figuur 25). Dit geeft een goed idee van de

schijnlijk ook uit dat het om kranten gaat; deze

kracht en richting van de explosie.

zijn over het algemeen dubbelzijdig gebruikt.

In het noordprofiel van deze proefsleuf zijn

Ondanks talloze hardnekkige pogingen deze

aan de westzijde twee soorten vullingen zicht-

te ontcijferen zijn ze niet meer in volledigheid

baar (kaartbijlage 1): vullingen 2 en 3 betref-

te ontcijferen. Het enige wat met zekerheid

fen waarschijnlijk beiden de vulling van de

kan worden gesteld, is dat ze in de Neder-

explosiekrater 16. Het verschil is dat in vulling 3

landse taal zijn geschreven.

grote betonbrokken zitten, terwijl deze in vul-

Een laatste vondst die genoemd moet worden,

ling 2 (een vulling die overigens ook in het

betreft een prehistorische scherf handge-

westprofiel van de proefsleuf zichtbaar is) ont-

vormd aardewerk, die gemagerd is met pot-

breken. Dat betonpuin daar ontbreekt, zou

gruis en zand, en mogelijk uit de IJzertijd

kunnen leiden tot het idee dat deze vulling

dateert (vondstnummer 1). Deze vondst, dui-

de opvulling betreft van de ontgraving om de

delijk uit context, is aangetroffen in de vulling

kazemat deels verdiept in het landschap aan

van de insteek aan de westzijde. Er zijn verder

te leggen. Dit is echter niet mogelijk: de vul-

Greb zelf al aan dat ze de ingang van de kazemat eerder aan de westzijde dan de zuidzijde

geen aanwijzingen voor prehistorische sporen aangetroffen.

16

De vullingen maken deel uit van spoor(nummer) 5 waarmee de kazemat, maar ook de insteek en opvulling ervan wordt aangeduid. De vullingnummers 4 en 5 betreffen echter lagen die niet met de kazemat samenhangen: een administratief foutje.

38


Figuur 25. Het craquelé veroorzaakt door de explosie in de zuidwand van de G18. Net boven de grondplaat is een buis zichtbaar, waarschijnlijk ter bescherming van de telefoonkabel (cf. figuur 14).

ling kan zich niet uitstrekken binnen de zone

De kazemat zelf bestaat evenals de G16 uit

waar de kazemat oorspronkelijk geplaatst is.

een grondplaat met daarop in bekisting laags-

Waarom het betonpuin dan ontbreekt, kan

gewijs aangebracht beton. De lagen zijn 12

alleen worden verklaard uit het opvullingspro-

tot 15 cm dik. In het midden van het betonnen

ces. Klaarblijkelijk is de explosiekrater op deze

restant zit op zo’n 10 cm boven de grondplaat

zuidwesthoek alleen met zand dichtgeschoven

een metalen buis met een doorsnede van circa

omdat het aanwezige betonpuin al meer noor-

4 cm die sterk vergelijkbaar is met de buis

delijk in het gat is gestort of wellicht afgevoerd

zoals die in proefsleuf 2 is aangetroffen. Ook

is. In de vulling werd net boven de bodem van

deze buis is dus geïnterpreteerd als bescher-

de proefsleuf in het profiel een metalen bus of

ming van een telefoonkabel.

buis zichtbaar met een doorsnede van circa 10

In het zuidprofiel is een deel van de oor-

cm. Functie hiervan is onduidelijk; de buis is

spronkelijke bodemopbouw zichtbaar. Spoor

niet uitgegraven.

6 betreft de recente bouwvoor, terwijl spoor 7

Ten oosten van de kazemat is een andere vul-

de natuurlijke ondergrond betreft, in dit geval

ling zichtbaar (vullingnummer 8). Dit betreft de

dekzand (C-horizont). Hiertussen zijn 3 lagen

opvulling van de insteek van het gat dat gegra-

zichtbaar (spoornummer 5, van boven naar

ven is om de kazemat te kunnen plaatsen

beneden vullingnummers 4, 5 en 7). Vulling

(kaartbijlage 1).

4 betreft een laag ophoogzand die pas na het dichtgooien van de explosiekrater daar

39


Figuur 26. Verfrestant naast de ingang die de insteek van de loopgraaf markeert.

terecht is gekomen, immers de laag overdekt

laag, wat dus uitsluit dat dit de vulling van de

de opvulling hiervan. Onder deze laag is een

explosiekrater is.

‘oude’ bouwvoor zichtbaar (vullingnummer 5), feitelijk de top van de oorspronkelijke bosbo-

Proefsleuf 5

dem. Opvallend is dat de laag hieronder (vul-

Proefsleuf 5 is in maart 2010 gegraven. In

lingnummer 7) geen natuurlijke opbouw kent;

deze sleuf zijn de andere zijden van de kaze-

de laag is antropogeen beroerd. Waarschijnlijk

mat blootgelegd, d.w.z. de west-, noorden

is hier sprake van een vorm van grondbewer-

oostzijde. De proefsleuf is overal tot op het

king (mogelijk t.b.v. bosbouw?) van voor de

niveau van de grondplaat gegraven. De grond-

Tweede Wereldoorlog. Dit is overigens goed

plaat bleek geheel intact te zijn. Verrassender

vergelijkbaar met eenzelfde fenomeen zoals

was dat een deel van de betonnen opbouw

dat bij het opgraven van de loopgraaf langs de

aan alle zijden bewaard is gebleven 17. Wel

stoplijn, een paar honderd meter verderop, in

hangt de noordelijke wand er treurig bij. Het

2008 werd aangetroffen (Schute, 2009).

gewapend beton is hier grotendeels naar

Meer naar het oosten toe is in dit zuidpro-

buiten geslagen door de kracht van de explo-

fiel een andersoortige verstoorde laag te zien

sie en ‘leunt’ op de zwaar verbogen wapening.

(vullingnummer 8). Deze opvulling kan weinig anders zijn dan de vulling van de insteek. Het 17

intacte deel van de kazemat sluit aan op deze

De proefsleuven 4 en 5 sluiten op de zuidwestelijke hoek van de kazemat niet geheel aan. Deze hoek lijkt zwaar beschadigd. Of er van de opbouw ter plekke nog iets resteert, is niet geheel zeker.

40


In feite kan gesteld worden dat met de koepel het dak van de kazemat is geblazen. Aan de westzijde is een deel van de ingang teruggevonden, ongeveer 80 cm boven de grondplaat. Links van de ingang is nog een verfrest zichtbaar die de insteek van de loopgraaf lijkt te markeren (figuur 26), een loopgraaf die in het tegenoverliggende profiel is aangetroffen. Op de betonwand zijn net als bij de G16 de sporen van de bekisting zichtbaar waarbinnen het beton in lagen werd opgetrokken. De dikte van de lagen bedraagt ook hier zo’n 12 cm. Wel bleek er op het resterende beton verder niets zichtbaar; er zijn geen

Figuur 27. De troffel maakt duidelijk dat de betonnen opbouw van de G18 losgetrild is.

bouten of haken aangetroffen zoals bij de G16. De grondplaat steekt aan deze zijde tot circa 20 cm buiten het beton. In vlak 2 was goed de insteek te zien van de kuil die gegraven is om de kazemat verdiept te kunnen plaatsen. Deze insteek was aan alle drie de zijden van de kazemat goed zichtbaar en steekt zo’n 30 cm tot buiten de grondplaat. Opvallend was dat de opbouw min of meer los op de grondplaat staat; aan alle zijden kon eenvoudig een troffel tussen de grondplaat en de betonnen opbouw worden gestoken (figuur 27). Aan de oostzijde steekt de grondplaat slechts 5 à 10 cm buiten de opbouw. Hoewel minder waarschijnlijk dan wellicht gedacht, maken deze waarnemingen duidelijk dat de complete opbouw iets in oostelijke richting is verschoven door de klap van de explosie. De complete opbouw is niet door de wapening met de grondplaat verbonden, zoals bij de G16 werd waargenomen, maar van zichzelf door de zware wapening wel bij-

Figuur 28. De telefoonkabel onderlangs de G18.

zonder stevig en compact (ook al werd duidelijk dat met name bij de G18 het beton van

punt van de kazemat kon deze leiding niet

povere kwaliteit is; het verbrokkelt snel). Dat

worden vervolgd; de kabel is gebroken en het

de opbouw door de explosie in zijn geheel iets

andere uiteinde is niet aangetroffen. De kabel

verschuift, is dus niet onmogelijk.

loopt om de noordwesthoek van de kaze-

Langs de gehele westzijde van de kazemat

mat en loopt door een buis aan de noordzijde

is, los op de grond liggend, een telefoonkabel

naar binnen, richting koepel (figuur 29). Ook

aangetroffen (figuur 28). Op de zuidwestelijke

in proefsleuf 6 (zie hieronder) werd deze tele-

41


Figuur 29. Buis, ter bescherming van de telefoonkabel, net boven de grondplaat van de G18 aan de noordzijde.

foonkabel weer aangetroffen. De buis zit op 35

1), daar waar de insteek van de loopgraaf zicht-

cm hoogte boven de grondplaat. Waarom nu

baar werd. Op die manier werd tevens een pro-

aan de zuidzijde ook zo’n buis werd aangetrof-

fiel (coupe) aangelegd door het hoogteverschil

fen, is niet duidelijk.

tussen de vlakken 1 en 2 hiervoor te benut-

Aan de noordzijde kon de breedte van de

ten. In dit profiel was de vanaf vlak 1 nog 80

grondplaat worden bepaald: deze bedraagt

cm diepe loopgraaf zichtbaar (figuur 30)18. De

5,20 m. Opmerkelijk is overigens dat op een

diepte van de bodem correspondeert met de

aantal plaatsen kon worden geconstateerd dat

diepte van de ingang, in de zin dat de loopgraaf

de grondplaat niet perfect vierkant is, maar

iets dieper is ingegraven. De loopgraaf heeft

enkele kleinere hoeken kent (kaartbijlage 1).

een rechthoekig profiel met afgeronde hoeken.

Zoals hierboven al gesteld, is aan de noord-

In het profiel zijn 3 vullingen te onderscheiden.

zijde het beton naar buiten geklapt. Het hangt

Op de bodem is een 20 tot 40 cm dikke zandige

daar op de naar buiten verbogen wapening en

opvulling zichtbaar die ‘oploopt’ naar de randen

oogt als een grote massa verwrongen staal

van de loopgraaf (vulling 2). Deze vulling ken-

(kaartbijlage 1).

merkt zich door een 4 cm dikke humeuze band.

Aan de westzijde werd bij het aanleggen van

Aan de linkerzijde van het profiel is een verti-

het vlak de op deze plaats (aansluitend op

cale humeuze, bijna venige vlek zichtbaar; bij

de ingang) verwachte loopgraaf aangetroffen (spoornummer 8). Om die reden werd de proef-

18

De oorspronkelijke diepte t.o.v. het toenmalige maaiveld is slechts

sleuf iets naar het westen uitgebreid en in deze

te schatten omdat het maaiveld nu waarschijnlijk afwijkt van het

uitbreiding op een hoger vlak aangelegd (vlak

toenmalige maaiveld; dit t.g.v. het dichtstorten van loopgraaf en explosiekrater. De diepte wordt geschat op circa 1,2 m.

42


Figuur 30. Het profiel van de loopgraaf (spoor 8) aan de westzijde van de G18.

Figuur 31. Houtrest in situ in het vlak van de loopgraaf.

43


Figuur 32. Het negatief van de koepel aan de betonnen binnenzijde van de G18.

nadere inspectie bleek dit bijna volledig vergaan

vergelijking met het onderzoek van de loop-

hout te zijn. Op deze vulling bevindt zich een

graaf langs de stoplijn (Schute, 2009), bijna

vulling van betongruis en los metaal (vulling 1).

onmogelijk dat al het hout volledig is vergaan.

Deze vulling vult de loopgraaf tot een diepte van

Hergebruik, met name van de balken die de

circa 40 cm beneden vlak 1. Het lijkt er sterk op

wanden schraagden, lijkt aannemelijk.

dat de loopgraaf eerst op natuurlijke wijze deels

Op het laatste moment is in het oostprofiel ten

met zand is gevuld, erin gelopen of doordat de

oosten van de kazemat in het profiel een moge-

wanden erodeerden, en dat daarna de loopgraaf

lijk tweede loopgraaf waargenomen (spoor-

met het explosiepuin is opgevuld. Het betonpuin

nummer 9). Deze is door tijdgebrek alleen foto-

is afgedekt door een tweede zandlaag (vulling

grafisch gedocumenteerd. Het profiel is echter

0), die een sterk heterogeen, vlekkerig karak-

vrijwel identiek aan de westelijke loopgraaf. Het

ter heeft. Het is niet duidelijk van wanneer deze

is echter onduidelijk of dit nu daadwerkelijk een

vulling dateert. De datering van de vondsten

loopgraaf betreft. Met name de locatie is onver-

(hulzen) uit de verschillende vullingen geeft hier

wacht en roept vraagtekens op.

helaas geen uitsluitsel over. In vlak 1 was duidelijk de insteek van de loop-

Proefsleuf 6

graaf zichtbaar die in westelijke richting breder

Proefsleuf 6 is eigenlijk niet meer dan het

wordt of zelfs aftakt of splitst. Bij het verdie-

machinaal uitgegraven gat op de plek waar

pen van vlak 1 zijn sporadisch houtresten in

ooit de koepel zat. Er zijn enkele waarnemin-

situ aangetroffen (figuur 31). Het lijkt, zeker in

gen gedaan die door tijdgebrek alleen foto-

44


Figuur 33. Boomstronk met spandraad (foto: Ruurd Kok).

grafisch zijn gedocumenteerd. De proefsleuf

In de proefsleuf werden verder twee rechtop-

is tot op de grondplaat gegraven die op deze

staande buizen aangetroffen. Aan de noord-

plaats zwaar beschadigd is door de explosie.

zijde is zoals te verwachten weer de tele-

Het beton is min of meer tussen de wapening

foonleiding aangetroffen; een buis precies ter

uit geblazen of tot gruis verpulverd. De wape-

hoogte van de plek waar deze ook in het pro-

ning zelf is intact.

fiel van proefsleuf 5 is aangetroffen. De buis

Het negatief van de koepel bleek in het beton-

beschermt de telefoonkabel. Aan de oostzijde

nen restant (in het zuidoosten) nog deels

van proefsleuf 6 is een tweede buis aangetrof-

zichtbaar, inclusief de coating zoals die ook

fen; waarschijnlijk een buis van het ventilatie-

bij de G16 werd waargenomen. Afwijkend is

systeem dat diende om de gassen en rook van

echter dat er nauwelijks een bolling te zien is,

het machinegeweer af te voeren.

met andere woorden, het beton ‘knijpt’ niet of nauwelijks naar binnen (figuur 32 19). Dit zou

Overige waarnemingen

verklaard kunnen worden door het feit dat het

Net ten zuidwesten van de kazemat stond een

negatief bij de G16 dat van de verhoogde ach-

boomstronk waaromheen bij nadere inspectie

terrug moet zijn en daar dus logischerwijs de

een spandraad geslagen blijkt te zijn (figuur

koepel bijna helemaal heeft omsloten.

33). Deze spandraden zijn tijdens het graven van proefsleuf 5 gevonden (zie § 5.3.2). Zoals in § 5.2.2 al is gesteld, dienden ze om de

19

schragende balken van de loopgraaf onder

Cf. figuur 17.

45


Figuur 34. Clip met 5 Mannlicher-6,5 mm-patronen en een stukje groen textiel.

Figuur 35. Twee Nederlandse Schwarzlose-M.08patroonhulzen.

spanning te trekken, om daarmee inslagdruk

eens in het stort zijn 8 Mannlicher-6,5 mm-

en -golven van granaten naast de loopgraaf

hulzen of -patronen aangetroffen, de meeste

op te kunnen vangen. Dergelijke spandraden

hiervan op scherp. Vijf patronen waren nog in

werden om bomen geslagen en/of met speci-

de originele clip gevat. Hierop kleeft nog een

ale ankerblokjes verankerd. Van deze anker-

stukje groen textiel (figuur 34).

blokjes zijn er talloze aangetroffen tijdens de

Opvallend was de vondst in het stort van twee

aanleg van proefsleuf 1 bij de G16, maar ook

Nederlandse Schwarzlose-M.08-patroonhulzen

twee bij de G18 (zie eveneens § 5.3.2).

(figuur 35). Dit betreft munitie voor de mitrail-

Opvallend was verder het betonnen gootje dat

leur die in de koepel stond en dus klaarblijkelijk

op het betonnen restant van de kazemat is

daadwerkelijk is gebruikt. Voor de aanschaf van

aangetroffen. Een dergelijk gootje is ook op de

dit wapen werd eind 1908 ─ na 8 jaar wikken en

G16 aangetroffen en diende waarschijnlijk om

wegen ─ door de verantwoordelijke minister ein-

de ventilatiebuis die op het dak van de kaze-

delijk groen licht gegeven. Geld moet de door-

mat uitmondt, weg te geleiden.

slag hebben gegeven, want technisch was het wapen (toen al) inferieur aan de meeste concur-

5.3.2 Vondsten

rerende wapens. Wat betreft vuursnelheid ver-

Ook de vondsten die rond en in de G18 zijn

loor hij het van veel van zijn concurrenten. De

gedaan, kunnen in een aantal hoofdgroepen

fabriek gaf als specificatie op dat deze mitrail-

worden verdeeld. In de eerste plaats zijn dit de

leur 520-550 schoten per minuut (maximaal)

patroonhulzen of patronen. Verder zijn dat de

kon afvuren, maar uit proeven was gebleken dat

overige metalen objecten, het hout en de ove-

400-450 het feitelijke maximum was. Sommige

rige vondsten. De groepen worden hier kort

‘concurrenten’ haalden tussen de 500 en 550

behandeld. Uitgebreidere beschrijvingen staan

schoten per minuut, en gaven daarmee dus een

in bijlage 1.

20-25% dichter vuur af20.

Er zijn in totaal 13 Duitse Mauser-8x57-hulzen

In de vulling van de explosiekrater is in

aangetroffen. Hiervan zijn er 11 in het stort

proefsleuf 5 op diverse plaatsen het eerder

aangetroffen en 2 in de betonvulling van de

beschreven spandraad aangetroffen (zie figu-

loopgraaf aan de westzijde (respectievelijk

20

vondstnummers 19 en 24; bijlage 1). Even-

De tekst in deze alinea is vrijwel letterlijk ontleend aan de site van Stichting De Greb (www.grebbeberg.nl ).

46


ren 22 en 23). Ook is een etensblik van het Nederlandse leger aangetroffen (figuur 36). In proefsleuf 6 zijn in de vulling van de explosiekrater 2 buizen aangetroffen, waarvan er eentje is verzameld (vondstnummer 23). Deze buizen hebben een lengte van 1,5 à 2 m en zijn dubbel uitgevoerd. Dit voedt de gedachte dat dit ventilatiebuizen zijn geweest waardoor de warme giftige gassen van de Schwarzlose-mitrailleur werden afgevoerd. Door de dubbele uitvoering werd voorkomen dat de soldaten zich branden aan de buizen. Opvallend is dat beide buizen overlangs gespleten zijn (figuur 37). Dit heeft vermoedelijk met de explosie te maken. Het ven-

Figuur 36. Een etensblik van het Nederlandse leger.

tilatiesysteem zat uiteraard in de koepel (figuur 3), maar de afvoer zal onderlangs de koepel, die geen stalen bodem had (zie figuur 3), door het beton weer naar boven hebben gelopen. De ‘uitlaat’21 zat in het dak van de kazemat. Eveneens in proefsleuf 6 is een soort ‘kippengaas’ aangetroffen (vondstnummer 23). Dergelijk gaas werd gebruikt om loopgraven af te dekken, deels om eventuele (hand)granaten te laten wegstuiteren. Dit gaas werd ook bij het onderzoek langs de stoplijn aangetroffen (Schute, 2009). Ook bij het onderzoek naar de G18 zijn talloze (fragmenten van) balkjes en plankjes aange-

Figuur 37. Een overlangs gespleten dubbel uitgevoerde ventilatiebuis.

troffen (vondstnummers 8, 20, 25 en 26). Deze zijn in de vulling van de explosiekrater gevonden en in spoor 8, de loopgraaf aan de westzijde (figuren 30 en 31). Hier lagen de slecht geconserveerde houtresten nog in situ. Ook zijn, net als bij de G16, 2 betonnen ankerblokjes aangetroffen (vondstnummers 21 en 22). Op één van de blokjes was weer een tekst zichtbaar (zie ook § 5.2.2). En ook hier kon alleen met zekerheid worden gesteld dat ze in de Nederlandse taal zijn geschreven. 21

Deze uitlaat was mogelijk dubbel uitgevoerd; in nog bewaarde G-kazematten is dit goed te zien (zie figuur 4). De uitlaat is omgebogen en eindigt in een gootje, waarschijnlijk de afvoer van condensvocht. Zo’n gootje is zowel bij de G16 als de G18 nog te zien (zie figuur 20).

47


48


6

Synthese, evaluatie en aanbevelingen 6.1 Synthese De archeologische inspectie van de bouwfysische staat van de 2 kazematten of wat daarvan resteert, maakte goed duidelijk dat archeologisch onderzoek van dit soort objecten of elementen een meerwaarde heeft. In essentie kan worden gesteld dat, hoewel er veel bekend is over de Tweede Wereldoorlog in het algemeen, archeologisch onderzoek aan deze kennis informatie toevoegt, maar wellicht niet precies op de manier zoals je dat zou verwachten. In de evaluatie (§ 6.2) wordt daar wat dieper op ingegaan. Tijdens beide onderzoeken ontvouwde

Na de meidagen van 1940 hebben de

zich de ‘levensloop’ of ‘biografie’ van

Duitsers een springlading op de bodem

de kazematten. Er zijn op strategi-

van de gietstalen koepels aangebracht.

sche posities op de flank van de Greb-

De explosie heeft, zo werd bij de G16

beberg met de hand gaten gegraven

gemeten, een 7 cm diep gat in de grond-

in de pleistocene zandbodem om de

plaat geslagen en de opbouw bijna vol-

kazematten verdiept te kunnen aanleg-

ledig verwoest. Alleen het zuidwestelijke

gen. De schopsteken van deze gaten

kwart (een deel van de verhoogde rug)

waren bij de G16 nog zichtbaar. Hierop

is blijven staan en steekt heden ten dage

is een plaat beton gestort van onge-

boven de grond uit. Bij de G18 is ook

veer 5x5 m. Op een eerste laag beton

ongeveer een kwart blijven staan, en wel

van de opbouw zijn de gietstalen koe-

het zuidoostelijke. Hier werd echter dui-

pels geplaatst en verankerd. Op deze

delijk dat de betonnen opbouw rondom

koepels is een coating aangebracht,

bewaard is tot een zekere hoogte. De

waarna ze langzaam in gewapend beton

gehele opbouw lijkt losgetrild te zijn door

zijn gevat door deze in lagen van zo’n

de explosie; ook was een bijna fraai cra-

12 tot 15 cm in bekisting op te trek-

quelé te zien dat een goede indruk geeft

ken. De wapening bestaat uit verticaal

van de kracht en richting van de explo-

en horizontaal gevlochten staal. De

sie. Bij de G16 bleek het resterende

ingang van de G16 bevindt zich aan de

kwart iets boven de grondplaat van z’n

achterzijde (westzijde), waar een ver-

fundament gerukt en helt nu iets in oos-

bindingsloopgraaf aansluit op het com-

telijke richting. Vrijlegging van de resten

mandocentrum in de ijskelder iets naar

van de G16 en G18 bracht constructie-

het noordoosten. De ingang van de G18

details aan het licht zoals het ventilatie-

ligt eveneens aan de westzijde; de loop-

systeem en de telefoonleiding. Tussen

graaf loopt waarschijnlijk zuidelijk om de

beide kazematten zitten in de plaatsing

kazemat heen en sluit aan op de S17.

hiervan duidelijke verschillen.

49


De explosiekraters, en ook de bij de G18 aan-

maar dat dergelijk onderzoek ook daadwer-

getroffen loopgraaf, zijn uiteindelijk met zand

kelijk iets toevoegt aan onze kennis over het

en betonpuin weer dichtgeschoven. De vonds-

verleden. Systematisch archeologisch onder-

ten die in de vulling van de G16 zijn aange-

zoek naar de Tweede Wereldoorlog heeft tot

troffen, met name de Britse legerschoen en

dusverre amper plaatsgevonden. Sporen en

de ontsteking van een Britse granaat, maak-

resten uit deze periode zijn bijvangst of toe-

ten duidelijk dat de krater waarschijnlijk na de

valsvondst, nooit de focus van onderzoek. Het

Tweede Wereldoorlog is dichtgeschoven. Dit

onderzoek dat RAAP langs de N225 op de

past in het historische beeld: veel sporen uit

Grebbeberg heeft uitgevoerd, is hierop voor-

de Tweede Wereldoorlog werden na de oorlog

alsnog een zeer zeldzame (eerste?) uitzonde-

opgeruimd; de Duitsers hadden hier tijdens de

ring (Schute, 2009).

oorlog weinig reden voor.

Samenvattend geeft Kok 4redenen waarom

Waar de graafwerkzaamheden geen licht op

archeologisch onderzoek naar sporen en

wierpen, was het ‘leven’ in de gietstalen koe-

resten uit de Tweede Wereldoorlog een meer-

pels; dat is uiteraard niet onlogisch. Deze

waarde kan hebben. In de eerste plaats kan

zijn opgeblazen, afgevoerd en omgesmolten.

dergelijk onderzoek een aanvulling vormen op

Vondstmateriaal uit de vulling van de explo-

historisch onderzoek. In dat licht kan worden

siekrater zegt strikt genomen ook niet veel,

opgemerkt dat van de Tweede Wereldoorlog

aangezien deze vondsten niet meer in context

weliswaar veel bekend is, maar dat aan de

liggen. Wel konden vondsten van de bodem

geschiedschrijving over de Slag om de Greb-

van de loopgraven hier iets over zeggen. Bij

beberg wel degelijk nog iets kan worden toe-

de G16 kon hiervan de bodem niet vrijgelegd

gevoegd. Zo is bekend waar kazematten lagen

worden, maar bij de G18 is dit over een klein

en wat voor typen dat waren, maar van het

deel wel gebeurd. Dit leverde talloze vondsten

leven in die kazematten of in de loopgraven

op, maar geen te herleiden persoonsgebonden

is weinig bekend. Zo is ook niet goed bekend

materiaal. Dat dit goed mogelijk is, lijkt zonder

welke militaire infrastructuur er over de Greb-

meer duidelijk.

beberg ligt. Of wat hiervan nog fysiek resteert. Specifiek van de gietstalen koepelkazematten is wel bekend hoe ze eruit zouden moeten

6.2 Evaluatie

zien, maar niet hoe ze er daadwerkelijk uitzien

Er is in Nederland nog nooit een (gietsta-

(tot in het grootste detail zoals de telefoonlei-

len koepel)kazemat op archeologische wijze

ding of het ventilatiesysteem). Evenmin hoe

opgegraven of zoals in dit geval, op archeolo-

ze zijn opgeblazen en weer opgevuld, en door

gische wijze geïnspecteerd. Zoals reeds in de

wie. De historische werkelijkheid krijgt door

inleiding is aangegeven, heeft dit onderzoek

archeologisch onderzoek een heel nieuw per-

een functie in de discussie over nut en nood-

spectief: die van de biografie van het object.

zaak van archeologisch onderzoek naar resten

Ook kan archeologisch onderzoek richting

en sporen uit de Tweede Wereldoorlog.

geven aan historisch onderzoek. Zoals hierbo-

Deze discussie heeft met het artikel van Ruurd

ven deels aangestipt, kan het interessant zijn

Kok in de Archeobrief (‘Oorlogsverleden op de

de fysieke militaire infrastructuur (kazemat-

schop’) een aanvang genomen (Kok, 2009).

ten, overige versterkingen en hun verbindende

Kok stelt dat deze periode niet alleen formeel

elementen zoals loopgraven en telefoonleidin-

tot het werkveld van de archeologie behoort,

gen) te vergelijken met de hieraan ten grond-

50


slag liggende commandostructuur of de hier

Ook werd duidelijk dat mobilia maar ook feite-

weer aan ten grondslag liggende tactische

lijke resten van de kazematten en loopgraven

overwegingen. Een ander goed voorbeeld

een enorme zeggingskracht hebben op het

toont het onderzoek langs de Roggeakker; de

publiek. De Tweede Wereldoorlog leunt zeer

daar liggende antitankversperring is een Duits

dicht aan tegen de beleving van de burger. Het

element en was daarom niet bekend (Schute,

raakt bijna iedereen en is in sommige opzich-

2009), wat meteen duidelijk maakt dat de

ten een beladen onderwerp. Dat geldt zeker

beeldvorming over de Grebbeberg vooral uit

voor de Grebbeberg. Het viel op dat bij beide

Nederlandse bronnen wordt opgebouwd.

onderzoeken naar de G16 en de G18, maar

Van het zeer beperkte timeframe van de fei-

ook bij het onderzoek op de Roggeakker, als

telijke slag resteren slechts gevechtsversla-

vanzelf veel geïnteresseerden naar de sporen

gen die zijn opgesteld door mannen die in een

en vondsten kwamen kijken en dat ook de pers

extreme situatie hebben verkeerd. Dan zijn

hierin zeer geïnteresseerd was. In het opgra-

archeologische data inderdaad neutraal en

ven zelf ligt op die manier een beleving beslo-

objectief te noemen. Bij het onderzoek naar

ten die, mits ethisch goed verantwoord, een

de G16 en de G18 zijn hier weinig sporen van

‘nut’ op zichzelf kan vormen.

gevonden; dit was echter ook niet de verwachting gezien het feit dat de koepels opgeblazen zijn. Duidelijk werd wel dat hier structureel

6.3 Aanbevelingen

onderzoek naar kan worden gedaan door bij-

Naar aanleiding van de nu uitgevoerde onder-

voorbeeld (zoals bij de G18) de bodems van

zoeken op de Grebbeberg dringen zich vragen

loopgraven systematisch te onderzoeken.

op als: ‘wat ligt er allemaal nog aan sporen uit

Ook kan met een systematische metaaldetec-

de Tweede Wereldoorlog, wat is de waarde

tie veel gevechtsinformatie zichtbaar worden

ervan en wat moeten we ermee?’ Er blijkt bij

gemaakt.

de opdrachtgever behoefte te bestaan aan

Een laatste reden die Kok noemt, is dat het

een ruimer toetsingskader in de keuze van te

bodemarchief nieuwe informatie oplevert. Dit

ontsluiten elementen. Het besef groeit dat er

is evident. Het was bijvoorbeeld niet bekend

geen goed overzicht is van wát er zich eigen-

dat er aan de westzijde van de G16 en G18

lijk open in de bodem van de Grebbeberg

een loopgraaf lag, hoewel deze bij de G18 op

bevindt en wat dit ‘waard’ is.

die plaats werd vermoed. Ook van de feitelijke

Het onderzoek aan de G16 en de G18 maakt

constructie (bijvoorbeeld bekisting, telefoon,

duidelijk dat er verhalen ontsloten kunnen

ventilatie, coating op de koepel) werden vele

worden. Met een simpele archeologische

kleine details zichtbaar. De vraag of dergelijke

inspectie wordt duidelijk hoe de kazematten

details nu daadwerkelijk iets toevoegen aan

zijn gebouwd, kan licht geworpen worden op

de geschiedschrijving mag gesteld worden. In

het gebruik ervan tijdens de meidagen van

een iets ruimere context bezien herbergt het

1940 en kan het einde van de kazematten in

bodemarchief echter een schat aan informa-

detail worden geschetst, de explosie en uitein-

tie, met name daar waar het verbanden tussen

delijk de ‘ruiming’ door de Nederlanders.

elementen betreft (loopgraven, leidingen) of

Bij de onderzoeken langs de provinciale weg

sporen van de feitelijke slag (materiaal van de

(Schute, 2009) en beide kazematten zijn

bodem van loopgraven, metaalsporen).

vondsten gedaan die een bijzondere zeggingskracht hebben, wellicht meer dan een mooi

51


opgepoetst geweer of een bewaard uniform in

moeten zijn op behoud van dit militair erf-

een museum. De contextuele waarde van bij-

goed. Ook bosbeheer kan bodemverstoring

voorbeeld de tandenborstel die op de bodem

tot gevolg hebben; schatgraverij heeft dat

van de loopgraaf langs de stoplijn werd aan-

zeker. In het bos zijn de putjes die de schat-

getroffen, de Britse schoen uit de explosiekra-

gravers hebben achtergelaten goed zichtbaar.

ter van de G16 en de tekstfragmenten op de

Niet elke schatgraver heeft direct kwaad in de

ankerblokjes van de spandraden van de loop-

zin; ook uit onwetendheid kan veel vernield

graven bij de kazematten is bijzonder groot en

worden. Voorlichting en samenwerking kan in

roept om die reden directe emotie op.

die zin al veel betekenen.

Het verhaal wordt completer als het verband

In het kader van duurzaam behoud en beheer

tussen de losse elementen zichtbaar wordt

zou bovendien beseft moet worden dat met

gemaakt. Nu liggen er op de Grebbeberg

name de loopgraven zeer kwetsbaar zijn en

dankzij de inspanningen van Stichting De Greb

dat het nog aanwezige hout in deze loopgra-

een paar gerestaureerde kazematten en een

ven in zeer snel tempo aan het verdwijnen is.

stuk gereconstrueerde loopgraaf. Het infor-

In de tweede plaats zou de verdere toeris-

matiecentrum moet het verband tussen deze

tisch-recreatieve en educatieve ontsluiting

elementen duidelijk maken. De ruimtelijke ver-

van de Grebbeberg, zoals gesteld een icoon

spreiding van kazematten, loopgraven, ver-

in de Nederlandse geschiedenis, gericht

sperringen en stellingen is echter de fysieke

moeten en kunnen zijn op het beleefbaar en

weerslag van de strategie die de Nederlanders

zichtbaar maken van bovengenoemde patro-

hadden ontwikkeld om de Grebbeberg te ver-

nen. In feite is dit een prachtige kans. In hoe-

dedigen tegen de Duitsers. Simpel gezegd, er

verre hierbij aan ontgraving en reconstruc-

ligt een denken en een patroon aan ten grond-

ties gedacht moet worden is een vraag. Inzet

slag. De verbanden tussen de losse elementen

zou eigenlijk moeten zijn dit te beperken, en

zijn in de vorm van bijvoorbeeld loopgraven en

tegelijkertijd toch door een creatieve inrich-

telefoonleidingen nog aanwezig in de bodem.

ting het verhaal wel in volledigheid zichtbaar

Ook van het feitelijke verloop van de Slag in

maken. Een inrichting waaraan voorwaarden

de meidagen van 1940 zitten sporen in de

gesteld dienen te worden: de Grebbeberg is

omgeving. Bekend is bijvoorbeeld, uit onder-

in de eerste plaats een natuurgebied en een

zoek in de Verenigde Staten, dat de versprei-

gedenkplaats.

ding van kogels en hulzen duidelijk kan maken

Om een en ander te kunnen realiseren is het

hoe een slag in detail is verlopen. Zo moest

van groot belang te weten waar wat zit. Dit

het historische beeld van Generaal Custer’s

klinkt eenvoudig, maar vergt kennis en inspan-

last stand op basis van dergelijk onderzoek

ning. Door Stichting De Greb zijn al deels de

bijgesteld worden. Het was simpelweg te sim-

beschikbare historische bronnen ontsloten en

plistisch om het daarmee een heroïsche lading

is informatie verzameld over aanwezige (even-

te geven. Hoewel niet direct de bedoeling, zou

tueel vernielde) resten uit de Tweede Wereld-

ook op de Grebbeberg dergelijk onderzoek uit-

oorlog. Dit zou systematisch in kaart gebracht

gevoerd kunnen worden.

kunnen worden en in een GIS-omgeving

Maar het besef dat de Grebbeberg in fysieke

verder geïnventariseerd. Een veldinspectie als

zin een militaire infrastructuur herbergt, heeft

controle en aanvulling – wat is er verder in het

wellicht implicaties en betekenis. In de eerste

bos zichtbaar en/of wat is er van de bekende

plaats zou het beheer van de gronden gericht

resten over? – geeft uiteindelijk een volledig

52


overzicht over alle nog aanwezige resten. Dit kan als blijvende input dienen voor alle verdere eventuele beheers- en inrichtingsmaatregelen. In dit opzicht kan gewezen worden op de initiatieven die vanuit RAAP Archeologisch Adviesbureau met gebruik van CHS-gelden (Cultuurhistorische Hoofdstructuur) van de provincie Utrecht worden ontplooid. Ook zouden de gemeente Rhenen en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed hun verantwoordelijkheid kunnen nemen. Aanwijzing van Rijksmonumenten gebeurt op dit moment reactief, de bedreigingen vanuit de ruimtelijke ontwikkeling volgend. Wanneer echter de Grebbeberg met de daar aanwezige resten en sporen uit de Tweede Wereldoorlog in samenhang worden gewaardeerd naar de archeologisch letteren der kunst, dan is vrijwel zeker de uitkomst dat dit hele slagveld als archeologisch monument beschermd dient te worden. Opgemerkt moet worden dat een deel van de Grebbeberg al een zekere bescherming geniet. Juridisch redengevend hiervoor zijn echter de daar aanwezige prehistorische of Middeleeuwse resten. Herwaardering zou tot uitbreiding en aanpassing van deze status en begrenzing moeten leiden. Op dit moment zet de gemeente Rhenen de eerste stappen op weg naar de formulering van archeologisch beleid. Aandacht voor de Grebbeberg en bovengenoemde aanbevelingen zou hierin een plaats kunnen krijgen.

53


54


Literatuur Visser, H.R. & J.S. van Wieringen, 2002.

Anonymus, 1941. Denkschrift über die nie-

Kazematten in het Interbellum. Vesting-

derländische Landesbefestigung. Berlijn.

bouwkundige bijdragen. Buijten & Schip-

Blijdenstijn, R., 2005. Tastbare tijd. Cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht.

perheijn, Amsterdam / Stichting Menno

Provincie Utrecht, Utrecht.

van Coehoorn, Amsterdam.

Boer, P.C. de, 2009. Quickscan plangebied Heimersteinselaan-Cuneraweg, Kazemat G16 en G18 te Rhenen. Milieudienst Zuidoost-Utrecht, Zeist. Jong, J. de, 1970. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 19391945. Deel 3, mei ‘40. Staatsuitgeverij, ’s-Gravenhage. Kok, R.S., 2009. Oorlogsverleden op de schop. De noodzaak van archeologie van de Tweede Wereldoorlog. In: Archeobrief 2009-2, pp. 13-21. Koninklijke Militaire Academie, 1935. Verzameling van Pionier-technische Gegevens, No. 33. Koninklijke Militaire Academie, Breda. Penders, A.F.J. & A. van der Wiel, 1952. De strijd op Nederlands grondgebied tijdens Wereldoorlog II. ’s-Gravenhage. Provincie Utrecht, 2006a. De Grebbelinie boven water! Gebiedsvisie voor de Grebbelinie, deel 1: Hoofdrapport. Provincie Utrecht, Utrecht. Provincie Utrecht, 2006b. De Grebbelinie boven water! Gebiedsvisie voor de Grebbelinie, deel 2: Uitvoeringsprogramma. Provincie Utrecht, Utrecht. Schute, I.A., 2009. Plangebied fietspad N225, gemeente Rhenen. Archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek (kartering en waardering). RAAP-rapport 1864. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp.

55


Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Figuur 1.

Figuur 15. Leren Britse legerschoen in de

De ligging van de G16 en de G18

vulling van de explosiekrater van de G16.

ten opzichte van de verschillende linies op

Figuur 16. Het restant van de G16; in het

de Grebbeberg tijdens de Tweede Wereldoorlog. In tinten blauw de Nederlandse

restant van de verhoogde rug is de bolling

linies (in donkerblauw de stoplijn) en in

van de weggeblazen koepel als negatief zichtbaar.

tinten rood de Duitse opmars. Figuur 2.

Figuur 17. Blik op de wapening en het ven-

De Grebbelinie (ontleend aan Blij-

tilatiesysteem achter de weggeblazen

denstijn, 2005). Figuur 3.

koepel van de G16.

Schematische doorsnede van een

Figuur 18. De op het dak van de G16 uit-

gietstalen koepelkazemat. Figuur 4.

mondende ventilatieschacht; het beton-

Een volledig bewaarde en geres-

taureerde gietstalen koepelkazemat bij

nen gootje diende voor de afvoer van

Vlissingen (bron: www.stichtingsporenvan-

condensvocht. Figuur 19. Het olievat in de vulling van de

deoorlog.nl). Figuur 5.

explosiekrater van de G16.

Een door de Duitsers opgeblazen

Figuur 20. De stalen handgreep die boven de

koepelkazemat. Figuur 6.

ingang van de G16 zat.

De ijskelder nabij de G16 waarin

Figuur 21. De zeven betonnen anker-

een commandopost heeft gezeten. Figuur 7.

blokjes die in het puin van de G16 zijn

Het betonnen restant van de G16

aangetroffen.

is volledig van zijn fundament gerukt door

Figuur 22. Spandraad om loopgraaf onder

de explosie. Figuur 8.

druk te zetten.

De sporen van de bekisting waarin

Figuur 23. Schematische weergave van de

de G16 is opgetrokken. Figuur 9.

constructie van een loopgraaf; links is

De sporen van de ophanging van

een ingegraven spandraad te zien (bron:

het telefoonkastje.

Koninklijke Militaire Academie, 1935).

Figuur 10. Een restant van de in beton

Figuur 24. Eén van de betonnen ankerblokje

gegoten telefoonleiding onder het

met een tekstfragment eraan gekleefd (de

telefoonkastje.

afbeelding is gespiegeld).

Figuur 11. Gepaarde omgeslagen metalen

Figuur 25. Het craquelé veroorzaakt door de

pennen in de westflank van de G16.

explosie in de zuidwand van de G18. Net

Figuur 12. Het vlechtwerk van de wapening

boven de grondplaat is een buis zichtbaar,

vlak boven de grondplaat van de G16.

waarschijnlijk ter bescherming van de

Figuur 13. Schopsteken onder de grondplaat

telefoonkabel (cf. figuur 14).

van de G16.

Figuur 26. Verfrestant naast de ingang die de

Figuur 14. Buis, waarschijnlijk ter bescher-

insteek van de loopgraaf markeert.

ming van de telefoonkabel, net boven de grondplaat van de G16.

56


Figuur 27. De troffel maakt duidelijk dat de betonnen opbouw van de G18 losgetrild is. Figuur 28. De telefoonkabel onderlangs de G18. Figuur 29. Buis, ter bescherming van de telefoonkabel, net boven de grondplaat van de G18 aan de noordzijde. Figuur 30. Het profiel van de loopgraaf (spoor 8) aan de westzijde van de G18. Figuur 31. Houtrest in situ in het vlak van de loopgraaf. Figuur 32. Het negatief van de koepel aan de betonnen binnenzijde van de G18. Figuur 33. Boomstronk met spandraad (foto: Ruurd Kok). Figuur 34. Clip met 5 Mannlicher-6,5 mmpatronen en een stukje groen textiel. Figuur 35. Twee Nederlandse SchwarzloseM.08-patroonhulzen. Figuur 36. Een etensblik van het Nederlandse leger. Figuur 37. Een overlangs gespleten dubbel uitgevoerde ventilatiebuis. Tabel 1.

Archeologische tijdschaal.

Bijlage 1. Vondstenlijst. Kaartbijlage 1. Resultaten van de archeologische inspectie van de gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg, gemeente Rhenen.

57


58


Bijlage 1: Vondstenlijst

59

Project

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

Vondstnr (V)

1

2

3

4

5

6

60

7

8

G18

G16

G16

G16

G16

G16

G16

G16

Kazemat

4

BV

1

1

1

2

1

1

Put

5

2

1

1

1

1

1

1

Spoor

8

4

4

3

0

4

0

Vulling

Roodbakkend geglazuurd Pijpensteeltje Dakteer loopgraaf Groen glas, flesje Hout van loopgraaf

KER KER XXX GLS OPH

Scherf schokbuis van een britse granaat 2 Delen van jachthagelpatronen Zinken plaatje 10x10cm Onbekend object verchroomd Ferrometalen scherf van buis (?) Huls Duits Mauser-8x57 standaard patroon 1 scherpe Nederlandse Mannlicher-6,5-patroon met afgebroken punt.

MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX

Ferrometalen dop van buis (mogelijk telefoonleiding of ontluchting kazemat).

Stukje drijfband

MXX

MXX

Ferrometale ‘dop’ met schroefdraad- 7cm doorsnee.

Teer?

Schoen

Baksteen

Scherven van ferrometalen “buis” met tekenen van grote vernietigigingskracht van de explosie.

MXX

XXX

ODL

KER

MXX, GLS

Scherf van een schokbuis (ontsteker artilleriegranaat). Brits, type ‘No119’, inscriptie “URT 3 B”

Handgevormd, IJzertijd

KER

MXX

3 Spijkers 16 cm lang

Determinatie

MXX

Materiaal

kan een poging zijn de patroon onklaar te maken door punt af te breken.

Bij uitgraven t.h.v de koepel / oostzijde

Opmerking

P316

12uur

S*

3uur

9

6uur

38

9uur

RAAP-RAPPORT 2127

De gietstalen koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg Een archeologisch onderzoek (Gemeente Rhenen)

61

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK2

RHKK3

13

14

15

16

17

18

RHKK2

11

RHKK2

RHKK2

10

12

G18

RHKK2

9

G18

G16

G16

G16

G16

G16

G16

G16

G16

Kazemat

Project

Vondstnr (V)

5

1

1

1

3

1

BV

stort

1

4

Put

5

1

4

4

1

4

2

1

5

Spoor

8

0

4

0

8

Vulling

Spijker Scherfje van drijfband artilleriegranaat

MXX MXX

beton

Betonnen vatting stalen toegangsluik.

Vermoedelijk “de handgreep” boven de toegangsdeur van de kazemat

Stukjes houtskool

OPH MXX

Dakteer loopgraaf

Hout van de loopgraaf

Olievat

XXX

OPH

XXX

Hout van de loopgraaf

Scherf ferrometaal met schroefdraad aan een zijde

MXX

OPH

Betonijzer (wapening beton van kazemat)

beton

Nederlands 6,5mm Mannlicher-huls

1 Patroonhuls vermoedelijk Duits 8x57 Staalhuls

MXX

MXX

3 Patroonhulzen Duits Mauser-8x57

MXX

Nederlands 6,5mm Mannlicher-huls

Ferrometalen scherf met schroefdraad

MXX

MXX

Stukje uit onsteker van artilleriegranaat

MXX

Vermoedelijk: Ankerblokjes voor spandraden van de beschoeïng van de loopgraven.

Ferrometale draden uit de beschoeing van de loopgraaf (vermoedelijk)

MXX

beton

Metalen scherven, vertonen sporen van brisantie.

Stuk hout 25x15 cm.

OPH MXX

Determinatie

Materiaal

Gevonden ter hoogte van loopgraaf.

Afkomstig uit omgeving

Afkomstig uit omgeving

Gebroken en zwaar gecorrodeerd. Ander type staal. Kan uit andere periode van de oorlog komen.

Op 3 blokjes is doordruk van bedrukt papier zichtbaar

Opmerking

26

37

P198

P316

12uur

37

S*

3uur

X50

0

9

6uur

99

39

38

9uur

RAAP-RAPPORT 2127


Kazemat

G18

Project

RHKK3

Vondstnr (V)

19

Stort

Put

Spoor

Vulling

Clip met 5 Nederlandse Mannlicher-6,5mm-patronen voor het Mannlicher - textiel afdruk zichtbaar in de corrosie

11 Duitse 8x57 hulzen -zie bodemstempels -groene lak om slaghoedje Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Duitse 8x57-patroonhuls Nederlandse Schwarzlose-huls (ondersteuningswapen) Nederlandse Schwarzlose-huls (ondersteuningswapen) Nederlandse patroonhuls Nederlandse patroonhuls

1 Scherpe patroon 6,5-Mannlicher

onbekend Granaatscherf

MXX

MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX

MXX

MXX MXX

MXX

MXX MXX

1 Stuk hout van loopgraaf

OPH MXX

Determinatie

Materiaal

relatief goeie staat: de clips zijn erg corrosiegevoelig en komen vaak niet meer aan een stuk uit de grond.

Opmerking

62

28

28

25

29

29

P316

P316

P315

P315

P316

P151

P315

P316

P316

P316

P316

12uur

afwezig

afwezig

25

29

29

S*

S*

S*

S*

S*

S*

S*

S*

S*

S*

S*

3uur

X50

A65

A60

0

9

9

9

3

9

3

3

9

9

9

9

6uur

afwezig

afwezig

12

8

38

38

38

36

38

36

36

38

38

38

38

9uur

RAAP-RAPPORT 2127


63

RHKK3

RHKK3

RHKK3

RHKK3

RHKK3

25

26

27

28

29

RHKK3

23

RHKK3

RHKK3

22

24

G18

RHKK3

21

G18

G18

G18

G18

G18

G18

G18

G18

G18

RHKK3

20

Kazemat

Project

Vondstnr (V)

6

5

6

5

5

5

6

5

BV

5

Put

5

5

5

8

8

8

5

5

6

8

Spoor

0

2

0

1

2

3

3

onb

Vulling

Mauser-8x57-patroonhuls (afgevuurd)

MXX

MXX

MXX

Metalen klomp met beton

Voedselblik

Metalen t-stuk (?) in beton gevat

1 Stuk hout

OPH MXX

1 Buis met schroefdraad, open geklapt

MXX

XXX

Mauser-8x57-patroonhuls (afgevuurd)

MXX

Metalen strips met kleine gaten: mogelijk strips om bekisting te versterken.

MXX

2 Stukjes zilverpapier

1 Ventilatiebuis, dubbele buis

MXX

MXX

Stuk kippengaas, vermoedelijk gebruikt voor de bescherming van de stelling

MXX

Stukje kippengaas (15x6cm).

Diverse fragmenten of scherven metaal, met een onregelmatige vorm.

MXX

MXX

Schroefdop van ferrometaal met olieachtig groen/ gele laag aan binnenzijde. Geeft een chemische geur af. Dop van een Verfblik?

2 Spandraad

MXXX MXX

Vermoedelijk een verankeringsblokje voor spandraden van de beschoeing van de loopgraaf

Verankeringsblokje voor spandraden. Tekst zichtbaar aan één zijde, vermoedelijk afdruk van krant

1 Houten balk

Determinatie

beton

beton

OPH

Materiaal

achtergelaten (te groot), alleen foto

Vermist

Het kippengaas kan gebruikt zijn voor de bescherming tegen handgranaten van de stelling.

De scherpe gekartelde zijden doen denken aan brisantwerking.

Aan een zijde steekt een gecorrodeerd eind draad uit het blokje

Opmerking

P315

P316

12uur

S*

S*

3uur

6

9

6uur

38

38

9uur

RAAP-RAPPORT 2127



64

Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg Gemeente Rhenen

www.raap.nl

RAAP RAPPORT 2127 | Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg | Gemeente Rhenen

RAPPORT 2127

Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg

Recommend Documents