PEDAGOGISCH DOSSIER
Als hoofdstad van België en Europa is Brussel de plaats bij uitstek om de Eerste Wereldoorlog te herdenken. Een met de voeten getreden neutraliteit, duizenden vermoorde burgers, vernielde dorpen en steden, een zeer harde bezetting van bijna het hele grondgebied: België neemt een aparte en centrale plaats in het conflict in. En om ‘poor little Belgium’ te helpen, wordt een internationale mobilisatie zonder voorgaande op gang getrokken. 25 jaar later echter zal heel Europa merken dat het lot van België in feite een voorbode geweest is van de nachtmerrie waarin het hele continent ondergedompeld zal worden. Maar als hoofdstad van Europa moet Brussel er ook aan herinneren dat de hele Europese geschiedenis van de 20e eeuw uit de Groote Oorlog voortgekomen is. Die vermindert immers het gewicht van Europa in de wereld ten voordele van de Verenigde Staten. Voor 1914 konden we van de Europa-wereld spreken; na de oorlog is het Europa in de wereld.
2
Via deze tentoonstelling ontdek je in welke mate deze eerste van de ‘laatste oorlogen’ de smeltkroes geweest is waaruit onze huidige samenleving is voortgekomen. Dat maakt van die gebeurtenis uit de wereldgeschiedenis een stukje van ‘onze’ geschiedenis. OVERZICHT VAN DE TENTOONSTELLING
3
1
Het triomfantelijke Europa
In het begin van de 20e eeuw is de wereld Europees. Via de verspreiding van zijn wetenschap, techniek en cultuur legt het continent zijn manier van leven, zijn organisatie van de samenleving aan de hele wereld op. De Europese burger, of hij nu Engels, Frans, Duits of Belgisch is – dat zijn niet meer dan voornamen – voelt zich overal in de wereld thuis.
Net als hijzelf reizen zijn kapitalen, goederen en levenskunst vrij rond in een wereld op zijn maat. En als één of ander volk al eens tegen die ‘feitelijke toestand’ protesteert, is er altijd wel een kanonneerboot in de buurt om de orde te herstellen. Niets lijkt die orde ooit te kunnen bedreigen.
Tijdens je bezoek aan de tentoonstelling, stuit je op uiteenlopende objecten en panelen die het Europa aan het begin van de 20e eeuw in beeld brengen. Daaronder heel wat getuigenissen van vaak anonieme spelers in het conflict. Maar ook een dubbelkijk op twee beroemde spelers: de Belgische koning Albert I en de Duitse keizer Wilhelm II.
Hoe begrijp je, in deze eerste ruimtes die aan hen gewijd zijn, het onderstaande citaat van koning Albert I? Steun daarbij op de elementen die je rond je ziet. ‘Ik ben een Saksen-Coburg, ik ben ook een Orléans, maar ik kan nooit vergeten dat ik in de eerste plaats Belg ben.’ Albert I tegen Wilhelm II, november 1913 …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
4
Aan de vooravond van het conflict lijkt Europa onaantastbaar en almachtig te zijn. Deze zone van de tentoonstelling is gewijd aan het succes van Europa dat overal ter wereld doordringt. Baseer je daarop om het rooster hieronder aan te vullen. Het gaat om domeinen die van dat Europese succes getuigen. Met de letters in de blauwe vakjes kun je het geheime woord vinden.
Tip: het geheime woord is de naam die gegeven werd aan het landenverbond dat het tegen de Triple Alliantie opnam.
1 10
3 14
8
6
7
4
12
5
2
9
11 13 1. De exploitatie van een kolonie, een grondgebied of een staat door een vreemde mogendheid.
6. Door de Europeanen zeer gegeerde producten die ze massaal in hun kolonies gingen zoeken.
11. Voor een kortere of langere periode vanuit zijn land naar een ander land trekken.
2. Domein van de menselijke kennis waarin Europa op het scharnierpunt van de 19e en 20e eeuw uitblinkt.
7. Positie waarin men zijn wil kan opleggen.
12. Bondgenootschap tussen landen die verondersteld worden elkaars belangen zo goed mogelijk te verdedigen.
3. Het geheel van kennis, knowhow, tradities, gewoontes die kenmerkend zijn voor een menselijke groep, een beschaving. 4. Algemene naam waaronder men uitvindingen zoals de auto, de dynamo, de elektrische motor, de film … kan samenbrengen. 5. Alle op de productie gerichte, economische activiteiten waarbij grondstoffen tot producten getransformeerd worden.
8. Mijn eerste deel is een groen begrip – Mijn tweede betekent ‘neen’ in het Spaans – Mijn derde is de afkorting van een meisjesnaam – Mijn geheel omvat alles wat met de productie, distributie, ruil en consumptie van goederen en diensten te maken heeft (synoniem van ‘huishoudkunde’). 9. Kolonies zijn ook gebieden waar de Europeanen het als hun missie zien om de … in te voeren. 10. Belgische kolonie tot in 1960.
13. De alliantie die aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog tussen Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië gesloten werd. 14. Familienaam van de uitvinder van het dynamiet. Bij testament legde hij vast dat met zijn enorme fortuin prijzen in het leven geroepen moesten worden die elk jaar aan personen “die veel aan de mensheid hebben bijgedragen” toegekend worden.
5
2
De mooie zomer van 1914
Tijdens de zomer van 1914 heerst er in Europa een vredige en zorgeloze sfeer. Toegegeven, het gaat om een tegelijk gewone en stralende zomer. De zon schijnt en op de grote lanen, aan de kust of op de terrasjes genieten de mensen van de zomer. De gespreksonderwerpen zijn luchtig. Men heeft het over de Ronde van Frankrijk die net begonnen is en niemand verwacht dat enkele weken later de oorlog
eerst in Europa en vervolgens in de wereld ernstig huis zal houden. Toch weerklinken op zondag 28 juni 1914 in Sarajevo de schoten die Europa en vervolgens de wereld in vuur en vlam zullen zetten. In die stad in de Balkan worden de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije, Franz-Ferdinand, en zijn echtgenote gedood door de kogels van een Servische student uit Bosnië: Gavrilo Princip.
Kent die aanslag een grote weerklank op het moment van de feiten? Bekijk voor je een antwoord geeft, de informatie op de voorpagina’s van de kranten die je hier ziet. Wat betekent dat volgens jou? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
6
7 1904
190
1882
1894
De schoten die Franz-Ferdinand en zijn echtgenote fataal worden, hebben tot gevolg dat ze de allianties activeren die voor het conflict tussen verschillende Europese landen gesloten waren. Die allianties vormen twee grote groepen. Breng de verschillende landen in de juiste groepen onder:
2 1879
188
191
4
Rusland • Duitsland • Groot-Brittannië • Italië • Ottomaanse Rijk • Frankrijk • Oostenrijk–Hongarije
Als onderdeel van het diplomatieke dominospel dat Europa in de oorlog zal sleuren, richt Duitsland op 2 augustus 1914 een ultimatum aan België. In dit deel van de tentoonstelling kun je dat document zien. Het wordt maar heel zelden tentoongesteld. Weet je wat een ‘ultimatum’ is? ……………………………………………………………………………………………………………………………………
Op basis van welk(e) element(en) van het ultimatum kun je zeggen dat dit document niet bedoeld was om op grote schaal verspreid te worden? ……………………………………………………………………………………………………………………………………
In het begin van het document kun je lezen: “Voor Duitsland is het een dwingende plicht om met het oog op zijn voortbestaan deze aanval van de vijand te melden.” Welke vijand is hier bedoeld? ……………………………………………………………………………………………………………………………………
In dit document belooft Duitsland België een hele reeks van voorrechten als het land beslist om mee te werken. Omcirkel ze in de lijst hieronder: Duitsland garandeert België dat het geen grondgebied zal verliezen Duitsland belooft België dat het zijn grondgebied na de oorlog kan uitbreiden De Duitsers zullen na het einde van de oorlog niet in België blijven Duitsland zal wat het nodig heeft in België kopen en zal de oorlogsschade in België betalen De Belgische soldaten mogen aan de zijde van het Duitse leger strijden
7
3
België in de wereldoorlog
Wanneer op het einde van juni 1914 twee dodelijke pistoolschoten in de Balkan de lont van het kruitvat ontsteken, wordt heel Europa in een helse, diplomatieke spiraal meegesleurd. De oorlog breekt uit en België ontsnapt niet aan de dodendans die het Europese continent door elkaar zal schudden. Duitsland stelt België een brutaal ultimatum: België moet de Duitse troepen vrije doortocht bieden zodat ze Frankrijk
kunnen aanvallen, of het stelt zich bloot aan een doortocht met geweld. Voor België dat tot neutraliteit verplicht is, zijn beide opties even nefast. Koning Albert en zijn regering weigeren om aan het Duitse diktat 1 toe te geven en de volgende dag, 4 augustus 1914, steken de eerste troepen de Belgische grens over ter hoogte van Gemmenich.
Je loopt nu op een grote kaart van België. Hier leer je hoe het conflict zich op Belgisch grondgebied afgespeeld heeft. Met andere woorden, je ziet hoe de oorlogsverschrikkingen tijdens augustus 1914 het leven van de Belgen zijn binnengedrongen.
Wat is de neutraliteit voor een land? ………………………………………………… ………………………………………………………………… …………………………………………………………………
Verbind tijdens je tocht van stad naar stad de punten die op de kaart hieronder staan aangeduid.
8
1 Diktat is een Duits woord en betekent ‘dat wat gedicteerd is’. We kunnen het hier vervangen door het woord ‘eis’.
Ga nu naar Luik om te weten te komen wat daar gebeurd is…
Op het moment dat België aangevallen wordt, ligt er op de weg van de Duitse legers een aantal versterkte steden die de opmars van de indringer zullen vertragen. Eén van die versterkte steden is Luik, dat als één van de best verdedigde steden in Europa wordt beschouwd. Voor de Duitsers is Luik een belangrijke hinderpaal op de weg naar Parijs. Op 5 augustus lanceren ze om 22 uur een algemene aanval tegen de stad. Die mislukt volledig: slechts één van de zes brigades die ingezet worden, slaagt erin de fortengordel te doorbreken. Als wraak bombardeert een zeppelin de volgende dag (6 augustus) de stad. Daarbij komen 9 mensen om. Het is het eerste luchtbombardement in de geschiedenis. Op 7 augustus dringen de eerste Duitsers de stad binnen, maar de forten zouden tot 16 augustus verzet blijven bieden.
Hoeveel forten lagen er rond de stad Luik? ………………………………………………………………………………
Heeft het verzet van Luik een groot militair belang gehad? …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
Wat betekent volgens jou Brave Little Belgium ? …………………………………………………………………………………………………………………………………… Waar is de eerste Belgische soldaat gevallen en wat was zijn naam? …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
9
Om je tocht door België voort te zetten, ga je nu naar een stad ten zuidwesten van Luik: Dinant. De Citadel van Dinant die vandaag nog over dit rustige stadje aan de oevers van de Maas uitkijkt, was in augustus 1914 het decor van een bloedige strijd. Dinant was ook de plek van een slachtpartij die nog altijd in de herinnering voortleeft. Vanaf 15 augustus 1914 staan Franse en Duitse troepen in de stad tegenover elkaar; de strijd verloopt in het voordeel van de Fransen, maar erg lang duurt dat niet. Op zondag 23 augustus nemen de Duitsers de stad in en onder het voorwendsel dat burgersluipschutters aan de strijd hebben deelgenomen, plunderen ze de stad, stichten ze brand en nemen ze wraak op de burgers. Weet je wat een sluipschutter is? …………………………………………………………………………………………………………………………………… Omcirkel het juiste antwoord: 384 497 674
500
inwoners, mannen, vrouwen en kinderen worden gefusilleerd.
woningen en openbare gebouwen worden vernield.
1 100
200
10 %
Dat is ongeveer 5 % ofwel op een grafiek
Meer dan 850
Meer dan 400
25 %
300
inwoners van de stad en de omliggende dorpen worden tot in november naar Kassel in Duitsland gedeporteerd.
Wist je dat bij de slag van Dinant er op de brug over de Maas een toen nog onbekende Franse soldaat gewond raakte? Hij zou enkele decennia later van zich doen spreken. Het gaat om luitenant……………………….….….….
De volgende etappe van je reis over de wegen van het België in oorlog brengt je naar de stad Bergen, nog verder naar het westen. Wat roept dit schilderij bij je op, nadat je op het interactieve scherm ontdekt hebt wat er bij de verdediging van Bergen gebeurd is? …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… R. Crowhurst The Angel of Mons ong.1920.
10
Dit keer ga je naar het noorden, naar Brussel, en ontdek je wat er in de Belgische hoofdstad gebeurt. Op 20 augustus 1914 dringen de Duitse troepen Brussel binnen; de stad wordt dan de zetel van het ‘Gouvernement-Generaal’ van de bezetting en vanaf de administratieve opsplitsing van het land, op 21 maart 1917, de hoofdstad van Vlaanderen. Namen wordt dan de hoofdstad van Wallonië. Kun je terugvinden op welke plaatsen in Brussel deze foto’s van de bezetting genomen werden?
………………………………
………………………………
………………………………
De volgende etappe brengt je naar Leuven, ten oosten van Brussel. Op 25 augustus, om 20 uur, nemen twee Duitse compagnies elkaar onder vuur in de buurt van de Mechelse Poort in Leuven. De Duitsers stellen de burgers verantwoordelijk voor die fusillade. De stad wordt geplunderd en in brand gestoken: drie dagen en drie nachten lang brandt Leuven. Burgers verstikken in kelders, andere worden gefusilleerd en honderden worden naar een kamp in Münster gedeporteerd. De bibliotheek van de universiteit die in de lakenhalle, die uit 1317 dateerde, ondergebracht was, wordt eveneens in brand gestoken. Tienduizenden boeken, waaronder 800 incunabelen2, worden tot as herleid. Bekijk aandachtig het boek dat hier getoond wordt. Wat stel je vast? ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Gebaseerd op wat je gelezen hebt, wat denk je dat daar de oorzaak van is?
2 Een incunabel is een boek dat gedrukt is tussen ong. 1450 en 1501, de periode tussen het begin van de westerse drukkunst (Gutenberg) en het einde van de eerste eeuw van de boekdrukkunst.
………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………
11
De voorlaatste etappe van je reis brengt je nog verder naar het noorden, naar Antwerpen. Na de onafhankelijkheidsverklaring van België werd tijdens de hele 19e eeuw een indrukwekkende fortengordel rond Antwerpen aangelegd om de stad en de haven te beschermen. Samen met de versterkingen rond Luik en Namen vormt deze fortengordel, die
in baksteen opgetrokken is, het hart van het Belgische verdedigingssysteem. Bij een invasie worden het staatshoofd, de regering en de generale staf van het leger verondersteld zich in het versterkte Antwerpen terug te trekken.
Wat is de datum van de capitulatie van Antwerpen? …………………………………… Wat waren de gevolgen van deze capitulatie voor een deel van het leger? En voor sommige burgers? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
Je tocht langs de Belgische oorlogssteden eindigt ten slotte aan de Noordzee, in Nieuwpoort, een kuststad op enkele kilometers van de Franse grens. Op de avond van 25 oktober 1914 wordt het Belgische leger, dat compleet in verwarring is, teruggedrongen achter de spoorlijn Nieuwpoort-Diksmuide. De Duitsers onderbreken even hun offensief wat de Belgen de kans geeft om vanaf 28 oktober de IJzervlakte onder water te zetten door de sluizen te openen. Op 2 november staat de hele vlakte onder water.
Het front ligt gedurende vier jaar vast. De verliezen van het Belgische leger zijn als volgt verdeeld: ongeveer een derde tijdens de bewegingsoorlog, van augustus tot oktober 1914; ongeveer de helft tijdens de vier jaren loopgravenoorlog (een groot aantal als gevolg van ziekten); en 20% bij de eindoffensieven in de herfst 1918.
Nu jouw tocht door België achter de rug is (je hebt alle punten verbonden), krijg je dan de indruk dat een deel van België aan de verschrikkingen van de invasie en de bezetting ontsnapt is? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
12
4
Het Belgische front
In dit deel van de tentoonstelling sta je in een reproductie van een loopgraaf zoals je die aan het IJzerfront kon aantreffen. Na de bewegingsoorlog die enkele maanden duurde, gaat de frontlijn zich stabiliseren. De legers liggen tegenover elkaar en de mannen graven zich in om zich beter te beschermen.
Kun je je inbeelden hoe het leven van die mannen was? Wat hun bezigheden tijdens die lange dagen van wachten waren? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
Hebben die nieuwe technologieën de uitkomst van de strijd gewijzigd? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… Wat kun je mensen antwoorden die zeggen dat de oorlog een moment van grote technologische en medische vooruitgang geweest is? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
In deze ruimte, die opnieuw aan de ontmoeting tussen Albert I en Wilhelm II gewijd is, kan je dit citaat van de Duitse keizer lezen: “Als ik het bevel over een duikboot zou voeren, zou ik nooit een schip met vrouwen en kinderen aan boord torpederen” (1917) Hebben de kapiteins van de Duitse duikboten volgens jou die wens van hun keizer gerespecteerd? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
13
Bij de gevechten langs het Belgische front staan de Duitsers niet alleen tegenover Britten, Fransen en Belgen. Al heel snel na de oorlogsverklaring betrekken de koloniale mogendheden hun overzeese gebieden bij het conflict. In de Westhoek komen dus Nieuw-Zeelandse Maori, zwarte troepen uit Brits West-Indië, Noord-Afrikaanse spahi (cavaleristen), Indische Sikhs en Chinese arbeiders samen. Vaak waren die buitenlandse troepen het slachtoffer van discriminerende behandelingen, maar hun deelname aan de oorlog draagt in zich de kiemen van hun toekomstige dekolonisatie. Het Duitse leger heeft een al even heterogene samenstelling en telt in zijn rangen Polen, Denen, Luxemburgers, Russen en Elzassers, zonder rekening te houden met Italiaanse en Russische gevangenen die onder dwang aan het front ingezet worden.
In dit deel van de tentoonstelling ontdek je dat in Vlaanderen niet alleen Belgen gestreden hebben om de opmars van het Duitse leger tegen te houden. Zoek in het rooster hieronder de verschillende nationaliteiten op die samen met of tegen de Belgische troepen vochten.
F e e m i e p m i p s a l
a R u s s e n s l l e e u
l s A a o p d s t e m o x
e i i N i m l c g t m p e
m k g o s m e h s m t o m
s h a a l e o o e g a r b
m s e e i n n t d d o t u
Vanaf 1917 krijgen de geallieerde troepen versterking van Portugezen en Amerikanen.
Wat denk je?
14
Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt er alleen maar in Europa gestreden
JA NEE
In 1914 breekt in Rusland een revolutie uit die in een burgeroorlog ontaardt
JA NEE
Tijdens het conflict is Congo erin geslaagd neutraal te blijven
JA NEE
De Belgische kanon- en mitrailleurauto’s kunnen niet in de loopgraven van Vlaanderen ingezet worden
JA NEE
Tijdens het conflict worden nieuwtjes vlot uitgewisseld en in het binnenland is men op de hoogte van wat aan het front gebeurt
JA NEE
p e b o t g d t l u m u r
d t e p o e o e a i s g g
e l l p o l e n s t m e e
n e g m i s l a p d e z r
e i e c o e s a i e l e s
n t n p o n l m o r s n i
s a m e e t s e p s d e s
5
De bezetting in België
De oorlog beleef je niet alleen aan het front. Vier jaar lang ondergaan de Belgische burgers het harde bezettingsregime van de Duitsers. De bezetter is alomtegenwoordig en toont overal zijn kracht. Alle aspecten van het dagelijkse leven worden door de Kommandantur gestuurd en door de Duitse politiediensten gecontroleerd.
In minder dan geen tijd is het land in een economische ruïne herschapen. De Belgische bevolking ziet dat het eten, het werk, de vrije tijd, de administratie helemaal onder de controle van het Duitse leger vallen dat er naar goed dunken over beschikt. Nog maar één zaak telt: overleven.
Dit onderdeel van de tentoonstelling is aan de bezetting gewijd en toont dat een oorlog niet alleen door de soldaten beleefd wordt, maar ook door gewone burgers. Hun dagelijkse leven is overhoop gehaald en hun rechten worden met de voeten getreden. Bekijk goed dit decor van de Kommandantur en zoek vervolgens in de vitrinekasten de brieven die de Duitse censuur geopend heeft. één van de aspecten van het dagelijkse leven waarin de Duitsers zich mengen, is immers de briefwisseling.
Teken hier de stempel van de Kommandantur van Brussel na:
Uit welke aanwijzing of aanwijzingen kun je afleiden dat een brief door de censuur geopend is? ………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… 15
Het dagelijkse brood Zodra het land bezet is, eist het Duitse leger alle voedselvoorraden op3. Voor de Belgische bevolking wordt het almaar moeilijker om voedsel te vinden en er dreigt hongersnood. Heel wat lokale initiatieven zien het licht, maar die zijn slechts een druppel op een hete plaat. Zelfs de oprichting van het Nationaal Hulp- en Voedselcomité slaagt er niet om in die trend te keren. Dankzij de inspanningen van enkele vooraanstaande diplomaten uit neutrale landen en van verscheidene Belgische industriëlen komt er uiteindelijk hulp uit Noord-Amerika, waarmee de situatie van de noodlijdende Belgen verlicht wordt. De Commission for Relief of Belgium distribueert tonnen goederen, meer bepaald via de bekende Amerikaanse stockhuizen. Heel het economische leven valt stil. Fabrieken sluiten hun deuren, machines worden ontmanteld en naar Duitsland verscheept, de werkloosheid neemt toe en de werklozen worden gedeporteerd4. Met de regelmaat van een klok eist de bezetter alle mogelijke goederen op en op de zwarte markt stijgen de prijzen tot astronomische hoogten. Het land wordt letterlijk leeggeplunderd …
Bekijk het rantsoenboekje dat hier getoond wordt goed. Welke informatie staat erop en waarvoor diende dit document volgens jou? ………………………………………………………… ………………………………………………………… ………………………………………………………… …………………………………………………………
Welk product in het boekje werd het minst gekocht? Waarom denk je? (tip: vergelijk het product met de andere soort producten op de pagina) ………………………………………………………… …………………………………………………………
3 Opeisen Opeisen betekent dat een overheid een persoon of een groep personen de opdracht geeft om haar bepaalde goederen (voorwerpen, grondstoffen, enz.) te leveren of haar bepaalde diensten te verlenen.
16
………………………………………………………… ………………………………………………………… Deporteren Deporteren betekent dat een persoon of vaker een groep personen gedwongen wordt om hun woning te verlaten en zich elders te vestigen of dat ze in kampen opgesloten worden. 4
Belgische Soldatenheime Voor het Duitse leger, dat aan het front in Vlaanderen vecht, lijkt het Belgische hinterland wel een toeristisch paradijs. In heel wat dorpen achter de eerste linies richten de Duitsers militaire verblijfplaatsen in – de Soldatenheime – waar de troepen zich kunnen ontspannen. In heel het land kunnen de Duitse soldaten aan sociale en culturele activiteiten deelnemen – concerten, theatervoorstellingen, misvieringen, sportmanifestaties, … Ook bezoekjes aan de kust en aan de grote steden van het land vallen bijzonder goed in de smaak van de Duitse soldaten. De Belgische gezinnen, die verplicht zijn om ingekwartierde Duitse soldaten onderdak te bieden, maken er het beste van en de gelegenheden waarop Belgen en Duitsers kunnen verbroederen, nemen toe.
Aan welke toeristische activiteiten geven de Duitsers zich over wanneer ze niet aan het front zijn om te strijden? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
17
De Belgen in het verzet De Duitse bezetter duldt niet dat men zich tegen zijn aanwezigheid en tegen de orde, die hij de veroverde gebieden probeert op te leggen, verzet. Toch laten niet alle Belgen de schouders hangen. Tijdens de bezetting is de vaderlandsliefde een gevoel dat bijzonder op prijs gesteld wordt en het dragen van patriottische insignes is een vorm van passief verzet die overigens na het nationale feest van 1915 door de Duitse bezettingstroepen verboden zal worden. De hele oorlog lang blijven de Belgische burgers manieren vinden om uiting te geven aan hun ongenoegen over de aanwezigheid van de bezetter.
Sommigen stellen zich niet tevreden met een passief verzet en treden toe tot een van de talrijke geallieerde spionagenetwerken die op het grondgebied actief zijn. Uiteraard moeten de straffen, voor wie zich tegen de bezetter verzet, streng genoeg zijn om de bevolking ervan te overtuigen niet in opstand te komen: gevangenisstraffen, deportaties en executies zijn tijdens de oorlogsjaren geen uitzondering.
Hier sta je in de reconstructie van een gevangeniscel van die periode en kun je voelen wat de mannen en vrouwen gevoeld moeten hebben die, ondanks het risico dat ze liepen, geen angst hadden om hun land te verdedigen. Kun je de titel geven van minstens één clandestiene krant? ……………………………………………………………………………………………………………………………………
Waren alle Belgen volgens jou verzetstrijders? Welke vormen kon de ‘collaboratie’ aannemen? Als we die term tussen aanhalingstekens plaatsen, is dat omdat hij tijdens de Eerste Wereldoorlog niet gebruikt werd, maar uit de Tweede Wereldoorlog stamt. …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
18
6
Het einde van de oorlog
In september 1918 luiden het grote geallieerde offensief in Vlaanderen en de ineenstorting van het Duitse front voor de Belgen het einde van de bezetting in. In Duitsland breekt de revolutie uit, de keizer verlaat stiekem Spa en zoekt zijn toevlucht in Nederland. Eén na één worden de Belgische dorpen en steden
van het Duitse juk bevrijd. De wapenstilstand van 1918 betekent dan wel het einde van de gevechten, hij is slechts de eerste stap in de fysieke en mentale heropbouw van een land waarin het conflict diepe wonden geslagen heeft. Niemand komt immers ongeschonden uit de Groote Oorlog.
Vul de ontbrekende woorden in deze tekst aan op basis van wat je in dit deel van de tentoonstelling gezien hebt: voorbij Belgische Duitsers hele Vlaanderen
Tijdens de zomer van …………………… voeren de …………………… legers met succes een tegenaanval uit op het …………………… front. Voor het eerst worden de Duitse troepen over de hele lijn onverbiddelijk ……………………. Voor het eerst ook nemen de …………………… troepen deel aan de geallieerde offensieven in …………………….
1918
vrede westelijke Britse geallieerde Amerikaanse terugtocht teruggedrongen Half oktober Franse staakt-het-vuren Belgische
…………………… 1918 blaast het Duitse leger de …………………… over de …………………… frontlinie. De ‘Legergroep van Vlaanderen’ die uit ……………………, ……………………, …………………… en …………………… troepen bestaat, verovert
grote stukken van Oost- en West-Vlaanderen. Vanaf begin oktober knopen de …………………… onderhandelingen met de geallieerden aan over een ……………………. Eind november hebben alle Duitse troepen ons land verlaten. De oorlog is ……………………, maar van …………………… is nog geen sprake.
19
Van een wapenstilstand tot een vredesverdrag Nadat de Duitsers op 11 november 1918 in Compiègne, in een spoorwagon, de wapenstilstand ondertekend hebben, trekken ze zich in opperste verwarring terug. Vanaf januari 1919 beginnen de overwinnaars de vredesconferentie van Parijs voor te bereiden. Duitsland krijgt geen inspraak bij de onderhandelingen en krijgt erg zware vredesvoorwaarden opgelegd. Het land moet meer bepaald zijn verantwoordelijkheid in de oorlogsverklaring erkennen en moet een zware vergoeding voor de oorlogsschade betalen. Tegelijk wordt zijn leger tot een veredelde politiemacht herleid.
Het land moet ook grote stukken grondgebied afstaan. Het is zijn kolonies kwijt, Elzas en Lotharingen komen opnieuw onder Frans bestuur, terwijl het land ook in het oosten talrijke territoria aan de nieuw gevormde staten moet afstaan. België van zijn kant wordt met de ‘Oostkantons’ (Eupen, Malmedy en Saint-Vith) uitgebreid. Het Verdrag van Versailles dat op 28 juni 1919 ondertekend wordt, wordt door de Duitsers als overdreven wraakzuchtig ervaren; het laat geen plaats voor een duurzame vrede in het nieuwe Europa dat hier gecreëerd wordt.
Verbind de gebeurtenissen met het juiste symbool:
28 juni 1919 Politieke beslissing
WAPENSTILSTAND
11 november 1918
VREDESVERDRAG
Maakt een einde aan de oorlog
Militaire beslissing
Beëindigt de gevechten
20
Bevat wederopbouw clausules
7
De balans van de oorlog en zijn gevolgen
Een sombere balans…
…een conflict dat sporen nagelaten heeft
Na een bloedig conflict van vier jaar lang is de menselijke balans verschrikkelijk: er zijn niet alleen de miljoenen doden, maar ook de gekwetsten waarvan velen invalide blijven, en de mensen die aan oorlogstrauma’s lijden en nooit van het geweld dat ze ervaren hebben, zullen herstellen. Van de miljoenen gemobiliseerde soldaten is er wellicht niet één die ongeschonden naar huis is teruggekeerd. Hun definitieve of tijdelijke afwezigheid heeft ook zwaar gewogen op iedereen die ze achtergelaten hebben.
In de geschiedenis is het moeilijk om directe lijnen van oorzaak en gevolg tussen verschillende gebeurtenissen te trekken. Met enige redelijkheid kan men echter wel stellen dat de Eerste Wereldoorlog in de loop van de volgende decennia belangrijke gevolgen voor het lot van Europa en de wereld heeft gehad: verlies aan invloed voor Europa, een sterkere machtspositie voor de Verenigde Staten, een zware economische crisis, de radicalisering van de meningen, communistische en fascistische revoluties, een omwenteling in de zeden, sociale eisen,…
De economie van de Europese landen is tijdens het conflict helemaal ingestort. In België en Noord-Frankrijk zijn hele regio’s verwoest; Duitsland, dat door de geallieerde blokkade versmacht wordt, lijdt honger; Rusland wordt door de revolutie aangetast. Het geld heeft zijn waarde verloren, de prijzen zijn torenhoog gestegen en de landen hebben zware schulden aangegaan.
Het conflict heeft bij de volkeren die vier jaar ontbering, strijd en wanhoop achter de rug hadden, echter ook en vooral heel wat verwachtingen doen ontstaan. Verwachtingen waar de leidende klassen vaak weinig rekening mee hielden.
Wanneer je deze tentoonstelling verlaat, loop je langs een vaas gevuld met klaprozen. In bepaalde landen is die bloem het symbool van de herinnering geworden. Die traditie komt voort uit een gedicht van de Canadese luitenant-kolonel John McCrae, die in de Eerste Wereldoorlog gevochten heeft en die in 1918 aan de gevolgen van een longontsteking gestorven is.
21
Lees dit gedicht en probeer te achterhalen waarom deze bloem als symbool van de Eerste Wereldoorlog en van al zijn doden gekozen is.
In Flanders Fields In Vlaamse velden In Flanders fields the poppies blow In Vlaamse velden klappen rozen open Between the crosses row on row Tussen witte kruisjes, rij op rij
That mark our place ; and in the sky Die onze plaats hier merken, wijl in ‘t zwerk The larks, still bravely singing, fly De leeuweriken fluitend werken, onverhoord Scarce heard amid the guns below. Verstomd door het gebulder op de grond
We are the dead. Short days ago Wij zijn de doden. Zo-even leefden wij
We lived, felt dawn, saw sunset glow, Wij dronken dauw. De zon zagen wij zakken Loved and were loved and now we lie Wij kusten en werden gekust. Nu rusten wij In Flanders fields. In Vlaamse velden voor de Vlaamse kust
Take up our quarrel with the foe : Toe: trekt gij ons krakeel aan met de vijand :
To you from failing hands we throw Aan u passeren wij, met zwakke hand, de fakkel
The torch ; be yours to hold it high. Houd hem hoog. Weest gij de helden. Laat de doden If ye break faith with us who die Die wij zijn niet stikken of wij vinden slaap noch We shall not sleep, though poppies grow Vrede – ook al klappen zoveel rozen open In Flanders fields. In zovele Vlaamse velden
Luitenant-kolonel John McCrae (Vertaling Tom Lanoye)
22
Wat is je hypothese? …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………
De andere hypothese vertelt dat deze bloem die op de slagvelden en de soldatengraven bloeit, door haar bloedrode kleur het ideale symbool is van het bloedbad dat dit conflict geweest is. John McCrae schreef dit gedicht na de tweede veldslag van Ieper die plaats vond van 22 april tot 25 mei 1915. Hij haalt de klaprozen aan die op de slagvelden bloeien. Voor dat fenomeen worden twee verklaringen naar voren geschoven. De eerste stelt dat er voor de Groote Oorlog maar heel weinig klaprozen in de Vlaamse velden groeiden, omdat de grond er niet geschikt voor was. Nadat de talrijke bombardementen de bodem verscheurd en de aard ervan veranderd hadden, heeft die bloem na het einde van het conflict de slagvelden ingepalmd en is ze het symbool geworden van iedereen die er gestorven is. 23
deze tentoonstelling wordt voorgesteld door
deze tentoonstelling werd gerealiseerd met de steun van
met de bijdrage van
met de samenwerking van
Ontworpen en gerealiseerd door
