Ambitie en visie. Valkhofpark en Donjon januari 2010

Ambitie en visie

Valkhofpark en Donjon januari 2010

Stichting Donjon tekst en tekeningen

Royal Haskoning Urban van Aar Dorine Epping fotografie

Royal Haskoning Jeroen de Groot

Dit document is bedoeld voor overleg en RCE {Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Ambitie en visie

Valkhofpark en Donjon

Inhoudsopgave 7.

Inleiding

9.

Visie op de opgave

13.

De renovatie van het Valkhofpark

23.

Het ontwerp voor de Donjon

25.

Sferen en materialen

41.

De Donjon

55.

Het vervolg

57.

Bijlage Archeologisch onderzoek herbouw donjon Valkhof door J.R.A.M. Thijssen, archeoloog, Nijmegen december 2008

Renovatie Valkhofpark en bouw Donjon - januari 2010

5

Plattegrond van de Valkhofburcht geprojecteerd op de bestaande situatie

Inleiding Het voor u liggende document beschrijft de visie van de Stichting

De bouwlocatie heeft unieke kwaliteiten en is meervoudig

Donjon Nijmegen op ontwerp en herbouw van de toren en de

beschermd. Het terugbouwen van een middeleeuws refugium is

Heine van Nieuwenhuijze

ICE Ontwikkeling

revitalisering van het Valkhofpark. Ruim 600 jaar heeft de Donjon

in Nederland niet vertoond. De weg naar daadwerkelijke realisatie

Leon Eijkhout

NVOB Cultuurfonds

het stadsgezicht van Nijmegen bepaald. In verband met de

van de donjon dient dan ook uitermate zorgvuldig te gebeuren,

Jeroen de Groot

Royal Haskoning

viering van “Nijmegen 2000 jaar” is de Donjon nagebouwd als

stap voor stap en in overleg met alle betrokken partijen.

Edgar Kanselaar

ICE Ontwikkeling

Plan team

een tijdelijke constructie van steigers en doek. Dit document maakt concreet op welke wijze wij willen voldoen

Architecten

Mede door de vele positieve reacties op deze tijdelijke Donjon

aan de voorwaarden en toetsingscriteria van de Gemeente

Urban van Aar

is er, gelijktijdig met de gemeenteraadsverkiezingen, een refe-

Nijmegen en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en dient

Eric Blok

rendum gehouden onder de Nijmeegse bevolking.

ter vastlegging en overeenkomen van de kaders voor verdere

De uitslag van dit referendum was duidelijk: een ruime meerder-

uitwerking van het project.

heid heeft gekozen voor herbouwen, zo veel mogelijk lijkend op het origineel met gebruik van ‘authentiek materiaal’.

Deze visie is opgesteld in opdracht van Stichting Donjon

In 2007 heeft het college van burgemeester en wethouders een

Nijmegen en is uitgevoerd door het Planteam daarbij onder-

Europese aanbestedingsprocedure uitgeschreven voor selectie

steund door de groep van experts die vast aan de stichting

van een consortium dat in staat geacht wordt de Donjon te

Donjon Nijmegen verbonden is.

herbouwen en de revitalisering van het Valkhofpark op zich te nemen.

Contactpersoon voor nadere informatie is de heer

Stichting Donjon Nijmegen (een samenwerkingsverband

Edgar Kanselaar

tussen: Royal Haskoning nv, de Stichting NVOB Cultuurfonds en

Telefoon: 024-3511180,

ICE Ontwikkeling bv) is in september 2008 door de gemeente

Email: [email protected].

Nijmegen aangewezen als kandidaat voor deze opgave.

SB4, Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen

Dorine Epping

Royal Haskoning

Kees Tak

TAK architecten

Maarten Steenbrink

Royal Haskoning

Adviseurs Jan Thijssen

Archeoloog

Jan Kamphuis

Kamphuis Bureau voor Bouwhistorie

Jan Maters

NVOB Cultuurfonds (Maters - van der Net accountants)

Ton Kuipers

NVOB Cultuurfonds (Fortis Bank Nijmegen)

PR Rosalie Thomassen

Stichting Donjon Nijmegen beseft dat de herbouw van de donjon, samen met herstel van het Valkhofpark, uniek

Royal Haskoning

NVOB Cultuurfonds (Erwt Communicatie)

Margie Alders

Royal Haskoning

is en het hier om een nationaal (bodem) monument gaat.


7

Het Valkhofpark op stadsplattegronden: links rond 1800 en rechts rond 1830

Visie op de opgave Renovatie van het Valkhofpark en herbouw van de donjon Het Valkhofpark staat symbool voor een grote stap in de stads-

Het Valkhofpark is aan een grondige opknapbeurt toe;

In de visie van de Stichting Donjon, is de donjon vooral een

geschiedenis, namelijk die van vestingstad en machtscentrum

de beplanting is uitgegroeid, de historische restanten behoeven

symbool van het rijke Nijmeegse verleden. In de Romeinse tijd

naar moderne burgerlijke woon- en werkstad.

conservering, de ruimtelijke structuur moet hersteld worden en

was Nijmegen al een stad, vanaf de Karolingische tijd groeide

Op initiatief van Nijmeegse burgers werd rond 1800 een wandel-

ook de ingangen vragen om een opwaardering.

de stad verder uit tot een regionaal machtscentrum en bleef dat door de Middeleeuwen heen tot in de 18e eeuw.

park in de romantische landschapsstijl aangelegd op de kale heuvel, die restte na de sloop van de burcht.

Voor het Valkhofpark ziet de Stichting Donjon een nieuwe

Van dit verleden is weinig zichtbaar overgebleven in de stad.

Het was het eerste stadspark in die stijl in Nederland. Na 1800

toekomst waarin het groene karakter, met grote, volwassen bomen

De gemeente Nijmegen beseft dat de geschiedenis van de stad

groeide de stad uit tot het met lanen en parken dooraderde

en een aantrekkelijke onderbeplanting verder ontwikkeld wordt,

deze uniek maakt en haar geschiedenis een veel betekenis-vollere

woongebied rond de historische kern. Deze stap, gemarkeerd door

op een niveau dat past bij een monumentaal stadspark.

rol in haar profilering zou moeten spelen.

de aanleg van het Valkhofpark in de romantische landschapsstijl

De aanleg in landschapsstijl wordt zodanig verbeterd dat structuur,

In de notitie ‘het verleden verbeeld’ (mei 2009) wordt dan ook een

was reden het Valkhofpark aan te wijzen als Rijksmonument.

samenhang, verrassing en elegantie weer te bewonderen zijn.

ambitie geformuleerd die moet leiden tot nieuwe impulsen in de

Fragmenten van en verwijzingen naar oudere ontwerpen krijgen

profilering van Nijmegen als historische stad. Met de bouw van de

De eerste aanleg van het park was naar een ontwerp van Zocher.

een plaats. De donjon wordt ingepast als een ‘follie’ die van verre

nieuwe donjon krijgt ruim 10 eeuwen burchthistorie een vaste en

Daarop volgden uitbreidingen en herinrichting door bekende

zichtbaar zal zijn en zowel vanuit de omgeving als vanuit het park

markante plaats in het stadsbeeld.

tuinarchitecten als Van Lunteren en Rosseels. Van de ontwerpen

de rijke geschiedenis van de plek zal symboliseren.

Vele Nijmegenaren, zo bleek uit het referendum, herkennen zich in deze wens.

van Zocher en van Van Lunteren resteren nog slechts sporen. De paden op de hellingen die naar een ontwerp van Rosseels zijn

De weidse uitzichten over landschap, rivier en stad, wellicht de

aangelegd zijn nu nog aanwezig.

belangrijkste bestaansreden voor zowel burcht als park, worden in

De nieuwe donjon zal een zo authentiek mogelijke reproductie

Het padenverloop is deels gewijzigd door Roukema in 1984.

ere hersteld.

van het oorspronkelijke gebouw zijn; een gebouw dat een goede

De huidige verschijningsvorm op het plateau en aan de stadszijde,

Het nieuwe Valkhofpark zal samen met het Hunerpark en de

indruk geeft van de verschijningsvorm en van het functioneren

is echter door de tand des tijds aangetast.

omgeving van het Trajanusplein één groot groengebied vormen

van de donjon die ooit deel uitmaakte van de Valkhofburcht.

De resten van de Valkhofburcht staan als ‘follies’ in het park.

dat als stadskwartier een bijzondere stedelijke functie heeft voor

Het gaat om de resten van muren, de St. Nicolaaskapel en de

ontspanning en museale invulling. Daarmee is het een welkome

Barbarossaruïne en de 19e eeuwse toegangspoort.

aanvulling op de direct aansluitende stadskern.


9

500

0

50

2.500

5.000

200.000

100.000

Prehistorie

Romeins Castellum

200.000 -150.000 - Saale ijstijd. Vorming van het stuwwalcomplex.

Parochiekerk Ca. 625 Keulse bisschop bouwt een parochiekerk bij het Valkhof

Rond. 50 v. Chr. Romeinse veldheer Gaius Iulius Caesar bereikt onze streken.

150.000 - 75.000 – De Neanderthaler doorkruist de omgeving op zoek naar voedsel.

10-15 v. Chr. Uitleg van stedelijk centrum en hoofdplaats van de Civitas Batavorum (stamgebied) Oppidum Batavorum op en rond het Valkhofgebied .

50.000 – 10.000 - Weichsel ijstijd. Jagers/verzamelaars doorkruizen toendra-landschap. 10.000 – 5000 - Aanwijzingen voor zomer en winterkampen.

69 Opstand der Bataven onder leiding van Iulius Civilis.

Ca. 4000 v. Chr. Scherf van de Vlaardingencultuur toont bewoning bij het Valkhof aan.

80-100 Verstening van het bestaande kamp en van de stad op de oever van de Waal.

2500 – 2000 – Klokbeker-cultuur. Vaste paden en sporen van begravingen in de omgeving. 2000 – 750 v. Chr. Bronstijd. Sporen van bewoning en begraving in de omgeving van en op het Valkhof.

161-180 Ommuring van Ulpia Noviomagus. Einde bloeiperiode. Inval van de Chauken.

750 – 50 v. Chr. IJzertijd. Sterke toename van bewoning in de wijde omgeving. Bij het Traianusplein bevat een graf resten van een tweewielige wagen, paardentuig en een grote bronzen lanspunt.

240-260 Invallen van de Franken. Einde stedelijke en bestuurlijke structuren. 300-320 Aanleg omgeving Valkhof/Kelfkensbos van een zwaar met grachten versterkt militair kamp. Herstel van het Romeinse gezag. 364-375 Verstening van de militaire vesting Valkhof. Ca. 400 Romeinse gezag wordt ingevuld door Frankische elite.

150.000-75.000 Neanderthalers

50.000-10.000 Jagers/verzamelaars

2.000-750 Bronstijd

Romeinse grachten

Opstand Bataven

Grenssysteem

Omstreeks 700, Merovingische potten

2009

2000

1500

1000

Van de buitenzijde van de afgebroken donjon is veel bekend uit historisch onderzoek en daarom kan de vorm en architectuur van de nieuwe donjon het oude gebouw dicht benaderen, maar over het interieur van de gesloopte toren is veel minder bekend. Het doel is ook aan de binnenzijde de ervaring van een Middeleeuwse vlucht- en verdedigingstoren op te roepen.

1030 Bouw St.-Nicolaaskapel (Heidense of Karolingische kapel).

880 Palts Nijmegen door Noormannen bezet en bij vertrek in brand gestoken.

1155 Herbouw van de palts (ruine) en parochiekerk (inscriptie).

1047 Lotharingse edelen in conflict met Hendrik III. palts Nijmegen in brand gestoken.

971 Theophano, gehuwd met keizer Otto II in Nijmegen.

1250 Sloop van parochiekerk en pastorie ten behoeve van de versterking van burcht en stad. Ca 1450 Verkleining van het burchterrein Valkhof door graven Voerweg.

991 Theophano sterft in Nijmegen

R.Roukema

777 Bouw palts in Nijmegen met (voorganger) Donjon

van Lunteren

Burcht Zocher sr

Karolingische palts

De nieuwe donjon krijgt een functie als parkgebouw, met een uitzichtpunt bovenin, met publiekstoegankelijke functies zoals café, een restaurant en een informatie- en tentoonstellingsruimte. Deze functie maakt de Donjon toegankelijk voor een breed publiek, de bouw financierbaar en de exploitatie haalbaar.

1500 Bouw Stratemakerstoren

De informatie- en tentoonstellingsruimte zal worden gebruikt

1786 De laatste stadhouder, Willem V, nam zijn intrek op het Valkhof. De voormalige troonzaal, thans de zgn. Barbarossa ruïne, werd een manege

voor thematische exposities over de geschiedenis van het Valkhof,

1795 Sloop van de burcht met uitzondering van kapel en halfrond.

de omgeving en de stad Nijmegen. De nadruk zal liggen op wisselende exposities, zodat iedereen een goede reden heeft om vaker terug te komen. De nieuwe functie betekent dat vooral het interieur moet voldoen aan de huidige wet- en regelgeving bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid, voorzieningen, toegankelijkheid en arbeidsomstandigheden. De exploitatie stelt eisen aan de binnenruimte (vluchtwegen, opgangen, toiletvoorzieningen, keukens etc.), die als randvoorwaarden in het ontwerpproces meegenomen worden. Het interieur is een een eigentijds interieur met verwijzingen naar de constructie van de oorspronkelijke donjon, bijvoorbeeld naar de oorspronkelijke muurdikte, om een brug tussen

Noormannen

Keizer Otto II

Theophano

1575 zicht op de stad


1557 Plattegrond 1786 Troonzaal omgebouwd tot manege

Barbarossa Ruïne

heden en verleden te slaan.

11

Visie op het Valkhofpark met de Donjon

De renovatie van het Valkhofpark De renovatie van het Valkhofpark in hoofdlijnen Doelen voor het vernieuwde Valkhofpark

Wat behouden blijft:

Nieuwe elementen in het gerenoveerde park zijn:

Het vernieuwde Valkhofpark zal beantwoorden aan de volgende

- Het kenmerkende contrast tussen plateau en hellingen, met

- De donjon als parkgebouw.

doelen:

een relatief open beeld op het plateau en een meer begroeid

- Het Valkhofpark functioneert als een stadspark waarin een

beeld op de hellingen.

gevarieerd gebruik mogelijk is. - De nieuwe inrichting doet recht aan de monumentale status. - In het park wordt de millennia lange historie van deze locatie ervaarbaar gemaakt voor het publiek. - Het Valkhof maakt deel uit van een groter, samenhangend groengebied aan de noordoostelijke kant van het stadscentrum, samen met Hunerpark, omgeving Trajanusplein en Belvedere helling. Wandelroutes verbinden deze onderdelen. - Het Valkhof sluit aan op het stadscentrum en de Waalkade.

- De rondwandeling over de plateaurand met uitzichten over de stad en de rivier met herstelde muren en aangepaste relingen en meubilair. - Vrijwel alle grote bomen blijven. - De paden en de meer natuurlijke beplanting op de hellingen aan de oost- en noordzijde. - De kapel en de ruïne en alle overige historische resten, muren en trappen. - De inrichting en beplanting passend bij de 18e en 19e eeuwse

- Nieuwe inrichting van het plateau met aangepast padenverloop, nieuwe heester- en boombeplanting en meubilair. - Een groene entree aan de Voerweg / het Kelfkensbos. - Een parkachtig ingerichte helling tussen de Waalkade en de kapel met verbeterde toegang vanaf de trappen. - Een extra rondwandeling over de helling rondom het gehele park. - Bloeiende heesters, kleur en fleur en groenblijvende heesters in de beplanting aan de zuid- en westzijde van het park. - Historische bouwelementen als oude muurresten en nieuwere keermuren worden beter zichtbaar en herkenbaar gemaakt.

Het park vormt het groene tegenwicht van stedelijke pleinen

romantische ontwerpstijl: de landschapsstijl met hoog opgaand

en ruimtes waaronder de winkelstraten, de Waalkade en

geboomte, gebogen paden, spel met donker/ licht, besloten/

Wat zal verdwijnen:

het Kelfkensbos.

open, zichtlijnen.

- Enkele bomen op de hellingen aan de noord- en noordoostzijde

- Het park heeft in opzet en inrichting sterke verwantschap met de landschapsstijl uit de 18e en 19e eeuw. - De donjon is op een zorgvuldige wijze ingepast in het parklandschap. - De herinrichting voorziet in het opknappen van beplanting,

die het uitzicht op stad en rivier belemmeren. - Voorgesteld wordt om de zware muur, die resteert van het groene balkon tussen de trappen naar de Waalkade en het park, deels af te breken tot op de hoogte van de trappen zodat het uitzicht op het park verbetert.

paden en meubilair. Het conserveren en / of herstel van historische overblijfselen wordt gelijktijdig met de herinrichting uitgevoerd.


13

Uitsnede van de visie op het Valkhofpark met de Donjon

Toelichting op het schetsontwerp Formulering van de opgave

Parkaanleg door Zocher rond 1800

In 1833 werd tot een nieuwe aanleg over gegaan.

De gemeente Nijmegen wenst het Valkhofpark te restaureren.

Na de sloop van de burcht werd op initiatief van de Nijmeegse

Mogelijk staan er nog enkele bomen op de plaats van de vroegere

De bouw van de donjon geeft aanleiding deze restauratie aan-

burgerij een park aangelegd op het Valkhof door Johan David

bomenrij op de plateaurand.

sluitend uit te voeren. De gemeente vraagt een zorgvuldige

Zocher sr. In die tijd was het niet gebruikelijk om een ontwerp

afstemming van park en donjon en heeft daarom de opdracht voor

volledig uit te tekenen. Op basis van ontwerpschets werd de

Parkaanleg door Van Lunteren rond 1833

ontwerp en bouw van de donjon samen met het ontwerp van het

aanleg buiten in het werk bepaald. Er zijn geen ontwerp-

Rond 1830 werd het park ingericht volgens een ontwerp van Van

vernieuwde park in één hand gelegd, namelijk bij de combinatie

tekeningen overgeleverd. Wel bestaat er een plattegrond en

Lunteren. Helaas zijn van deze aanleg geen afbeeldingen bekend.

Royal Haskoning - Nijmeegs Cultuurfonds – ICE Ontwikkeling,

diverse prenten, maar de nauwkeurigheid daarvan is onbekend.

Wel is er een plattegrond en zijn er foto’s beschikbaar, maar die

verenigd in de Stichting Donjon Nijmegen.

Uit deze afbeeldingen valt op te maken dat de inrichting alleen

dateren van ongeveer een eeuw na deze eerste aanleg.

het plateau betrof; de hellingen bleven onbeplant.

Uit de beschikbare gegevens valt op te maken dat in dit ontwerp

De gemeente stelt de kaders voor het ontwerp van de restauratie

Aan de stadszijde en langs de Voerweg stonden een aantal

meer aandacht bestond voor wandelen en flaneren met de hele

en toetst de plannen aan deze kaders. Essentieel hierin zijn de

panden met tuinen, grenzend aan het park. Het park, dat veel

familie temidden van plantenweelde.

monumentale status van het park en het gemeentelijk plan

kleiner was dan het huidige park, bestond uit een ovale weide met

Er waren perken met bloemen, bijzondere heesters en bomen.

voor het groengebied van Valkhofpark, Hunerpark, omgeving

daarop prominent de ruïne, daaromheen een gesloten gordel van

Ook een muziektent met podium past in dit beeld. De perken

Trajanusplein en Belvederehelling. Verder heeft de gemeente een

bos en op de kruin van de helling een rij Italiaanse populieren (een

‘dreven’ als het ware in een vlak [half]verharding.

tuinarchitectonisch en tuinhistorisch onderzoek uit laten voeren,

verwijzing naar de gesloopte burchtmuren?) en een wandelpad. In deze periode zijn de paden op de hellingen aangelegd naar

op basis waarvan ontwerprichtlijnen zijn opgesteld. Dit onderzoek, in 2007 uitgevoerd door Albers Adviezen en Bureau

De kapel staat geïsoleerd op de plateaurand. Een pad geeft in

een ontwerp van tuinarchitect Rosseels, die een geheel nieuwe

Lantschap, is gerapporteerd in ‘Het Valkhof in Nijmegen; Cultuur-

noordelijke richting uitzicht op de toren van de Eusebiuskerk in

ervaring voor de parkbezoeker opleveren.

historische analyse’.

Arnhem.

Door de hellingen toegankelijk te maken kreeg het park aanzien-

Dit rapport toont veel interessant beeldmateriaal en een overzicht

Zocher heeft het park in Engelse Landschapsstijl ontworpen.

lijk meer gebruiksmogelijkheden en ruimtelijke ervaringen op

van de geschiedenis. Op basis van een analyse van dit kader en van

Er wordt gespeeld met historische verwijzingen, bijvoorbeeld de

een beperkt oppervlak, een kenmerk van de tuinarchitectuur uit

overig bronnenmateriaal komt de Stichting Donjon tot een visie

ruïne, met vergezichten, afwisseling van licht en donker en met

die tijd.

en schetsontwerp die in de volgende paragrafen weergegeven

verrassing. Het padenverloop is vloeiend.

worden.


15

Tekening van het Valkhofpark rond 1800

Herinrichting door Roukema Na de Tweede Wereldoorlog werd de schade van het bombarde-

Ze hebben een plaats gekregen als ‘follies’ in een Engels land-

uitzichtpunten is rommelig, de balustrades zijn kapot,

ment opgeruimd en werden alle panden tussen de Voerweg en

schapsstijlpark: kopieën van een klassiek gebouw of een fantasie-

verhardingen verzakt. Oorzaken zijn de tand des tijds en de grote

de Lindenberg gesloopt. Het duurde tot 1984 voordat het park

gebouw dat doet herinneren aan een klassiek gebouw

evenementen in het park die veel schade veroorzaken aan de

opnieuw ingericht werd naar een ontwerp van Roukema.

dat geïsoleerd van de context in een geheel andere omgeving is

grasmat en de heesterbeplanting vooral omdat het ontwerp hier

Dit ontwerp kan gezien worden als een moderne variant van de

geplaatst. Doel van dergelijke gebouwen was de wandelaar te

nooit voor bedoeld is geweest. Ruimtelijk behoeven vooral het

landschapsstijl met meer groen en minder verharding.

inspireren tot diepzinnige gedachten over vervlogen tijden,

plateau, de entree aan de centrumzijde en die aan de zijde van de

Vooral op het plateau en aan de stadzijde, en het gedeelte waar

exotische culturen, mysterieuze verten. Het is een typisch roman-

Waalkade meer aaandacht. Als de bezoeker het plateau betreedt

tot 1949 sociëteit Burgerlust heeft gestaan, werd het paden-

tisch en poëtisch motief. In het Valkhofpark zijn het geen kopieën

overziet deze de hele ruimte in één keer en kijkt zelfs door het

patroon volledig herzien.

maar originele gebouwen, wat de historische verwijzing sterker

park heen naar stad of rivier in de verte.

De entree aan de zijde van de stad bleef onduidelijk, onder andere

maakt.

De twee genoemde entrees zijn rommelig, passen niet bij het

omdat de 19e eeuwse toegangspoort bleef staan in het park.

park en het aanwezige monument. Een passende herinrichting is Huidige staat van het park

erg wenselijk en moet het park in alle aspecten verbeteren.

Van na 1984 zijn de toevoeging van een breed pad bij de hoofd-

Het Valkhofpark heeft als begroeide heuvel naast de rivier nog

entree om het park toegankelijk te maken voor zwaar verkeer,

steeds allure. De ligging op een heuvel en het zware geboomte,

Monumentale status en landschapsstijl

de organisatie van festivals en de plaatsing van de ijsbaan in de

waar de kapel en de ruïne doorheen schemeren, zijn unieke

In 1991 werd het Valkhofpark in de toenmalige staat tot monu-

winter. Het ‘Groene Balkon’ werd deels afgebroken, maar er bleef

kwaliteiten. De wandeling over de oostelijke en noordelijke helling

ment verklaard op basis van de Monumentenwet 1988.

een muurdeel langs het Valkhof gehandhaafd zodat het park,

is indrukwekkend. De uitzichten over stad en rivier zijn bijzonder,

Dit betekent dat het gemeentebestuur voorafgaand aan ingrepen

gezien vanaf de Waalkade, nu achteraf ligt.

maar er staan wel veel bomen in de weg.

de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (RCE) om advies dient te

Ook het nutsgebouwtje achter deze muur, maar ín het park stamt uit deze tijd.

vragen. Essentiële component in deze monumentale status is de Wie beter kijkt ziet veel achterstalling onderhoud.

inrichting in de ‘landschapsstijl’.

Anno 2009 heeft het park een sjofele verschijning. Er is geen

Het is dan ook deze landschapsstijl dat het Valkhofpark gerestau-

Landschapsstijl en historische elementen

heldere en stevige ruimtelijke structuur. De heesterbeplanting is

reerd zal worden. Van de historische ontwerpen, gemaakt door de

In de afbeeldingen van het park naar het ontwerp van Zocher,

rommelig, uitgegroeid en heeft weinig sierwaarde.

tuinarchitecten Zocher, Van Lunteren, Rosseels en Roukema zijn

maar ook in de latere ontwerpen van Van Lunteren en Roukema is

Op het plateau ontbreken heesters vrijwel geheel.

zeker componenten te gebruiken in het herontwerp.

te zien dat de historische burchtresten, de resten van walmuren,

Er staan doorgeschoten bomen op de verkeerde plaatsen.

Te denken valt aan herstel van de rondwandeling over de plateau-

de kapel en de ruïne een belangrijke rol spelen in het parkontwerp.

De grasmat is op veel plaatsen kaal. De wandeling langs de

rand zoals Zocher die ontwierp en toepassing van ovale


17

Foto van het Valkhofpark begin 20e eeuw

Valkhofpark: stadspark van de 21e eeuw

Nieuwe toevoegingen

perken met sierheesters die verwijzen naar het ontwerp van Van

De combinatie van historische elementen, verwijzingen en

Op twee plaatsen namelijk bij de hoofdentree aan de zijde van

Lunteren. Hetzelfde geldt voor onderdelen van de ontwerpen van

verbeeldingen is zodanig vormgegeven dat het park kan functio-

het stadscentrum en bij de trappen naar de Waalkade zal het park

Rosseels en Roukema.

neren en beheerd kan worden als een aantrekkelijk 21e eeuws

verbeterd worden door een nieuwe inrichting.

stadspark. Dat betekent dat er gewandeld kan worden, gespeeld,

Bij de entree aan de centrum zijde zal de parkinrichting zo ver

De vernieuwde inrichting zal geen kopie zijn van één historische

dat men rustig in de zon op het gras kan zitten, van de bloemen

mogelijk doorgetrokken worden tot aan de trottoirs langs

ontwerp maar zal de tuinhistorische rijkdom tonen. Deze aanpak

kan genieten, het uitzicht bewonderen,

Lindenberg en Voerweg.

maakt het ook mogelijk te reageren op de huidige context, die

een kopje koffie drinken en een hapje eten en ook nog van de

Met deze ingreep zal de groene massa van het park zich uitnodi-

geheel anders is dan die van 1800 of 1900 en maakt het mogelijk

natuur kan genieten. Ook moet er ruimte zijn voor kleinschalige

gend uitstrekken naar het stadscentrum.

nieuwe elementen, zoals de donjon goed in te passen.

evenementen.

Versterking van het contrast tussen het groen van het park en de stenen wereld van het stadscentrum, met name bij de entrees

De opgave is met fragmenten, verwijzingen en stijlelementen te spelen en te combineren zodanig dat een nieuw, aansprekend,

Ruimtelijk moet het park verrassend zijn, het hele jaar door en ook

is van groot belang voor de uitstraling van het park.

informatief, aantrekkelijk en monumentaal stadspark ontstaat.

bij herhaaldelijk bezoek maar tegelijk ook rust bieden en stilte.

Tegenover het terras van de Lindenberg zal een toegang gemaakt

In het Valkhofpark zal meer dan 10 eeuwen geschiedenis

Het park daagt uit tot ontdekking van de vele lagen.

worden naar het park, door middel van een bakstenen trap.

beleefbaar gemaakt worden, zowel door middel van zichtbare en

Het heeft de elegantie en de allure die past bij de unieke

tastbare elementen als door verwijzing en verbeelding, zonder

betekenis. Het nieuwe Valkhofpark zal al deze mogelijkheden in

De lage muur langs de Lindenberg zal ook langs de Voerweg

één tijdvak uit die wervelende historie tot dogma te verheffen.

zich verenigen, en wel op ongeveer 4 hectare oppervlak.

een vervolg krijgen. Het toegangspad zal licht gebogen naar het

Dit betekent een uitzonderlijk hoge en unieke ‘belevingswaarde’.

plateau voeren, zodanig dat het parklandschap zich geleidelijk ontvouwt. Het spoorwegmonument de ‘Engel’ bij de entree blijft

De Stichting Donjon meent op deze wijze een passende invulling te geven aan de monumentale status van het Valkhofpark.

In dit verband verwijzen we naar de diverse rondwandelingen die

behouden.

het park biedt: onderlangs en buitenom, over de hellingen [plaatselijk zelfs twee maal] over de rand van het plateau en rond het grote

Aan de zijde van de Waalkade wordt de helling zodanig aangevuld

grasveld en tenslotte over de transen van de donjon.

dat paden over de hellingen door kunnen lopen.

De ervaring zal steeds weer wisselend en enerverend zijn.

Aan deze zijde en ook aan de zijde van de hoofdentree aan de centrum zijde is een meer verfijnde beplanting met sierwaarde een belangrijke toevoeging.


19

Hellingen en muren in het Valkhofpark

Deze visie gaat uit van afbraak van de resterende muur van het

Nieuwe verharding en meubilair

Beheer

groene balkon tot op het niveau van de trap en van inpassing van

In het ontwerp is voor het plateau gekozen voor ruime paden

Kleinschalige evenementen zijn goed mogelijk in het vernieuwde

het trafogebouwtje in de helling van het park.

zodat ook op drukke dagen voldoende ruimte beschikbaar is

park, zijn zelfs welkom. Het ontwerp zal er op afgestemd worden

Het gerenoveerde park voorziet in een nieuw wandelpad langs

om te wandelen. De paden variëren in breedte, en zijn geschikt

om schade aan paden, gazons en beplanting, zoals die nu veroor-

de oude en later gebouwde muren op het plateau en een nieuwe

om zonder beheerproblemen te benutten voor kleinschalige

zaakt wordt bij evenementen te voorkomen.

rondwandeling rondom de heuvel.

evenementen.

Bij een verfijnde inrichting in de landschapsstijl passen geen

Het plateau en de westzijde krijgen nieuwe verhardingen en

grootschalige evenementen, die gepaard gaan met vrachtverkeer,

Nieuwe beplanting

meubilair. Bij de verhardingen gaan de gedachten uit naar halfver-

podia, keten en kramen. Auto’s zijn niet toegestaan in het park.

Bestaande grote bomen blijven gespaard, met uitzondering van

harding of gebakken steen (zoals nu) op de paden op het plateau.

Oplossingen voor calamiteiten verkeer, onderhoudswerk en

enkele bomen op de hellingen die het uitzicht op stad en rivier

Ook asfalt met strooilaag is mogelijk.

verhuizingen maken deel uit van het ontwerp.

wegnemen. Langs de rand van het plateau zullen nieuwe bomen

Het meubilair is terughoudend van ontwerp, voegt zich in

geplant worden als verwijzing naar de rondwandeling van Zocher.

het parklandschap en is goed te onderhouden.

Bij de entree aan centrum zijde en Waalkade is ruimte voor

Verlichting is noodzakelijk rond de donjon omdat die ook ‘s avonds

nieuwe bomen, waaronder bijzondere siersoorten.

gebruikt zal worden. Deze verlichting zal zeker niet bestaan uit

In de heesterbeplanting ligt op de oostelijke en noordelijke

lichtmasten langs wandelpaden. Voor het park en de donjon zal

flanken van de helling het accent op natuurlijke begroeiing, met

een verlichtingsplan gemaakt worden met als uitgangspunt

als kanttekening dat deze niet te dicht en te hoog mag worden.

dat de donjon en de kapel en mogelijk ook de ruïne ’s avonds

Op het plateau, langs de westrand en rond de entrees ligt het

opgloeien in het park, zodanig dat bezoekers ook in het donker

accent op lagere heesters met sierwaarde, waaronder 18e en 19e

veilig en prettig hun weg kunnen vinden.

eeuwse soorten die typisch zijn voor de diverse landschapsstijl ontwerpen. Langs de randen en op het plateau is een groter percentage groenblijvende heesters wenselijk zodat de gewenste ruimtelijke effecten ook in de winter hun werking behouden. Op het plateau staan de heestergroepen zodanig dat zichtlijnen ontstaan op bijvoorbeeld de ruïne of dat ze zichten blokkeren, bijvoorbeeld vanaf de toegangsbrug naar de donjon.


21

Het ontwerp voor de Donjon Het ontwerp voor de Donjon in hoofdlijnen Doelen voor de bouw van de donjon:

In welke mate zal de nieuwe donjon overeenkomen met de

Moderne toevoegingen zijn geen doel op zich, maar zijn wel nood-

- Een zo authentiek mogelijk gebouw maken dat een goede indruk

afgebroken reuzentoren?

zakelijk. In welke mate zal de donjon een modern gebouw zijn?

- Door het hoog opgaand en gesloten uiterlijk van een

- In de geldende wet- en regelgeving; het bouwwerk zal voldoen

geeft van aard en omvang van de oorspronkelijke donjon en burchtgebouwen. - Een icoon van het Nijmeegse verleden toevoegen aan de stad. - Tegemoet komen aan de wens van de Nijmegenaren hun geschiedenis te beleven. - Locatie Valkhof burcht markeren in het stadsgezicht. - Centrum en brandpunt vormen van het historische stadspark aan de noord-oostzijde van het centrum.

verdedigingstoren. - De architectuur, raamindeling, buitenmaten en hoogtemaat, benaderen zo goed mogelijk de donjon einde 18e eeuw zoals vastgelegd in het rapport ‘Reconstructieonderzoek Reuzentoren Valkhofpark’ uitgevoerd door Pansa B.V. in opdracht van de gemeente Nijmegen (hierna ‘Pansa rapport’). - De donjon staat op de oorspronkelijke locatie (de standplaats

- Weids uitzicht over stad, rivier en landschap bieden.

is met een nauwkeurigheid van 0,5 m bekend – nader

- Een toeristische trekpleister en culturele en educatieve functies

archeologisch onderzoek kan exacte gegevens opleveren).

toevoegen nabij het stadscentrum. - Functioneren als parkgebouw met Horeca vestiging en historische informatie over het Valkhof aanbieden.

- In de donjon worden accenten verwerkt in de vorm van overgebleven, oorspronkelijke materialen en elementen (het is bekend

- In functies en gebruik: ontvangstruimte, tentoonstellingsruimte, horeca. - In de logistieke organisatie; trappen, liften, verdiepingen, installaties. - In de constructie: beton + staal op een moderne fundering; - In veiligheid en comfort; optimale veiligheid, verwarming, water en licht, toegankelijkheid enzovoort. - In de oplossing voor de entree; die lag oorspronkelijk in de belendende panden. - In de fundering die zal afwijken van de oorspronkelijke

dat er een aantal resten zijn opgeslagen in het gemeentelijke

(maar zal voldoen aan de uitgangspunten die gelden voor

depot) verwerken.

archeologische bescherming van de ondergrond).

- Het buitenwerk zal bestaan uit materialen die voor een dergelijk

- Op de plaats waar vroeger de donjon aansloot op de

gebouw gebruikelijk waren: tufsteen, trachiet, baksteen en

belendende panden van de burcht zal een nieuwe oplossing

mogelijk een pleisterlaag.

ontworpen worden. Dat kan een oplossing zijn met gesloten

- De oorspronkelijke muurdiktes en verdiepinghoogtes worden aan de binnenzijde gesuggereerd.


aan alle eisen van deze tijd.

wanden en relatief kleine gevelopeningen of nieuwe wanden uit contrasterende, moderne materialen, bijvoorbeeld glas.

23

Sferen en materialen Onneembaar Verrassend Imposant Binnenkomst Verwondering Overwinning Genieten


25

Onneembaar De plaats van de burcht is vanaf de wijde omgeving zeer goed zichtbaar. Met de herbouw van de Donjon op de rand van de met bomen begroeide stuwwal wordt de ‘skyline’ van Nijmegen weer compleet. De toren die boven de stad uitsteekt lijkt onneembaar…


27

Verrassend Dichterbij gekomen blijkt de begroeide heuvel vanuit alle hoeken beklimbaar. Via trappen en beschaduwde paadjes komt de Donjon steeds dichterbij. Vanuit de stad is de verrassing niet minder. De toren is als vanzelfsprekend vervlochten met het lommerrijke deel van de stuwwal. Coulissen van groen en het padenpatroon geven het zicht op de toren niet direct prijs…


29

Imposant Pas als de toren dichterbij komt is zijn totale verschijning zichtbaar. In eerste instantie lijkt hij onneembaar met zijn imposante, grof bewerkte muren. Een blik naar boven geeft zicht op de kantelen en een aantal raampartijen. Een valk cirkelt rond zijn nest boven in de nok.


31

Binnenkomst Na enig zoeken blijkt in de zware muur een deuropening te zijn. Een verspringend gevelvlak geeft toegang tot de onderste delen van de toren. Binnen is het donker. Het klinkt er hol. Ruwe, dikke, onbewerkte muren steken af tegen het ijle glas en staal van de ontvangstbalie. Men waant zich in een tijdmachine.


33

Verwondering De hoge tentoonstellingsruimte is net zo imposant als de toren zelf. Door het hoge raam valt licht op de hoge donkere muren. Ook hier weer dat contrast tussen de grove, donkere en onbewerkte binnenhuid en de ijle, lichte high tech inrichting. Met moderne technieken wordt de historie tot leven gewekt. De bezoeker voelt zich te gast bij de bewoners van weleer van de toren en… dat is niet onprettig.


35

Overwinning Maar, wat zit er verder nog in de toren? Een trap voert naar boven. De grove binnenhuid en de ruwe trap, alleen verlicht door schietgaten in de muur, vergt veel van de bezoeker. Hoger en hoger in de toren komt de beloning…. De bezoeker kan gebruik maken van een lift, maar die mist wel een avontuurlijke ervaring.


37

Genieten De beloning is adembenemend: de Donjon biedt zijn bezoekers een uniek uitzicht. Vanaf de transen kijkt men over de bossen in de verte, over de stad Nijmegen, over de loop van de Waal, een flink stuk van de Betuwe tot aan Arnhem toe en over de Ooijpolder. Onder de balken van de Middeleeuwse dakconstructie geniet de bezoeker van de belevenis bij een kopje koffie.


39

Schets buitenzijde

Schets interieur

De Donjon Toelichting op het schetsontwerp Zo authentiek mogelijke donjon

kopie al veel bezoekers trekt en belangstelling genereert voor de

waar nodig aangepast moeten worden [liften, trappen,

De doelstelling is een zo authentiek mogelijk gebouw te realiseren.

historie van het Valkhof.

constructies,leidingen].

Er zijn veel details bekend over de donjon, de toekomstige functie

Vertrekpunt bij het zoeken naar die balans is het rapport

is anders en de context wijkt ook sterk af van de historische

‘Reconstructieonderzoek Reuzentoren Valkhofpark’ uitgevoerd

met zekerheid te achterhalen. Wel kan met een hoge mate van

situatie. De materialen waaruit de burcht is opgebouwd zijn nog

door Pansa B.V. in opdracht van de gemeente Nijmegen (hier-

zekerheid vastgesteld worden waaruit de toren was opgebouwd.

beschikbaar alleen niet meer uit de oorspronkelijke groeves..

na‘Pansa rapport’). Dit betekent dat de locatie, hoofdvorm,

Daarnaast zal het gebouw aan de huidige eisen op het gebied

Soortgelijke materialen (tufsteen, baksteen, hout) zijn nog steeds

afmetingen en materialen uit dit document aangehouden worden.

- Materialen en constructies: de toegepaste materialen zijn niet

van veiligheid en comfort moeten voldoen. - Burcht: de donjon maakte deel uit van de burcht. De burcht

leverbaar. De donjon en niet de aanpalende burchtgebouwen worden herbouwd. De aansluiting met de oorspronkelijke burcht

Authenticiteit in 2009

wordt echter niet herbouwd zodat de donjon aan twee zijden

zal worden verbeeld, maarvraagt om een interpretatie die dit

De gemeente Nijmegen geeft met duidelijke uitgangspunten,

een nieuwe afwerking moet krijgen, die de oorspronkelijke

herkenbaar verbeeld.

richtlijnen en toetsingscriteria een kader waarbinnen de ‘zo authen-

Het interieur van een refugium was op zijn doel afgestemd: veilig,

tiek mogelijke donjon’ gestalte moet krijgen. Om de grenzen van de

- Exploitatie; een voorwaarde van de gemeente is dat de bouw en

sober, met alleen de hoogst noodzakelijk inrichting. Details hiervan

haalbare authenticiteit te verkennen is het nuttig vast te stellen in

het onderhoud van het gebouw gefinancierd dient te worden

zijn nauwelijks bekend. Het opnemen van moderne functies in

hoeverre realisatie van een exacte kopie mogelijk is:

uit de exploitatieopbrengsten.Daarom biedt de donjon ruimte

de toren vraagt om een bruikbare binnenzijde. Zo zijn er [nood]

- Gegevens: er zijn afbeeldingen van de buitenkant van de toren

aan een eigentijdse invulling.

verbinding met de burcht verbeeld.

trappen en een lift nodig.

beschikbaar die gebruikt worden. Exacte gegevens, zoals maat

De zal een zorgvuldige balans worden waarin historische authen-

voering en interieurkenmerken, zijn grotendeels onbekend, maar

Voorgestelde aanpassingen

ticiteit enerzijds en moderne functionaliteit en moderne context

kunnen aan de hand van archeologisch onderzoek (maatvoering,

De nieuwe Donjon zal het oorspronkelijke gebouw dicht bena-

plaatsbepaling) en referenties gereconstrueerd worden

deren. Op een aantal punten stelt de Stichting Donjon Nijmegen

anderzijds afgewogen worden. Het gebouw krijgt een symbolische betekenis. Het moet een excellente indruk geven van het histori-

- Functie: de donjon had een functie als vluchtplaats (refugium)

aanpassingen voor:

sche gebouw ondanks de moderne functionaliteit en context. Het

voor de keizer en later als verdedigingswerk en was alleen voor

moet een historische toestand verbeelden en levend maken voor

tijdelijke bewoning ingericht. Dat betekent dat een kopie van de

aanpalende gebouwen van de burcht. Hier waren geen gesloten

de bezoeker. In het jaar dat de tijdelijke donjon [ook een interpre-

oorspronkelijke donjon niet geschikt zou zijn voor enig modern

dikke muren als op de twee lange zijden van de toren.

tatie, namelijk een decor gemaakt uit steigermateriaal en -doek] in

gebruik. Vanwege het gewenste gebruik, zoals uitzicht – en

Om de imposante geslotenheid van de toren te benadrukken zal

het park stond is gebleken dat zelfs een overduidelijke

tentoonstellingsruimte of horeca, zal het gebouw daar

aan één korte zijde een gesloten wand gemaakt worden.


- De twee korte gevels. Deze twee gevels sloten aan op de

41

In die gesloten wand of wanden wordt de vroegere aansluiting op

- Een souterrain; De toekomstige toren zal op de oorspronkelijke

Het middendeel

maaiveldhoogte gebouwd worden. Omdat het burchtterrein

Het middendeel van de donjon is het deel dat niet / weinig zicht-

Een andere optie is om aan één korte zijde een glazen vlak te

na de sloop opgehoogd werd, betekent dit dat de vloer van de

baar is vanuit de verte en niet direct ervaarbaar vanaf de grond.

plaatsen ter grootte van het oorspronkelijke aansluitingsvlak,

nieuwe donjon onder het bestaande maaiveld zal liggen.

Hier is vooral de ervaring van een doorlopend muurvlak belangrijk

dat zorgt voor daglicht in het interieur en dat uitzicht biedt op het

Het voorstel is een open souterrainruimte, als onderdeel van de

en oude details zoals ramen en muurankers.

landschap. De juiste oplossing vraagt om nadere studie en zal in

entreeruimte te maken en daarin eventueel aangetroffen

het ontwerp gepresenteerd worden.

funderingsresten zichtbaar te maken.

De voet

- De entree.

De haalbaarheid daarvan hangt af van de funderingsmethode.

Wandelend door het park ervaart de bezoeker de gesloten massa

(zie ook paragraaf ‘fundering’).

van het gebouw het sterkst. Aan de voet van het gebouw is de

de burcht gesuggereerd, bijvoorbeeld met een terugspringend vlak.

De oorspronkelijke donjon was alleen toegankelijk vanuit de belendende panden, op meer dan 10 meter hoogte, zodat de

- Gevelmateriaal: Historische tekeningen laten zien dat het

ervaring van materiaal het meest intens en tastbaar.

keizer zich veilig bovenin de toren kon terugtrekken.

oorspronkelijke gevelmateriaal vermoedelijk tufsteen is geweest.

Bij het binnengaan van het gebouw is de combinatie van

Als er al een entree was, dan zat die dus ver boven de grond!

Als uitgangspunt voor het ontwerp geldt dat tufsteen het gevel

authentieke en moderne materialen het meest gewenst.

Voor de nieuwe toren schept deze eigenaardigheid de noodzaak

materiaal zal zijn. Op basis van nader onderzoek zal in overleg

De bezoeker moet de sensatie krijgen van een historisch bouw-

om een passende oplossing voor de toegang te ontwerpen.

met de gemeente Nijmegen het gevelmateriaal vastgesteld

werk terwijl het tegelijk duidelijk is dat het een gebouw van nu

Dat kan een eenvoudige houten deur op maaiveldhoogte zijn,

worden.

is. Het gebouw verenigt in zich 10 eeuwen geschiedenis en straalt dat uit.

of een meer verborgen zijdelingse entree, langs het terugspringende gevelvlak. De definitieve keuze zal gemaakt worden

De topsectie

De Stichting Donjon Nijmegen wil deze sensatie bereiken door in

in het ontwerp.

De topsectie van de donjon steekt boven het geboomte uit en zal

het interieur authentieke en moderne materialen te gebruiken,

vanuit de verte waargenomen worden. Bij dit onderdeel is vooral

bijvoorbeeld glas, hout, beton en staal en daarin historische

deel van de donjon zullen ten behoeve van toetreding van daglicht

van belang dat de vorm, de belijning, de verhoudingen en de

elementen op te nemen of tentoon te stellen die ooit op het

binnen de historische vlakverdeling, op subtiele wijze meer

kleurstelling kloppen met wat historische bronnen laten zien.

Valkhof of in de regio opgegraven zijn. Het interieur wordt

openingen in de gevel gemaakt worden die in vorm aansluiten op

Binnen dit kader worden beperkte aanpassingen in de kapcon-

verderop in dit hoofdstuk apart toegelicht.

de in het Pansa rapport aangegeven gaten, of in de vorm van lang

structie doorgevoerd om op de verdieping van het uitzichtterras

gerekte verticale sleuven.

voldoende stahoogte en daglichttoetreding te creëren.

- Daglicht op hogere verdiepingen: In het uitkragende bovenste

- De entreeruimte: Het voorstel is om een hoge entreeruimte te

De toren krijgt kantelen als weergegeven in het ‘Pansa rapport’,

maken met daarin een balie, als ontvangst voor de bezoekers, een

maar de ruimte daartussen zal worden afgesloten met een trans

lift, een trap en een tentoonstellingsruimte.

parant scherm ter voorkoming van het doorvallen van bezoekers.


43

Relatie donjon met bestaande historische bouwwerken in

Relatie donjon met het maaiveld

deze te bekleden met een historisch verantwoord materiaal.

het Valkhofpark

Het maaiveld van de burchthof lag ooit enkele meters lager dan

In de wanden zullen sparingen worden gelaten voor de gevel-

De kapel en de ruïne staan als geïsoleerde bouwwerken in het

het huidige maaiveld van het park. Na de sloop van de burcht is

openingen zoals eerder vermeld.

park. Hun werking is die van ‘follies’ in een klassiek Engels

het terrein opgehoogd met van elders aangevoerde grond.

Vloeren worden eveneens in beton uitgevoerd ten behoeve van

landschapsstijlpark: kopieën van een klassiek gebouw of een

Deze ophoging is nu nog goed te zien rond de ruïne, die als het

onder andere de stabiliteit en brandveiligheid. De kapconstructie

fantasiegebouw dat herinnert aan een klassiek gebouw, die

ware in een kuil staat. Voor de donjon vinden we deze ‘kuiloplos-

wordt traditioneel vervaardigd en in hout uitgevoerd.

geïsoleerd van de context in een geheel andere omgeving zijn

sing’ niet geschikt, want de kuil zal erg groot zijn en daarom

geplaatst.

hinderlijk aanwezig in het park.

Materiaalkeuze

De donjon is een gebouw dat geïsoleerd is geraakt van zijn

De Stichting Donjon Nijmegen wil de hoogte van de oorspronke-

Het torenmassief is opgebouwd geweest uit tufsteen die waar-

context; de Valkhofburcht. De solitaire Donjon heeft een abstracte

lijke keldervloer aanhouden voor de donjon. Dit betekent dat de

schijnlijk uit de Eiffel kwam.

relatie met zijn omgeving en verwijst naar de oorspronkelijke

donjon een souterrain krijgt en dat de ontvangstruimte op het

Het weer toepassen van tufsteen als bekledingsmateriaal is

plaats in het burchtcomplex. Daarmee heeft de Donjon een

maaiveldpeil één verdiepingshoogte boven de souterrainvloer

technisch goed mogelijk. Daarbij moeten we ons realiseren dat dit

vergelijkbaar karakter als de al aanwezige ‘follies’.

komt te liggen. Daarmee sluit de entree van de donjon aan de

soort steen kwetsbaar is, omdat hij zacht en poreus is en relatief

Het onderscheid tussen de donjon en de gerestaureerde restanten

westzijde aan op huidige maaiveldpeil. Dit heeft aanzienlijke

snel vervuilt. Een combinatie van een goed samengestelde pleister-

van de burcht: de kapel en de ruïne, moet volstrekt helder zijn.

voordelen: er zijn geen trappen en hellingbanen (naar boven én

laag en tufsteen in een juiste kleurstelling op een groot deel van

Om het onderscheid te benadrukken tussen de gerestaureerde,

naar beneden) nodig.

de toren aangebracht, is zowel naar het historisch verwachtings-

maar authentieke overblijfselen is het wenselijk voor de donjon

De ontvangst van bezoekers en het laden en lossen van goederen

beeld als naar het symbolisch effect een mogelijke oplossing.

een andere oppervlaktebehandeling toe te passen.

kan door één ingang georganiseerd worden.

Toepassing van tufsteen voor de donjon is uitgangspunt.

Van vele oude gebouwen is bekend dat deze bedekt waren met

De juiste materiaalkeuze wordt in het ontwerp bepaald.

een pleisterlaag. Ook van de Donjon zijn afbeeldingen bekend die

Constructiewijze en veiligheid

wijzen op een dergelijke afwerking van de buitengevel. Of dit ook

De nieuwe donjon zal moeten voldoen aan de geldende wet- en

De verbinding tussen de burcht en de Donjon

voor de Donjon de aangewezen afwerking is zal in overleg met de

regelgeving op het gebied van veiligheid, voorzieningen en

Voor de twee korte gevels is de opgave de historische aansluiting

gemeente bepaald worden.

arbeidsomstandigheden. Voor de toren is een reguliere bouw-

op muurwerk en topgevel van het belendende pand te suggereren.

vergunning nodig. Een toren van een dergelijke hoogte als de

Of deze twee korte gevels uitgevoerd zullen worden als gesloten

toekomstige donjon mag uit veiligheidsoverwegingen niet meer

gevels of als een glazen vlak zal in het ontwerp bepaald worden.

opgebouwd worden uit louter blokken van tufsteen. Het ligt

Bij het beeld en de sfeer van een middeleeuwse verdedigingstoren

daarom voor de hand de toren in beton of staal op te trekken en

past de geslotenheid van massieve wanden.


45

bron: www.gebroedersvanlimburgfestival.nl

Een oplossing met een of twee transparante gevels sluit beter

In de topsectie, waar meer daglichttoetreding noodzakelijk is, zal

Kap

aan bij een veelzijdig bruikbaar interieur. De juiste oplossing zal in

dat in de vorm van smalle sleuven gerealiseerd worden, of in de

De toren was bekroond met een vierzijdig hellend dak met vier

samenhang met het ontwerp voor de toren bepaald worden.

vorm van andere typische gevelopeningen en wel zodanig dat het

dakkapellen en was bedekt met leien. Op alle historische teke-

massieve karakter van de toren behouden blijft.

ningen staat een dakruiter aangegeven.

Entree

Het toevoegen van gevelopeningen gebeurt alleen op plaatsen

Dit zijn belangrijke kenmerken die in de nieuwe donjon terug

De entree van het gebouw is een belangrijk element.

waar dit strikt noodzakelijk is en waar het oorspronkelijke

zullen keren. Het ligt voor de hand een donkergrijze dakbedekking

Het benaderen van de donjon en het binnenkomen geeft een

karakter niet verstoord wordt.

te kiezen; het materiaal moet een traditionele uitstraling hebben

sterke historische sensatie. De burcht moest overwonnen

en duurzaam zijn, bijvoorbeeld leien in dubbele rijndekking.

worden en de entree was daarom een noodzakelijke, maar

Overkraging en gevelbeëindiging

De kapconstructie zal een traditioneel geconstrueerde houten

verborgen toegang. De deuropening wordt daarom doelbewust

Het bovenste gedeelte van de toren (ongeveer zes meter van

constructie worden. Materialen en constructie zullen van

klein gehouden. Hellingbanen en trappen worden vermeden

het bovenste deel van de gevel) laat op prenten een uitkraging

binnenuit zichtbaar zijn.

door de ligging van de entree op het maaiveldpeil van het park.

zien. Deze verbreding van de toren wordt ondersteund door

De entree is ook voor minder validen goed bereikbaar en kan

gemetselde bogen en diende om macht uit te stralen.

Binnenzijde Donjon

tegelijk gebruikt worden voor laden en lossen. De westelijk gevel

Achter het bovenste gedeelte van de overkraging, waar op

De binnenzijde van de toren was uiterst spaarzaam ingericht.

is de beste plaats voor de toegang. De entree kan zowel een

enkele tekeningen kantelen zijn aangegeven, was een omloop.

Omdat de toren diende als laatste vluchtplaats en een verdedi-

eenvoudige houten deur zijn als een meer verborgen ingang,

De overkraging zal als kenmerkend element van de donjon

gingsfunctie had, is het vrijwel zeker dat er geen of nauwelijks

bijvoorbeeld terzijde van een terugspringend vlak.

terugkeren in het ontwerp. De omloop zal, evenals in het

verblijfsruimtes waren. Wel is er gewag van gemaakt van een

Ook de vormgeving van de entree zal in het ontwerp bepaald

verleden, weer gaan functioneren om zicht te krijgen op de

‘keizerszaal’ in de toren. Er hebben diverse vloeren in de donjon

worden.

omgeving. Kantelen behoren tot het ontwerp en bieden zowel

gezeten. Dat blijkt uit de tekeningen van de buitenzijde waarop

volwassenen als kinderen uitzicht en laten licht toe in de horeca-

onder andere muurankers te zien zijn, die toegepast werden om

Gevelelementen

ruimte op de bovenste verdieping. Om veiligheidsredenen worden

vloeren en muren met elkaar te verbinden en om het gebouw

De gevelopeningen op de verschillende prenten en afbeeldingen

de ruimten tussen de kantelen afgeschermd.

stabiel te maken.

van de donjon staan zeer wisselend afgebeeld maar ze hebben

Het metselwerk van de overkraging bestaat aan de buitenzijde uit

In ieder geval is er een vloer geweest ter hoogte van de omloop

één overeenkomst: ze zijn overal erg klein. Ook nu wordt gekozen

handvorm baksteen van het formaat dat in de middeleeuwen in

onder de kap. Waarschijnlijk zijn in de loop der eeuwen vloeren

voor een kleine robuuste toegang van de Donjon. De maatvoering

Nijmegen gebruikelijk was.

toegevoegd mede vanwege de functiewijziging.

zal conform de eisen van deze tijd zijn.


47

Sfeer van het interieur

materialen. Ook voor de horecaruimtes bovenin de toren is dit

Uiteraard is het gebouw voorzien van een lift zodat de bovenste

De oorspronkelijke donjon was een refugium.

een bruikbare aanpak. De bezoeker bekijkt als het ware vanuit

verdiepingen te bereiken zijn ook voor minder valide personen en

De binnenzijde was grof afgewerkt; het interieur was vochtig,

een comfortabele vitrine naar de ongepolijste oudheid.

eveneens voor de bevoorrading van het gebouw.

walmden er vuren en fakkels en daardoor waren muren en

Dit is een ervaring die tegengesteld is aan die in een museum,

Dikte buitenmuren

zolderingen zwart uitgeslagen. Vogels nestelden in lege ruimtes

waar de oudheden als relikwieën in vitrines tentoongesteld

De buitenmuren, waarvan de oorspronkelijke maten niet bekend

en onder de kap, de muren en vloeren boden leefruimte aan

worden. Om de ervaring van oudheid te versterken zullen drie-

zijn, zijn in een ver verleden mogelijk wel anderhalve tot drie

allerlei ‘ongedierte’. Deze, naargeestige, sfeer wordt niet aan de

dimensionale animaties een levensecht beeld oproepen.

meter dik geweest. Nu bouwt men om dezelfde stabiliteit en

kil en duister en werd alleen in noodgevallen benut. In de winter

bezoekers gepresenteerd.

- Historische elementen die op het Valkhof opgegraven zijn

stevigheid te krijgen veel slankere muren.

worden opgenomen in de binnenwanden van het gebouw.

Er zijn mogelijkheden om de oorspronkelijke dikte van de muren

De Stichting donjon richt zich op het vinden van de juiste balans

Deze historische elementen liggen nu op de gemeentewerf

te demonstreren en beleefbaar te maken. Dat kan bijvoorbeeld

vinden tussen de beslotenheid van de burcht en presentatie van

opgeslagen en zijn niet voor het publiek toegankelijk.

met ‘holle’ muren waarin functionele elementen als leiding-

het historische gebruik. De Stichting denkt die sfeer op te kunnen

De donjon biedt de kans deze elementen een nieuwe bestem-

schachten, lift, toiletten, meterkasten, berg- en installatieruimten

roepen met de volgende maatregelen:

ming te geven, waar ze op ‘authentieke’ wijze verwijzen naar

gesitueerd zijn. De muur waarin de hoofdentree is opgenomen

- Een uitgekiende, contrastrijke combinatie van materialen; ruwe

de historie van het Valkhof en in ruimer perspectief naar de

kan bijvoorbeeld die oorspronkelijke dikte suggereren.

zolderingen met een eerlijke, stoere afwerking in contrast

Frankische tijd en de Middeleeuwen.

met lichte, transparante, gladde en bijna vluchtige high tech

Een vergelijkbaar fenomeen is nu ook al te zien in de kapel en in

Fundering

materialisering van verblijfsruimten.

de ruïne waarin oudere elementen, bijvoorbeeld zuiltjes van

Voor de fundering van de donjon zal er in de bovenste grondlagen

Romeinse oorsprong verwerkt zijn.

gegraven moeten worden. Dit graafwerk is vergunningsplichtig

De exacte materialen worden in de volgende fase, de ontwerpfase vastgesteld. - Een trap die past bij een burcht met kleine kijkgaten voor

- Een van de ruimtes kan ingericht worden als een bijzondere zaal: de ‘keizerzaal’.

vanwege de status van archeologisch monument. Er zijn diverse manieren om met dit graafwerk en de fundering om te gaan.

daglicht en uitzicht naar buiten. Men ervaart de hoogte van de toren het best door te klimmen. De lift is voor mensen die de

Trappen en lift

Stichting Donjon Nijmegen gaat in deze visie, vanwege de

klim niet aankunnen en voor goederentransport.

Trappen zijn noodzakelijk om zowel naar boven als naar beneden

monumentale status uit van het maximaal conserveren van de

- Een hoge entreeruimte die bij voorkeur doorloopt tot op

te kunnen komen maar zijn ook verplicht om een vluchtweg te

bestaande historische ondergrond. Dit betekent dat er boven de

de oorspronkelijke vloer van de donjon. In deze ruimte zal

creëren. Vanwege de brandveiligheid zijn twee afgesloten vlucht-

mogelijk aanwezige historische resten een betonnen plaat zal

een tentoonstellingsruimte ingebouwd worden met moderne

wegen (trappen) noodzakelijk.

worden gelegd waarop de donjon gebouwd wordt.


49

Een alternatief is dat een aantal steunpunten geplaatst wordt

Nieuwe functies van de donjon

Museum Valkhof. Het moet geen duplicaat van andere musea

waarvan de plaatsing nauwkeurig berekend is en zodanig dat de

De donjon zal hoofdzakelijk functioneren als een parkgebouw.

maar een aanvulling daarop. Ook de beperkte ruimte in de donjon

eventuele historische resten ongemoeid blijven. Het is denkbaar

Dat wil zeggen dat er openbare, publieksvoorzieningen gehuis-

vraagt om een ander type informatie en educatie dan in een

zodanig te funderen dat in een later stadium alsnog onder de

vest zullen worden. De bovenste verdiepingen worden benut voor

volledig uitgerust museum. In de ontvangstruimte of in een van

donjon archeologisch onderzoek gedaan kan worden.

horeca (koffiezaal, restaurant) van waaruit men van het schit-

de zalen erboven zou men de middeleeuwen kunnen verbeelden

terende uitzicht kan genieten.

door middel van videofilms, waarin historische figuren hun

Stichting donjon wil echter een pleidooi houden voor een meer

Verder zal in de donjon, bijvoorbeeld in de ontvangstruimte, maar

verhaal doen, met bijpassende geluiden en muziek op de achter-

ingrijpende aanpak. Die houdt in dat op de oorspronkelijke

mogelijk op een daarvoor speciaal ingerichte verdieping kennis en

grond. Als deze films periodiek wisselen heeft de bezoeker een

standplaats van de donjon een archeologische opgraving zal

informatie geboden worden over de geschiedenis van het Valkhof

goede reden, behalve de lekkere koffie bovenin, om regelmatig

plaatsvinden tot op de ongeroerde laag en tot een meter buiten

en de burcht.

terug te keren.

de oorspronkelijke fundering.

De overige verdiepingen worden verhuurd bij voorkeur

Een toelichting op deze keuze is te vinden in de tekst, opgesteld

aan culturele instellingen en instellingen die een relatie hebben

Exploitatie van de donjon

door archeoloog Jan Thijssen, die als bijlage is opgenomen.

met het gebied, de stad en het culturele leven. Te denken valt aan

Aan de dagelijks exploitatie van de donjon worden strenge eisen

Met deze opgraving wordt onze kennis omtrent de standplaats,

aanvullende expositieruimten voor het Valkhofmuseum, ruimte

gesteld. Laden en lossen vinden plaats langs de openbare weg en

afmetingen, bouwmethode en –historie van de donjon en moge-

voor organisaties die culturele activiteiten in de stad organiseren

niet in het park.

lijke voorgaande bouwwerken aangevuld.

of semi-overheidsfuncties. Commerciële verhuur van evenement-

Auto’s zijn alleen toegestaan in geval van nood, bij onderhouds-

Deze informatie is van belang om locatie en maatvoering van

ruimte aan bedrijven is ook mogelijk.

werk en bij verhuizingen. Daarvoor moet vergunning bij de

het gebouw precies te bepalen. Stichting donjon en de gemeente

Bij de keuze van doelgroepen wordt rekening gehouden met de

beheerder van het park aangevraagd worden.

Nijmegen onderstrepen het maatschappelijke belang van deze

beperkte omvang van de entree, die niet geschikt is voor grote

Opslag van goederen en afval vindt plaats binnen het gebouw.

opgraving die noodzakelijk is om het publiek volledig te infor-

groepen mensen. Valken op het Valkhof

meren over de eigen geschiedenis. Als er resten gevonden worden worden deze volledig gedocumen-

Tentoonstellingsruimte

Hoe het Valkhof aan zijn naam is gekomen is niet bekend, maar

teerd. Aan de hand van de resten kan de standplaats naar

De donjon biedt mogelijkheden om de geschiedenis van de burcht

de naam is al erg oud. Waarschijnlijk werd er ooit de schone kunst

verwachting exact bepaald worden. Zijn deze resten betekenisvol

op een plastische wijze aan de bezoeker over te brengen.

der valkerij beoefend. Het ligt erg voor de hand die oude naam

dan worden deze in de donjon getoond.

De Middeleeuwen zijn er niet alleen zichtbaar, maar ook voelbaar,

een nieuwe betekenis te geven. Dat doen we door in het dak van

De fundering van de nieuwe donjon zal indien nodig buiten de

hoorbaar en te ruiken. In ieder geval zou deze ruimte en andere

de toren een nestelgelegenheid voor wilde valken te bouwen.

gevonden historische resten geplaatst worden.

sensatie moeten bieden dan de tentoonstellingsruimtes in

Sinds enige jaren broeden er weer slechtvalken binnen de


51

gemeente Nijmegen. Ze bouwen hun nest in een speciaal daarvoor aan de schoorsteen van de elektriciteitscentrale opgehangen nestkast. Slechtvalken jagen vooral op duiven zodat ze zich nuttig kunnen maken bij het onder de duim houden van de Nijmeegse stadsduiven. In de nok van het dak zal een speciale nestkast voor valken geplaatst worden. Als de slechtvalk de omgeving te onrustig vindt als nestplaats, kan de kast gebruikt worden door torenvalken. Ook voor gierzwaluwen zal in het gebouw en/of in de kap nestelgelegenheid ingebouwd worden.


53

Het vervolg De ontwerpfase Deze visie dient om de belangrijkste partijen die bij de donjon

Nadat de ontwerpen zijn goedgekeurd en vastgesteld volgen de

betrokken zijn, op één lijn te krijgen.

fasen van besteksuitwerking en daarop volgend de uitvoering.

Dat zijn de gemeente Nijmegen, de Rijksdienst voor het Cultureel

Eerst zal de donjon gebouwd worden en pas daarna zal de herin-

Erfgoed, het Nijmeegse publiek en Stichting Donjon.

richting van het Valkhofpark plaats vinden.

De visie moet leiden tot een gedeelde overtuiging dat de donjon

De verwachting is dat de bouw van donjon in de loop van 2010

er zal komen, welke functies er een plaats in krijgen en hoe de

kan aanvangen.

donjon er van binnen en buiten uit zal zien.

De gemeente Nijmegen heeft een planvormingtraject uitgestippeld waarin verschillende fasen onderscheiden worden. De volgende fase is die van het ontwerp. Zowel voor het park als voor de donjon wordt een uitgewerkt ontwerp gemaakt, waarin constructie, materialen, functies en detaillering vastgelegd worden. Omdat zowel het Valkhofpark als de donjon unieke projecten zijn, is deze fase bepaald geen standaard uitwerkingsfase. Er zal het nodige onderzoek nodig zijn en veel inventiviteit om de juiste balans te vinden tussen historische authenticiteit enerzijds en moderne functionaliteit en context anderzijds. Ook zal in deze fase de exploitatie en financiering van de donjon, die evenmin op een ‘standaard’ wijze tot stand komen, tot in detail uitgewerkt worden. De Stichting Donjon Nijmegen voert dit werk uit in nauw overleg met de gemeente en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.


55

Bijlage Archeologisch onderzoek herbouw donjon Valkhof

Het wijst op de noodzaak om de bevolking meer bewust te maken

Maar eerder al hebben tal van opmerkelijke gebeurtenissen die

Door J.R.A.M. Thijssen, archeoloog, Nijmegen december 2008

van het belang van archeologische resten voor de kennis van het

we als mijlpalen in onze vaderlandse geschiedenis beschouwen

verleden en het bevorderen van de publieke toegankelijkheid van

zich op of in de directe omgeving van deze plek afgespeeld.

Het Valkhof is wat de ondergrond betreft in 1991 aangewezen als

vindplaatsen (art. 9, lid 2).

beschermd archeologisch monument vanwege de aanwezigheid

Deze mogelijkheden worden in toenemende mate creatief

Bovendien stonden die ook lang in het licht van een veel bredere

van sporen vanaf de late Bronstijd tot in de Late Middeleeuwen.

benut om het verleden en de aanwezige resten meer prominent

Europese historische ontwikkeling. Nergens in ons land hebben

Richtinggevend daarbij was niet alleen de aard van de resten,

een plaats te geven in de openbare ruimte. Dit dualisme zit ook

zich zoveel Duitse vorsten en hoogwaardigheidsbekleders

maar vooral ook de betekenis ervan voor de hoofdlijnen van onze

opgesloten in de randvoorwaarden voor de aanbesteding zoals

geschiedschrijving. Een onderzoek naar de archeologische kwali-

die door de Gemeente Nijmegen bij de inschrijvingsprocedure

opgehouden bij de uitvoering van hun bestuurstaken en dat eeuwenlang4.

teit van het monument heeft tot nu toe niet plaatsgevonden.

voor de herbouw zijn geformuleerd. Enerzijds is de aanlegdiepte

Gedurende die periode vormde de palts en later de burcht op het

voor de donjon bepaald op minimaal 0,5 m boven funderingen en

Valkhof een schakel in de keten van bestuurscentra van waaruit het Duitse Rijk bestuurd werd. Niet voor niets kozen de koningen

vaste vormen lijken aan te nemen dient een analyse te worden

puinlaag. Anderzijds wordt de wens geuit om de funderingsresten zichtbaar en beleefbaar te maken voor publiek gebruik1.

gemaakt naar de aard, omvang en consequenties van een moge-

Beide doelstellingen zijn niet met elkaar verenigbaar indien van

lijke verstoring van de ondergrond. Een en ander moet inzichtelijk

authentieke funderingsmateriaal gebruik wordt gemaakt.

gebruikten ze met opzet Romeinse resten als symbolen voor de legitimiteit van hun macht5.

Nu de plannen voor een mogelijke herbouw van de donjon meer

worden gemaakt voordat tot de aanvraag voor een vergunning

en keizers de oude Romeinse locaties als basis voor hun centra en

Bij de verpanding in 1247 kwam de burcht in Gelders bezit.

tot het verstoren van de ondergrond (cf. Monumentenwet 1988,

Het nationale en internationale historische belang van

ex art. 11) kan worden overgegaan.

de plek

Ondanks het enorme belang dat op basis van historische gege-

Bovendien is na de wettelijke bescherming van het Valkhof de

Het gebied rond het Valkhof is vanuit tal van perspectieven een

vens aan de locatie moet worden toegeschreven is het met onze

archeologische monumentenzorg in Nederland gehouden aan

uitermate boeiend gebied. Gelet op de historische bronnen zou

kennis van de ontwikkeling en bewoning ter plaatse uitermate

het in 1992 ondertekende Verdrag van Malta. In ons land wordt

het een monument van nationaal, zo niet van internationaal belang kunnen en moeten zijn2.

slecht gesteld. Belangrijke informatie is vooral onttrokken aan

daarbij sterk de nadruk gelegd op behoud in situ (op de plek zelf) en wordt er naar gestreefd het bodemarchief zo veel mogelijk te

Bovendien zou juist de historische betekenis van de plek meer

taten van een uiterst summier en sober archeologisch onderzoek

ontzien (art. 5).

voelbaar en zichtbaar moeten zijn. Niet alleen hebben de

binnen wat nu nog van het Valkhof rest.

Maar in het Verdrag wordt ook aan een aantal andere aspecten

Verenigde Nederlanden bewust het beeld van de Bataafse

Meer gepast zou het zijn om hiervoor de term waarnemingen

groot belang gehecht om tot een goede afweging van belangen

Opstand tegen de Romeinse overheerser gebruikt om hun eigen opstand tegen Spanje te rechtvaardigen3.

te bezigen voor de kleine kijkgaatjes en sleuven die door achter-

en verbetering van het publieke draagvlak te komen.


historisch beeld- en kaartmateriaal in combinatie met de resul-

eenvolgens Plath, Weve, Brunsting en De Waele op het Valkhof

57

zijn gegraven. Het onderzoek van K. Plath in 1894 en zeker ook

ning hebben een desastreuze uitwerking gehad op de kwaliteit

het latere onderzoek van J.J. Weve was vooral ingegeven voor een

van het bodemarchief vooral in de zones waar de hoofdvleugel en

in het bijzonder door Weve in 1910-1911 gegraven zoeksleuven van belang13. De intentie van Weve voor de situering van zijn sleuven

opkomende wetenschappelijke belangstelling voor de Duitse

de woongebouwen zich hebben bevonden.

was vooral naar funderingsresten van de reuzentoren te zoeken.

Königspfalzen.

Dat moet de conclusie zijn die kan worden getrokken uit de

Het blijft twijfelachtig (niet naar de mening van M. Daniels) of hij

Een belangstelling die sinds het midden van de jaren ’60 in Duitsland weer is opgebloeid6. De onderzoekers hebben daarmee de

summiere opgravingsgegevens die de onderzoekingen van vooral

daar ook werkelijk in is geslaagd.

basis gelegd voor de waardestelling van het Valkhofcomplex7.

leiden dat er nog gedeelten zullen zijn waar het bodemarchief

Het in 2007 in opdracht van de Gemeente Nijmegen uitgevoerde

De belangrijkste bijdragen aan de huidige archeologische kennis

nog goed leesbaar moet zijn en ook waardevolle nieuwe infor-

geofysisch onderzoek met behulp grondradar lijkt op vier

zijn echter de resultaten van waarnemingen en grootschalig

matie op zal kunnen leveren.

archeologisch onderzoek dat in de randzone van het oorspronkelijke Valkhof werd uitgevoerd8.

Het is ook duidelijk dat die kwaliteit in het verleden niet goed is benut11. Bovendien is uit de onderzoekingen uit het verleden

plaatsen op een diepte van tussen de 3 en 4,5 m onder maaiveld de onderkant van funderingsresten te hebben waargenomen14.

Op basis van deze onderzoekingen zijn wezenlijk nieuwe

af te leiden dat uitbraaksleuven en sporen een donkere laag

aanwezigheid van funderingsresten werd vastgesteld.

inzichten verkregen ten aanzien van de ontwikkeling en omvang

doorsnijden. Het geheel wordt afgedekt door een laag die we

De sloopkuil met puin van de donjon is al op een hoger niveau

van het Valkhof vanuit het laat-Romeinse castellum op het Kelfkensbos/Valkhof9.

bouwvoor zouden mogen noemen. Onder deze donkere laag zijn

tussen 2 en 3 m onder maaiveld waar te nemen.

nog tal van sporen, in elk geval prehistorische en vroeg-Romeinse

Dit lijkt in overeenstemming te zijn met de resultaten van boor-

Van bijzonder belang is de verkleining van het Valkhof als gevolg

bewaard gebleven. De donkere laag kan het beste met de eerder

onderzoek dat voorafging aan de plaatsing van de steigerdonjon

van de doorgraving van de Voerweg in de 15e eeuw en de concen-

in enkele Engelse steden waargenomen ‘dark layers’ worden vergeleken12. Daar is aangetoond dat in elk geval bij grondbewer-

in 2005 en onder begeleiding van het Bureau Archeologie van de

tratie op de oude hoofdburcht. Ook de locatie van de oude parochiekerk kan nu met meer zekerheid op het oude kerkhof tussen

king de ploeg werd gebruikt.

ondergrond te toetsen. Daarbij werd op een drietal plaatsen op

Museum Het Valkhof en de Belvedère gelokaliseerd worden.

Maar in brede zin geeft ook een proces van ophoging en homo-

ongeveer een diepte van 3 m kalkmortel in de boorpunt aange-

1910, 1911 en 1946 hebben nagelaten. Maar daaruit is ook af te

Interessant is vooral de conclusie dat op een diepte van 4-4,5 m de

Gemeente Nijmegen werd uitgevoerd om de stevigheid van de

genisatie (spitten met de schop) uiteindelijk hetzelfde resultaat:

troffen en moesten de boringen op die plaatsen worden gestaakt.

Analyse van de bedreiging van het bodemarchief

een donkere laag met een zwak stratigrafische verdeling van het

Daarmee lijkt te worden uitgesloten dat het onderzoek met

Het einde van de burcht kwam in 1796, toen een begin werd

vondstmateriaal. Een vergelijkbaar bodemprofiel is op diverse

grondradar is gebaseerd op een artefact als gevolg van de druk

gemaakt met de sloop en 100 tot 150 man en buskruit werden

plaatsen in de Nijmeegse binnenstad en elders waargenomen en

van de voormalige donjon in de ondergrond. Met deze resultaten

ingezet om het imposante complex klein te krijgen Het karwei werd binnen twee jaar geklaard10.

is het gevolg van langdurige en intensieve bodembewerking.

in gedachte kan de intrigerende vraag gesteld worden, waarom

Ook esdekken zouden we tot deze categorie bodems kunnen

Weve met zijn sleuven geen vast funderingswerk of een uitbraak-

De intensiteit van de werkzaamheden ten behoeve van de tufwin-

rekenen. Op de plaats van de eventueel te herbouwen donjon zijn

sleuf op grote diepte heeft gevonden.


59

foto Ben Goossens Beeldvormer - winnaar fotowedstrijd donjon 2006

Zijn sleuven, die de oorspronkelijke uitleg van de donjon over-

nieuwe gezichtspunten te kunnen ontwikkelen. Zo is er weinig

gegevens van de oorspronkelijke donjon in handen te krijgen.

snijden, lijken overal tot in het natuurlijke zand te hebben gereikt.

te melden over de binnenbebouwing van het laat-Romeinse

Gegevens juist die een belangrijke rol zouden kunnen spelen in

Alleen bij sleuf L/6 is hij duidelijk dieper gegaan dan 3 m (3,42)

castellum, de Karolingische palts en bewoningssporen uit deze

de opzet om het proces van de reconstructie voor het publiek

onder maaiveld.

perioden. Zonder nader onderzoek is de locatie van de reuzen-

zichtbaar te maken als onderdeel van de rol die het Valkhof

In deze put bleef bij een bereikte diepte van ca 2,70 m een baan

toren alleen bij benadering vast te stellen en blijft ongewis of er

in de Middeleeuwen binnen een groot West-Europees kader

met een breedte van ongeveer 1 m met kalkmortel zichtbaar.

sprake is van een oorspronkelijke aanleg of opgehoogde Karolin-

heeft gespeeld. Indien er nog restanten van de oorspronkelijke

Door Daniels werd deze beoordeeld als de onderzijde van verwij-

gische voorganger.

reuzentoren voorhanden zijn, behoren ze een rol te krijgen binnen

derd muurwerk, maar het laagje lijkt eerder te wijzen op het niveau van een kelder(vloer)15.

Afgezien van de bovengrondse restanten van de gerestaureerde

de historie van de plek en voor een breed publiek zichtbaar en

palts van Frederik Barbarossa blijft het verleden uit de voor- en

toegankelijk te zijn. Het verleden mag en kan hier niet verborgen

Al met al bestaat de archeologische informatie in de sloopkuil

ontstaansgeschiedenis in feite een blinde vlek op de Europese

blijven. Dat is alleen te realiseren indien de oorspronkelijke

tot op deze diepte enkel uit vondsten en bouwmateriaal in

kaart. Alleen nieuw archeologisch onderzoek kan daar verande-

restanten binnen de funderingen van de herbouw komen te

verplaatste (secundaire) positie. Juist vanwege de importantie van

ring in brengen.

liggen en daar zichtbaar blijven.

de locatie kunnen ze een belangrijke aanvulling en/of bijdrage

Het lijkt dan ook voor de hand te liggen om de herbouw van de

In dat geval zal een bouwput van 26 x 16 m op maaiveldhoogte

leveren aan het bestaande beeld. Zeker als bij ontgraving, zoals

donjon te benutten om grip te krijgen op de ontbrekende gege-

noodzakelijk zijn om het werk te kunnen uitvoeren.

in Nijmegen al jarenlang gebruikelijk, de metaaldetector wordt

vens of op zijn minst een poging te doen om die zo verantwoord

De consequentie zal zijn, dat een strook van globaal 3 m rond

gehanteerd, waarmee een vondstcategorie in beeld zal komen, die in het verleden vrijwel onzichtbaar bleef16. Dergelijke nieuwe

mogelijk te laten zijn

de plattegrond van de donjon archeologisch onderzocht zal

vondsten en daar kan men ook decoratieve stukken natuursteen

Conclusies

Barbarossa-ruine naar het westen geeft een redelijke indruk van

toe rekenen, kunnen een belangrijke rol spelen in het uitdragen

Gelet op de resultaten van het eerder genoemde geofysisch

wat er daarbij aan archeologische sporen verwacht kan worden.

van de historische betekenis en het aanboren van (nieuwe)

en booronderzoek samen mogen we aannemen dat er nog

Bij een aanlegdiepte van 1,5 m zal de bouwput voor de donjon

belangstelling voor deze uitzonderlijke plek. Het blijven archeolo-

funderingsresten in de ondergrond aanwezig zullen zijn en is het

geheel binnen de sloopkuil van de afbraak komen te liggen,

gisch gezien echter losse vondsten, die alleen in het breder kader

uitermate wenselijk om deze in samenhang met de nog aanwe-

maar ook bij verdere uitgraving zal dat voor een groot gedeelte

van de vindplaats van betekenis kunnen zijn.

zige restanten in het park voor het publiek zichtbaar te laten zijn.

het geval zijn. Aansluitingen van riolering en nutsvoorzieningen

Het meest opvallende bij het overzien van de beschikbare

Het is aan brede lagen van de bevolking niet uit te leggen dat

kunnen in de bovengrond worden aangelegd, maar moeten

archeologische informatie van het Valkhof is vooral het ontbreken

het historische belang van de locatie vertaald is naar enkel en

worden begeleid met het oog op het daarin aanwezige vondst-

van harde gegevens om het historische beeld te kunnen onder-

alleen een replica van de oorspronkelijke donjon. En dat daarbij

materiaal. Maar ook in dit gaval zal het archeologisch gaan om

bouwen en aan te vullen. Er is te weinig om in een breder kader

bovendien voorbij is gegaan aan de mogelijkheid om meer exacte

losse vondsten.


moeten worden. Het door Brunsting vastgelegde profiel vanaf de

61

Image-in media & Jeroen de Groot

Literatuur Leupen, P. en B. Thissen (1981), Bronnenboek van Nijmegen

Bloemers, J.H.F. en J.R.A.M. Thijssen (1990), Facts and reflections on the continuity of settlement at Nijmegen between AD 400 and 750, in: J.C. Besteman,

(eerste eeuw na Chr. – 1217). Nijmeegse Studiën deel X. Nijmegen.

Stuttgart/Darmstadt.

Enckevort, H. van en M. Smit (2008), De laatmiddeleeuwse burcht in de

Teitler, H. (1998), De opstand der ‘Batavieren’. Verloren verleden. Gedenkwaardige momenten en figuren uit de vaderlandse geschiedenis, deel 1. Verlo-

Thijssen, J.R.A.M. (1980), Graven op het Valkhof, in: Lemmens 1980, p. 10-13.

donjon en Valkhofpark, Nijmegen. Nijmegen.

Thijssen, J. (1999), Nijmegen op de breuk tussen Oudheid en Middeleeuwen. Numaga Jaarboek XLVI, p. 8-23.

Heiden, H.G.M. de (1980), De ondergang van de burcht, in: G. Lemmens (red.),

Heijden, P. van der (2005), 20 Eeuwen Nijmegen. BnM Uitgevers, Nijmegen.

rium: Die Deutsche Königspfalzen. 7 8

Zie voor een herwaardering van de vondsten Weve 1910-1911 Thijssen 1980. Lindenberg OGA 1969, Lindenberg/Ridderstraat/Voerweg en Kelfkensbos ROB 1973-1975 en 1979-1980, Kelfkensbos GN 1996-1997.

9

Thijssen 1999; Van Enckevort/Thijssen 2005. 10 De Heiden 1980. 11 Opgraving Weve 1910-1911, Barbarossa halfrond; opgraving Brunsting 1946, binnenterrein, zie: Van Enckevort/Smit 2008, Opgravingen Brunsting (2.4) en bijlage 1, Afb. 8.

manuscript uit 1925. Samenstelling en redactie: drs. J.M.T. Nooy. Nijmegen. 12

Nederland. Deel 1, Prehistorie en Oudheid. Inmerc, Wormer, 132-143.

p. 97-106.

Beiträge zu ihrer historischen und archäologischen Forschung en het reperto

Weve, J.J. (1980), De Valkhofburcht te Nijmegen. Een alsnog-uitgave van het

van de Romeinse tijd en Middeleeuwen, in: W. Willems, H. van Enckevort, J.K. Haalebos† en J. Thijssen (red.), Nijmegen. Geschiedenis van de oudste stad van

Zie de reeksen: Max-Planck-Institut für Geschichte, Deutsche Königspfalzen,

ren, Hilversum.

ondergrond van het Nijmeegse Valkhof. Bijlage bij de Europese aanbesteding

Enckevort, H. van en J.R.A.M. Thijssen (2005), Nijmegen op het breukvlak

6

Uitgeverij Deltech, Delft.

Brunsting, H. (1970), Julius Civilis, Rembrandt en nog wat. Westerheem 19, 260-266.

Voor een (populaire, maar onderbouwde) indruk van de monumentaliteit van vergelijkbare plaatsen, zie Knapp 2008.

Riehl, A. (1997), Het Valkhof en herbouw. Het verleden voorbij?

p. 133-150. Brunsting, H. (1966), Rembrandt in Nijmegen. Numaga XIII, p. 182-186.

Leupen/Thissen 1981, p. 17-56. Kuys 2005, tabel p. 241.

5

Knapp, U. (2008), Stätten deutscher Kaiser und Könige im Mittelalter.

J.M. Bos and H.A. Heidinga (eds.) Medieval Archaeology in the Netherlands. Studies presented to H.H. van Regteren Altena. Van Gorcum, Assen/Maastricht,

4

Bronvermelding 1 2

13

Zelfs een spreuk in het Latijn, verwijzend naar de Bataafse opstand van

Van Enckevort/Smit 2008, [p. 3], Het onderzoek van Weve (2,2) en Bijlage 1, afb. 3: D, E, L en R; zie ook Afb. 4, L/6, Afb. 5. E/7 en afb. 8, D/4.

Bestek Blad 69-70. 14

Van Enckevort/Smit 2008, [p. 5], Het Groundtracer-onderzoek (2,7) en [p. 6], Conclusie. Ook Bijlage 1, Afb. 9 en afb. 13.

Julius Civilis, geschilderd op het hekwerk bij de zogenaamde Karolingische of

Lemmens, G. (red.) (1980), Het Valkhof te Nijmegen. Uitgegeven ter gelegen-

Bloemers/ Thijssen 1990, p. 146-147.

15

Weve 1980, p. 114-108.

heid van de tentoonstelling ‘Het Valkhof en de vroegste geschiedenis van de

‘Heidense’ kapel geeft alleen aan ingewijden informatie over het verleden

stad Nijmegen’ in het Nijmeegs Museum ‘Commanderie van Sint-Jan van 11

van deze wel heel bijzondere plek. Het ‘onzichtbare’ verleden is nog steeds

oktober t/m 30 novenber 1980. Catalogi van het kunstbezit van de Gemeente

een punt van kritiek in de lokale pers. Helaas zijn bij de herinrichting in 1984

honderden, vooral laat-Romeinse munten gevonden (informatie W. Tuijn).

Nijmegen nr. 3. Nijmegen.

de in het park aanwezige Romeinse en andere natuursteenfragmenten

Deze vondsten zijn buiten het reguliere archeologische circuit gebleven. Bij

verwijderd en overgebracht naar de gemeentewerf. Zie Lemmens 1980, p.

de waarnemingen zijn ook enkele Karolingische kapiteeltjes gevonden en bij

65-72; Riehl 1997, p. 107-124.

de door de ROB verzamelde vondsten gevoegd (info A. den Braven, Zutphen) .

Kuys, J. (2005), Nijmegen in de vroege en volle Middeleeuwn, in: J. Kuys en H. Bots (red.), Nijmegen. Geschiedenis van de oudste stad van Nederland. Deel 2: Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Inmerc, Wormer, p. 227-247.


3

16

Bij de herinrichting van het Valkhofpark in 1984 zijn met de detector enkele

Teitler 1998, Voortleven, p. 47- 72; Brunsting 1966 en 1970.

63

Heine van Nieuwenhuijze

PLANTEAM

Leon Eijkhout Jeroen de Groot Edgar Kanselaar

Urban van Aar

ARCHITECTEN

Eric Blok Dorine Epping Kees Tak Maarten Steenbrink

Jan Thijssen

ADVISEURS

Jan Kamphuis Jan Maters Ton Kuipers Rosalie Thomassen PR Margie Alders

Edgar Kanselaar

INFORMATIE

024-3511180 [email protected]

Royal Haskoning 9S7388 januari 2010

NUMMER DATUM

Ambitie en visie. Valkhofpark en Donjon januari 2010

Recommend Documents