Kunstenaarsreizen in Europa
Alle wegen leidden naar Rome
Lang voor de Nederlandse dichter Bertus Aafjes zijn legendarische voetreis naar Rome ondernam, trokken vanuit Noord-Europa en vanuit onze streken talloze kunstenaars, schrijvers, religieuzen en anonieme gelukzoekers naar Italië. In welke avontuurlijke omstandigheden dat van de zestiende tot de negentiende eeuw gebeurde, doet de Europalia-tentoonstelling Alle wegen leiden naar Rome rijkelijk uit de doeken. VOLG DE GIDS
De reizigers waren aangewezen op gedrukte gidsen en
Op de tentoonstelling in het Museum van Elsene treden
subjectieve reisverslagen. Vooral Voyage d'Italie (1702)
schilderijen, tekeningen, maquettes en kaarten in dialoog
van Maximilien Misson was erg in trek, al moest men
met pittige getuigenissen van illustere of vergeten auteurs.
opletten dat dit boekje bij sommige grensovergangen niet
Zo vernemen we dat de Duitse dichter Heinrich Heine zes
in beslag werd genomen. Het stond op de Index omdat
ruige bandieten als medepassagiers in de postkoets tussen
het de plaatsen vermeldde waar de bagage grondig werd
Verona en Parma moest verdragen. Erasmus voelde zich
gecontroleerd. Op het einde van de achttiende de eeuw
tijdens een sneeuwstorm in de bergen zo angstig als zijn
kreeg deze populaire gids concurrentie van de Beschrij
paard en de Franse schrijver Alexandre Dumas klaagt na
ving van de meest gebruikte routes van Vincent-Louis
een rusteloze zuiderse nacht over bloeddorstige muggen,
Dutens, die ook over de kwaliteit van de herbergen be
die het op hem hebben gemunt.
richt. De auteur beperkt zich minutieus tot wat hij met
"Vele kunstenaars, filosofen, schrijvers en wetenschap
eigen ogen heeft gezien.
pers hoopten zich in Italië te vervolmaken of inspiratie op
In Het Schilderbaeek (1604) raadt Care! Van Mander
te doen," licht curator Dominique Vautier van de Associ
aspirant-schilders aan om alleszins kleine herbergen en
ation du Patrimoine toe. Op haar palmares prijkt ook de
slecht gezelschap te vermijden. Hij waarschuwt voor de
tentoonstelling over het Belgisch neoclassicisme, die even
mooie Circe met haar bedrieglijke listen: "Laat je nooit
eens in het Museum van Elsene plaatsvond. "Het comfort
in met lichte vrouwen, want afgezien van de zonde zou je
van het massatoerisme bestond indertijd nog niet," legt
daardoor voor je hele leven geschonden kunnen worden."
Dominique Vautier uit. "Heel wat reizigers gingen te voet
Hij hoopt dat de reiziger zich in Rome op de tekenkunst
op pad. In Nederland en Duitsland legde men met trek
en in Venetië op het schilderen zal toeleggen.
schuiten lange afstanden af. Wie het zich kon veroorlo ven huurde een paard of nam een rijtuig. Slechts zelden
DE BERGEN 'INGEZWOLGEN'
verliep de tocht vlekkeloos. De reizigers konden verdwa
Veel luchtiger zijn de kanttekeningen die Alexandre Du
len, beroofd worden of door douaniers en stadswachters
mas over zijn reis naar Italië maakt. In Le Corrieoio
worden tegengehouden. Ook de natuur kon stokken in de
(1843) vertelt hij vrijpostig over een corpulente pater, die
wielen steken. Een groot aanpassingsvermogen was zeker
in een overvolle koets op de ene knie een dartele deerne
een voordeel."
uit Aversa en op de andere een mooie boerin uit Bauci laat • • •
14
Boven: Gaspar Adriaensz. Van Wittel (ca /652156- 1736), Sint-Pietersplein in Rome MUSEE DES AUGUSTIN, TOULOUSE
Onder: Alexis-Nico/as Noë/ (I792 - 1871), Col du Grand Saint-Bernard MUSÉE SAVO/SIEN, CHAMBERY
IS
Kunstenaarsreizen in Europa
plaatsnemen. Even geestig zijn de impressies die de auteur neerschreef na een winterse nacht in een Italiaanse her berg. Alleen al door de aanblik van de witgekalkte muren krijgt hij het koud. En wanneer hij bovendien een fresco met een naakte vrouw opmerkt, voelt hij over zijn hele lijf ijselijke rillingen. De Franse filosoof Montesquieu (1689-1755) haalt zijn neus op voor de bediening in sommige Duitse herbergen omdat ze modderig afwaswater serveren in plaats van zuiver drinkwater. De Bergense 'Vlaming' François Vin chant ergert zich in Voyage en France et en !talie (16091610) aan de opdringerigheid van de praatvaardige maar gierige herbergiers in de kleine Italiaanse steden: "Hun etablissementen zijn de naam herberg onwaardig en ver dienen veeleer het uithangbord 'Aan alles tekort'. Door hun slimme manier van rekenen laten de uitbaters je flink betalen voor je honger." Hij verwittigt de reiziger die naar Rome komt om vooral behoedzaam te zijn tegenover de vrouwen. Wie een fatsoenlijk en veilig onderkomen op de kop wil tikken zou, volgens hem, best eerst een geestelijke raadplegen. De Franse schrijver Stendhal (1783 - 1842) is vol lof over de predikanten die hij tijdens een rit in een 'vettura' van Milaan naar Rome leerde kennen. Op grond van wat ze in de biechtstoel hadden gehoord konden ze hem verklappen hoe de vrouw denkt. De dichter, schrijver en politicus Chateaubriand (1768- 1848) heeft het in zijn Voyage en !talie over zowat alles wat hij heeft geobser veerd: van families die met een oude kales de oogst bin nenhalen tot soldaten op aftandse boerenwagens. Toch zijn het vooral de gevaarlijke passen en de impone rende landschappen waarover de auteurs met de grootste passie uitweiden. De Sankt Gorthard maakt zowel op Balzac en Rimbaud als op Goethe een onvergetelijke in druk. Hun beschouwingen worden op de tentoonstelling geconfronteerd met overrompelende berglandschappen van de Franse schilder Alexis-Nicolas Noë! (1791-1871) en Pieter Brueghel. De Vlaamse kunstenaar reisde in 1551 vanuit Antwerpen via de Alpen naar Rome. Volgens Ca rel van Mander had hij de bergen en rotsen 'ingezwolgen' zodat hij ze thuis op doeken en panelen kon 'uitspugen'. Ook ter plekke maakte Brueghel schetsen van de natuur pracht. Boven: Jacques Antoine Volaire (I729-1802), Vesuvius MUSÉE MUNICIPAL DES BEAUX·ARTS, BREST Unks: jean-François de Le Motte (actieftussen 1653 en /685),Trompe-l'oei/ MUSÉE DES BEAUX·ARTS, DIJON
MET DE CABRIOLET
De Franse schilder Jacques Antoine Volaire (1729-1793) verhuisde naar Napels opdat hij geen enkele uitbarsting van de Vesuvius zou missen. De Nederlandse kunstenaar Gaspar Van Wittel (ca. 1653-1736) penseelde zo voor• • •
17
Kunstenaarsreizen in Europa
Unks: Lance/ot Théodore Turpin de Crissé (/ 782- /859), Venetië, zicht op de kerk van Santa Maria sei Miracoli MUSÉE DES BEAUX-ARTS, ANGERS Rechts: Het vertrek, gravure in Naeuw-keurig Reys-boek, Amsterdam, 1689
beeldig Romeinse stadsgezichten, waaronder het Sint
een paard wordt voortgetrokken. Hoge snelheden werden
Pietersplein, dat hij in Venetië enkele navolgers kreeg.
op de trekvaarten, die volgens een rechte lijn tussen twee
Andere Noord-Europese artiesten portretteerden liever
steden waren gegraven, uiteraard niet gehaald. Maar
opzichtige Italianen. Guillaume Bodinier (1795 - 1872)
uit kronieken weten we dat tussen Haarlem en Leiden
vereeuwigde ondermeer een vendetta. Andere schilders
de uurroosters, die in het Reysboek waren opgenomen,
lieten gevangen genomen rovers en bandieten voor hen
doorgaans werden gerespecteerd. Ook waren de aanslui
poseren.
tingen verzekerd. Dat deze gids een handig vademecum
"We volgen geen enkele auteur of kunstenaar op zijn hele
was voor kooplieden en reizigers blijkt ook uit de lijst van
reis," nuanceert Dominique Vautier. "Maar we leggen
maten en gewichten. Het boekje verschafte bovendien in
wel verrassende verbanden. Veel stukken zijn afkomstig
formatie over wissels en 'assurantiën'. Er wordt zelfs aan
Europalia
tentoonstelling Alle wegen leiden naar Rome. Kunstenaarsreizen in Europa
uit minder bekende Franse musea. De diverse paspoor
dacht besteed aan het Italiaans boekhouden.
ten, munten en wisselbrieven op de expositie illustreren
In een anonieme reisgids uit 1816 worden de rijtuigen van
hoe Europa tijdens het Ancien Régime nog was opgedeeld
de Brusselse manufactuur van P. Sirnon aanbevolen. Dit
in kleine staten. Daar moesten de reizigers uiteraard reke
bedrijf telde meer dan tweehonderd werklieden, die zowel
ning mee houden. Telkens zij grenzen overstaken dienden
luxueuze praalkoetsen als eenvoudige stadssjezen, kales
zij zich aan de geldende regels te onderwerpen en eventu
sen en landauers bouwden. Er wordt ook gewag gemaakt
eel tol te betalen."
van slaapkoetsen, jachtrijtuigen, Chesterfields, faëtons en
Een gravure uit het zeventiende-eeuwse Amsterdamse
cabriolets. Bij elke soort wordt de verkoopprijs vermeld.
Gemeentelijk Museum
Naeuwkeurig Reys-Boek, dat in het Nederlands taalge
Die varieert van 300 florijnen voor een sobere kapkar tot
van Elsene
bied het eerste was in zijn genre, beeldt de verschillende
60.000 florijnen voor een ceremoniële koets om op de
fases van het vertrek uit. We zien ondermeer hoe de reizi
avenues te paraderen.
ger afscheid neemt en hoe een sloep van op de kade door
( 16de - 19de eeuw)
Ludo Dosogne
•
18
info
Van I 0 oktober 2007 tot en met 26 januari 2008 Open: van dinsdag tot en met vrijdag van I 3.00 tot 18.30 uur. zaterdag en zondag van I 0.00 tot
17.00 uur Gesloten: maandag
{
Jean Van Volsemstraat
71 I 050 Brussel Tel. 02 5 I 5 64 2 I ,
www.europalia.be
