Amsterdam, stadwandeling langs de oudste grenzen van de stad, en meer… 1. Het begin De wandeling begint bij Star Ferry, het restaurant van het Nieuwe Muziekgebouw aan ’t IJ. Auto parkeren is hier geen probleem. Van hieruit lopen we naar de nieuwe bibliotheek aan de oostzijde van het centraal station. Dit gebouw is een bezichtiging meer dan waard. Van hieruit lopen we een rondje Amsterdam: we volgen zoveel mogelijk de oude stadsgrens van ca. 1380, van Zeedijk, via Jodenbreestraat en Oude Manhuispoort, naar de Dam en de Nieuwezijdskolk. Anders gezegd: van Oude Kerk, via de Zuiderkerk naar de Nieuwe Kerk.
2. De nieuwe bibliotheek De nieuwe centrale bibliotheek is ontworpen door Jo Coenen. Het gebouw heeft een open uitstraling met veel uitzicht op de stad. Er is veel aandacht voor functie als ontmoetingsplaats, plek om te studeren of spelletjes te spelen op internet. Naast het restaurant op de bovenste verdieping valt ook elders in een café drinken te halen. De collectie van de centrale bibliotheek omvat veel materiaal dat weinig met boeken te maken heeft zoals cd's, dvd's, tijdschriften en bladmuziek. Van de tien etages is slechts de helft van één etage ingeruimd voor Nederlandstalige fictie. Gegevens met betrekking tot de nieuwe centrale bibliotheek:
• • • • • • • •
Vloeroppervlak 28.500 m2. In dit opzicht wordt hij soms de 'grootste openbare bibliotheek van Europa' genoemd.[2] geopend op 7 juli 2007 ('070707') Annie M.G. Schmidt Jeugdtheater (45 zitplaatsen) Theater van 't woord (270 zitplaatsen) 4 vergaderzalen 2 Musea (Gerard Reve Museum en Bibliotheekmuseum) vele bijzondere collecties als Boudewijn Büchcollectie, Vestdijkcollectie, Amsterdamcollectie La Place is de uitbater van de horeca in dit gebouw, onder andere op de bovenste etage met een panoramaterras
Kort na de opening vond een professionele gewapende overval plaats waarbij twee geldkluizen werden buitgemaakt. De politie loste de zaak op en arresteerde de daders een maand na de overval. Één van de overvallers werkte bij de beveiliging van de bibliotheek. Op 16 februari 2008 werd de miljoenste bezoeker sinds de opening op de nieuwe locatie verwelkomd.[4] Een jaar na de opening werd bekendgemaakt dat het aantal bezoekers in het afgelopen jaar is verdubbeld tot 1,6 miljoen. Ook is het aantal leden met 10.000 toegenomen tot 40.000. Vanuit de bibliotheek lopen we naar de Prins Hendrikkade en slaan linksaf de Zeedijk op. Hier begint de stadsgrens van ca. 1380 en starten we onze wandeling. We lopen naar de Oude Kerk.
3. Oude Kerk De Oude Kerk is het oudste nog bestaande gebouw van Amsterdam en bevindt zich aan het Oudekerksplein in het stadsdeel Amsterdam-Centrum. De kerk werd (waarschijnlijk in 1306) gewijd aan de heilige Nicolaas, bisschop van Myra, door Guy van Avesnes, de bisschop van Utrecht. Tot de Alteratie heette de kerk dan ook de Sint Nicolaaskerk. Sint Nicolaas was onder meer de patroon van de zeelieden en werd vooral in havensteden vereerd. In september 2006 werd het 700-jarige gebruik van deze kerk gevierd. Ter gelegenheid hiervan werd op 17 september een replica teruggehangen van het tijdens de Beeldenstorm van 1566 verdwenen Angelusklokje in het kleine torentje boven op het kerkdak.
Het interieur van de Oude Kerk. Foto: bmz.amsterdam.nl.
13e eeuw Op de plaats waar de Oude Kerk staat, stond in de 13e eeuw een kleine houten kapel met een begraafplaats. Bekend is dat in 1280 de pastoor van Amestelle (het huidige Ouderkerk) de zorg heeft voor twee kerken. Vermoedelijk was de tweede, aan Ouderkerk ondergeschikte kerk, de (Oude) Kerk in Amsterdam. De kerk in Ouderkerk is de moederkerk, maar de dochter te Amsterdam groeide haar in korte tijd boven het hoofd. In 1334 werd Amsterdam een zelfstandige parochie, dat wil zeggen kreeg een eigen pastoor, en werd de Oude Kerk de parochiekerk van Amsterdam. Hieraan kwam in het begin van de 15e eeuw een einde toen het westelijk deel van de stad een eigen parochie kreeg: de Nieuwe Kerk. Sindsdien sprak men van de Oudekerks- en Nieuwekerkszijde, wat spoedig verkort werd tot Oude- en Nieuwezijde. De Oude Kerk bleef voorlopig de hoofdkerk van Amsterdam. De stadsbranden van 1421 en 1452 hebben de Oude Kerk niet gedeerd. Bouwgeschiedenis De Oude Kerk heeft een rijke bouwgeschiedenis. In de tweede helft van de 13e eeuw werd de houten kapel vervangen door een stenen zaalkerk. Na 1300 bouwden de Amsterdammers een ruime hallenkerk: een driebeukig gebouw met smalle, maar even hoge zijbeuken en een klein, rechthoekig koor, waarschijnlijk in romaanse stijl. Voor zover bekend is het de eerste hallenkerk in Holland. Ook een toren werd gebouwd, op de plaats van de huidige. Omstreeks 1330 wordt het kleine koor vervangen door een ruimer, éénbeukig koor. In 1330-1350 worden de smalle zijbeuken vervangen door brede zijbeuken (zelfs iets breder dan het middenschip) en begint de kerk te lijken op de nu nog steeds bestaande (anno 2005). Deze driebeukige hallenkerk bestaat in gewijzigde vorm nog steeds. In de daarop volgende eeuwen wordt flink gewerkt aan de vergroting van de kerk, die nu immers een parochiekerk is. Eerst werden de zijbeuken in oostelijke richting doorgetrokken, zodat ook het koor driebeukig werd, waarna een vijfzijdige kooromgang werd gebouwd. Daarna volgden twee kapellen die de kerk het uiterlijk van een kruiskerk gaven: de Sint Joriskapel aan de noordzijde, gebouwd in 1380-1412 (tijdens de restauratie is het jaar 1412 in een balk van het gewelf gevonden), en de Sint Sebastiaanskapel aan de zuidzijde, gebouwd in 1450-1460. Echter, dit werd weer tenietgedaan door de bouw van nieuwe kapellen. 16e eeuw In de eerste helft van de 16e eeuw is de kerk verhoogd. Eerst werd het schip verhoogd met een lichtbeuk, daarna, rond 1550, werd ook de kruising verhoogd (aan de verhoging van de dwarsschepen is men niet meer toegekomen; deze hebben nog steeds nooddaken). Tenslotte werd in 1558-1560 een lichtbeuk geplaatst op het koor (betaald uit een loterij in 1558) en werd in 1564 de toren verhoogd. Het laatste was noodzakelijk geworden door de
Houten tongewelven in de Oude Kerk. Foto: bmz.amsterdam.nl
verhoging van het schip met een lichtbeuk. In 1565 werd de huidige Oudekerkstoren gebouwd. 20e eeuw Problemen met de fundering hebben echter in 1951 geleid tot de sluiting van de kerk wegens instortingsgevaar, waarna een 24 jaar durende restauratie plaatsvond. In 1994/1998 is de kerk opnieuw gerestaureerd. Baksteengotiek De Oude Kerk is een voorbeeld van Hollandse baksteengotiek. De constructie is licht, omdat de heipaaltjes waarop de kerk staat, niet genoeg draagvermogen hebben: de toegepaste heitechniek is nog primitief (het verhaal dat de kerk gebouwd zou zijn op een uitloper van het Muiderzand is een fabel gebleken). De kerk heeft houten tongewelven en de hoge spitsboogvensters bespaarden muurwerk. Op deze manier kon toch een groot en gecompliceerd kerkgebouw worden gemaakt. Het oppervlak van de kerk is groot, in vergelijking tot de hoogte. Het karakter van een hallenkerk is bewaard gebleven. Beeldenstorm Een van de grote glas-in-lood ramen in de Oude Kerk In de Beeldenstorm van 1566 werden de altaren van de Oude Kerk beschadigd. Na de Alteratie van 1578 werd de kerk ontdaan van zijn beelden en dergelijke, en werd de kerk heringericht voor de protestantse eredienst. In 1584 mochten de kooplieden in de kerk beurs houden. De kerk is voor dit doel gebruikt tot 1611 (toen de Beurs van Hendrick de Keyser op het Rokin werd geopend). Vanaf 1632 vonden de vergaderingen van de Kerkeraad afwisselend plaats in de Oude en Nieuwe Kerk. Door de bouw van het stadhuis aan de Dam won de Nieuwe Kerk aan belang en werd definitief de hoofdkerk. Daarna nam het belang van de Oude Kerk af. Orgels Het is bekend dat er al in de 15e-eeuw een orgel aan de westwand van de kerk hing. Dit orgel werd in de jaren 1539 tot 1545 door Hans van Keulen, Hendrik en Hermann Niehoff en Jasper Jansz door een driemanualig instrument vervangen. Tevens bouwden Hendrik Niehoff en Jaspar Jansz in 1544/45 een tweemanualig koororgel. Van 1577 (of 1580) tot 1621 was Jan Pieterszoon Sweelinck, die in deze kerk begraven ligt, organist van de Oude Kerk en bespeelde deze orgels. In 1724 gaven de kerkmeesters Christian Vater uit Hamburg opdracht tot de bouw van een nieuw orgel. Dit orgel werd in 1726 voltooid maar in 1738 door Johann Caspar Müller weer gedemonteerd wegens werkzaamheden aan de toren, die dreigde in te storten. Müller breidde het orgel vervolgens fors uit, waarschijnlijk als reactie op het in 1738 in gereed gekomen orgel van Christian Müller in Haarlem. In 1869 volgde tenslotte een ingrijpende verbouwing door G.F.H. Witte. Het koororgel werd al in 1658 vervangen door een orgel van Hans Wolff Schonat. Op dit instrument speelde Anthoni van Noordt. Dit orgel werd in 1821 gesloopt. Een groot deel van het pijpwerk bleef echter behouden en vond via de Zuiderkerk in Amsterdam en de Oosterkerk in Aalten zijn weg naar Oegstgeest waar het deel uit maakt van het in 1977 door Metzler gebouwde orgel van de Willibrordkerk. De originele kas van het koororgel bleef tot 1964 leeg achter in de Oude Kerk. In 1964/1965 werd door de orgelbouwers Ahrend & Brunzema een nieuw orgel in deze oude kas gebouwd. Hierbij werd zoveel mogelijk het ontwerp van Schonat gevolgd. Van de Oude Kerk lopen we terug richting Zeedijk. We stoppen bij Oudezijds Voorburgwal 40.
De ontwikkeling van de Oudekerkstoren. Tekening: bmz.amsterdam.nl.
4. Ons’ Lieve Heer op Solder, Oudezijds Voorburgwal 40 Het gebouw Deze kerk is ontstaan in de tijd na de Reformatie, toen katholieken geen openbare kerkdiensten meer mochten houden. Evenals vroeger de nabijgelegen Oude Kerk was deze schuilkerk aan Sint Nicolaas gewijd, maar stond bekend onder de namen Het Haantje en Het Hert. De naam Ons' Lieve Heer op Solder dateert uit de 19e eeuw. De schuilkerk heeft meer dan twee eeuwen dienst gedaan totdat de grote nieuwe St. Nicolaaskerk tegenover het Centraal Station het verving. In 1888 is het toen als museum ingericht. Gewoon grachtenhuis Oudezijds Voorburgwal 40 lijkt een gewoon grachtenhuis. Het is een vier ramen breed woonhuis met een stoep en een gedeeltelijk houten onderpui met puibalk. Aan de puibalk kunnen we zien dat het pand 17e eeuws is; het dateert uit ±1630. De topgevel is in de 18e eeuw versoberd van een classicistische halsgevel in een tuitgevel. Bijzonder is dat zich aan de voorgevel geen hijsbalk bevindt. Aan de zijgevel, in de Heintje Hoeksteeg, vinden we een hijsinstallatie die vaak bij pakhuizen wordt toegepast: een windkast. In de steeg valt op hoe diep het pand is. 1661 - Inrichting als schuilkerk Het huis werd in 1661 gekocht door kousenkoopman Jan Hartman. Hij liet het verbouwen en uit deze periode dateert het fraaie interieur. Het pand staat in de eerste plaats bekend om zijn zolderkerk, gebouwd over de volle diepte van de zolders van het huis aan de Oudezijds Voorburgwal en het daarachter gelegen huisje in de Heintje Hoeksteeg. In de zolder van het woonhuis is een rooms-katholieke kerk gebouwd. De kerkgangers kwamen binnen via een ingang aan het naast het pand gelegen steegje. Nieuwe functie De schuilkerk is niet langer in gebruik voor de rooms-katholieke eredienst. Heden is in dit voormalige woonhuis het - louter cultuurhistorische - Museum Ons' Lieve Heer op Solder gehuisvest. Er vinden in het gebouw thans geen heilige missen meer plaats. We bezichtigen deze voormalige schuilkerk. Vervolgens lopen we terug naar de zeedijk en slaan deze rechtsaf in, richting Nieuwmarkt.
5. Zeedijk De Zeedijk behoort tot het oudste deel van Amsterdam en loopt vanaf het Damrak naar de Nieuwmarkt. De Zeedijk beschermde Amsterdam tegen het water van het IJ, tot 1872 nog in open verbinding met de Zuiderzee. Amsterdam is gegroeid vanaf de dam die in de Amstel aangelegd is, en nu nog steeds de Dam heet. De eerste straten liepen vanuit de Dam parallel aan de Amstel: de Warmoesstraat en de Nieuwendijk. De Zeedijk sloot aan op de Warmoesstraat. De eerste echte stadsuitbreiding aan de oostkant (na de aanleg van de Voorburgwal en Achterburgwal) vond plaats met het aanleggen van een stadsgracht, de Kloveniersburgwal en Geldersekade. Met name in de bocht van de Zeedijk is het goed merkbaar dat de straat de loop van de oude dijk volgt. De dijk eindigt bij de Waag, de voormalige Sint Antoniespoort. Voorbij deze poort werd de Zeedijk voortgezet in de voormalige Sint Antoniesdijk (thans Sint Antoniesbreestraat), de dijk die Amsterdam in het oosten met het achterland verbond. De Zeedijk en omgeving behoort tot de oudste buurten van Amsterdam. De scheepvaart was centraal in alle activiteit in die buurt. De resten daarvan zijn nog altijd te vinden in de oude cafés en de winkels voor scheepsbevoorrading. De bocht van de Zeedijk was tot de zeventiende eeuw nog een van de meest respectabele plekken om als koopman te wonen, maar later, met name na het beschikbaar komen van de luxe Herengracht, verplaatsten de rijken zich en werd het gebied een belangrijk uitgaansgebied voor passagierende zeelieden. Het niveau van de buurt ging er hiermee niet op vooruit. Van al die horecagelegenheden is het bekendste voorbeeld wel het café "In 't Aepjen", op de Zeedijk nummer 1. Het zit in een bijzonder huis, één van de twee nog bestaande laat-middeleeuwse houten huizen in Amsterdam (het andere staat op het Begijnhof). Het café dankt zijn naam aan het feit dat een van de vroegere eigenaren ook apen hield, die uit de Oost meegekomen waren. Die apen hadden natuurlijk de nodige last van ongedierte, met als gevolg dat de gasten van dit logement ook de nodige problemen met jeuk kregen. Hier komt de uitdrukking "in de aap gelogeerd zijn" vandaan. Een andere verklaring voor de naam van het beroemde pand wordt gegeven door het feit dat er in die tijd veel matrozen de nacht doorbrachten, alvorens de volgende dag op een schip te stappen richting de Oost. Van deze vaak barre reizen keerde een groot deel van de mankrachten nooit terug. Had je dus 'in de aap gelogeerd' was de kans groot dat je Amsterdam niet meer weer zou zien en dus flink de pineut was. Het café is nu een gezellig ogend bruin café waar de originele van Wees jenever uit Amsterdam verkrijgbaar is. Een andere bekende gelegenheid is het variété-theater Casablanca. Dit fraai gedecoreerde café was en is een plaats waar circusartiesten graag kwamen. In het ernaast gelegen café wordt regelmatig live jazz-muziek ten gehore gebracht. Ook café 't Mandje van de in 1967 overleden Bet van Beeren is een baken op de Zeedijk. 't Mandje was één van de eerste cafés waar homo's en lesbiennes hun ware aard niet hoefden te verbergen en heeft Bet tot een icoon binnen de Amsterdamse gayscene gemaakt. Toen Bet overleed heeft haar zus Greet het café nog enige tijd gerund; sindsdien is het 25 jaar onaangeroerd gesloten geweest. Op koninginnenacht 2008 heeft 't Mandje haar deuren echter weer geopend. Het café heeft hetzelfde interieur als toen en wordt gerund door familie van Bet en Greet. Vanaf de negentiende eeuw groeide met name de horeca aan de Zeedijk. Tegelijk ontwikkelden zich de Walletjes tot de
Café "In 't Aepjen", Zeedijk 1. Foto: bma.amsterdam.nl.
Bet van Beeren voor haar café (foto: gemeentearchief Amsterdam)
hoerenbuurt van Amsterdam. Er werd wel geld verdiend in de buurt, maar dat werd niet opnieuw in de buurt geïnvesteerd. Lang is de Zeedijk verwaarloosd, met verpaupering als gevolg. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw werd de straat negatief bekend, als centrum van de handel in (hard) drugs in Amsterdam. Een tijdlang was het voor velen een 'no-go area'. Na lang aandringen door buurtbewoners greep de gemeente Amsterdam in, met de oprichting van de NV Economisch Herstel Zeedijk (1985). De NV werd deels gefinancierd door private partijen en was daarmee een vorm van publiek-private samenwerking. Door panden aan te kopen van particuliere eigenaren en de bedrijfsruimten vervolgens te verhuren aan legitieme ondernemers, slaagde men er in de negatieve spiraal te doorbreken. Er werd ook bij deze maatschappij voor een NV gekozen, omdat er dan gemakkelijk aandelen aan investeerders en anderen verkocht kunnen worden. Bij een BV zou er eerst toestemming aan de andere aandeelhouders gevraagd moeten worden Na opknapacties van de gemeente is de straat er weer langzaam bovenop gekrabbeld. De drugshandel verdwijnt en het wordt een gewone straat in Amsterdam, grootsteeds met gemengd publiek, met veel horeca, en met een echt oud Amsterdams uiterlijk. De buurt heet nu het Nautisch Kwartier. Een volgende stap in het opknappen van de Zeedijk, is het autoluw maken van de straat. Taxi's en vooral snorders zorgen met hun stapvoets rijdende diesels en harde claxons met name 's nachts voor veel overlast. Men denkt er daarom over om 'De Dijk' (voor het eerst zo genoemd door de op 25 april 2007 overleden Tante Aal, de 'ongekroonde koningin van de Zeedijk') tijdens bepaalde uren auto- en zelfs fietsvrij te maken. Zo ontstaat er - vooral 's zomers - ruimte voor terrasjes en wordt de straat een gezellig voetgangersgebied. Veel Chinezen vestigden zich rond de Zeedijk, waardoor de straat het centrum van Amsterdam Chinatown geworden is. Sinds 2000 bevindt zich de Chinese He Hua tempel op de Zeedijk. Er zijn vele toko's aan de Zeedijk gevestigd, waar men voor weinig geld kan eten. Het is er altijd druk. De bekendste is wel Nam Kee. Een aardige bijzonderheid is dat de straatnaambordjes in de omgeving van de Zeedijk en Nieuwmarkt tegenwoordig niet alleen in het Nederlands, maar ook met Chinese karaktertekens zijn uitgevoerd. Aan het eind van de Zeedijk betreden we de Nieuwmarkt.
6. Nieuwmarkt De Nieuwmarkt is een plein in Amsterdam en het middelpunt van de Nieuwmarktbuurt. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Rembrandtplein en het Leidseplein is dit plein minder toeristisch en ademt een andere sfeer uit. Volgens sommigen lijkt de Nieuwmarkt op een kleine stad binnen de grote stad aangezien er een politiebureau, supermarkt, ouderen verzorgingshuis en markt is; alsmede opmerkelijke architectuur en de stadhuiselijk aandoende Waag. Nieuwmarkt maakt deel uit van Amsterdam Chinatown. Geschiedenis Het plein is in 1614 ontstaan toen de grachten rondom de Sint Anthoniespoort (nu de Waag geheten) overkluisd werden. Door de stadsuitbreiding (bouw van de Lastage) verschoof de stadsmuur verder naar de Montelbaanstoren en de Oude Schans. De Sint Anthoniespoort verloor zijn verdedigende functie en werd een waag. Het plein voor de waag werd een markt; onder andere werd er een veemarkt gehouden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Nieuwmarkt door de Duitse bezetter gebruikt als verzamelplaats voor de deportaties van joden die op dat moment in Amsterdam woonden. In de jaren zeventig werd nabij het plein de tunnel voor de metrolijn aangelegd. Hiervoor werden vele huizen gesloopt waar de bewoners het niet mee eens waren. Dit leidde in 1975 tot de Nieuwmarktrellen onder het motto "Geen buizen maar huizen". In het metrostation Nieuwmarkt is hier nog het een en ander over te zien. Begin jaren negentig kreeg het plein zijn huidige uiterlijk toen het plein zijn functie van parkeerplaats voor auto's verloor en werd heringericht. Rondom het plein is veel horeca aanwezig. Tot op heden heeft het plein een marktfunctie: er is een dagelijkse markt, op zaterdag is er een biologische markt, en in de zomermaanden is er op zondag een antiek-, curiosa- en boekenmarkt. Een aardige bijzonderheid is dat de straatnaambordjes in de omgeving van de Nieuwmarkt tegenwoordig niet alleen in het Nederlands, maar ook met Chinese karaktertekens zijn uitgevoerd. Dit omdat de Nieuwmarktbuurt veel Chinese inwoners en bedrijven kent, met name op de Zeedijk. Vanaf de Nieuwmarkt gaan we de St. Antoniesbreestraat in, die overgaat in de befaamde Jodenbreestraat.
Jacob Olie, Nieuwmarkt, september 1902
7. Jodenbreestraat De Jodenbreestraat staat vooral bekend om het Rembrandthuis waar Rembrandt van Rijn woonde en werkte. Geschiedenis tot eind 19e eeuw De straat is een deel van wat oorspronkelijk Sint Antoniesbreestraat heette, aangelegd op een gedeelte van de voormalige Sint Antoniesdijk. Toen in de tweede helft van de zeventiende eeuw zich in de wijk waar de Breestraat deel van uitmaakte veel Joden vestigden, kreeg de straat zijn huidige naam. De Breestraat liep vanaf de Nieuwmarkt naar het huidige Mr. Visserplein. De huidige Jodenbreestraat is het ruim 200 meter lange deel tussen het plein en de Sint Antoniessluis (de sluis tussen Zwanenburgwal en Oudeschans). Het deel verder naar de Nieuwmarkt heet nu Sint Antoniesbreestraat. [bewerk] Twintigste eeuw De straat diende als marktplaats tot 1893, toen de Joodse markthandelaren op last van het stadsbestuur naar het Waterlooplein moesten verhuizen. De straat lag middenin de Jodenbuurt. Gedurende de Tweede Wereldoorlog werden uit deze wijk veel Joodse Amsterdammers weggevoerd; de gebouwen raakten vervolgens in verval. Na de oorlog gebeurde er aanvankelijk niets om de straat opnieuw op te bouwen. In de jaren zestig waren er plannen voor een verkeersdoorbraak vanuit de Weesperstraat richting Prins Hendrikkade. Daartoe werd de Jodenbreestraat fors verbreed door aan de noordzijde de resterende panden te slopen. De grootschalige doorbraakplannen stuitten echter op veel verzet van buurtbewoners en monumentenbeschermers. Het was uiteindelijk de monumentstatus van het Huis De Pinto, in de Sint Antoniesbreestraat, die de aanleg van een stadsautoweg dwars door de Nieuwmarktbuurt tegenhield. Dit verklaart de overgang van de brede Jodenbreestraat in de veel smallere Sint Antoniesbreestraat. Aan de noordzijde verrees nog wel een pand dat ontworpen was om langs een snelweg te staan: het zich over de gehele lengte van de straat uitstrekkende Burgemeester Tellegenhuis (1971). Het werd beter bekend als het Maupoleum, naar de mede-eigenaar Maurits "Maup" Caransa. Het gebouw, een ontwerp van de architect Piet Zanstra, huisvestte op de begane grond textielhandelaren en op de verdiepingen enkele instituten van de Universiteit van Amsterdam. Tot de sloop in 1994 figureerde het steevast prominent op lijsten van lelijkste gebouwen in Amsterdam. Het werd vervangen door twee nieuwe bouwblokken die thans ruimte bieden aan onder meer winkels, de Theaterschool en de gemeentelijke Dienst Ruimtelijke Ordening. De rooilijn aan de zuidzijde is gelijk aan die in de zeventiende eeuw, toen daar in 1606 het pand werd gebouwd waar Rembrandt lange tijd woonde en werkte, het huidige museum het Rembrandthuis. De rest van de oorspronkelijke bebouwing aan de zuidzijde is in de loop der jaren vervangen door nieuwere panden. Een van de bekendere winkels is de boekhandel Fort van Sjakoo. Eenentwintigste eeuw In Nederland woonden voor de tweede wereldoorlog ca. 140.000 joden, waarvan veruit de meesten in Amsterdam. Heden ten dage leven hier naar schatting tussen de 30.000 en 40.000 Joden. Een aanzienlijk deel van hen, waaronder vrijwel alle orthodoxreligieuze joden, woont in de Amsterdamse wijken Rivierenbuurt, Oud-Zuid, Buitenveldert en in Amstelveen. In deze wijken zijn veel synagoges te vinden, alsmede alle joodse scholen en koosjere winkels.
De Jodenbreestraat in de 19e eeuw. Foto: bma.amsterdam.nl.
Maupoleum, vanaf het Mr. Visserplein, gebouwd in 1971, gesloopt in 1994, ik heb er in de jaren ’80 Economie gestudeerd
Rembrandt Rembrandt woonde in de straat van 1631 tot 1635, bij Hendrick van Uylenburgh in huis, en weer van 1639 tot 1656, in zijn eigen huis, dat in 1660 gebouwd werd en nu dienst doet als het Rembrandthuis-museum. Schuin tegenover het Rembrandthuis staat een beeldhouwwerk met een gedicht van Jacob Israël de Haan (1881-1924). Het is gemaakt door beeldhouwer Hans 't Mannetje die hierbij onder meer fragmenten van oude beelden hergebruikte.
Aan het eind van de Jodenbreestraat staan we op het Mr. Visserplein. Aan de overkant staat de Film- en Televisieacademie en de oude Portugese Synagoge, de oudste synagoge buiten Israël. Hier slaan we rechtsaf, richting Stopera. We passeren het Waterlooplein en lopen naar de Stopera.
Het Rembrandthuis
8. Stopera De Stopera (een samentrekking van stadhuis en opera) is het Amsterdamse gebouwencomplex van stadhuis en opera, het Muziektheater. De herkomst van het woord Stopera wordt ook geclaimd door de tegenstanders van de bouw ervan en staat dan voor Stop Opera, bedacht door een protestgroep waarvan onder anderen de componist Peter Schat deel uitmaakte. Het gebouw Het gebouw is ontworpen door de architecten Cees Dam en Wilhelm Holzbauer en werd in 1986 geopend. De bouw van het enorme complex, midden in de oude Amsterdamse Jodenbuurt, die net de Nieuwmarktrellen rond de metrobouw achter de rug had, was vanaf het begin omstreden.
De Stopera
Locatie De Stopera bevindt zich in de Amsterdamse binnenstad, tussen Waterlooplein, Amstel en de Zwanenburgwal, op het in de zestiende eeuw aangeplempte schiereiland Vlooienburg. Deze locatie werd in 1954 gekozen als plek voor een nieuw stadhuis, dat het oude stadhuis aan de Oudezijds Voorburgwal moest vervangen. Dit oude stadhuis was een vervanger voor het stadhuis op de Dam, het huidige Paleis op de Dam. Geschiedenis Aanvankelijk was gekozen voor het Frederiksplein, waar in 1929 het Paleis voor Volksvlijt afgebrand was. Maar nadat een ontwerp voor een stadhuis op het Frederiksplein was afgewezen, werd gekozen voor de huidige locatie aan de Amstel, meer in het hart van de stad. Nadat ook een ontwerp voor een stadhuis op deze locatie was afgewezen, schreef de gemeente Amsterdam naar een idee van de wethouder van Publieke Werken Joop den Uyl in 1964 een prijsvraag uit. Den Uyl wenste "een democratisch stadhuis van een bestuur door overreding, dat tegelijk een ontmoetingscentrum met de burgers schept". De inzendtermijn sloot op 30 november 1967. Er waren toen 803 ontwerpen ingezonden. Na drie selectieronden bleven hieruit 20 ontwerpen over, waarvan er zeven verder mochten worden uitgewerkt. De uitzendtermijn voor deze besloten prijsvraag sloot op 7 oktober 1968. Eén van de inzendingen was van de Oostenrijkse architect Wilhelm Holzbauer. Nadat de juryleden onder voorzitterschap van architect Maaskant aanvankelijk ieder een eigen kandidaat hadden gekozen, waardoor de hele prijsvraag dreigde te mislukken, werd op 22 november gekozen voor het ontwerp van Holzbauer. Het plan oogstte zowel vanuit de architectenwereld als vanuit de bevolking van Amsterdam veel kritiek. Provo en PSP kwamen met een alternatief plan, onder de leus "Het stadhuis staat op de Dam". In hun optiek zou het paleis op de Dam voor representatieve taken worden gebruikt en zouden de overige gemeentefuncties via wijkkantoren (de latere stadsdeelkantoren) dichtbij de burgers worden gebracht. Het plan van Holzbauer werd in 1969 door de gemeenteraad aangenomen. Provo en PSP stemden tegen. In oktober 1972 stemde de gemeenteraad definitief voor de bouwopdracht aan Holzbauer. Dit keer stemde de PvdA tegen; die vond stadsvernieuwing belangrijker. De bouw werd daarop drie jaar uitgesteld. Het financiële klimaat verslechterde echter. Joop den Uyl, inmiddels leider van het kabinet-Den Uyl geworden, draaide de financiële toezeggingen aan Amsterdam terug. Op 9 april 1979 liet Dries van Agt van het kabinet-Van Agt I aan burgemeester van de gemeente Amsterdam Wim Polak weten dat er van rijkssteun zelfs helemaal geen sprake meer zou zijn. Polak had dat al zien aankomen, en had een ontwerpschets van Holzbauer bij zich,
s’Nachts, 2005
waarin de bouw van het nieuwe stadhuis werd gecombineerd met de bouw van een Opera. Die combinatie was overigens een oud idee van Joop den Uyl uit 1964. Opera Halverwege de jaren twintig schreef de Wagnervereeniging een prijsvraag uit voor een operagebouw in Amsterdam. Winnaar werd J.F. Staal met een ontwerp voor een gebouw aan het Museumplein, nabij het Concertgebouw. De gemeenteraad wees dit plan echter af. Toen in 1954 werd besloten dat het nieuwe stadhuis niet op het Frederiksplein zou komen, kreeg architect Bernard Bijvoet opdracht voor deze locatie een operagebouw te ontwerpen. Vervolgens werd evenwel besloten het nieuwe gebouw van De Nederlandsche Bank hier te bouwen. De bank was op dat moment gevestigd in een gebouwencomplex aan de Turfmarkt en wilde uitbreiden op het Binnengasthuisterrein waar echter de Universiteit van Amsterdam ook wilde uitbreiden. De opera zou nu gebouwd worden op het terrein van het oude RAI-gebouw aan de Ferdinand Bolstraat. In 1967 werd het nieuwe plan van Bijvoet door de Amsterdamse gemeenteraad goedgekeurd. Een Japanse hotelketen liet zich overhalen in de nabijheid van het nieuwe operagebouw een luxe hotel te bouwen (Okura-hotel). De bouw raakte evenwel omstreden; voorstanders richtten de actiegroep Muziektheater NU op, en tegenstanders meenden: "Opera aan de Ferdinand Bolstraat? Sol-do-mi-terop". In 1976 werd het oude RAIgebouw gesloopt, maar het operagebouw werd niet gebouwd. In 1979 werd dan besloten de bouw van de opera te combineren met de bouw van het nieuwe stadhuis. Voor dit gecombineerde plan wilde de rijksoverheid 230 miljoen gulden uittrekken. De architecten Holzbauer (stadhuis) en Bijvoet (opera) zouden hierbij samenwerken. Toen Bijvoet in december van dat jaar overleed, werd hij opgevolgd door architect Cees Dam, de schoonzoon van de met Bijvoet geassocieerde architect Holt. Deze laatste trok zich uit de plannen terug. In 1980 werd het gecombineerde ontwerp goedgekeurd door de Amsterdamse gemeenteraad, en in 1981 door Gedeputeerden Staten van Noord-Holland en door de Rijksoverheid. De eerste paal werd op 5 juli 1982 geslagen, wat onder andere leidde tot een protestactie van tegenstanders van de bouw. Verschillende machines en bouwmaterialen werden gesloopt en in brand gestoken.[2] Vanaf dat moment vond de bouw plaats binnen de bescherming van een permanent hek. Het complex werd in 1986 voltooid. De feestelijke opening van Het Muziektheater vond plaats op 23 september van dat jaar. Sindsdien wordt het bespeeld door De Nederlandse Opera en Het Nationale Ballet. In september 1988 trok de gemeente Amsterdam in het nieuwe stadhuis. Door gebrekkig toezicht van de architecten was het budget met honderdtwintig miljoen gulden overschreden. Een commissie die deze kwestie onderzocht, bracht op 1 juni 1988 een rapport uit waaruit bleek dat het college van burgemeester en wethouders de problemen voor de gemeenteraad verborgen had gehouden.
We houden de Stopera aan onze rechterhand, lopen langs de Amstel en we gaan de brug over richting de Staalstraat. Deze volgen we tot de Kloveniersburgwal (Doelen Hotel). Hier gaan we de brug over en lopen naar rechts, richting de Oudemanshuispoort.
Interieur 'Stopera' met trappenhuis naar parkeergarage.
De Stopera gezien vanaf de Amstel
9. Oudemanshuispoort De Oudemanhuispoort is een gebouwencomplex in Amsterdam, tussen het Spui en het Waterlooplein. Het is een van de hoofdlocaties van de Universiteit van Amsterdam. Oorspronkelijk werd het gebruikt als bejaardentehuis voor mannen. Eerste bestemming De doorgang van de poort die van de Oudezijds Achterburgwal naar de Kloveniersburgwal loopt, dateert ongeveer uit 1601, toen het complex als Oudemannen- en vrouwengasthuis verrees. In 1602 verhuisden 45 arme oude mannen en vrouwen van hun oude bestemming aan de Nieuwe Zijde in gezelschap van 55 andere lotgenoten naar het nieuwe gebouw. Tussen 1754 en 1757 werd het complex onder leiding van architect G. Maybaum verbouwd. In 1786 kreeg de doorgang aan weerskanten zijn huidige opmerkelijke poortjes. De winkelkasten De winkelkasten werden reeds in 1757 in gebruik genomen door handelaren in goud, zilver, boeken, galanterieën en andere zaken. Zij vormden een onderdeel van het Oudemannen- en vrouwengasthuis, dat de toen achttien aanwezige kasten aan deze kooplieden verhuurde. Omstreeks 1830 kwam die handel in de Oudemanhuispoort in verval en werd een drietal winkelkasten in gebruik genomen als slaapplaatsen voor dienstboden van het Gasthuis. Van 1836 tot 1870 had de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten een vestiging in het complex; daarna van 1870 tot 1875 de Rijksacademie. Ook het Museum Van der Hoop was van 1855 tot 1885 in de achterzalen van de Koninklijke Akademie gevestigd. Universiteit van Amsterdam In 1880 werden de gebouwen in gebruik genomen door de Universiteit van Amsterdam. Op het binnenplein dat grenst aan de ingang in het midden van de Poort, werd in 1881 een borstbeeld van Minerva geplaatst, in het middenperk van het plantsoen. De aula werd op 25 november 1891 aan het complex toegevoegd. In 1920 begon een ingrijpende verbouwing van een deel van de gebouwen. Tijdens een verbouwing in 1979 van het Binnengasthuiscomplex en de Universiteit van Amsterdam, werd winkelkast no. 6 uitgebroken om als aparte doorgang te dienen tussen de ingang van het Universiteits-complex en het terrein van het voormalige Binnengasthuis, zodat nu nog veertien winkelkasten in gebruik zijn. Faculteiten In de Oudemanhuispoort bevinden zich onder andere de faculteiten rechten en sociale wetenschappen, en de afdeling wijsbegeerte. Anno 2008 is het gebouw slechts een van de belangrijke locaties. De UvA heeft vestigingen verspreid over de stad. Andere complexen zijn het Roeterseiland, het Science Park Amsterdam in de Watergraafsmeer, het P.C. Hoofthuis, het Bungehuis en het Bushuis, en niet te vergeten de Universiteitsbibliotheek aan het Singel. Boekenmarkt In het openbare deel van de Oudemanhuispoort is een dagelijkse boekenmarkt. Deze markt is ontstaan in 1879 toen een destijds op de Botermarkt (nu Rembrandtsplein) gevestigde boekenmarkt werd opgedoekt en de betrokken boekhandelaren een plaats in de Oudemanhuispoort konden krijgen. Zij namen hun intrek in de vijftien zogenaamde winkelkasten.
De binnenplaats van het Oude Mannenhuis. Techniek: gravure. Uit: C. Commelin, 'Beschryvinge van Amsterdam', bij Wolfgang, Waasberge, Boom, Van Someren en Goethals, 1693.
Joodse boekhandelaren Tot 1941 werd de handel in boeken voornamelijk door joodse boekhandelaren gedreven. Daaronder waren bekende namen zoals: Barend Boekman (1869-1942), Emanuel de Wolff (1867-1934), Juda Emmering (1879-1934), David Blok (1821-1904), Jacob Mossel (1852-1916), Mordechai “Markie” Lobo (1826-1899), de Van Kollem’s en Barend Frank (1869-1943). Na 1941 werd het de joodse handelaren geleidelijk aan onmogelijk om hun handel voort te zetten en werden ze afgevoerd naar Westerbork en later in de Duitse concentratiekampen om het leven gebracht. Alleen Betsy en Jacques van Kollem overleefden de oorlog en kwamen daarna weer een aantal jaren terug in de Poort. De andere winkelkasten in de Poort kwamen toen in andere handen. Hendrik Pfann In het open gedeelte van de Poort, aan de kant van de Oudezijds Achterburgwal, vestigde zich in 1924, in de daar aanwezige winkelruimte, de befaamde antiquaar Hendrik Daniël Pfann (18891957) met zijn boekhandel “In ’t Oude Boeckhuys”. Hij was een flamboyante figuur, uitgedost in zijn fluwelen jas en met grote zwarte hoed op, die van de verkoop van ieder boek en elke prent een heel toneelspel maakte. Omstreeks 1919 was hij met een boekenkraampje op het Amstelveld begonnen, vervolgens op de Nieuwmarkt en daarna op het Waterlooplein. Na zijn dood in 1957 werd hij in de Poort opgevolgd door zijn zoon Hendrik Daniël Pfann de tweede (1911-1974), die van daaruit een uitgebreid boekenimperium in Nederland zou vestigen, onder andere in Haarlem, Hilversum, Den Haag en Apeldoorn. Zijn hoofdvestiging was later op de hoek van het Spui en het Rokin in Amsterdam. Na de dood van deze Hendrik Pfann in 1974 ging de handel nog een tijdje door onder leiding van de derde generatie, ook natuurlijk weer een Hendrik Daniël Pfann, die rond 1980 nog enkele jaren in de oude vestiging in de Poort heeft gewerkt, waar hij naast zijn antiquariaat ook nog een winkelkast in de Poort had. Scharenslijpers Tot begin 1970 waren er, naast de boekhandelaren, in de Oudemanhuispoort sinds 1891 Italiaanse scharenslijpers gevestigd, eerst Raimondo Frizzi die werd opgevolgd door zijn broer Fiorino. Hij zou het bedrijf later overdoen aan zijn neef Pietro Gozzini die de slijperij in 1928 aan zijn zoon Bino Gozzini overdroeg. Sfeer in de Poort De universiteit en de boekenstalletjes zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden, duizenden studenten en medewerkers hebben herinneringen aan het snuffelen tussen de boeken. Als de winkelkasten in de avond, de nacht en het weekend onbemand zijn, maken zij met hun enorme gesloten luiken, die overdag omhoog geschoven kunnen worden, een ietwat onwerkelijke indruk. De door de week zo gezellige Poort krijgt dan een bijna Kafkaiaans beklemmende uitstraling.
Vanaf de poort gaan we richting Rokin. Hier lopen we zuidwaarts naar de Munt.
Stadsarchief; Collectie foto-afdrukken
10. Munttoren De Munttoren, ook wel De Munt genoemd, is een toren in Amsterdam die vroeger deel uitmaakte van de Regulierspoort. Deze stadspoort was één van de drie hoofdpoorten van de Middeleeuwse vestingwerken van de stad. De stadspoort, gebouwd tussen 1480 en 1487, bestond uit twee torens en een wachthuis. Nadat de poort in 1618 in vlammen opging, besloot men alleen de westelijke toren te herbouwen. De stompe toren kreeg in 16191620 een achtkantige bovenbouw en een sierlijke open spits naar een ontwerp van Hendrick de Keyser, met een uurwerk met vier wijzerplaten en een carillon. Het carillon werd omstreeks 1650 gemaakt door de gebroeders Hemony. In het jaar 1873 werden de klokken als oud ijzer verkocht. De klokken zijn nu te bezichtigen in het Amsterdams Historisch Museum. Tegenwoordig bestaat het carillon uit 38 klokken, 11 meer dan het oorspronkelijke aantal. Elk kwartier zet een mechanische speeltrommel de klokken in beweging en elk heel en half uur geven slagklokken het vereiste aantal slagen. Elke vrijdag van 12 tot 13 uur geeft een beiaardier een concert op het carillon van de Munttoren. De naam van de toren verwijst naar het feit dat er in de 17e eeuw munten werden geslagen. De toren kreeg zijn huidige naam in het Rampjaar 1672, toen Amsterdam tijdelijk het recht van muntslag kreeg omdat Franse troepen grote delen van het land bezit hielden, en het niet mogelijk was zilver en goud te transporteren naar de muntplaatsen Dordrecht en Enkhuizen. In het wachthuis werd munt geslagen. Het wachthuis, dat de brand van 1618 redeljk had doorstaan, werd in de 19e eeuw afgebroken en vervangen door het het huidige gebouw. Het werd gebouwd tussen 1885 en 1887 in historiserende neorenaissance-stijl, onder leiding van architect W. Springer. Tijdens een verbouwing in 1938-1939 kwam er op de begane grond een doorgang. De toren staat op het Muntplein, een druk kruispunt aan het begin van de Kalverstraat en aan het eind van de bloemenmarkt bij het Singel. Zowel vele Amsterdammers als toeristen lopen onder de kleine poort onderin de toren door, richting de winkels in de Kalverstraat. Het Muntplein is eigenlijk een brede brug waar het Singel in de Amstel uitkomt. Het is de breedste brug in de Amsterdamse Binnenstad. Deze brug heeft in de Amsterdamse brugnummering het brugnummer 1. Vanaf de Munt gaan we terug het Rokin op en slaan linksaf het Spui in. Na ca. 150 meter zien we links het Maagdenhuis en rechts de Begijnhof.
De Munt gezien vanaf de Reguliersbreestraat in 2005
11. Maagdenhuis In het Maagdenhuis is het bestuurlijk centrum van de Universiteit van Amsterdam en de Hogeschool van Amsterdam gevestigd. Het gebouw stamt uit 1780 en is ontworpen door Abraham van der Hart. Op deze locatie aan het Spui bevond zich van 1628 tot 1953 het Rooms Catholijk Maagdenhuis, een weeshuis voor katholieke meisjes, dat in 1570 was ontstaan toen twee Amsterdamse vrouwen besloten de zorg voor enkele weesmeisjes op zich te nemen. Na de opheffing van het weeshuis ging de organisatie in 1970 verder als fonds voor maatschappelijke initiatieven. Bezettingen Het Maagdenhuis werd landelijk bekend toen het in mei 1969 5 dagen lang (16 mei t/m 21 mei) werd bezet door studenten die inspraak eisten in het universiteitsbestuur. De actie paste in een landelijke trend. Op 29 april werd de Katholieke Hogeschool in Tilburg enige tijd gesloten naar aanleiding van een studentenactie. Deze bezetters noemen hun hogeschool de 'KarlMarxuniversiteit.' Daarna werd het Maagdenhuis nog diverse malen bezet. In 1978 twee keer uit protest tegen wijzigingen in de wet op de universitaire bestuursstructuur; in 1986 uit protest tegen wijzigingen in de studiefinanciering; in 1980 uit protest tegen het niet benoemen van twee vrouwelijke hoogleraarskandidaten; en voorts in 1990, 1993, en 1996. In februari 2005 werd het Maagdenhuis voor de tiende maal bezet; ditmaal door de studenten (en enkele scholieren) van actiegroep MHBZ, als protest tegen de plannen van staatssecretaris Mark Rutte om het wettelijke collegegeld na vijfenhalf jaar studie te verhogen en zijn plannen om de medezeggenschap op hogescholen en universiteit verder in te perken. De bezetting duurde zeven uur. Rond twee uur 's nachts werd het Maagdenhuis door de mobiele eenheid ontruimd. De meeste studenten zijn hierna veroordeeld tot het betalen van een geldboete. In juni 2006 werden studenten die in beroep waren gegaan door het Hof in Amsterdam vrijgesproken. Omdat er op het moment van de actie in het Maagdenhuis een openbare lezing gaande was, was er volgens het Hof geen sprake van lokaalvredebreuk, het enige waarvoor zij vervolgd werden.
Het Maagdenhuis
12. Begijnhof Het Begijnhof in Amsterdam is het enige hofje gesticht in het middeleeuwse Amsterdam en dus gelegen binnen het Singel. Het hofje ligt bijna een meter lager dan de rest van de binnenstad, op het middeleeuwse straatniveau. Onduidelijk is wanneer het Begijnhof is gesticht. De begijnen woonden in 1346 nog in een huis (in een document uit dat jaar wordt gesproken van een “beghynhuys”). Pas in 1389 wordt voor de eerste keer gesproken van een hof (in een privilegebrief). Oorspronkelijk was het Begijnhof geheel omsloten door water (de Nieuwezijds Voorburgwal, het Spui en de Begijnensloot) met als enige toegang een poortje bij de Begijnensteeg (met een brug over de Begijnensloot). De achtergevels stonden dus in het water. De ingang aan het Spui bestaat pas sinds de 19e eeuw. Het Begijnhof is geen gewoon hofje omdat het geen oudedagsvoorziening gesticht door particulieren was. Het was meer een soort klooster, alhoewel de begijnen meer vrijheid hadden dan nonnen in een klooster: de begijnen legden wel een gelofte van kuisheid af maar mochten op elk moment het hof verlaten om te trouwen. Bovendien staan er hoge, specifiek Amsterdamse stadshuizen (het Begijnhof is het enige hofje waarvan de huizen als adres de naam van het hofje zelf hebben), waaruit het min of meer particuliere karakter van het hof in het oog valt. Hier geen aaneen gerijgde woninkjes, zoals gebruikelijk en kenmerk van de meeste hofjes. Er staan 4 gewone stadshuizen met elk hun individueel aanzien, de meeste met gevels uit de 17e en 18e eeuw, maar de huizen zijn doorgaans ouder: 18 huizen hebben nog een gotisch houtskelet. Beroemd is het gerestaureerde houten huis, Begijnhof 34. In Amsterdam bestaan nog slechts twee middeleeuwse houten huizen (het andere houten huis is Zeedijk 1, hebben we eerder gezien tijdens de wandeling). Dit huis is uit circa 1470 en is waarschijnlijk het oudste nog bestaande houten huis van Nederland. Het hof heeft twee bleekvelden met de Begijnhofkapel ertussenin. Het oude, in 1907 gerestaureerde poortje aan de Begijnensloot, dateert uit 1574 en heeft een steen waarop Sint Ursula is afgebeeld, de patrones van de Amsterdamse begijnen. Het poortje aan de zijde van het Spui, van ongeveer 1725, maakte in de 19e eeuw plaats voor het poortgebouw dat er nu staat. Het Begijnhof bevat een groot aantal gevelstenen, waarvan de meeste een duidelijk rooms-katholiek karakter hebben. Het Begijnhof was de enige katholieke instelling die na de Alteratie van 1578 bleef bestaan; overige katholieke kerken en instellingen werden met geweld gedwongen over te gaan naar het protestantse geloof. De Begijnhofhuizen waren nl. particulier eigendom van de begijntjes zelf. Wel moest de katholieke kapel aan de Engelse presbyterianen (hervormd-protestanten) worden afgestaan, onder dwang van de protestantse overheden. Sindsdien wordt dit kerkje de Engelse kerk genoemd. Tegenover de ingang van de kapel werden in 1671 door de architect Philips Vingboons twee woonhuizen omgebouwd tot rooms-katholieke schuilkerk: de H.H. Johannes en Ursula Kerk (de beschermheiligen van het Begijnhof). Nadat de Kapel ter Heilige Stede in 1908 is afgebroken werd deze kerk officieel de mirakelkerk. Het beroemdste Begijntje in de geschiedenis van het Begijnhof is Cornelia Arens, overleden op 14 oktober 1654 (geboortedatum onbekend, datum van professie 6 juli 1621). Haar laatste wil was in de goot begraven te worden in plaats van in de “ontheiligde” kapel. Volgens de legende werd zij toch in de kapel begraven maar lag haar kist de volgende dag in de goot naast de kapel (dit herhaalde zich nog tweemaal). Zij werd toen alsnog in de goot
Het Begijnhof
Het Houten Huys, Begijnhof 34
Het versieren van het grafje van Cornelia Arens door twee van de laatste begijntjes.
begraven. Volgens een andere variant van de legende kon haar ziel geen rust vinden en zwierf zij ‘s nachts over het hof, waarna zij alsnog in de goot werd begraven. Op 23 mei 1971 overleed op 84-jarige leeftijd het laatste Begijntje, "Zuster Antonia", eigenlijk Agatha Kaptein (geboren op 13 april 1887 te Akersloot). Op 26 mei werd zij begraven op het Zustergraf van de Rooms-katholieke begraafplaats Ste. Barbara te Amsterdam. Het Begijnhof had tot de renovatie in 1979 140 woningen (waarvan ca. 110 éénkamer- en ca. 25 tweekamerwoningen) bewoond door een gelijk aantal bewoonsters. Na de renovatie zijn er alleen nog twee- en driekamerwoningen. Het aantal bewoonsters is sindsdien constant, namelijk 105. Het Begijnhof is een van de oudste Amsterdamse grachtentuinen die de stad (nog) rijk is.
De Engelse Kerk. Foto: bmz.amsterdam.nl
We verlaten het Begijnhof aan de Spui-zijde. We lopen rechtsaf naar het Spui (cafe’s en boekwinkels) en slaan de Nieuwezijds Voorburgwal in. Na ca. 1,5 km zien we het Paleis op de Dam (links) en Magna Plaza (aan ons rechterhand).
13. Paleis op de Dam Het Koninklijk Paleis op de Dam is een koninklijk paleis dat staat op de Dam in de binnenstad van Amsterdam. De entree ligt aan de Nieuwezijds Voorburgwal op No. 147. Aan deze zijde staat op het gebouw Atlas die de wereldbol draagt. Het gebouw staat dus eigenlijk met de achterzijde naar de Dam. Het is gebouwd tussen 1648 en 1665 als stadhuis van Amsterdam. De architect is Jacob van Campen. Sinds 1808 is het in gebruik als koninklijk paleis. Bouw Voor de vervanging van het bouwvallig geworden gotische stadhuis van Amsterdam waren verschillende ontwerpen ingediend. De Vrede van Münster in 1648 bracht zo'n euforie met zich mee dat het meest ambitieuze plan werd uitgevoerd. Dit was in het midden van wat later de Gouden Eeuw werd genoemd. Het stadhuis werd gebouwd op een schaal die in Europa nog niet eerder was vertoond. Het werd het grootste niet-religieuze gebouw van de oude wereld. Het gebouw kan daarmee gezien worden als een belangrijk symbool van het vrijzinnige Amsterdam, de stad waarin al sinds het einde van de middeleeuwen mensen van alle gezindten 'hun' plek kunnen vinden. Het "achtste wereldwonder" werd de parel in de kroon van Amsterdam. Het gebouw moest de rijkdom en het aanzien van de stad Amsterdam weerspiegelen. De bouw kostte 8,5 miljoen gulden, een gigantisch bedrag in die tijd. Het gebouw rust op 13.659 palen, een aantal dat vroeger elk Amsterdams schoolkind leerde ('dagen van het jaar, eentje ervoor, negentje erachter'). Het werd geheel opgetrokken uit Bentheimerzandsteen (oorspronkelijk zeer licht gekleurd) en met name in het interieur veel marmer. Jacob van Campen liet zich inspireren door de Romeinse bestuurlijke paleizen. Voor de burgemeesters van Amsterdam, die zich de consuls van een nieuw Rome waanden, werd een nieuw Capitool gebouwd. Het stadhuis van Jacob van Campen is Nederlands belangrijkste historische en culturele monument van de Gouden Eeuw. De zilveren troffel, die bij het leggen van de eerste steen werd gebruikt, wordt nog steeds tentoongesteld. Stijl en vorm Het paleis is een monumentaal gebouw, sober van versiering, maar helder van opzet, in de stijl van het Hollands classicisme. Het beeldhouwwerk mocht nergens de aandacht afleiden van het grootse geheel.
Paleis op de Dam.
De zilveren troffel.
Het nog nieuwe Stadhuis, thans Paleis, er voor de Waag en het nog niet gedempte Damrak. Foto: bmz.amsterdam.nl.
Gevel De compositie van de gevel is harmonieus en voldoet aan de ideale klassieke verhoudingen. De zware sokkel draagt twee pilasterorden die beide een hoog en een laag venster beslaan, overeenkomend met een hele en een halve verdieping erachter. In navolging van Vincenzo Scamozzi is een Korinthische orde boven een composiet geplaatst. De middenpartij met het fronton komt iets naar voren, evenals de hoekpaviljoens. Beeldhouwwerk De heldere structuur van het gebouw is zo overheersend dat het fraaie beeldhouwwerk nauwelijks opvalt. We zien de festoenen op grachtenhuizen overal in de stad nagevolgd. Het meest indrukwekkend zijn de timpanen met beeldhouwwerk in marmer en de bronzen beelden op de frontons.
De Dam in de 18e eeuw, met het Stadhuis, thans Paleis, erachter de Nieuwe Kerk en rechts de in 1808 afgebroken Waag.
Koepel Boven de middenpartij rijst een hoge koepel op, van waaruit men de aankomst van de schepen op het IJ kon zien. De koepel wordt bekroond door een windwijzer in de vorm van een koggeschip, het oude symbool van de stad Amsterdam. Volgens het oorspronkelijke plan zou de koepel bekroond worden door acht beelden: de acht windrichtingen. Dit plan is niet uitgevoerd. Voordeur Opvallend is het ontbreken van een monumentale ingangspartij. Het stadhuis is dan ook gebouwd als een vesting. In alle vensters op de begane gond zitten zware tralies. In de vensters van de Vierschaar zijn de openingen (waardoor musketten konden worden gestoken om zo een mogelijk bestorming van de ingang af te weren) nog duidelijk zichtbaar. De monumentale Burgerzaal (en daarmee de bestuursverdiepingen van het gebouw) was tot aan de verbouwing tot paleis slechts via 2 smalle trappen achter de vierschaar te bereiken, die op hun beurt weer op goed verdedigbare bronzen hekken stuiten. De veronderstelling dat de zeven onversierde bogen, slechts enkele treden hoger dan straatniveau (zonder stoep: letterlijk een lage drempel), duidelijk zouden maken dat het stadhuis van iedere burger was, moet dan ook een misverstand worden genoemd. Het gebouw was, als het erop aankwam vooral de huisvesting van een oligargie; het klootjesvolk had er niets te zoeken. Het getal zeven van de bogen werd ook wel gezien als symbool voor de zeven gewesten van de Noordelijke Nederlanden, maar in de bouwtijd wordt daarvoor geen bewijs gevonden. De ontwerper van het stadhuis was Jacob van Campen, maar de technische uitvoering werd verzorgd door stadsbouwmeester Daniël Stalpaert. Van Campen kwam in 1654 in conflict met het stadsbestuur, waarna Daniël Stalpaert de volledige leiding kreeg. Het beeldhouwwerk werd gemaakt door Artus Quellinus en zijn medewerkers. In 29 juli 1655 werd het stadhuis feestelijk ingehuldigd, maar het was toen nog niet voltooid. Joost van den Vondel wijdde 1378 dichtregels aan de inwijding, in zijn gedicht Inwydinge van het Stadthuis. Pas in 1665 was het gebouw gereed, terwijl aan de inrichting van de vertrekken tot aan het begin van de 18e eeuw werd gewerkt. Inrichting Een gedeelte van de marmeren vloer met de kaart van Europa. Het centrum van het stadhuis is de Burgerzaal. Naast de Burgerzaal lagen twee door galerijen omgeven binnenplaatsen. Prominent in de Burgerzaal staat het beeld van Atlas. In de vloer zijn drie cirkels, met kaarten van het oostelijk en westelijk halfrond en een sterrenkaart, ingelegd. Voor de burgers van de stad lag de hele wereld, en de hemel, onder hun voeten. De Burgerzaal moest laten zien dat Amsterdam het centrum van het universum was. Ook bevindt zich in het stadhuis de Vierschaar. Dat is een monumentale zaal waar vroeger doodsvonnissen uitgesproken werden. Aan de wand van de Vierschaar bevinden zich drie levensgrote reliëfs: de vonnissen van de Romeinse consul Lucius Junius Brutus, de Griekse koning Zaleucus, en de bijbelse koning Salomo. Deze vonnissen beelden een onpartijdig, barmartig en wijs vonnis uit. Paleis Het gebouw is tot 1808 stadhuis gebleven. Daarna werd het aan koning Lodewijk Napoleon aangeboden als paleis.[1] De galerijen werden door houten wanden in vertrekken verdeeld. Aan de voorzijde werd een balkon aangebracht. Uit deze periode stammen ook de fraaie empire-meubelen die in het paleis zijn te zien. Dit is de grootste collectie van deze meubelen buiten Frankrijk. In 1810, toen Nederland werd ingelijfd bij Frankrijk, werd het zelfs tijdelijk een Keizerlijk Paleis. Lodewijk Napoleon vestigde met behulp van de stadhouderlijke en
De nog niet gedempte Nieuwezijds Voorburgwal met het Stadhuis, thans Paleis. Foto: bmz.amsterdam.nl.
Koepel van het paleis. Foto: bmz.amsterdam.nl.
De Burgerzaal in het Paleis. Foto: bmz.amsterdam.nl.
Amsterdamse stedelijke collecties in het paleis een Koninklijk Museum, dat de basis zou vormen voor het latere Rijksmuseum. In 1813 werd het even als stadhuis door Willem I teruggegeven aan Amsterdam. Het stadsbestuur zag echter op tegen weer een verhuizing en de onderhoudskosten van het gebouw, maar wilde bovendien graag de Vorst aan de stad binden. Het liet de zaak op zijn beloop en zo is sinds 1815, na de Slag bij Waterloo en het Congres van Wenen het paleis op de Dam in Amsterdam het Koninklijk Paleis van het Nederlandse koningshuis. Sedert 1936 is het, na de overdracht van alle mogelijk nog bestaande rechten van de stad op het gebouw tegen een bedrag van 10 miljoen gulden (in hedendaagse waarde +/- € 100.000.000,=),ook onbestreden rijkseigendom. Restauraties en renovatie In de 20e eeuw werd het gebouw meerdere malen gerestaureerd. De verbouwingen van Lodewijk Napoleon werden, voor zover het de onderverdeling van de galerijen betrof, ongedaan gemaakt, en het werd in zijn oorspronkelijke staat teruggebracht. Sinds de restauratie in 1960 is het gebouw beperkt opengesteld voor het publiek. Sinds september 2005 is het paleis gesloten voor het publiek voor weer een restauratie, die tot de zomer van 2008 zal duren. Daarbij wordt asbest verwijderd dat bij de vorige restauratie is aangebracht. Ook worden de technische installaties vervangen, waarbij (heel omstreden) een deel van een monumentale trap, een helende aanvulling (in beton met marmer bekleed) van de restauratie uit de jaren 1930-'60, moest sneuvelen. De slaapkamers voor het personeel tijdens staatsbezoeken worden gemoderniseerd en de interieurs van de gastenverblijven op de tweede verdieping worden weer opgeknapt. Dit laatste t.b.v. de koninklijke gasten, die incidenteel in het gebouw verblijven. De kosten van deze restauratie zijn begroot op 67 miljoen euro. Buiten deze restauratie pleitte de stadsdeelraad Binnenstad er in oktober 2005 voor om ook de gevel van het gebouw helemaal schoon te maken, zodat die zijn originele witte kleur terug zou krijgen. In 2008 heeft de Rijksgebouwendienst hier geld voor vrijgemaakt, en zal in 2009 beginnen met de reiniging.[2] Opvallend is dat de Rijksgebouwendienst geen bij deze restauratie aansluitend herstel aan de inwendige kunstschatten heeft begroot. De verwachting is dat vanaf het voorjaar 2008 er weer de mogelijkheid bestaat om het gebouw te bezichtigen of (gedeeltelijk) te huren/gebruiken voor (culturele) evenementen. Huidige gebruik Het feit dat het oude – en zo sterk symbolische – stadhuis tegenwoordig een koninklijk paleis is geworden, is niet een kwestie die veelvuldig in de openbaarheid bediscussieerd wordt. De gevoeligheid t.a.v. het koningshuis en de in Amsterdam gevreesde onderhoudskosten van het kapitale pand zijn hieraan waarschijnlijk debet. Onder de oppervlakte heerst bij verschillende – enigszins – ingewijden evenwel onvrede over de huidige status van het gebouw. Het oude stadhuis was vooraleerst een symbool van een krachtige en zelfbewuste burgerij die kerk en koning op voet van gelijkheid benaderde. Natuurlijk past het type plechtige representatie niet meer bij het "democraties wezen" van onze lagere overheid; het gebouw is thans meer geschikt als paleis, en bij het rijk in betere handen. Als stadhuis zou het gebouw de jaren 1960-'70 niet ongeschonden zijn doorgekomen. Ook het met de huidige functie meekomende gesloten karakter roept hier en daar weerstand op. De koninklijke familie woont voornamelijk in Den Haag. En toen Koningin Beatrix in het begin van haar koningschap voorstelde meer in het paleis te gaan werken, omdat in Den Haag alles in restauratie was, stuitte dat bij het Amsterdamse bestuur op grote tegenstand, al was het maar omdat men belemmeringen voor het gemotoriseerde verkeer in de binnenstad verwachtte.
Paleis op de Dam in 1900.
Alleen bij ceremoniële staats- en familie-aangelegenheden functioneert het paleis op waarlijk grootse wijze. Elke vreemde vorst wordt in het paleis te Amsterdam ontvangen, elke president die dat verzoekt eveneens. Voor het overige lijkt het gebouw een museum Alhoewel de bevolking via de belastingen de renovaties betaalt, krijgt ze er weinig voor terug. Dat is in wezen natuurlijk inherent aan alle monumentenzorg. Op de momenten dat de Koningin en de leden van het Koninklijk Huis geen gebruik maken van het paleis, en dat is dus vrijwel het hele jaar, is het gebouw echter af en toe opengesteld door de Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam. Vaak is er in de zomer een tentoonstelling. Zo is na de uitreiking van de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst in de maand oktober de mogelijkheid de geselecteerde kunstwerken te bekijken. Geert Mak noemde het gebouw in zijn boek Stadspaleis het Stadhuis van Oranje. In de afsluitende paragraaf van het boek "Stadhuis van Oranje", dat uitgegeven is ter ere van het 350-jarig bestaan van het gebouw (150 jaar als stadhuis en 200 jaar als paleis) vindt men de oproep om het gebouw in ceremoniële zaken ook weer te laten functioneren als stadhuis, voor bijvoorbeeld ontvangsten van de burgemeester.
De Dam anno 2005 met zicht op het Paleis en de Nieuwe Kerk.
14. Nieuwezijds Voorburgwal De Nieuwezijds Voorburgwal is van oorsprong een gegraven burgwal in het centrum van Amsterdam. Voor 1385 deelde de Amstel de stad Amsterdam in twee vrijwel gelijke delen, de oude zijde met de Oude Kerk en de nieuwe zijde met de Nieuwe Kerk. Elke zijde werd begrensd door een burgwal. Toen achter deze wallen omstreeks 1385 nieuwe wallen werden gegraven, werd de bestaande wal de Voorburgwal en de nieuw gegraven wal de Achterburgwal, en dit zowel aan de oude als de nieuwe zijde. Zo ontstonden de Nieuwezijds Voorburgwal, Nieuwezijds Achterburgwal, Oudezijds Voorburgwal en de Oudezijds Achterburgwal. Bij de bouw van de panden aan de Nieuwezijds Voorburgwal werden ook grachtentuinen aangelegd achter de herenhuizen, die tegenwoordig allemaal verdwenen zijn door de bebouwing.
Ingang van de Nieuwe Nieuwstraat ter hoogte van de Nieuwezijds Voorburgwal 75 op een houtgravure door Christiaan le Blansch in 1885.
De Nieuwezijds Voorburgwal is in 1884 gedempt. Daarvoor hebben enkele delen de volgende namen gevoerd: Pijpenmarkt, Boommarkt en Bloemmarkt. Ook de Nieuwezijds Achterburgwal werd gedempt, deze heet nu Spuistraat. Aan de Nieuwezijds Voorburgwal bevinden zich een aantal bekende gebouwen: het Paleis op de Dam, de Nieuwe Kerk, het vroegere hoofdpostkantoor (thans winkelcentrum Magna Plaza). Sinds 1975 bevindt zich schuin tegenover de tramhalte Spui een ingang van het Amsterdams Historisch Museum in wat tot 1960 de lange achtergevel van het Burgerweeshuis was. Dit is al eeuwenlang een groot, maar stil en intiem gebied midden in de stad. De jongensbinnenplaats lag aan de voorkant van het complex bij de Kalverstraat. De bebouwing rond de meisjesplaats, gelegen op het terrein van het vroegere Sint Luciënklooster, kreeg zijn huidige uiterlijk in 1635 naar een ontwerp van Jacob van Campen. De aangrenzende percelen in de Kalverstraat en de Sint Luciënsteeg waren eigendom van het weeshuis, hetgeen zichtbaar is in de eenheid van architectuur, en werden verhuurd ten bate van de wezen.[1] Een poortje in de zuidwand van het meisjesplein leidt naar de voormalige kinderplaats, waar zich thans de restauratie-ateliers van het museum bevinden. De kinderplaats is slechts door een hekwerk gescheiden van het 14e-eeuwse Begijnhof.
Het voormalige Hoofdpostkantoor, thans Magna Plaza
Op de Nieuwezijds Voorburgwal hebben in het verleden veel uitgeverijen van kranten gezeten. Dat waren o.a. Het Nieuws van de Dag, Algemeen Handelsblad, De Telegraaf, Het Parool, Trouw, De Volkskrant, De Waarheid, De Tijd, De Nieuwe Dag en De Standaard.
Huisjes aan de Nieuwezijds Voorburgwal tegen de Nieuwe Kerk.
Na het Paleis en Magna Plaza lopen we verder de wal op. Na ca. 1 km komen we bij de Kolk. Nieuwe Zijds Kolk De Boerenwetering mondde hier uit in de Amstel, het huidige Damrak, vanuit het zuiden. Ten zuiden van de Kolk stonden de oudste huizen van Amsterdam, uit het begin van de dertiende eeuw. Kort na 1300 kreeg Amsterdam stadsrechten en mocht het een aarden wal aanleggen. Bij het opwerpen van deze wal vormde de monding van de boerenwetering een belemmering. Daarom werd deze verlegd naar de plaats waar nu de Kolksteeg is. Op de zuidoever van de Kolksteeg en de NZ Klok werden de eerste huizen op de wal gebouwd.
Het Korenmetershuisje, Nieuwe Zijds Kolk nummer 28
Het (voormalige) Telegraafgebouw.
Verantwoording Samenstelling: René Joor, november 2008 Bronnen: Ons Amsterdam, diverse jaargangen Wikipedia Amsterdam Historische Gids van Amsterdam Het Amsterdam Boek Het Grachtenwandelboek Gemeente Amsterdam Stadsarchief
