Alle ogen op Amsterdam. Special: International Water Week & Aquatech. Is de hoofdstad wel waterproof?

9de jaargang / nummer 5 / november 2013 / €12,50

Alle ogen opIsAmsterdam de hoofdstad wel waterproof? IWA-directeur Ger Bergkamp: ‘Radicale omslag in stedelijk water’ 19e-eeuwse pionier Sarphati leert ons lesje in sanitatie Oeso neemt Nederlands waterbeleid op de korrel Investeren in waterbehandeling: ‘Ranking the stars’

Special: International Water Week & Aquatech

DOSEREN

METEN & REGELEN

BEHANDELING

DESINFECTEREN

REALISEREN

Bespaar op chemie. Maar niet op hygiëne.

ProMinent Smart Desinfectie Minder chemie, meer betrouwbaarheid en kostenbesparend! ✔ Intelligente proceswaterbehandeling en – desinfectie op maat ✔ Breed programma van technologie onafhankelijke oplossingen:

van UV-, Ozon- en chloordioxide apparatuur tot ECA-/elektrolyse-installaties

✔ Optimale afstemming voor iedere toepassing tussen maximale hygiëne, productieveiligheid en kosten

www.prominent.nl/desinfectie Telefoon: +31 (0) 30 677 92 80 E-mail: [email protected]

VISIT US AT STAND:

07.326B

HAUS Europe B.V. Oosterparkweg 35c 2985 SX Ridderkerk - The Netherlands Phone: +31 85 48 91 190 E-mail: [email protected] www.hauseurope.com

CENTRIFUGE TECHNOLOGIES

Inhoud COLOFON WaterForum Magazine is een uitgave van:

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.novaforum.net

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren. Uitgever Sandra Alberts Hoofdredactie Arjan Veering, [email protected] Met medewerking van David van Baarle (Utilities), Jaap Groot, Adriaan van Hooijdonk, Loes Elshof, Olav Lammers, Esther Rasenberg, Rob Schoon en Jac van Tuijn. Secretariaat 015-3617433, [email protected] Verkoop 015-3617433, [email protected] WaterJobForum 015-3617433, [email protected] Coverfoto Museumplein in Amsterdam, foto: sxc.hu, Chris Gander Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag en tegen betaling van abonnementsgeld (€ 49,95) toegestuurd aan relevante doelgroepen. Prijs van losse nummers bedraagt € 12,50. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected] Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Copyright NovaForum Business Media BV, 2013. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

4

Waterstad Amsterdam De duik van Máxima in de Amsterdamse grachten was misschien wel het keerpunt. Amsterdamse waterbeheerders durfden weer trots en ambitieus te zijn, maar hun werk gaat veel verder dan de grachten. In het driedubbele jubeljaar – 400 jaar grachten, 160 jaar waterleiding en 100 jaar riolering – laat de stad zien hoe hij zich ‘waterproof’ maakt voor de toekomst.

22

IWA-directeur Ger Bergkamp:

Stad, koester je water! Het stedelijk waterbeheer staat voor een radicale omslag, omdat water een cruciale factor wordt in de leefbaarheid van de stad. Dat betoogt directeur Ger Bergkamp van het IWA. Bergkamp reist de wereld over om zijn visie op het ‘metabolisme van de stad’ te geven. Steden moeten hun watercyclus sluiten.

18

redactioneel

Oeso hoedt Nederland voor zelfgenoegzaamheid Nederlanders tonen te weinig ‘water awereness’. De internationale organisatie licht het waterbeheer en -beleid in Nederland door. Volgend jaar komt de Oeso met zijn conclusies, maar duidelijk is al dat de watersector geen reden heeft voor zelfgenoegzaamheid.

15

Vanuit mijn werkkamer in Amsterdam kijk ik tijdens het schrijven van dit stukje uit over de Sloterplas. De plas, gegraven tussen 1948 en 1956 om zand te winnen voor de aanleg van de stadsuitbreidingen, is een van de grotere wateren van de stad en wordt vooral druk gebruikt door zeilers, vissers en – in de zomer – zwemmers. En dat gebeurt bijna vanzelfsprekend. Maar wie had dertig jaar geleden kunnen denken dat je zomaar achter je huis in de stad, in schoon zwemwater zou kunnen springen, zonder je druk te maken over vervuiling? (Toegegeven, blauwalg blijft een hardnekkig probleem, ook in de Sloterplas) Amsterdam heeft daarvoor een lange weg moeten afleggen. De van de ansichtkaarten bekende grachten lagen tien, twintig jaar geleden nog vol huisvuil en fietswrakken. Na een paar dagen warm weer verspreidden zij een penetrante lucht. Niet verwonderlijk dat Amsterdam, ofschoon een echte waterstad, nauwelijks werd gezien als een uithangbod voor Nederland Waterland.

Special International Water Week en Aquatech Amsterdam 2013 Amsterdam is in de eerste week van november gastheer van de International Water Week (IWW) en de vakbeurs Aquatech 2013. Duizenden waterprofessionals, beleidsmakers, onderzoekers en bedrijven komen vanuit de hele wereld samen. Lees meer over de IWW, over de trends op de watertechnologiemarkt en over de opmerkelijke noviteiten die op Aquatech te vinden zijn.

28

Verder in dit nummer Actueel 6 Agenda 11 Mens in Beeld: Frans Durieux

12

Van Sarphati tot sanitatie

26

Over de Vloer: Ranking the stars bij chemiebedrijf Smit & Zn 42 Column Jac van Tuijn

Waterhoofdstad

Daar is een omslag in gekomen. De gemeente Amsterdam en het watercyclusbedrijf Waternet hebben water als speerpunt aangewezen, in al zijn facetten. Schoon water in de stad natuurlijk, state-of-the-art drink- en afvalwatervoorzieningen, hergebruik van water en terugwinning van nuttige grondstoffen en energie, de voorbereiding op verwachte extreme buien door klimaatverandering. Het is alsof de stad al de aanbevelingen ter harte heeft genomen van IWA-directeur Ger Bergkamp in dit nummer: water maakt moderne steden leefbaar. Amsterdam haalt deze maand met de evenementen IWW en Aquatech de internationale waterwereld over de vloer en de stad draagt inmiddels met verve zijn waterbeleid uit. Maar is Amsterdam daarmee de waterhoofdstad van het land? Leeuwarden heeft zijn ‘water valley’, Delft is internationaal vermaard om de ontwikkeling van delta- en watertechnologie en Rotterdam heeft het Climate Initiative en een ijzersterke positie in industriewater. Het gaat ook niet om een wedstrijdje ‘020’ tegen ‘010’, ‘058’ of ‘015’. Gezamenlijk dragen zij Nederland Waterland uit, ‘00-31’ dus.

Arjan Veering Hoofdredacteur WaterForum Magazine

46 5

actueel [politiek]

Deltafonds ook voor financiering waterkwaliteit De financiering van het waterkwaliteitsbeleid zal vanaf 2015 in het Deltafonds worden opgenomen. Het gaat om de uitvoering van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW). Dat heeft de Tweede Kamer besloten. Het was al langer de wens van minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu (I&M) om waterkwaliteit onder te brengen in het Deltafonds, dat tot nu toe alleen voor waterveiligheid en zoetwatervoorziening is gereserveerd. In de begroting voor 2014 heeft Schultz al 100 miljoen euro beschikbaar gesteld voor de

KRW-maatregelen voor de periode tot 2018. Als structurele oplossing tot 2027, wanneer Nederland aan de KRW-doelen moet voldoen, wordt waterkwaliteit nu in het Deltafonds opgenomen. De Tweede Kamer heeft Schultz wel gevraagd de budgetten gescheiden te houden, zodat tekorten in het waterkwaliteitsbeleid niet worden opgevangen met bezuinigingen op waterveiligheid. Provincies en waterschappen hadden al de vrees geuit dat er binnen het Deltafonds met potjes geschoven gaat worden waardoor de uitgangspunten voor waterveiligheid die in de Deltawet zijn vastgelegd, in het gedrang zouden kunnen komen.

Verwijdering van begroeiing in de Loowaard, nabij Duiven (foto: RWS/Con Mönnich)

[drinkwater]

Waterbedrijven moeten meer inzicht in tarieven geven De tarieven voor drinkwater in 2012 zijn onvoldoende transparant vastgesteld. De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) heeft alle waterleidingbedrijven gewaarschuwd dat zij meer inzicht moeten geven in de tariefvorming. Vorig jaar zijn de watertarieven voor het eerst doorgelicht, als gevolg van de invoering van de Drinkwaterwet in 2011. In die wet staat dat drinkwaterbedrijven tarieven moeten hanteren die ‘kostendekkend, transparant en niet-discriminerend’ zijn. De ILT heeft advies gevraagd van de Autoriteit Consument en Markt (ACM) voor het toezicht op de watertarieven. Geen van de drinkwaterbedrijven blijkt voldoende inzicht te geven in de totstandkoming van de waterprijs. Tot 2014 geldt nog een overgangssituatie en de ILT

KORT NIEUWS

heeft in juli 2012 met de waterbedrijven overlegd over de beschikbare tariefinformatie. In oktober van dat jaar waren de gegevens van de waterbedrijven nog steeds niet toereikend naar het oordeel van de ILT. In het rapport is vooral kritiek op de transparantie van de ramingen van de kosten en omzet van de drinkwateractiviteiten. Brancheorganisatie Vewin trekt zich de kritiek van de ILT aan, aldus woordvoerder Marco Zoon die aanvoert dat nog niet geheel duidelijk was welke detailinformatie de toezichthouder verlangt. Hij wijst erop dat waterleidingbedrijven niet volledig naar eigen inzicht de tarieven kunnen bepalen. “De drinkwatertarieven worden vastgesteld door provincies en gemeenten. Bij die vaststelling zijn dus publieke organisaties betrokken”, zegt Zoon tegen WaterForum Online.

Proefplas op ministerie Het ministerie van Infrastructuur & Milieu gaat in zijn gebouw aan de Haagse Rijnstraat de plas van een deel van de medewerkers opvangen in watervrije urinoirs. De pure urine wordt gezuiverd door bacteriën die tegelijkertijd energie opwekken. Bovendien wordt fosfaat en stikstof

6

teruggewonnen. Het gaat om de eerste commerciële bio-elektrochemische urineverwerking, die is ontwikkeld door twee spin-offbedrijven van technologie-instituut Wetsus. Als de proef slaagt, zal het ministerie het systeem in het hele gebouw toepassen.

WaterForum Online het laatste nieuws uit de watersector met mobiele applicaties, dossiers en een makkelijk doorzoekbaar archief. www.waterforum.net

actueel

[waterbeheer]

‘Extreme oktoberregen was calamiteit’ De wateroverlast na de zeer hevige regenval in het weekeinde van 12 en 13 oktober zien de waterschappen vooral als een calamiteit. Met name de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden kregen veel neerslag te verduren. Minister Melanie Schultz waarschuwde dat Nederland vaker extreme buien kan krijgen in de toekomst. Op zondag 13 oktober viel er op sommige plaatsen in Nederland 120 millimeter regen. Waterschappen draaiden overuren om de enorme hoeveelheid water te verwerken. Op het eiland Goeree-Overflakkee werd de situatie kritiek en in de Utrechtse binnenstad bezweek een kademuur aan de gracht. Waarnemend dijkgraaf Luc Mangnus van Waterschap Scheldestromen gaat vooralsnog uit van een calamiteit. “In 1998 hebben we ook zoveel regen gehad. Dat kan het systeem niet verwerken. Het is niet uitgesloten dat dergelijke regenval zich opnieuw voordoet. Als deze regenval het gevolg is van klimaatverandering vraagt dat om een grote investering als we droge voeten willen houden”, aldus Mangnus. Minister Melanie Schultz Van Haegen van Infrastructuur en Milieu (I&M) waarschuwde na de zware herfstbuien in het televisieprogramma Hart van Nederland dat dit soort extreme situaties vaker zullen voorkomen. Volgens het KNMI is de kans op extreme regenval zoals in het oktoberweekend in het huidige klimaat twee keer groter dan een halve eeuw geleden. De klimaatscenario’s van het instituut laten zien dat inderdaad weersituaties met veel neerslag vaker zullen voorkomen. Deze scenario’s voorzien dat de hoeveelheid neerslag met 10% tot 15% zal toenemen. Verschillende waterretentiegebieden in

Zuidwest-Nederland zijn gebruikt om het water te bergen. In het World Port Center in Rotterdam was door de Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond een meldkamer ingericht voor overleg tussen de hulpdiensten. Er werden extra pompen uit het hele land ingezet om het water te verwerken. De brandweer in de Krimpenerwaard (ZuidHolland) moest op 13 oktober uitrukken vanwege de wateroverlast die was ontstaan door de langdurige, hevige regen. (foto's: 112krimpenerwaard.nl)

Zoetwater in zoute grond Een perenkweker in het Zeeuwse Ovezande heeft afgelopen zomer een deel van zijn boomgaard voorzien van zoetwater dat in de zoute bodem was opgeslagen. Het gaat om een proef van de ‘Freshmaker’-methode die is ontwikkeld door KWR, ZLTO en Meeuwse. Via een horizontale put wordt zoet oppervlakte-

water geïnfiltreerd in ondiepe regenwaterlenzen die drijven op zout water. Door onder deze lenzen zout water te onttrekken en af te voeren naar zee, ontstaat er een zoetwaterbel waaruit de tuinder naar behoeven kan pompen. Komend jaar gebruikt de kweker de methode op de hele boomgaard.

Perenboomgaard (foto: Wikimedia Commons)

7

actueel

[markt]

Nereda zet opmars door in afvalwaterzuivering Het Groningse waterschap Noorderzijlvest heeft in oktober een Nereda-zuivering op rwzi Garmerwolde in gebruik genomen. Het is de tweede fullscale Nereda-installatie die in Nederland draait. Bovendien zijn er nog twee installaties in aanbouw, op rwzi’s van Dinxperlo en Vroomshoop. Nereda is een aerobe korrelslibzuiveringstechnologie, die is ontwikkeld op de TU Delft, in samenwerking met Stowa, de Unie van Waterschappen en RoyalHaskoningDHV. De installatie in Garmerwolde is een uitbreiding van de bestaande afvalwaterzuivering met 40%. Met een capaciteit van 140.000 ve is het op dit moment de grootste Nereda-installatie. De bouw heeft 20 miljoen euro gekost en is uitgevoerd door GMB Civiel en Imtech. Volgend jaar wordt de oplevering van de installaties in Vroomshoop en Dinxperlo verwacht. Wereldwijd

zijn nu twaalf Nereda-afvalwaterzuiveringen in gebruik, terwijl er nog twintig in voorbereiding zijn. Nereda maakt voor een nieuwe technologie een snelle opgang. De technologie blijkt aantrekkelijk doordat de bestaande installaties goede zuiveringsresultaten laten zien, terwijl de operationele kosten en het energieverbruik lager zijn dan conventionele zuiveringen. Bovendien zijn installaties compact, waardoor die veel minder ruimte in beslag nemen. RoyalHaskoningDHV, dat de internationale exploitatierechten heeft van Nereda, heeft met technisch dienstverlener Imtech een overeenkomst gesloten om de technologie in Groot-Brittannië toe te passen. Zij verwachten daar in de komende jaren vijf tot acht nieuwe Nereda-installaties te bouwen. Veel Britse afvalwaterzuiveringen moeten worden gemoderniseerd of uitgebreid. Volgens beide bedrijven is er veel belangstelling voor de Neredatechnologie.

Nieuwe Nereda-installatie op rwzi Garmerwolde in Groningen (foto: WS Noorderzijlvest)

[onderzoek]

Brussel geeft miljoenensubsisie voor ‘slim water’ De Europese Unie heeft een subsidie van 6 miljoen euro toegekend aan het consortium Smartwater4Europe om onderzoek te doen naar intelligente drinkwatervoorziening. Het consortium bestaat uit 21 organisaties uit geheel Europa en staat onder leiding van het Nederlandse drinkwaterbedrijf Vitens. Achterliggende gedachte van het programma is dat het up-to-date houden van de leidingnetten in Europa jaarlijks miljarden Een ‘smart’ waternet met sensoren en online monitoring kan meer meer inzicht in waterkwaliteit en onderhoud geven. (foto: Optiqua/Vitens)

KORT NIEUWS

Nijhuis verhuist Watertechnologiebedrijf Nijhuis gaat zijn hoofdkantoor naar Doetinchem verhuizen. Het bedrijf was bijna twintig jaar in Dinxperlo gevestigd, maar het huidige gebouw werd te klein door de snelle groei van de onderneming. Nijhuis Water

8

euro’s kost en dat een modernisering van de gehele drinkwaterinfrastructuur op termijn veel geld kan besparen. Een slim waternetsysteem moet meer inzicht in onderhoud en waterkwaliteit opleveren, bijvoorbeeld via online monitoring. Vitens werkt in zijn ‘innovatieproeftuin’ in Friesland al aan online monitoring en intelligente watergrids, onder meer met technologiepartner Optiqua. Naast Vitens doen ook het Britse Thames Water en het Spaanse Acconia Aqua mee aan Smartwater4Europe, net als de universiteit van Lille.

Technology is in 2012 door een groep investeerders overgenomen. Het nieuwe onderkomen is drie keer groter en krijgt ook deels een nieuw machinepark. De verhuizing is voor eind dit jaar gepland.

actueel

[drinkwater]

Pim de Voogt (foto: KWR)

‘Combinaties van probleemstoffen in water niet onderschatten’

De hoeveelheden hormoonverstorende stoffen, medicijnresten en nieuwe chemische middelen in het drinkwater zijn zo miniem, dat zij ieder op zich geen probleem voor de volksgezondheid opleveren. Over de uitwerking van de combinaties van deze stoffen is echter nog onvoldoende bekend. Zo pleit hoogleraar Pim de Voogt van KWR voor meer onderzoek naar de effecten van zogenaamde ‘mengseltoxiteit’. “De concentratie van probleemstoffen in het Nederlands drinkwater is zo laag, dat ze individueel geen probleem opleveren. Om te weten te komen of en welke effecten ze samen kunnen hebben, is aanvullend onderzoek nodig. Ook komen er steeds nieuwe stoffen op de markt, waarvan we nog moeten vaststellen of die eventueel een probleem zouden kunnen opleveren.” Dat zegt hoogleraar chemie van opkomende

watervervuiling Pim de Voogt. Behalve hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam is De Voogt onderzoeker bij KWR Watercycle Research Institute. Op WaterForum Online reageert De Voogt op de discussie over de drinkwaterkwaliteit en probleemstoffen, die onder meer door een artikel in NRC Handelsblad is opgelaaid. Hoewel iedereen de kwaliteit van het drinkwater in Nederland onderstreept, ligt het onderwerp van geneesmiddelenresten, hormoonverstorende stoffen, nieuwe (chemische) stoffen en nanodeeltjes zeer gevoelig. Aan de ene kant verzekeren partijen dat de probleemstoffen met technische middelen in de zuivering kunnen worden verwijderd, aan de andere kant waarschuwen experts dat risico’s – hoe klein ook – niet geheel uitgesloten kunnen worden en in ieder geval nader moeten worden bestudeerd. De Voogt ziet dat in Europa meer aandacht komt voor de toxicologie van combinaties van

stoffen. Hij noemt dat terecht, omdat ‘we er nog veel te weinig van weten’. Zijn instituut KWR onderzoekt aanvullende zuiveringsmethoden voor nieuwe stoffen in de drinkwaterbereiding. Wat de meest voor de hand liggende benadering is, hangt volgens De Voogt ook van het perspectief af. “Drinkwaterbedrijven zijn voorstander van een bronaanpak. Het betekent onder meer dat farmaceutische en chemische bedrijven stoffen maken die zo min mogelijk ecologische schade veroorzaken.” Aan de andere kant kan extra zuivering effectief zijn. “Het is mogelijk om waterbehandeling aan te passen, zoals onder meer in Zwitserland is gedaan, namelijk door extra zuiveringsstappen toe te voegen.”

> Lees het hele interview met Pim de Voogt op www.waterforum.net.

[medicijnresten]

MRI-middelen aangetroffen in hele waterketen In afvalwater, oppervlaktewater en grondwater zijn concentraties van de MRI-contraststof gadolinium aangetroffen. Ook in drinkwater zijn er sporen van het middel gevonden. Dat blijkt uit een onderzoek van de vereniging van Rijnwaterbedrijven Riwa. De contrastmiddelen verlaten het lichaam van patiënten via de urine. De verschillende gebruikte vormen van gadolinium zijn doorgaans stabiel, breken nauwelijks in het milieu af en gaan ook door een biologische waterzuivering heen. Ziekenhuizen zijn niet de enige bronnen, maar ook huishoudens omdat veel patiënten na een MRI-onderzoek naar huis gaan. Via Nederlandse rwzi’s komt jaarlijks 330 kg tot 730 kg gadolinium in de Rijn en 300 kg tot 450 kg in de Maas terecht, bovenop de aanvoer vanuit het buitenland. De aangetroffen gehalten blijven ruim beneden de drempelwaarde van 1 µg/l, die door de internationale organisatie IAWR wordt gehanteerd. Concentraties in ruw drinkwater liggen nog veel lager. Riwa pleit echter voor een analyse van de effecten en risico’s van MRI-contrastmiddelen. De middelen zouden de natuurlijke productie van drinkwater kunnen bedreigen. Het aantal MRI-onderzoeken in Nederland is in de laatste twintig jaar vertienvoudigd. Het rapport is te downloaden via www.riwa-rijn.org

Het aantal MRI-scans is sinds 1993 vertienvoudigd. (foto: Wikimedia Commons)

Meer over medicijnresten in water In geneesmiddelen zitten stoffen die moeilijk afbreekbaar zijn, waardoor ze door riool- en afvalwaterzuiveringsinstallaties heen gaan en in het oppervlakte- en grondwater terechtkomen. Ook voor de bereiding van drinkwater kunnen deze stoffen een probleem

gaan vormen, omdat steeds geavanceerder zuiveringstechnieken nodig zijn. Bovendien is de vraag of alle probleemstoffen verwijderd kunnen worden. WaterForum zet in het onlinedossier ‘medicijnresten in het water’ de belangrijkste ontwikkelingen op een rij. www.waterforum.net/dossier

9

12|12|’13

2013 De waarde van water Locatie:

Drijvend Paviljoen Rotterdam e nu in! j f j i r h c S

DE WAARDE VAN WATER

PROGRAMMA

Een van de meest voorkomende elementen op aarde kun je

11.45 uur

Registratie & lunch

moeilijk schaars noemen. Toch is water van levensbelang voor

12.30 uur

Plenaire keynote AkzoNobel: Martijn Kruisweg, Head of Eco-Efficiency and Sustainable Growth

13.15 uur

Plenaire lezing Cargill: Martin Pelle, Central Water Engineer, Process Development Group Europe SSE

14.15 uur

Pauze

14.45 uur

Masterclasses 1. Duurzaamheid 2. Energie 3. Watercyclus

15.45 uur

Pauze

16.15 uur

Pitches Water Innovators of the Year

17.00 uur

Plenair debat Met column van beleidsmaker

17.45 uur

Afsluiting

18.00 uur

Borrel

18.30 uur

Diner & Water Innovator of the Year verkiezing

21.30 uur

Einde

de industrie. Als grondstof, drager van warmte, koelmiddel of transportmedium voor afvalstromen wordt water veelvuldig ingezet. Welke waarde vertegenwoordigt water en hoe kunnen we die intrinsieke waarde expliciet maken? Wat zijn voor de industrie de beste keuzes om water zo optimaal mogelijk in te zetten als grondstof voor verwarming en afkoeling van processen of voor het in banen leiden van de afvalstromen. En hoeveel van die waarde is terug te winnen, opnieuw te gebruiken of anders nuttig in te zetten? Tijdens Watervisie 2013 belichten we de vele waardes van water.

Partner:

Initiatiefnemers:

Mediapartner:

MEER INFORMATIE Congresinformatie: Hilde Westerink • [email protected] • 020-31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • [email protected] • 020–31 22 797

www.watervisie.com

10 november Rennen voor water

Agenda

Op 10 november gaan maximaal 2000 hardlopers van start in de Run4Water. Zij rennen over de 3,5 kilometer lange startbaan van de voormalige vliegbasis Soesterberg. Met de loop wordt geld ingezameld voor de aanleg van watervoorzieningen op scholen in Nepal. Er worden onder meer leidingen aangelegd voor drinkwater en spoelwaterreservoirs voor toiletten. Daarnaast worden eenvoudige waterzuiveringen worden geplaatst. Het hardloopevenement bestaat uit een ‘kidsrun’ en twee prestatielopen over 5 en 10 kilometer. Locatie: Vliegbasis Soesterberg Organisatie: Run4Water

www.run4water.nl

foto: Jeroen Eck

28 november Uitkomsten benchmark riolering Gemeenten in Nederland vergelijken iedere drie jaar hun prestaties in rioleringszorg en stedelijk waterbeheer. Het onderzoek geeft onder meer inzicht in het functioneren, presteren, beheren en de financiële aspecten van rioleringen in Nederland en levert ook basisgegevens op als het aantal aansluitingen en soorten rioolsystemen. In 2013 is de landelijk dekkende benchmark opnieuw uitgevoerd en op 28 november worden de uitkosten gepresenteerd. Locatie: Nieuwspoort, Den Haag Organisatie: Stichting Rioned

foto: Wikimedia Commons

www.benchmarkrioleringszorg.nl foto: Bigstock

21 november Trouble shooting in industrie Industrieel afvalwater kan in de praktijk lastige problemen opleveren, waardoor bijvoorbeeld het gezuiverde afvalwater niet mag worden geloosd. SKIW en KNW organiseren het derde symposium in de reeks ‘Praktijkcases behandeling industrieel afvalwater’. Concrete voorbeelden over o.m. trouble shooting in de industriële zuivering, water zuiveren in nasleep van Chemie-Pack en verwijdering van PAK en BTEX bij North Refinery. Gastheer is Sitech Services in Geleen. Locatie: Geleen Organisatie: SKIW en KNW

www.skiw.nl

2-4 december Beurs in een booming markt De Chinese markt voor water en watertechnologie groeit explosief. Internationale bedrijven proberen hun positie in China verstevigen, terwijl technologiebedrijven uit land zelf ook sterk in opkomst zijn. Een van de belangrijkste vakbeurzen voor water is de gecombineerde Water Expo/ Water Membrane in Beijing. De beurs is opgezet door de Hongkongse vestiging van de Messe Frankfurt, samen met de Chinese Hydraulic Engineering (CHES) en de Membrane Industry Association of China (MIAC). Locatie: Beijing, China Organisatie: Messe Frankfurt, CHES en MIAC

foto: Water Expo China

www.waterexpochina.com

Noteer alvast voor 2014 15-17 januari: 13 februari: 18-20 maart: 5-9 mei: 21-26 september:

Infratech Duitsland, Essen (D) Waterinfodag, Nieuwegein Aqua Nederland-vakbeurs, Gorinchem IFAT-Entsorga 2014, München (D) IWA World Water Congress, Lissabon (P)

IFAT-Entsorga in München (foto: IFAT)

11

Mens in beeld

Watertechnoloog Frans Durieux gaat van groot naar klein

‘Mijn succes hangt af van mijn partners’

12 12

actueel “De innovatiekracht van een bedrijf is omgekeerd evenredig met de omvang.” Een opvallende uitspraak uit de mond van Frans Durieux (42), gerenommeerd watertechnoloog, specialist in ultrafiltratie en jarenlang werkzaam bij giganten als Veolia en Zenon (nu General Electric). Nu start Durieux een eigen bedrijf, Aqua Innovation Network, dat kleine ondernemingen in de watersector wil samenbrengen. Door Olav Lammers

Zeventien jaar ervaring in waterbehandeling, een groot nationaal en internationaal netwerk. En dan nu een eigen bedrijfje beginnen? “Ik heb kleine bedrijfjes en hele grote gekend en ik ben er achter gekomen dat kleintjes veel leuker zijn dan die grote. Ik ben niet zo compatibel met grote, politiek gedreven organisaties. Ik wil op basis van ratio en redenen zelf mijn keuzes maken. Als in een ver land besluiten worden genomen waar ik geen inbreng in heb en ik de drijfveren erachter niet ken, dan heb ik daar als dwarse Hollander moeite mee.” Klein, maar fijn dus? “Ik wil alleen nog maar kleine organisaties van hooguit zo’n twintig man bij me in de buurt hebben. Die zijn slagvaardiger en de ‘eindklant’ kan beter bediend worden. Kijk, kleine bedrijven hebben twee voordelen: ze hebben lage overhead en de mensen met wie je praat hebben de expertise en doen zelf het werk. Daar zijn ze ondernemer voor. Bij grote organisaties merkte ik de frustraties van eindklanten over de vaak voorkomende inflexibiliteit. Eigenwijs als ik ben dacht ik: jongens dit kan beter!” Is het wel het juiste moment, nu iedereen nog de economische crisis voelt? “Ik heb de crisis zeker in mijn overwegingen meegenomen. Maar

als het nú lukt, werkt het altijd. En als een klant in deze tijden een partij vindt die iets beters kan leveren voor 10% tot 15% lagere kosten, zou hij wel gek zijn om bij zijn bestaande leveranciers te blijven. Dus, ik gebruik de huidige situatie om tot een soort rationalisatie van dienstverlening binnen de industrie te komen. Want die is soms beneden peil en wordt duur betaald.” Daar zult u geen vrienden mee maken. “Nou, laat ik dat net niet bedoeld hebben. Ik wil vrienden maken bij de eindklanten, de gebruikers. Die moeten beter bediend worden. Er zitten nu vaak intermediairs tussen, de grote jongens die de expertise pakken van de leveranciers. Ze doen daar projectmanagement en engineering bij met een aanzienlijke marge en kijken vervolgens pas naar de eindklant. En als die een probleem heeft, wordt die terugverwezen naar de leverancier.” Ah, leveranciers, mkb’ers verenigt u! “Ja, zorg ervoor dat jullie expertise op tafel komt bij de persoon die er behoefte aan heeft, en niet bij de man die er over jullie rug geld aan wil verdienen. Niets mis met geld verdienen, dat wil ik ook, maar wel zodanig dat de eindklant echt baat bij je werk heeft. Ik ga ook geen geld verdienen, als mijn partners niet eerst zelf aan mij verdiend hebben. En mijn partners verdienen alleen maar geld,

als zij technologie bij de klant hebben gebracht. Mijn succes hangt dus voor een groot deel af van het succes van mijn partners.” En meer kansen voor innovaties? “Ja, daarom ook de naam van mijn bedrijf. Hoe kunnen we een goed idee zo snel mogelijk in de markt zetten? Geheimhouding verzekerd, want daarvoor moeten alle partners die zich – gratis –aansluiten een overeenkomst tekenen. Een idee moet aan drie voorwaarden voldoen. Ten eerste moet het goed zijn voor het milieu, anders begin ik er niet aan. Ten tweede moet het een groot probleem oplossen. Ten derde moet er een grote markt voor zijn. Met mijn internationale netwerk kan ik ook nog zorgen dat het buitenland aanhaakt.” Dat klinkt allemaal wel erg optimistisch. “Ja, anders had ik mijn vrouw niet kunnen overtuigen dat ik deze hobby voor een tijdje ga doen.”

'Er is niets mis met geld verdienen. Dat wil ik ook, maar alleen als mijn eindklant er ook baat bij heeft'

13

130319

Bezoek onze stand, nr. 01.610 op Aquatech

Energie besparen met ® de KSB SuPremE - motor. ®

Met de nieuwe generatie KSB SuPremE motoren bespaart u maar liefst 70% energiekosten. De motor voldoet nu reeds aan het toekomstige efficiëntieniveau IE4* en bevat geen magneetmaterialen. Daardoor heeft de motor een positievere milieubalans dan vergelijkbare permanentmagneet-synchroonmotoren en asynchroonmotoren. De robuustheid van de gebruikte materialen en de uiterst betrouwbare bouw staan garant voor een lange levensduur. Investeer daarom nu reeds in de meest efficiënte aandrijving van morgen.

Etaline

Etanorm

®

De SuPremE is nu geschikt voor gebruik met o.a. Etanorm, Etabloc, Etaline, Sewabloc en Sewatec. KSB Nederland BV . [email protected] . www.ksb.nl

Pompen ■ Afsluiters ■ Service

8ste jaargang

Magazine Online Live

De nieuwbouw (ontwerp GEAR, Grontmij en Wassenaar) krijgt ca. 7.000m2 vloeroppervlak en een hoogwaardig laboratorium. Wetsus vormt het hart van de WaterCampus. Qua duurzaamheid wordt een hoog niveau nagestreefd met de zgn. BREEAM excellent classificering. Verwachte oplevering is in het najaar 2014. Watercampus Leeuwarden bestaat dan uit diverse faciliteiten voor bedrijven en onderzoek en een gevarieerd water-opleidingsaanbod. Met deze uitbreiding van de WaterCampus is Leeuwarden hard op weg om de European Capital of Water Technology te worden.

www.capitalofwatertechnology.nl

8 ste jaargan

g / num mer 2 / juni 201 2

€12,50 2013 /

zzel e waterpuustrie D G d onude de knel ategie in enerinwadterrtjestrie movea rland t ko wme k in Nede atnezornnd gie kaar , oohotec ijs k Bedrijven pr e ee ter ehnolo ninnnie krijgt isuw veewa Zoet water rma k investeren mer 2 /

ng / num

In het groene hart van Leeuwarden, nabij de Potmarge, wordt in september gestart met de uitbreiding van de WaterCampus Leeuwarden. Vele bedrijven en instellingen, waaronder het technologische Topinstituut Wetsus, hebben elkaar de afgelopen jaren gevonden in de WaterCampus. Wetenschappers uit alle delen van de wereld doen hier onderzoek naar schoonwateroplossingen voor een groot wereldprobleem. In drie jaar tijd is de campus enorm gegroeid. Om deze groei op te vangen en werkgelegenheid te stimuleren staat een uitbreiding van de WaterCampus op stapel.

2012

ri 2013

9de jaarga

Watercampus Leeuwarden

/ september

janua / nummer 1 / M jaarga 9deag azng ine Online Live

Magazine Online Live

Dít is de toekomst van watertechnologie

/ nummer 4

Industrie

maart

rkten

en EU

van De risico’s heid ig waterveil heid : waterveilig Neder jke keuzes debat over risico’s land Pij senlike t sbeheer oping Veel be tlo spel" nnon isrst ek rom tie op het al liti la s ove Po ng ex bij zijn kopposi en zet po st nd cht elling uinigingrtprod Hoekstra: "Nederla Kle en kra vo ukn den bundel ine be sor Arje droel ijvdenalsvebez erorfootBu t'-profes eit t prinild t bed Ke vit Aziatische ste in ati nie ra is g cre 'wat t m eid w ro met eis w is ith che Inte veiligh eid ververen w mrvie em Meerlaagse ereldw Nature t waterveiligh bramen atermar bineren me bij drin Wonen com Interview kt kwater s: Dale bereid Morris an Dijk ing Herm , Ingw , erse er , Nico Piet

oeten ‘We mroeien’ g snel de Boer , Mark

ken

stra, Wim Kuij

s, Eelco Dyk Jeroen Aert Interviews: STROMEN er LD in wat

GE ty ussel? e equi voor Br - Privat veilig kwater - Drin toe? RIE: anging INDUST g aan verv in - zuiver

lutie leisrevo

De pa

van Lo

osdrec

lterman

enno Ho

van M

ht, Wille

m Mak

EURS

VA K B AND EN D E R L VA K D A G A NE S AQU LERING O & RI

Ook WaterForum Magazine ontvangen? Kijk op www.waterforum.net of bel 015 - 361 74 33

waterbeheer

De Oeso licht de Nederlandse watersector door. Een internationale delegatie reisde naar Nederland om te kijken of het waterbeleid klaar voor de toekomst is. Zijn we wel zo goed als we denken? Oeso adviseert over toekomst Nederlandse waterbeleid

Staat de watersector wel open voor kritiek?

Ondanks dat hoogwater vaak voorkomt, zoals hier in de IJssel, houden Nederlanders zich niet echt bezig met de risico’s van wateroverlast en overstromingen. De Oeso bepleit een versterking van ‘water awareness’ in Nederland. (foto: Wikimedia Commons).

Door Esther Rasenberg

Het is de omgekeerde wereld. Waar Nederlanders in tal van landen worden binnengehaald als de wonderdokters van het water, komt de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (Oeso) nu naar ons land om het waterbeleid kritisch door te nemen op zijn toekomstbestendigheid. De internationale onderzoekers zijn uitgenodigd door het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) en de Unie van Waterschappen (UvW). Eind september was het eerste bezoek van de onderzoekers, valt er al iets op te maken? Het ministerie hult zich het liefst in stilzwijgen, totdat het Oeso-verslag volgend jaar op tafel ligt. I&M-woordvoerder Yvonne Doorduyn wil wel vertellen waarom de internationale organisatie is gevraagd voor het onderzoek. “Op het gebied van ‘water governance’ mogen we stellen dat Nederland het goed voor elkaar heeft, al kunnen dingen op onderdelen altijd beter. Maar ook wij hebben de wijsheid niet in pacht. We worden geconfronteerd met vraagstukken die zich niet helemaal laten voorspellen, zoals klimaatverandering (stijging zeespiegel en extremer weer) en toenemende verstedelijking. Daarom zoeken we de dialoog met de Oeso. Zij hoeven ons geen kant-en-klare oplossingen te bieden, maar kunnen ons wellicht op het spoor zetten van nieuwe ideeën voor een toekomstbestendig waterbeheer.”

Oeso zal in maart 2014 komen met aanbevelingen voor de organisatie van het waterbeheer en -bestuur voor de komende vijftig jaar. Minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu zal het rapport in het voorjaar in ontvangst nemen. Daarna volgt een kabinetsadvies en zal de Tweede Kamer er zich over buigen. De organisatie van de Nederlandse watersector staat ter discussie sinds er in het regeerakkoord ingrijpende veranderingen voor het openbaar bestuur zijn voorgesteld. Het Oeso-onderzoek zal een toekomstperspectief schetsen waarop de politiek eventueel haar beslissingen over de inrichting van de watersector kan baseren. Ook zal in het rapport duidelijk worden welke hiaten er in de sector bestaan. Het verklaart de vele gevoeligheden rondom het rapport. Seminar De internationale onderzoekers organiseerden tijdens hun bezoek van eind september een seminar in Den Haag. Daar spraken zij uitgebreid met bestuurders, wetenschappers en overige stakeholders uit de watersector over een breed scala aan onderwerpen. Vooraf hadden alle deelnemers een discussienotitie ontvangen waarin de Oeso voorlopige bevindingen presenteerde.

15

Water for the future

Redox Water Technology biedt totaaloplossingen voor industriële afvalwaterzuivering. We zijn gespecialiseerd in het ontwerpen en in eigen huis produceren van apparatuur geschikt voor primaire, secundaire (biologische) en tertiaire afvalwaterbehandeling.

Het productenpakket bestaat o.a. uit diverse mechanische filters, flotatie-units, bezink units, flocculatie units en verscheidene biologische systemen.

WATER TECHNOLOGY

Stevinstraat 11 7102 DZ P.O. Box 218 7100 AE Winterswijk The Netherlands T: +31 (0)543 53 10 30 F: +31 (0)543 51 90 89 E: [email protected] W: www.redox-wt.nl

waterbeheer

Thema’s waren onder meer de regionale verschillen in het waterbeheer in Nederland en hoe daar in de toekomst mee om te gaan. Verder was er aandacht voor het principe ‘de vervuiler betaalt’, innovatie in de watersector, de link tussen ruimtelijke ontwikkeling en water. Ook de invloed van de toekomstige uitdagingen (zoals klimaatverandering, economische crisis en de stijging van de energieprijzen) op de Nederlandse watersector zijn uitgebreid besproken. Stroomgebieden Roy Tummers, directeur Water van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW) noemt de discussienotitie van de Oeso relevant en veelbelovend. “Er wordt een aantal relevante issues aangesneden. Zo is er gekeken naar de rol van stroomgebieden in de organisatie van het waterbeheer. Dat zijn nu lege hulzen. Het beheer is immers verdeeld over verschillende waterschappen. De Oeso doet de suggestie om de stroomgebiedbenadering door te voeren in de organisatie van het waterbeheer. Dat sluit namelijk veel beter aan bij de Europese Kaderrichtlijn Water.” VEMW vond het verder opmerkelijk dat er tijdens het seminar maar twee partijen aanwezig waren die de rekening van het waterbeheer betalen. Dat waren LTO Nederland en VEMW. “Je kunt je afvragen in hoeverre de watersector openstaat voor meningen van buiten en in staat is zichzelf te bekritiseren”, merkt Tummers op. In een gesprek met de Oeso-onderzoekers heeft VEMW aangeduid welke onderwerpen wat hen betreft wat nadrukkelijker in het eindrapport aan bod zouden mogen komen. “Wij denken dan aan verbetering van de efficiency van de afvalwaterketen, de versterking van de rol van de stroomgebieden en het gebrek aan transparantie en toezicht.” Of die aspecten ook inderdaad meer aandacht krijgen, zal in maart volgend jaar in het definitieve rapport moeten blijken. Waterbewustzijn Een ander onderwerp dat de Oeso waarschijnlijk in Nederland op de agenda zal zetten is het gebrek aan waterbewustzijn. Als burgers zich bewust worden van overstromingsrisico’s zijn zij eerder bereid te betalen voor oplossingen. Ook in Nederland is er sprake van een ‘awareness gap’, blijkt uit de gesprekken. Ondanks het feit dat 60% van het land onder zeeniveau ligt, zijn burgers onbekend met de risico’s. Het opheffen van die kenniskloof is van belang voor het waterveiligheidsbeleid. Een woordvoerder van het ministerie van Infrastructuur en Milieu verwacht dat de Oeso Nederland zal adviseren om het waterbewustzijn te vergroten. Die aanbeveling zal zeker aansluiten bij het beleid dat minister Schultz van Infrastructuur en Milieu voert. Begin dit jaar vroeg zij in de media nog aandacht voor evacuatieplannen. Taken afbakenen Al eerder publiceerde de Oeso een beknopte analyse van de Nederlandse watersector. In maart 2012 tijdens het zesde Wereld Water Forum in Marseille presenteerde de organisatie een rapport over ‘water governance’ in zeventien landen. Wereldwijde

reorganisatie van het beheer is, volgens de Oeso, nodig om de toenemende vraag naar schoon water het hoofd te kunnen bieden en de watercrisis te bezweren. Voor Nederland kwamen uit dit onderzoek destijds aanbevelingen om de taken beter af te bakenen en de coördinatie tussen instituties en tussen de verschillende overheidslagen te verhelderen. Water governance is voor de Oeso inmiddels een belangrijk speerpunt. In april organiseerde de Oeso internationaal overleg met ‘multistakeholders’ om te komen tot optimaal waterbeheer. Dat leidde tot het Water Governance Initiative, een wereldwijd platform waarin UvW-voorzitter Peter Glas de voorzittershamer mag hanteren. Tijdens de World Water Week in Stockholm presenteerde de Mexicaanse secretaris-generaal José Angel Gurría van de Oeso de rapporten ‘Water Security for Better Lives’ en ‘Water and Climate Change Adaptation: Policies to Navigate Uncharted Waters’. Deze publicaties zullen in de toekomst wereldwijd voor veel overheden een belangrijke inspiratiebron zijn voor waterbeleid.

Secretaris-generaal van Oeso José Angel Gurría (foto: Oeso)

Oeso’s waterdoelen in 2050 Volgens Oeso krijgen we in 2050 te maken met een toename van de watervraag van 55%, meer dan 40% van de wereldbevolking krijgt te maken met een ernstig watertekort en 20% van de wereldpopulatie wordt blootgesteld aan overstromingen. Dat blijkt uit het rapport ‘Water security for better lives’ dat de Oeso presenteerde tijdens de World Water Week in Stockholm. De Oeso waarschuwt dat een gedegen overheidsbeleid op het gebied van water steeds belangrijker zal worden. Secretaris-generaal José Angel Gurría van de Oeso pleit voor een focus op de behandeling van afvalwater en waterkwaliteit. Zo kan een kosteneffectieve waterbron worden geschapen. In dat kader wil Gurria meer aandacht voor 'good governance'. Bijvoorbeeld door het verminderen van schadelijke subsidies en de vele, verschillende lokale en regionale autoriteiten die belast zijn met waterbeheer.

17

interview

Steden met een cyclisch watersysteem en waterpartijen die de leefbaarheid vergroten. Dat beeld schetst directeur Ger Bergkamp van de International Water Association. Het watersysteem kan een belangrijke bijdrage leveren aan het vergroten van de leefbaarheid in een stad. Wereldwijd is deze trend al ingezet en volgens Bergkamp kan Nederland vooroplopen in het terugwinnen van grondstoffen uit afvalwater en de combinatie met ruimtelijke ordening. Ger Bergkamp voorziet ingrijpende veranderingen in stedelijk waterbeheer. (foto: IISD)

Interview met Ger Bergkamp, directeur van International Water Association (IWA)

‘Water cruciaal voor

Door Jac van Tuijn

“Veel grote steden, waaronder Chicago en Seoul, zijn zeer actief aan de slag met het herstellen van hun ‘waterfronts’. Ze zien in dat het water een zeer sterke belevingswaarde heeft en een grote aantrekkingskracht op huizenbezitters en projectontwikkelaars uitoefent”, vertelt directeur Ger Bergkamp van de International Water Association (IWA). Bij de organisatie zijn ruim 10.000 waterprofessionals aangesloten, verspreid over 130 landen. Bergkamp staat nu bijna een jaar aan het hoofd van de IWA, die zijn ‘operations office’ in Den Haag heeft. Op het moment van het gesprek met WaterForum is Bergkamp net terug uit Hongarije van de Budapest Water Summit en hij staat alweer op het punt te vertrekken naar Nairobi waar IWA de derde internationale conferentie organiseert over water in lagere- en middeninkomenslanden. Van de verschillende disciplines binnen IWA is Bergkamp zelf sterk betrokken bij stedelijk waterbeheer. Hij geeft er ook regelmatig presentaties over, zoals begin september op de World Water Week in Stockholm. Steden staan volgens hem aan de vooravond van een grote verandering waarbij 18

het huidige lineaire watersysteem van ‘drinkwater-rioleringafvalwater’ plaats gaat maken voor een cyclisch watersysteem waarin het water zoveel mogelijk binnen de stad wordt gehouden en continu wordt hergebruikt. “Veel steden zijn hier al volop mee bezig, want zo’n systeem is tevens een geweldige manier om de stad met mooie waterpartijen leefbaarder te maken”, aldus Bergkamp. Technologisch gedreven Hij schudt de namen van de wereldsteden zo uit zijn mouw. Of het nu gaat om de havenstad Qingdao in China, de ecologische stad Masdar in Abu Dhabi of Philadelphia in de Verenigde Staten. “Vernieuwingen in het stedelijk waterbeheer zijn vaak nog technologisch gedreven. Ook het imago van een stad speelt nog een belangrijke rol. Overal zie je pilots, maar een blauwdruk is er niet. Wel zijn er intussen voldoende goede voorbeelden die het stedelijk waterbeheer serieus kunnen gaan veranderen.” Stedelijke planning speelt daarbij een voorname rol. Bergkamp gaat dieper in op het voorbeeld van Philadelphia, een weinig aantrekkelijke stad die nu een transformatie

interview

leefbaarheid stad’ Philadelphia heeft het water herontdekt en heeft onder meer een programma opgezet voor de ontwikkeling van de waterfronts aan de rivieren Delaware en Schuylkill die door de stad stromen (foto: Bigstock)

ondergaat. “Ze zijn daar volop bezig om de watercyclus te sluiten en tegelijkertijd aantrekkelijke waterpartijen te creëren die de stad leefbaarder maken.” Van lineair naar cyclisch De centrale gedachte van Bergkamp in de presentaties die hij geeft, is de overgang van een lineair naar een cyclisch watersysteem. “In de huidige situatie wordt water de stad ingepompt om mensen drinkwater te kunnen leveren. Het regenwater en het gezuiverde afvalwater wordt de stad weer zo snel mogelijk uitgepompt. In het nieuwe waterbeheer gaat het er om om het water langer vast te houden en waar mogelijk te hergebruiken. Daar is meer bergingscapaciteit voor nodig en door slimme combinaties te maken van harde en zachte infrastructuur wordt ook het leefklimaat in de stad meegenomen,” aldus Bergkamp. Het cyclische denken heeft volgens hem een veel breder fundament, het gaat om de gehele stroom aan materialen en energie in een stad. Bergkamp spreekt van ‘het metabolisme van de stad’. De almaar uitdijende steden kunnen niet eindeloos hun voorraden en energie uit hun omgeving

blijven halen. De eigen productie – binnen de stad zelf – van materialen en energie zal omhoog moeten. Dat principe geldt volgens Bergkamp ook voor de watersector en daarmee komt hij op het tweede aspect van het cyclische watersysteem : alles van waarde moet uit het afvalwater worden gehaald voor hergebruik. “Daarbij is het belangrijk om te kijken naar het product dat je op de markt wilt zetten. Een product met waarde. Terugwinning van grondstoffen uit afvalwater is nu nog een uiterst technisch verhaal dat veelal voorbijgaat aan de vraag of het ook rendabel is. Je moet het dus omdraaien. Kijk eerst naar de productspecificaties in de markt en kijk dan welke techniek je nodig hebt om die te bereiken”, bepleit Bergkamp. Voorts wijst hij nog op de volgorde van verwerking. “Als je al vroeg veel voedingsstoffen uit afvalwater haalt, heb je verderop in het proces minder mogelijkheden om er nog energie uit te halen.” Vergroten van leefbaarheid Het derde cruciale punt van het nieuwe, cyclische stedelijke waterbeheer is volgens de IWA-directeur de integratie met 19

Sinds medio 2011 maakt de firma Socla deel uit van de Watts groep. Hiermee kan Watts Industries u nu een extra breed productenpakket aanbieden, zoals balkeerkleppen en vlinderkleppen met bijbehorende aandrijvingen. Deze vlinderkleppen worden door Socla al vele jaren ontwikkeld en geproduceerd voor een breed toepassingsgebied. Zo produceert men

Vloeistoffen leidt u met Watts in goede banen kleppen met een grote diversiteit in bouwvormen, afmetingen, materialen en bedieningsmogelijkheden. De vlinderkleppen worden o.a. toegepast in CV- en klimaatinstallaties, in de voedingsmiddelen- en procesindustrie, de automotive en de scheepvaart.

Watts Industries Netherlands B.V. Kollergang 14, 6961 LZ Eerbeek, Postbus 98, 6960 AB Eerbeek, Nederland Tel. +31 (0)313 67 37 50 Fax. +31 (0)313 65 20 73 E-mail [email protected] Internet www.wattsindustries.nl - www.waterbeveiliging.nl

Watts Industries Netherlands B.V. is onderdeel van Watts Industries Europe B.V.

WATTS-30789_H2O_185x133_Df.indd 1

07-10-13 14:05

Verderhus: efficiënt verpompen van dikkere vloeistoffen

Hoog rendement Zeer bestendig tegen slijtage Verstoppingsvrije doorlaat Energiezuinig ATEX gecertificeerd

Verder B.V. Tel.: +31 (0) 50 549 59 00 [email protected]

www.verder.nl

Verderhus Schroefkanaalwaaierpomp Flow: tot 1100 m3/h Vaste-stofgehalte: tot 13% Viscositeit: tot 3000 cP

interview

Cities of the future Het thematische programma ‘Cities of the future’ van de International Water Association (IWA) is gericht op een duurzame stedelijke waterhuishouding. Het programma beoogt het bijeenbrengen van alle expertise binnen de IWA. Veel van die expertise is versnipperd door de klassieke verdeling in watersysteem, riolering, drinkwater en afvalwater. IWA heeft het initiatief genomen om, in samenwerking met steden die kennis te bundelen. Sinds 2010 werken vier werkgroepen aan ontwikkeling van kennis op het gebied van water en waterveiligheid in steden. Er wordt onder meer gekeken naar het ontwerp van steden worden geharmoniseerd en hoe het gebruik van schaarse natuurlijke hulpbronnen, waaronder water, kan worden geminimaliseerd.

Nexus dialogue Het thematische programma ‘Nexus dialogue: water infrastructure solutions’, dat IWA samen met de International Union for Conservation of Nature (IUCN) uitvoert, bepleit het optimaliseren van watersystemen met landbouw en energieproductie. Water, voedsel en energie zijn – zeker in steden – nauw met elkaar verweven (water-voedsel-energie-nexus). IWA en IUCN brengen experts uit die verschillende disciplines bijeen om elkaars systemen beter te leren begrijpen en te zien hoe ze op elkaar reageren. Inmiddels zijn de eerste workshops in Nairobi en Bogóta gehouden. Uiteindelijk wordt het programma afgesloten met een grote conferentie in Beijing.

andere disciplines. De raakvlakken tussen waterbeheer en ruimtelijke ordening vallen al direct op. “Als het oppervlaktewater schoon is, kun je het weer met de stad verbinden. Philadelphia creëert nieuwe waterbergingen om meer regenwater op te kunnen vangen. Die bergingen worden op een aantrekkelijke manier aangelegd en kunnen ook het water zuiveren. Dat is voor het leven in de stad”, komt Bergkamp nog eens terug op het Noord-Amerikaanse voorbeeld. Maar de IWA-directeur ziet overal ter wereld initiatieven en mogelijkheden ontstaan. “Als je denkt aan de toenemende waterschaarste en het feit dat er in bijvoorbeeld in China nog veel compleet nieuwe steden gebouwd gaan worden, dan zijn de mogelijkheden heel erg groot. Dan moet je dus niet overal meteen beginnen met de aanleg van een riolering, maar moet je naar andere gedecentraliseerde oplossingen zoeken.” Energieneutraal Bergkamp beaamt direct dat Nederland al veel heeft bereikt, als het gaat om kennis en technologie met

Philadelphia: Green City, Clean Waters De Amerikaanse stad Philadelphia voert een 25-jarenplan uit om de twee rivieren die door de stad stromen te herstellen en de opvang van het regenwater in de stad te verbeteren. Daarbij maakt de stad gebruik van innovatieve groene infrastructuur. De stad streeft naar schone visrijke oppervlaktewateren en rivieren waar weer in kan worden gezwommen. De afgelopen jaren zijn al veel proefprojecten uitgevoerd met nieuwe manieren om het water – binnen de geldende normen - in de stad te kunnen bergen. Met de aanleg van natuurlijke waterbergingen wil de stad tevens de leefbaarheid vergroten. Meer informatie over de programma's: www.iwawaterwiki.org

betrekking tot stedelijk waterbeheer. Maar hij ziet nog twee grote uitdagingen. Allereerst het energieverbruik. “Het is goed voor de Nederlandse economie om in zijn energievoorziening onafhankelijk te zijn van andere landen. Daarin past dat alle sectoren zoveel mogelijk energieneutraal worden, zo ook de watersector. Hierin kan de Nederlandse watersector mondiaal voorop lopen zodat de knowhow ook te exporteren is.” Tweede uitdaging is het compacte bouwen. “Nederland kent al veel voorbeelden van ruimtelijke planning met watersystemen die een stad leefbaarder maken. De uitdaging voor Nederland zit in het nog compacter bouwen waardoor mensen dichter bij elkaar kunnen wonen en werken. Nieuwe steden met een aantrekkelijke dichtheid en niet de ver weg gelegen Vinex-locaties. De uitdaging voor de watersector is om in die verdichting mee te gaan met mooie waterpartijen die de stad aantrekkelijk maken.” In de wereld is hier veel behoefte aan, constateert Bergkamp. Juist de Nederlandse watersector kan aan die ontwikkeling van leefbare compacte steden bij te dragen met nieuwe ideeën en oplossingen. 21

stedelijk water

Het decor van de International Water Week en Aquatech kan haast niet beter. Duizenden wetenschappers, beleidsmakers en ondernemers uit de internationale waterwereld bezoeken de hoofdstad in het jaar dat er drie historische waterfeiten worden herdacht: 400 jaar grachten, 100 jaar riolering en 160 jaar waterleiding. Amsterdam wil zich als waterstad tonen. Door Olav Lammers

Hoofdstad zet waterbeleid in schijnwerpers

Amsterdam is weer een echte waterstad

22 (foto: Bigstock)

stedelijk water

generatie terug dat de Amsterdamse wateren vooral bekend stonden om de talloze fietswrakken en ander afval dat er in terecht was gekomen. “Ik heb de laatste tijd het visioen dat zo tegen 2020 er op verschillende plaatsen in de grachten vlonders zijn met kleine restaurantjes waar ’s zomers zwemmers op klauteren, iets nuttigen, en vervolgens hun zwemtocht voortzetten”, lacht Kruize.

De grachten zijn wereldwijd hét handelsmerk van Amsterdam, maar opmerkelijk genoeg is de stad aan het IJ niet het uithangbord van Nederland Waterland. Rotterdam timmert stevig aan de weg met zijn Climate Initiative en Leeuwarden is de hoofdstad van de Nederlandse ‘water valley’. Maar er is een omslag gaande, Amsterdam zet zich weer meer en meer op de kaart als waterstad en draagt zijn waterbeleid nationaal en internationaal uit. Voor directeur Roelof Kruize van watercyclusbedrijf Waternet zijn zulke claims eigenlijk helemaal niet zo belangrijk. Het gaat om samenwerking in Nederland Waterland en niet om competitie, stelt hij. Kruize maakt duidelijk dat Amsterdam en Waternet al lang zeer actief zijn met waterproblematiek en dat de stad zich ook internationaal roert op dit gebied. Recent bracht een Amsterdamse delegatie nog een bezoek aan New York om mee te denken over het beperken van schade en slachtoffers na natuurrampen als de orkaan Sandy. “Misschien zijn onze stedelijke waterambities voor de buitenwereld wat onderbelicht gebleven. Maar ons beleid begint zich nu aan allerlei kanten uit te kristalliseren en trekt dus de aandacht”, zegt Kruize. Máxima Hij brengt de spectaculaire actie in gedachten van prinses Máxima die in 2012 tijdens de City Swim door de Amsterdamse grachten zwom. “Dat onze huidige koningin in onze grachten dook, is toch een teken dat we door alle inspanningen een waterkwaliteit hebben kunnen realiseren als nooit tevoren. En die kwaliteitsverbetering gaat nog door. Op dit moment hebben wij al 1200 van de 2000 woonschepen aangesloten op de riolering, en over twee jaar moeten ook de andere 800 zijn aangesloten. Dan zijn er vrijwel geen lozingen meer op het oppervlaktewater,” stelt Kruize. Een grote verandering, want honderd jaar geleden golden de grachten nog als een open riool, en het is nog niet eens een

Watercyclus De Waternet-directeur betrekt er de waterketen bij. Zijn organisatie afficheert zich als enige ‘watercyclusbedrijf ’ in Nederland. Waternet is een unieke samenwerking van waterschap AGV en de gemeente Amsterdam, benadrukt Kruize, die ervan overtuigd is dat Waternet een paar stappen voorloopt met de integratie van waterbeheer, rioleringen, afvalwaterzuivering en drinkwatervoorziening. Hij blikt al vooruit op de uitkomsten van de visitatiecommissie onder leiding van voormalig minister Karla Peijs. “Uit het voorlopige oordeel van de visitatiecommissie blijkt dat 65% van de waterketeninitiatieven in Nederland nog achterloopt op de doelstellingen. Zo’n 15% loopt daarop vooruit, terwijl 20% er tussenin zit. Waternet hoort bij de koplopers en maakt nog steeds nieuwe slagen, vooral ook op innovatie.” Hij noemt de transformatie van de grote afvalwaterzuivering in het Westelijk Havengebied tot energie- en grondstoffenfabriek. De bouw van grote fosfaatreactoren die milieuvriendelijke kunstmest uit het afvalwater maken voor de land- en tuinbouw heeft nationaal en internationaal het nieuws gehaald. “Komend jaar zal daar ook onze cellulosefabriek operationeel zijn. Door een fijnzeefproces worden vezels (voornamelijk afkomstig van wc-papier) uit het rioolwater afgescheiden. De pulp kan aan derden worden verkocht en het zuiveringsproces verloopt efficiënter”, aldus Kruize. Nieuw kenniscentrum Naast de waterketen, heeft Amsterdam veel bemoeienis met de deltaproblematiek, niet in de laatste plaats door zijn geografische ligging. De stad is nauw betrokken bij het Deltaprogramma, onder meer voor de zogenaamde meerlaagsveiligheid: er wordt nadrukkelijk gekeken naar objecten die extra kwetsbaar zijn als er een overstroming zou plaatsvinden. “Denk daarbij aan nutsvoorzieningen, maar ook het terrein van het Amsterdam Medisch Centrum dat zonder extra voorzieningen bij een overstroming onder water loopt.” Een belangrijke troef wordt het ‘Institute for Advanced Metropolitan Solutions’ dat eind volgend jaar van start gaat in Amsterdam. Dit kennisinstituut wordt gevormd door de universiteiten van Wageningen en Delft en het Massachusetts Institute of Advanced Studies. “Water vormt een belangrijk onderdeel van dit kennisinstituut en wij kunnen daar extra van profiteren door er samen mee op te trekken en bijvoorbeeld bij Waternet stageplaatsen beschikbaar te stellen.”

23

stedelijk water

‘Tuinen en daken zijn de haarvaten van ons watersysteem’ Veel steden zijn kwetsbaar voor de gevolgen van de mogelijke klimaatverandering. Wateroverlast na een extreme bui kan het leven in de stad ontwrichten, zoals twee jaar geleden in Kopenhagen gebeurde. Voor Amsterdam was het een wake-upcall, de stad versnelt zijn programma om ‘rainproof’ te worden. Kopenhagen beleefde twee jaar geleden een voorproefje van de wateroverlast van de toekomst. Op 2 juli 2011 viel tijdens een wolkbreuk binnen twee uur tijd 150 millimeter regen die de Deense hoofdstad grotendeels blank zette. Totale schade: 1 miljard euro. Zo extreem als Kopenhagen heeft Amsterdam het nog niet meegemaakt, maar de stad bereidt zich voor op mogelijke gevolgen van zeer hevige regenbuien, onder meer via het programma ‘Amsterdam Rainproof’. Begin oktober heeft het Amsterdamse watercyclusbedrijf Waternet besloten het programma zelfs te versnellen. Paulien Hartog is als strategisch adviseur van Waternet nauw bij het programma betrokken. “De taak van de overheden is onder meer de openbare ruimte zo in te richten dat er zo min mogelijk wateroverlast ontstaat. Dat hoeft niet van vandaag op morgen, omdat het klimaat geleidelijk verandert. Maar we kunnen nu wel al bij het uitvoeren van reconstructies van wegen en openbaar groen daar rekening mee houden.” Afkoppelen Amsterdam profiteert nog van een belangrijke beslissing uit het verleden. Door regenwater niet langer via het riool af te voeren maar los te koppelen en op het oppervlaktewater uit te laten stromen, worden riolen ontlast en wordt wateroverlast voorkomen. In Amsterdam is al 75% afgekoppeld, omdat sinds de jaren dertig van de vorige eeuw al gescheiden stelsels zijn aangelegd. Alleen de oude binnenstad van Amsterdam is niet ontkoppeld, vooral omdat dat financieel lastig is. Wel zijn daar bergbezinkbassins aangebracht met voldoende capaciteit om lozing van vuil water op de grachten en vaarten zo veel mogelijk uit te sluiten. “De gebeurtenissen in Kopenhagen en de enorme schade hebben wel het denken bij ons omgegooid. We moeten echt nu al slimme maatregelen bedenken”, zegt Hartog. “Het voorkomen van wateroverlast is de verantwoordelijkheid van zowel overheid als bewoners. Dat is vijf jaar geleden ook expliciet in de wet vastgelegd. Maar de meeste mensen weten dat niet.”

24

Laagte Kadijk in Amsterdam na een hevige regenbui (foto: Waternet)

De stad probeert zijn inwoners daarom ook nadrukkelijk bij de regenwateraanpak te betrekken. Hartog: “Om extreme buien te verwerken moeten zowel in de particuliere als in de openbare ruimte maatregelen worden genomen, bijvoorbeeld om water vertraagd af te voeren of te geleiden naar de minst kwetsbare plaatsen. Want veel grotere rioleringsbuizen aanleggen is onbetaalbaar. Als de voorspellingen ook echt uitkomen, zou bij piekbuien het water op een aantal plekken in de stad vaker vanaf straat of de tuin de huizen kunnen instromen. Daarmee wordt het een probleem van ons allemaal”, aldus Hartog. In maart dit jaar is de conferentie ‘Amsterdam Rainproof’ gehouden om oplossingen te zoeken voor mogelijke wateroverlast in de stad. “Een belangrijk gegeven is dat particuliere tuinen, terreinen en daken de haarvaten van ons stedelijk watersysteem vormen, te vergelijken met talloze beekjes die samen uiteindelijk tot een grote rivier uitgroeien. Hoe meer haarvaten worden vergroend en ingericht om hoosbuien op te vangen en vertraagd te laten afvoeren, hoe beter wij de openbare ruimte kunnen vrijwaren van wateroverlast.” Voorbeelden Amsterdam kijkt ook over de grenzen, naar ervaringen van andere steden, zegt Hartog. Hamburg investeert veel in ‘rainproof’-maatregelen en brengt zelfs vanuit de lucht alle kavels in kaart om het percentage verhard oppervlak vast te stellen en locaties te bepalen waar regenwater in de bodem geïnfiltreerd kan worden. Waar infiltratie niet mogelijk is, moet worden betaald voor het water dat vanaf verhard oppervlak via het gemeentelijke stelsel wordt afgevoerd. In hoeverre Amsterdam zo’n aanpak kiest, kan Hartog niet zeggen. Zij vindt bewustwording bij de Amsterdammers belangrijk. “Neem alleen al de winkelstraten waar de toegang naar de winkels zich op straathoogte bevindt en het water, ondanks alle maatregelen die al zijn getroffen, zo naar binnen kan stromen. Mensen moeten zien van wat er komen gaat en wat zij daar zelf aan kunnen doen.” Waternet heeft een project in de Watergraafsmeer opgezet met bewoners om inventieve maatregelen te nemen op hun privéterrein. Er is ook een ‘raad van inspiratie’, professionals die in de Watergraafsmeer wonen, waarmee Waternet regelmatig in gesprek is. Hartog: “Zo zijn er meer interessante particuliere initiatieven. In september is begonnen met de aanleg van een polderdak van 1000 vierkante meter op een gebouw aan de Zuidas. En de eigenaar van een bedrijfsverzamelgebouw heeft een ‘urban farming’-dak aangebracht. Iedereen die bij hem huurt, krijgt daar een stuk van tot zijn beschikking en op het dak worden allerlei evenementen en activiteiten georganiseerd. Goed voorbeeld doet goed volgen.”

stedelijk water Drijvende ecowijk

En wat nu, als die superbui valt? Honderd millimeter neerslag in één uur. Bij zo’n superbui zou een flink deel van de Amsterdamse huizen blank komen te staan. “Enige tientallen procenten van de woningen”, zegt Jeroen Kluck, lector ‘water in de stad’ aan de Hogeschool van Amsterdam en werkzaam bij ingenieursbureau Tauw dat samen met Waternet een analyse van de mogelijke wateroverlast in de hoofdstad heeft gemaakt.

Amsterdamse tram baant zich een weg door het water (foto: Waternet)

Stedelijk-waterspecialist Jeroen Kluck heeft samen met Waternet aan de hand van de ‘Algemene Hoogte Kaart Nederland-2’ een kaart vervaardigd waarop precies is af te lezen waar in de stad wateroverlast te verwachten is bij extreem zware regenbuien. “Die 100 mm komt overeen met de zwaarste regenbui die we ooit in Nederland tot nu toe hebben gehad. Maar we hebben ook gekeken naar de uitwerking van een bui van 60 mm. Ook in dat geval ontstaan problemen, hoewel niet overal even ernstig.” De analyse van Tauw en Waternet is een eerste stap om te anticiperen op extreme neerslag in de toekomst. De kaart laat zien dat vaak zeer lokale ingrepen het beste werken, namelijk op plekken waar de rioolbuizen onvoldoende capaciteit hebben om de neerslag van een piekbui af te voeren. “Elke situatie is weer anders”, legt Kluck uit. “In sommige gevallen zijn trottoirbanden voldoende, er zal dan enige tijd water in de straat staan. Vaak is er dan ook voldoende ruimte om regenwater van daken op te vangen. Soms kan het iets anders plaatsen van bijvoorbeeld een verkeersdrempel al soelaas bieden om water tegen te houden, of om water op een gecontroleerde manier weg te leiden naar bijvoorbeeld het oppervlaktewater of een park of plantsoen. Het voordeel is dat Amsterdam veel oppervlaktewater en behoorlijk wat parken heeft.”

In het Van Hasseltkanaal in Amsterdam-Noord komt over drie jaar een drijvende woonwijk, die grotendeels zelfvoorzienend zal zijn. De energieneutrale ‘waterwoningen’ genereren energie, zuiveren water en bieden ruimte aan groenteen fruitteelt. Schoonschip moet de ‘meest duurzame wijk van Europa’ worden en ruimte bieden aan 47 huishoudens. Schoonschip is ontstaan als particulier initiatief; zeventien huishoudens hebben zich er al aan verbonden. Bewoners gaan gebruikmaken van gemeenschappelijke voorzieningen zoals deelauto’s, een drijvende speelplaats en een jaarlijks filmfestival. (beeld: Schoon Schip)

Grootste fosfaatfabriek Waternet heeft drie grote Airprex-reactoren geplaatst waarmee het fosfaat uit het rioolslib gaat halen. Voor het waterbedrijf levert de verwijdering veel voordeel op in het onderhoud van de zuiveringsinstallaties, bovendien kan het gewonnen fosfaat uiteindelijk hergebruikt worden als meststof. De nieuwe installatie kost in totaal 4 miljoen euro en is qua afmetingen de grootste fosfaatfabriek van Nederland waar het urine en ontlasting verwerkt van ruim 1 miljoen inwoners. Dat moet op jaarbasis 1000 ton fosfaat opleveren. (foto: Waternet)

Dijk op het dak In oktober is het ‘Polderdak Zuidas’ geopend op de broedplaats ‘Old School’. Het is een alternatieve waterberging en heeft de voordelen van een groen dak. Cruciaal in de constructie is een ‘dijk‘ met afsluitbare openingen en dragers voor het groene dak. Het regenwater wordt tegengehouden door de dijk en tijdelijk vastgehouden onder het groen. Het polderdak heeft een omvang van 1000 m2 en is ontwikkeld op initiatief van de Green Business Club Zuidas door het bedrijf Dakdokters, samen met Dienst Zuidas, Waternet en Ingenieursbureau Amsterdam (IBA). (foto: Sacha Stolp/IBA)

Ook een getrapt waterplein zoals Rotterdam heeft, kan op sommige plekken in Amsterdam uitkomst bieden voor de openbare ruimte. Volgens Kluck heeft het centrum met de grachtengordel goede afwateringsmogelijkheden, maar op plaatsen waar grachten zijn gedempt en die lager zijn komen te liggen, moet wel gekeken worden of het water niet tegen de gevels komt te staan. Multifunctioneel Langs de Zuidas, het prestigieuze kantorengebied van de hoofdstad, zullen maatregelen voor waterberging moeten worden getroffen. De hoge grondprijzen daar maken waterberging duur, maar die kosten kunnen deels worden gecompenseerd door bergingen multifunctioneel in te richten. “Water in de stad draagt bij aan de leefbaarheid. Als je zaken combineert, kun je de kosten beperken.” “Een probleem voor Amsterdam is de omvang van de stad, waardoor een integrale aanpak van stedelijk water moeilijker wordt: hoe betrek je alle relevante partijen erbij, zonder dat een project te groot wordt om te organiseren”, constateert Kluck. Ook hij onderstreept dat stedelijk water een zaak van de overheid én de inwoners zelf is. “De bewoners moeten er bewust van worden gemaakt dat ook zij kunnen bijdragen aan het vermijden van wateroverlast. Een simpel voorbeeld: door ervoor te zorgen dat hun tuin niet naar de gevel afloopt. Het gaat dus niet alleen om de openbare ruimte en de overheid. Daar moeten we de inwoners dus van overtuigen.”

25

sanitatie

De International Water Week beleeft dit jaar de primeur van de uitreiking van de Sarphatiprijs, een internationale onderscheiding op het gebied van sanitatie. De prijs is vernoemd naar Samuel Sarphati, een 19e-eeuwse Amsterdamse arts en ondernemer, die in de stad afval en fecaliën liet ophalen om mest van te maken. Opvallend is dat bijna twee eeuwen later Sarphati’s gedachtengoed weer actueel is voor de mondiale discussie over sanitatie. Beheerde toiletkiosk in Kenia (foto: SuSanA). Inzet: Instructie voor gebruik latrines (ifesh.org).

Realiseren mondiale sanitatiedoelen vergt compleet nieuw denken

Door Jac van Tuijn en Arjan Veering

Lessen van Sarphati

Waar het VN-millenniumdoel voor drinkwater reeds is gehaald, is duidelijk dat de eindstreep van hetzelfde streven voor sanitatie nog ver weg ligt. In 2015 zal niet, zoals gehoopt, het aantal mensen dat nog geen toegang had tot veilige toiletten en wasvoorzieningen met de helft zijn teruggebracht. Terwijl alweer volop wordt gedacht over nieuwe ‘sustainable development goals’ (SDG) – voor 100% toegang tot schoon water en sanitatie in het jaar 2040 – lijkt de situatie op het gebied van sanitatie zelfs achteruit te zijn gegaan. De realiteit van snelle bevolkingsgroei, gepaard gaand met onstuitbare urbanisatie, heeft de goede intenties van de internationale gemeenschap achterhaald. Op de internationale wereldwaterdagbijeenkomst in Den Haag dit jaar zei de Liberiaanse president Ellen Johnson Sirleaf dat de aanpak van de mondiale water- en sanitatieproblematiek ‘geen kwestie is van liefdadigheid, maar van kansen’. Johnson Sirleaf, waterambassadeur bij de VN, benadrukte nog eens hoe direct de waterthematiek raakt aan andere ontwikkelingsdoelen. “We zijn gewend ons te richten op de hardware: scholen, wegen, ziekenhuizen. Maar soms verliezen we de basis uit het oog, de toegang tot schoon water.” Megasteden Dit jaar wordt voor het eerst – tijdens de International Water Week – een internationale prijs uitgereikt aan een persoon of 26

organisatie die een uitmuntende bijdrage heeft geleverd aan de aanpak van de mondiale sanitatieproblematiek. De prijs is vernoemd naar de 19e-eeuswse Amsterdamse visionair, arts en ondernemer Samuel Sarphati. Grote impact De parallellen met het verleden zijn opvallend. Sarphati liet zich weinig gelegen liggen aan de heersende mores en zette in Amsterdam de eerste ophaaldienst voor afval en ontlasting op, omdat hij inzag dat die een grote impact zou hebben op de gezondheidstoestand in de stad. Bovendien zag Sarphati kansen als ondernemer, want het ingezamelde organische materiaal gebruikte hij weer als meststof. Bepaald geen activiteiten waar men in gegoede kringen of onder gemeenteregenten op bijval kon rekenen. Maar in de kern gaf Sarphati hiermee de aanzet tot de huidige gemeentelijke afval- en rioleringsdiensten. De infrastructuur voor de afvoer en zuivering van afvalwater heeft zich in de westerse wereld technologisch sterk ontwikkeld. Het concept van watergespoelde toiletten, riolering en (gecentraliseerde) afvalwaterbehandeling is ook lange tijd als model uitgedragen naar andere delen van de wereld. Daar is veel bij misgegaan en het besef begint te komen dat de rest van de wereld niet per se deze ontwikkeling moet doormaken om tot goede sanitatie te komen. Rioleringsstelsels zijn duur en vaak lastig aan te leggen in de snel groeiende miljoenensteden, om

sanitatie

Negentiende-eeuwse pionier

Sarphati Sanitation Award 2013

De Sarphati Sanitation Award is een prijs die iedere twee jaar zal worden uitgereikt aan een persoon of organisatie die zich heeft onderscheiden in ondernemerschap op het gebied van volksgezondheid en sanitatie. De prijs is een initiatief van de gemeente Amsterdam, de stichting Aqua for All en het Netherlands Water Partnership. De eerste award zal op maandag 5 november worden uitgereikt tijdens de International Water Week in Amsterdam.

Na zijn studie medicijnen in Leiden keerde de toen 26-jarige Samuel Sarphati terug naar zijn geboortestad Amsterdam. Hij trof daar een overbevolkte en afgeleefde stad aan, met vervuilde straten en stinkende wateren. Naast zijn praktijk als arts probeerde hij iets te doen aan de erbarmelijk leefomstandigheden. Hij was ervan overtuigd dat de slechte hygiëne een van de oorzaken was van de veelvoorkomende epidemieën in de stad. In 1847 verwierf hij een concessie voor de inzameling van afval, huisvuil en fecaliën. Het ingezamelde vuil gebruikte hij als mest op landerijen buiten de stad, waarvoor hij de Maatschappij tot bevordering van Landbouw en Landontginning oprichtte. De reinigingsdienst moest een schonere stad opleveren en tegelijkertijd werkgelegenheid creëren. Sarphati’s inspanningen werden in zijn tijd nauwelijks op waarde geschat. Bovendien zijn Sarphati’s afvalactiviteiten onderbelicht gebleven bij zijn initiatief om de eerste broodfabriek van Nederland te stichten (en het zogenaamde meelkartel te doorbreken en zodoende 30% goedkoper brood te kunnen verkopen) en zijn spectaculaire projecten als het Amsterdamse Paleis voor de Volksvlijt en het Amstel Hotel. Pas na zijn dood in 1866 kreeg Sarphati de erkenning als pionier op het gebied van stadsontwikkeling en publieke gezondheid. Meer lezen: - Lydia Hagoort, Samuel Sarphati (uitgeverij Lubberhuizen, 2013) - Willem de Bruin, ‘Samuel Sarphati, schepper van een nieuwe stad' , Historisch Nieuwsblad (nr 8, 2010)

zijn nog steeds actueel van onderhoud en financiering maar niet te spreken. Steeds vaker wordt gekeken naar goedkopere en op de lokale situatie toegesneden alternatieven. Er is een totaal andere benadering nodig, betoogde de Indiase milieu-activiste Sunita Narain in september tijdens haar toespraak op de World Water Week in Stockholm, waar zij om haar inspanningen voor sanitatie geëerd werd. “Voor het grootste deel van de wereld moeten we het concept sanitatie opnieuw uitvinden.” Mindset Het opschalen van sanitatie is snel urbaniserende gebieden vraagt om een nieuwe ‘mindset’, aldus Narain. “We lijken maar niet te begrijpen dat nieuwe toiletten aanleggen niet de oplossing is voor de expanderende megasteden. Zo klinkt het goed dat 90% van de stedelingen in India toegang tot een toilet heeft, maar bedenk dan dat slechts 30% van die toiletten op een riolering is aangesloten. Bij de rest gaat het naar een sceptictank, of loopt het gewoon weg. En iedereen weet dat een sceptictank in een overvolle omgeving niet werkt, omdat het afval nergens naartoe kan.” In Afrika en Azië zijn de waterkiosken in opkomst, waar de beheerder waterpunten en toiletten onderhoudt, vaak in combinatie met tal van andere, commerciële diensten. Juist dat brede aanbod lijkt succesvol, omdat alleen het hygiëneargument onvoldoende is om mensen te overtuigen hun

behoefte te doen bij een kiosk, en zich daar te wassen. De goede, brede service betaalt zich terug, zowel voor de ondernemer als voor de omwonenden. Passende oplossingen Ook dan blijft de logistiek een complicerende factor. Afvalwater (als er sprake is van watergespoelde toiletten) en ontlasting moeten ingezameld en verwerkt worden. Dat vergt organisatie en een infrastructuur op lokaal, stedelijk, regionaal of zelfs nationaal niveau. En daarbij komt direct het kostenaspect naar boven. Recycling, vergisting tot biogas en verwerking tot meststoffen blijken een antwoord te kunnen bieden op het probleem van de kosten en zijn dikwijls mogelijk met betrekkelijk eenvoudige middelen. “We hebben goedkope methoden nodig die hergebruik en recycling van afval mogelijk maken”, aldus Narain. “We moeten dus land reserveren voor verwerking van afval en afvalwater. Dat vergt een enorme verandering. We kunnen sanitatie dus niet anders beschouwen dan in samenhang met afvalverwerking.” Daar komt de geest van Sarphati weer terug, die zocht naar een lokale, passende oplossing voor afval en sanitatie in het uitdijende Amsterdam van de 19e eeuw. De daaropvolgende ontwikkeling daarna mag geleid hebben tot een uiterst sophisticated technologisch systeem, de basis ligt in de behoefte aan goede sanitatie. 27

International Water Week

De International Water Week, die van 4 tot en met 8 november wordt gehouden in Amsterdam, richt zich op de ‘groene economie’ en welke bijdrage de watersector daaraan kan leveren. Vier inhoudelijke ‘tracks’ worden in meer dan 22 sessies en 15 workshops uitgediept.

Water en de stad centraal op International Water Week

Blauwe stromen voor een groene economie Amsterdam is voor de tweede keer gastheer van de International Water Week, waar waterprofessionals, onderzoekers, belangengroepen, technologen en verschillende beleidsmakers zich buigen over de mondiale watervraagstukken. Bijzonder aan de IWW is de combinatie van mondiaal beleid, wetenschappelijke inzichten en vooral ook de praktische benadering. Industrie en watertechnologie hebben een sterke inbreng in het programma. De vakbeurs Aquatech 2013 die tegelijk wordt gehouden in het complex van de Amsterdamse RAI, is dan ook geen ‘side show’ zoals vaak het geval is, maar een gelijkwaardig evenement. Aquatech geldt immers internationaal al decennia als een van de belangrijkste watervakbeurzen. Vier ‘tracks’ In de zoektocht naar ‘geïntegreerde wateroplossingen voor een groene economie’, zoals het thema van deze IWW-editie luidt, hebben de organisatoren vier ‘tracks’ onderscheiden: 1. technologie voor de stedelijke watercyclus, 2. deltabeheer en -technologie in de stad, 3. integraal stedelijk watermanagement en 4. hergebruik van stedelijk en industrieel afvalwater. Om wegwijs te worden in het volle programma zijn de vier verschillende thema’s met kleuren op de agenda ingetekend. De IWW biedt ook een speciaal programma voor studenten en jonge waterprofessionals. Het Young Professionals-programma is nauw verweven met de congresagenda. Burgemeesters en topondernemers De IWW trekt ook de nodige topbestuurders en -ondernemers naar Amsterdam. Burgemeesters uit het zogenaamde C40netwerk komen samen om over hun ervaringen met stedelijk water te praten. Tijdens het Industrial Leaders Forum geven topmannen uit het internationale bedrijfsleven hun visie op water als cruciale productiefactor en de ‘water-food-energy-nexus’. Bekijk het gehele programma op www.internationalwaterweek.com 28

Prins El Hassan bin Talal

Prins voor een prins Waar Willem-Alexander jarenlang boegbeeld was van de internationale watersector, heeft de VN zijn opvolger opnieuw in koninklijke kringen gevonden. Prins El Hassan bin Talal van Jordanië heeft de rol overgenomen als voorzitter van het UNSGAB-comité voor water en sanitatie. Tijdens zijn eerste optredens heeft Hassan zich als een goed ingevoerde voorzitter laten zien, die als begenadigd en humorvol spreker een rol als watervoorman kan opeisen. Niet geheel verwonderlijk want net als voor zijn voorganger Willem-Alexander geldt voor Hassan dat hij uit een land komt waar watermanagement van essentieel belang is. Op 4 november zal de Jordaanse prins – onder voorbehoud van onvoorziene internationale ontwikkelingen – de tweede International Water Week openen.

International Water Week

Tijdens het Industrial Leaders Forum op 7 november zullen verschillende ‘captains of industry’ debatteren over het belang van water en met name de onlosmakelijk met elkaar water-, energie- en voedselopgaves. “Een uitdaging voor alle stakeholders, over de hele wereld”, zegt organisator en debatleider Menno Holterman. organisator en debatleider Menno Holterman

Tweede Industrial Leaders Forum over water-, energie- en voedselopgave

Topondernemers hebben water op het netvlies Waterzaken hebben de boardrooms van grote ondernemingen bereikt. Water is een onmisbare productiefactor voor veel industrieën en de beschikbaarheid van goed water is van levensbelang voor bedrijven in bijvoorbeeld de voedingsmiddelenindustrie of de chemie. Maar water kan ook op andere manieren bedrijven raken, denk bijvoorbeeld aan de autofabrieken die in Thailand stil kwamen te liggen door hevige overstromingen. En de beelden van het ondergelopen New York na orkaan-Sandy zeggen alles. De topondernemer heeft dus water op zijn netvlies staan. Ook financiële expertise Een van de drijfveren achter het Industrial Leader Forum (ILF), dat voor de tweede keer wordt gehouden, is de noodzaak tot het sluiten van de watercyclus. Dat was op de eerste editie het centrale thema. Dit keer is de scope zelfs breder en wordt de hele ‘nexus water-energy-water’ door de panelleden – topbestuurders uit het internationale bedrijfsleven – bediscussieerd. Een nieuw element in het ILF is dat dit keer ook financiële experts van Rabobank en PWC aanschuiven. Ontwikkeling Volgens Holterman, zelf ceo van Nijhuis Water Technology, is het belangrijk dat de industrie de dialoog gaande houdt met de watertechnologiesector, met de waterautoriteiten en met de wereld van de wetenschap. “Een van de belangrijkste issues is de ontwikkeling van betaalbare watertechnologie, waardoor het steeds beter mogelijk wordt water te hergebruiken en grondstoffen terug te winnen. Innovatie en integratie zijn cruciaal om tot succesvolle toepassingen voor een groene economie te komen.”

Delegaties uit veertig landen De International Water Week wordt bezocht door personen en delegaties uit veertig landen, waaronder verschillende lidstaten van de Europese Unie, de Verenigde Staten, Canada, Rusland, Thailand, China, Japan, Mozambique, Vietnam en Indonesië.

Industrial Leaders Forum, donderdag 7 november, RAI Amsterdam 29

Research Business Education

Innovatieve oplossingen en nieuwe technieken zijn nodig voor de wereld van morgen. WaterCampus Leeuwarden biedt bedrijven, kennisinstituten en onderwijsinstellingen álle kans om kennis te bundelen en innovatie mogelijk te maken. De Water Alliance ondersteunt vervolgens om kennis en ideeën te vertalen naar succesvolle business, in binnen- en buitenland. Directe toegang tot hoogwaardige kennis en toptalent? Gebruik maken van uitmuntende laboratoria? Kennisdelen met business partners? Een mooie plek op een internationale beurs? De Water Alliance regelt het allemaal!

www.wateralliance.nl

Van kennis naar business!

Water Alliance wordt medegefinancierd door het Europees fonds voor regionale ontwikkeling en door het ministerie van EZ, Pieken in de Delta

Overzicht van de vorige Aquatech in november 2011. Volgens Bersondirecteur Paul Buijs is een actieve beurs ‘een graadmeter van de markt’. (foto: Aquatech)

Aquatech trends

aquatech

Aquatech is een internationaal vakevenement op het gebied van proces-, drink- en afvalwatertechnologie. Het beursprogramma biedt een overzicht van de laatste ontwikkelingen op het terrein van water- en afvalwaterbehandeling, watertransport en -opslag, en procescontrole en -automatisering. De editie van 2013 heeft speciale aandacht voor industrieel watergebruik en afvalwaterbehandeling en telt 850 exposanten uit binnen- en buitenland die hun producten en innovaties tentoonstellen. De beurs wordt van 5 tot en met 8 november gehouden in Amsterdam RAI. Aquatech wordt gelijktijdig gehouden met de International Water Week in Amsterdam. amsterdam.aquatechtrade.com

‘Uiteraard gaat het om spullen leveren’ Nereda natuurlijk, maar welke technologie is nog meer kansrijk in de komende jaren? Watertechondernemers Paul Buijs (Berson UV) en Gerrit Jan van de Pol (GMB) spreken zich uit, aan de vooravond van een nieuwe editie van Aquatech Amsterdam. Door Loes Elshof

Paul Buijs, directeur van UV-zuiveringsproducent Berson, is zeker aan te treffen op de Aquatech dit jaar, benadrukt hij. En niet alleen omdat Berson daar nieuwe producten presenteert. “De functie van beurzen blijft onverminderd groot. Een actieve beurs is een graadmeter voor de markt. Mijn collega’s zagen onlangs op de Weftec in Chicago veel meer mensen en veel meer beweging dan daarvoor. Op de Aquatech heb ik altijd interessantere gesprekken dan in het café. Bovendien is het ‘look and feel’-gehalte van onze producten belangrijk.” De Berson-directeur ziet de komende jaren vooral volop kansen in de opkomende economieën. “Gezien de economische stagnatie in de westerse wereld, zijn we ook gedwongen die te pakken. Wereldwijd is er steeds meer afval. De vraag naar drinkwaterbereiding neemt toe. De behoeften zijn heel breed, neem bijvoorbeeld de behandeling van ballastwater van schepen. De vraag naar industriële

31

Aquatech

Paul Buijs: ‘Het is voor internationale klanten geen probleem als je uit Balk, Doetinchem of Nuenen komt.’ (foto: Berson/Halma)

waterbehandeling loopt wel voorop. Grote multinationals willen, als ze zich ergens vestigen, hun water meteen goed regelen. De lokale overheden moeten meer schakelen.” Concurrentie met prijsvechters Buijs ziet kansen in Azië, met name China, en ZuidAmerika. “Royal HaskoningDHV sloot onlangs een licentieovereenkomst af met de Braziliaanse aannemer Foz voor afvalwaterzuiveringsinstallaties op basis van Nereda-technologie. Wij bedienen deze klant met onze UV-desinfectietechnologie. Klanten die open staan voor vernieuwing, kijken ook op andere gebieden iets verder.” De voorkeur voor Nereda is logisch, meent hij. “Nereda is goedkoper, vergt een kleiner bouwvolume en een lager energieverbruik dan conventionele technologie. Deze klanten zien dat. Acceptatie van nieuwe technologie kost jaren, bij Nereda gaat dit al vrij snel.” Buijs verwacht dat Nederlandse bedrijven die nieuwe technologieën bieden en maatwerk leveren goed kunnen overleven ten koste van internationale prijsvechters. “Steeds meer klanten beseffen dat je naar de kosten van de totale levenscyclus moet kijken. Het besparen op investeringskosten door het aanschaffen van goedkope rommel, levert veelal hoge operationele kosten op.” Anaerobe waterzuivering slaat volgens hem internationaal nog steeds aan. “Anaerobe zuivering is wereldwijd nog steeds vernieuwend, en we moeten dit niet afzetten tegen wat in Nederland al tien jaar lang vanzelfsprekend is. Nederlandse bedrijven hebben nog steeds veel te bieden”, aldus Buijs. Hij ziet dat vooral in landen die nog geen volledig ontwikkelde afvalwaterinfrastructuur hebben. “Verwacht niet dat de opkomende economieën alle stadia doorlopen zoals wij bij de opzet van onze (afval)waterinfrastructuur met een groot rioleringsnetwerk en centrale afvalwaterzuiveringen. In deze landen zullen veel vaker decentrale oplossingen worden getroffen”, zegt Buijs, die onder meer kansen ziet voor bedrijven als het Friese DeSah. Praatgroepen “In nieuwe markten zie je vaak leegloop van rurale gebieden. Door de verstedelijking in veel van deze landen groeit het besef dat je wat moet doen om mensen uit de stad te

32

houden, door bijvoorbeeld basisvoorzieningen zoals goed water te bieden. Wat wel opvalt is dat Nederland vaak denkt aan simpele technieken voor waterbereiding, terwijl inwoners zelf in techniekgebruik al veel verder zijn; iedereen in Afrika heeft een mobiele telefoon. Kennelijk groeit het besef van de waarde van water ook daar nog niet genoeg. Dat hebben we ook in Europa gezien in de jaren vijftig toen het gebruik van water explosief toenam tot een piek van 200 liter per persoon per dag, waarna met veel inspanningen het watergebruik weer is afgenomen.” Buijs wijst erop dat praten de markt niet altijd 'helpt'. “We zijn in Nederland erg goed in het uitzenden van praatgroepen.” Hij vraagt zich af of dat effectief is. “Laatst was ik bij het NWP-landenplatform China: slechts 10% van de aanwezigen verwachtte geld te verdienen aan dit land. Daarbij vind ik gesubsidieerd studies uitvoeren geen exportbevordering. Het gaat wel degelijk om de verkoop van spullen. Ik denk dat de aankoop van de Nereda-technologie door het Braziliaanse Foz veel meer impact heeft op de afvalwaterzuiveringen ter plaatse dan welke adviesgroep dan ook.” “Je ziet ook dat er in Zuid-Afrika goede dingen gebeuren. Mede dankzij de inzet van goede adviseurs, maar geschraagd door spullen. Zoals de bouw van installaties met Neredatechnologie in Stellenbosch. Maar de technologie moet goed worden uitgelegd: zo lijkt chloor een simpele oplossing. Maar de totale energie- en milieu-impact van het gebruik van chloor is veel groter dan van UV, dat voornamelijk lokaal stroom kost. We hebben nog wel eens last van de nietgeïnformeerde praters die dat niet beseffen.” Uit de provincie Kansen genoeg voor kleinere Nederlandse bedrijven uit de provincie. “Het is voor internationale klanten geen probleem dat je uit Balk, Doetinchem of Nuenen komt. In tegendeel: een te grote omvang is een rem op de creativiteit. Kleine ondernemingen zijn flexibeler, de enige beperking zijn de risico’s, maar die kun je afdekken met tijdelijke partnerships. Ik geloof dat bedrijven steeds vaker risicodragend gaan investeren, waarbij ze kennis op strategische punten inzetten. Een andere mogelijkheid is dat er sprake is van ‘lease of operations’-contracten – maar ik denk dat het belangrijk

Aquatech

Gerrit Jan van de Pol: ‘Kansen van energiefabriek komen aardig op gang.’ (foto: GMB)

is dat ook opkomende landen zelf de vaardigheden ontwikkelen om hun watercyclus te beheren.” Energie en grondstoffen Gerrit Jan van de Pol, algemeen directeur van watertechleverancier GMB, en actief voor de Topsector water, ziet in de deltahoek vooral kansen op het gebied van sensor- en meettechnieken. “Vanuit het perspectief van mijn eigen bedrijf, gericht op de communale Nederlandse markt, zie ik de kansen voor de ‘afvalwaterzuivering als energiefabriek’ al aardig op gang komen. Zowel in de waterlijn als in de sliblijn. Ik verwacht dat thermische drukhydrolyse doorzet. Er is een grote markt in drukbevolkte gebieden die hun zuiveringsslib moeten kwijtraken; dat is heel Europa, maar ook de VS en het Midden-Oosten. Ik zie ook veel kansen voor thermofiele vergisting, dat energie oplevert en leidt tot een hogere afbraak van afvalstoffen.” Van de Pol: “Bij de grondstoffenfabriek – met name fosfaat- en stikstofterugwinning uit de afvalwaterstroom – is het nog wat aftasten. Ik schat de kansen voor nutriëntenterugwinning uit de waterlijn (geconcentreerd filtraat en centraat) nog wel wat groter in dan voor de sliblijn. Dat heeft te maken met de rijpheid van de technieken, het terugwinnen van fosfaten uit waterfracties gaat beter dan vanuit slib. Maar het grootste probleem is het terugverdienmodel. De prijs van fosfaat zou nog wel mogen stijgen. Van invloed is de (moeilijk te vatten) marktwerking bij het verhandelen van meststoffen – die is ver verwijderd van de wereld van een communale waterbeheerder. Overigens blijven de voordelen van terugwinning van grondstoffen vanuit het oogpunt van onderhoud of milieu in elk geval tellen.” “De markten in de landbouw en watersector liggen nog ver uit elkaar en er wordt nog weinig samenwerking gerealiseerd. De vraag is of je niet te veel complexiteit en risico toevoegt. Neem de meststoffenmarkt. Technisch is het mogelijk met vergisting en afscheiding van fosfaten die markt te betreden. Maar je bent geheel afhankelijk van de marktwerking rond de mest. Dat ligt ver af van de communale watermarkt en ligt meer op de weg van grote coöperaties van boeren, die zelf deze markt het beste kennen.

Wat overigens wel zal helpen is dat er binnenkort het gebruik van struviet in de landbouw wordt geregeld, het Nutriëntenplatform werkt hier aan.” Bioplastics De vraag van het terugverdienmodel geldt nog sterker bij bioplastic. “Het kan technisch allemaal, maar heb je wel een businesscase? Er is een grote investering nodig, en je wordt als waterschap een heel andere organisatie als je daarmee aan de slag gaat. Het is de vraag hoe dat uitpakt”, vindt Van de Pol. Positief is dat de overheid, steeds vaker ‘launching customer’, wil investeren in onderzoek en ontwikkeling, meent hij. “De versplintering van het bedrijfsleven zit in de weg om daar goed op in te kunnen spelen. Je moet met één mond spreken en een gezamenlijke agenda hebben. Iedereen moet meedoen: leveranciers maar ook aannemers en ‘system integrators’.” Als je vervolgens een technologische sprong maakt, is het logischer om de stap naar het buitenland te wagen, meent Van de Pol. “Ook wij praten daarover bij GMB: welke toegevoegde waarde kun je hebben als system integrator? Wij hebben al een ontwikkeling doorgemaakt: vroeger waren we enkel betonbouwer, nu zetten we hele installaties neer. Dat biedt wellicht mogelijkheden voor internationalisering. En we denken ook na of we de exploitatie van waterzuiveringen zouden kunnen overnemen in het buitenland.” Krimp in waterzuiveringen “Het is ook van invloed op onze markt dat de normen voor de Kaderrichtlijn Water (KRW) minder zwaar uitpakken dan verwacht. Normen voor het verwijderen van medicijnresten uit het water zijn weer voorlopig van tafel, waardoor waterschappen ook minder investeren: ongeveer twintig waterzuiveringen kregen een nabehandelingsinstallatie maar de rest niet. De markt in waterzuiveringen zie ik vanaf dit jaar krimpen. Het bouwen voor nu, met de mogelijkheid om later op te schalen, heeft zijn intrede gedaan. Deze functionele benadering, vergelijkbaar met de industrie, leidt tot kostenbesparing. Waterschappen zijn gericht op het beheersen van de waterschapslasten en stellen investeringen uit, maar soms betekent uitstel ook afstel.”

33

aquatech

Online monitoring van algen De ALGcontrol is een uitbreiding van de bestaande iTOXcontrol. Met deze techniek zijn niet alleen algen te detecteren in water, maar zijn ze ook te kwantificeren. Er wordt gebruik gemaakt van metingen van fluorescentie van de algen en de sensor berekent daaruit de concentratie chlorofyl-a, blauw(groen)algen of cyanobacteriën. Het levert een snel resultaat bij kwaliteitsmetingen van het oppervlaktewater. MicroLAN – Waalwijk standnummer 07.423C

Aquatech strekt zich als vakbeurs uit over de gehele breedte van de internationale watersector, maar heeft een een sterke focus op afvalwaterbehandeling en industrieel watergebruik. Opvallend is het grote aantal Nederlandse aanbieders die hun watertechnologie aan de internationale markt presenteren. Uit de vele inzendingen van noviteiten en bijzondere producten, maakte WaterForum een selectie.

Bezoektips Aquatech Amsterdam 2013

Niet te missen op de

Automatisch terugspoelen en desinfecteren met Blue Lagoon Voor het filtreren en desinfecteren (UV-C) van zwembadwater is het compacte Tri-Matic automatic UV-C screen filter een noviteit. Het combineert filtratie en desinfectie van zwembadwater en is voorzien van een automatische terugspoelfunctie. Het zou het traditionele zandfilter kunnen vervangen. Het Flow-Matic automatic backwash systeem van dezelfde fabrikant vervangt meerwegkleppen op zandfilters. Het zorgt voor het automatisch terugspoelen van zandfilters. VGE – Son standnummer 01.710A 34

Energie-efficiënte pompen en UV-desinfectie Xylem heeft een uitgebreid assortiment van diverse merken en voor vele toepassingen. Naast energiezuinige pompen, springt de Wedeco Duron er uit, omdat die een nieuw tijdperk kan inluiden voor UV-desinfectie. Met een minimaal energieverbruik, gecombineerd met een kleine footprint, levert het desinfectiesysteem zuiver en veilig water door ‘open kanaal’(afval)waterdesinfectie. Xylem Water Solutions – Dordrecht standnummer 02.403

aquatech

Algen meten en bestrijden met geluid Het MPC Buoy-systeem combineert het meten van algen met de bestrijding ervan. De door zonnepanelen aangedreven boei wordt midden in een meer of reservoir geplaatst en bestrijdt eventueel aanwezige algen in een straal tot 500 meter. De algen worden hierbij bestreden met ultrasoon geluid, wat een effectieve behandeling van overlast zou zijn. LG Sound – Zoetermeer standnummer 01.221 WOTs Up met het water? Om een uniek ruimtelijk beeld te krijgen van het functioneren van het watersysteem is WOTs Up wellicht een uitkomst. Met de ‘Water Observatie Tool’ worden waarnemingen en meldingen via een mobiele telefoon naar een centrale database gestuurd. Een eindgebruiker, zoals de waterbeheerder, kan deze data direct inzien, inlezen en/of combineren met andere relevante informatie zoals neerslaggegevens. Royal HaskoningDHV – Amersfoort Hydrologic Research – Delft standnummer 07.422, P4-P5

beursvloer

Analysesensor met geïntegreerde versterker De Smartsens van Krohne maakt separate transmitters overbodig. De analysesensor is in eerste instantie geschikt voor meting van pH, geleidbaarheid en redox. Door de geïntegreerde versterker treedt er minder storing op aan het meetinstrument en is er sprake van minder onderhoud. Voor de aan de sensor verbonden displays, interfasemogelijkheden en inbouwsystemen is een breed assortiment aanwezig. Krohne Nederland - Dordrecht standnummer 02.404

Koper-zilverdesinfectie door selectieve elektrode Het Bifipro-systeem zorgt voor bescherming tegen schadelijke bacteriën in water door koper-zilverionisatie. De hierbij in het water vrijkomende koper (Cu) en zilver (Ag) ionen moeten gemeten worden. Met de Silco-sensor kan dit inline. Door het snel verkrijgen van het meetresultaat kan de desinfectie installatie nauwkeuriger worden afgesteld. Holland Water – Driebergen Rijssenburg standnummer 07.528

Circulatiepomp met programmeerbare capaciteit De Badu Eco Touch-Pro is een regelbare circulatiepomp met drie instelbare capaciteiten. Deze instelling zorgt dat er altijd sprake is van een effectieve pompcapaciteit. De pomp is ontworpen voor middelgrote zwembaden en functioneert door de trapsgewijze instelling zeer effectief en energie-­ efficiënt. Speck Pompen Nederland – Didam standnummer 01.304

Nieuwe generatie elektrische kraansleutels De AccuPanther / AccuTijger zijn nieuw ontwikkelde elektrische kraansleutels op accuvoeding. Het maakt ze geschikt voor de bediening en regenereren van onder- en bovengrondse afsluiters. De kraansleutels werken op een krachtige accu en kunnen tot twintig afsluiters bedienen voordat ze opgeladen moeten worden. De compacte samenstelling maakt de machines makkelijk hanteerbaar en kan per gebruiker passend worden ingesteld. Schmidt Watertechniek – Ouddorp standnummer 01.800 Platform voor gebruikers van Nereda Vanwege de snelle toename van het aantal zuiveringen volgens de Nereda-technologie wordt een online Nereda User Platform gelanceerd. Op woensdag 6 november vindt dit plaats tijdens de speciale Nereda-dag. Het doel van het online platform is de technologie wereldwijd te ondersteunen en de internationale expansie te versterken. Royal HaskoningDHV – Amersfoort standnummer 01.429 Zeer zuiver water met EDI De elektrodeionisatietechnologie blijft zich ontwikkelen, waarbij continu wordt ingespeeld op de strengere wensen van gebruikers. De EDI-unit wordt veelal toegepast als polishing-stap van water na een omgekeerde-osmoseinstallatie. Dit jaar komt een verbeterde module beschikbaar die minder eisen stelt aan het inkomende voedingwater, maar wel een uiterst hoog percentage ionen verwijdert. Zo wordt ultrapuur water verkregen voor elke toepassing waar zeer zuiver water nodig is. Pure Water Group - Sprundel standnummer 01.212

35

Geautomatiseerd compact waterfilter Het Hawle-Optifil waterfiltersysteem zorgt voor een optimale waterfiltratie met een compacte installatie en tegen lage kosten. Het systeem is volledig geautomatiseerd en programmeerbaar en is voorzien van een automatisch terugspoelfilter. Voor de filterfijnheid kan worden gekozen tussen verwijdering van deeltjes van 1 – 150 micrometer. Imbema Denso – Haarlem standnummer 01.404 Verbetering van roterende slibschraper Voor de slibverwijdering uit nabezinkers van aerobe zuiveringsinstallaties is een nieuwe oplossing gevonden, de sludge scraper Z3700. Hierbij is alleen de aandrijving boven water gepositioneerd, zodat geen grote zware brug meer nodig is. Dit maakt het mogelijk om nabezinkers te voorzien van een eenvoudige afdekking en door de speciale constructie van de nieuwe slibschraper wordt een efficiënte verwijdering verkregen en wordt het proces van bezinking niet verstoord. Het systeem kan zelfs in bestaande nabezinkers relatief eenvoudig worden geïnstalleerd. Nordic Water Benelux – Amstelveen standnummer 07.426 Energiezuinige membraanfiltratie Met oog voor de vraag naar hoge flexibiliteit, waterschaarste en de vraag naar energieterugwinning is het energiezuinige Berghof BioPulse-systeem ontwikkeld. Het systeem produceert onder alle omstandigheden water van hoge kwaliteit uit afvalwater. Het lage energiegebruik is mogelijk door de goede eigenschappen van ondergedompelde en sidestream membranen te combineren in een nieuwe sidestream membraanmodule. Het totale concept is nog in ontwikkeling om een ultrafiltratie unit te verkrijgen voor de behandeling van 650 m3/h huishoudelijk afvalwater, die begin 2014 gereed moet zijn. Berghof Membrane Technology – Eningen (D) standnummer 01.526

36

Nominaties Aquatech Innovation Award

aquatech

Voor de innovatieprijs van Aquatech 2013 zijn zestig producten ingestuurd. De internationale jury heeft er tien genomineerd in vijf categorieën: waterbehandeling, afvalwaterbehandeling, transport & opslag, procescontrole & -automatisering en ‘not yet to market’. Volgens juryvoorzitter Cees Buisman (Wetsus) geven de inzendingen een goed beeld van de dynamiek in de watersector. “Het is opmerkelijk hoe de interesse in watertechnologie is gegroeid in de laatste tien jaar. Daarvoor werd zij vooral gezien als tamelijk saaie nutssector. Nu trekt zij steeds meer mensen en zien we groei in alle aspecten van de industrie, van ontzilting en waterbehandeling tot waterhergebruik en het terugwinnen van grondstoffen.”

DAF-installatie met methaan Voor de behandeling van afvalwater ontving de Aecomix anaerobe reactor een nominatie voor de innovatieprijs. De nieuwe anaerobe reactor maakt voor de scheiding van deeltjes en (gezuiverd) water gebruik van dissolved air flotation (DAF). In plaats van lucht wordt echter het methaan gebruikt dat door het zuiveringsproces ontstaat. Het concept is met name geschikt voor afvalwater met hoge gehaltes aan onopgeloste stof, olie en vetten. Nijhuis Water Technology – Dinxperlo standnummer 07.239 categorie: afvalwaterbehandeling

aquatech

Anaerobe MBR De Anaerobe MBR van Pentair X-Flow is een oplossing voor het behandelen van zeer geconcentreerd afvalwater met veel onopgeloste stoffen in sectoren zoals distilleerderijen, veehouderijen en producenten van bioethanol. Het betreft een compact zuiveringssysteem dat de anaerobe afbraak van verontreinigingen combineert met betrouwbare en robuuste membranen voor ultrafiltratie. Deze combinatie geeft verschillende voordelen ten opzichte van conventionele anaerobe zuiveringen, waaronder een hogere biogasproductie en hogere biomassaconcentraties, resulterend in een kortere terugverdientijd. De anaerobe MBR heeft een zuiveringsefficiency van circa 99 %, waarmee effluent kan worden verkregen dat voldoet aan de standaardnormen voor lozing of hergebruik. Pentair Water Process Technology – Enschede standnummer 01.430 categorie: afvalwaterbehandeling Kleurverwijdering door nanofiltratie Het Colour Removal Package van Pentair X-Flow maakt in tegenstelling tot veel andere technieken geen gebruik van coagulatie. Nanofiltratie is de technologie die de complexe mix van organische verbindingen verwijdert. Het kerncomponent van de Pentair X-Flow CRP is een HFW 1000 membraan. Dit membraan heeft een hoge w o chemische bestendigheid en een l X-F ) rP (C e aG grote efficientie voor verwijdering CK Color remoVal Pa van organische stoffen en heeft daardoor verschillende voordelen: het stelt minder eisen aan de mate van voorfiltratie, is eenvoudig te reinigen voor een stabiele bedrijfsvoering en het verwijdert ook bacteriën. De CRP heeft een hoge verwijdering behaald voor NOM, uitgedrukt als kleur, humuszuren, TOC and UV254, en levert vrijwel geen verwijdering van hardheidszouten. Pentair Water Process Technology – Enschede standnummer 01.430 categorie: waterbehandeling adva nced

nolo wate r tech

gies

prod uct

broc hure

Energiezuinige UV met lange levensduur De UV Solo Lamp van Trojan Technologies combineert de beste eigenschappen van lagedruken middendruklampen voor een hoge elektrische efficiëntie en haalbare afmetingen. Dit resulteert in een laag energieverbruik tot circa 1/3 deel van middendruklampen. Dit voordeel in combinatie met de lange levensduur van de lamp (>15.000 uren) en het lage onderhoud, leverde de lampen een nominatie voor de innovatieprijs op. Trojan Technologies – Schollkrippen (D) standnummer 03.208 categorie: waterbehandeling High Rate Filtration System voor behandeling van regenwater Vanuit oogpunt van verbetering van het gecombineerde rioolstelsel, filtreert het High Rate Filtration System-regenwater voordat het direct in het oppervlaktewater uitstroomt. Hiervoor gebruikt RWB Water Services eigen filters. Het nieuwe behandelingssysteem kan ook worden aangebracht in bestaande leidingen en zorgt voor een stabiele filtratie bij de wisselende aanvoer van regenwater. De eenvoudige toepassing van het systeem met een kleine ‘footprint’ leidt tot een afname van 50% bij de installatie. Door gebruik te maken van de bezinking van deeltjes, is het systeem robuust en makkelijk in het gebruik en bij onderhoud. Het filtratiesysteem verwijdert vervuilingen van het regenwater zoals olie, onopgeloste stoffen en biochemisch zuurstofverbruik (BZV) simultaan. RWB Water Service – Almelo standnummer 06.202 categorie: transport & opslag Hergebruik van humuszuur uit drinkwater De HumVi Liquid van waterbedrijf Vitens kreeg een nominatie voor het gebruik van humuszuur als meststof in de landbouw. Het product wordt verkregen doordat het drinkwaterbedrijf fulvine-/humuszuur uit drinkwater filtert. Een verdere bewerking van het fulvine-/humuszuur maakt het geschikt voor hergebruik. Het product vergroot de landbouwopbrengst en verlaagt het gebruik van bestrijdingsmiddelen en meststoffen als fosfor. Het levert zo een kostenbesparing voor de landbouwer en zorgt voor minder milieueffecten. Vitens – Utrecht standnummer 02.314 categorie: waterbehandeling

37

‘s Werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater

AMSTERDAM • NL

EXHIBITION 5 - 8 NOVEMBER 









2013

Ontmoet meer dan 800 exposanten, waaronder de internationale marktleiders Bekijk alle innovaties en winnaars van de Aquatech Innovation Award Kom netwerken met meer dan 21.500 collega’s van over de hele wereld Laat je inspireren en doe nieuwe kennis op bij de AquaStages Bezoek tegelijkertijd de International Water Week

Registreer online voor gratis toegang www.amsterdam.aquatechtrade.com Organised by

Part of

Supported by

Nominaties Aquatech Innovation Award

aquatech

Robuuste datalogger voor monitoring waterketen De Sofrel LT-US is een nieuwe GPRS-datalogger voor het meten van stromingsniveaus, en de zelfmonitoring en permanente diagnostiek van afvalwaternetwerken. De dataloggers zijn speciaal ontworpen voor installatie in putten, zelfs onder waterniveau. Het ontwerp en de sterkte zorgen voor totale waterdichtheid (IP68). De bevestiging is dusdanig dat de gebruiker eenvoudig de simkaart of batterij kan vervangen. De in de datalogger opgenomen batterij hoeft slechts eenmaal in de tien jaar te worden vervangen. De communicatie gaat via SMS en GPRS met behulp van een interne antenne die vrijwel ongevoelig is voor storingen van buitenaf. Lacroix Sofrel – Vern-sur-Seiche (Rennes) standnummer 02.405 categorie: transport & opslag Meting van N2O in afvalwater Voor de studie naar eventueel ontstaan en verdwijnen van de anorganische stikstofverbinding N2O is het N2Oafvalwatersysteem ontwikkeld. Met dit systeem kan het gehalte aan opgelost N2O in water worden onderzocht, in combinatie met monitoring en emissiebeheersing. Waar voorheen dure gasmetingen werden uitgevoerd, is met dit systeem snel inzicht te verkrijgen in de aanwezigheid van N2O. Op basis van de resultaten van de meting kan de beluchting worden bijgestuurd om het ontstaan en vrijkomen van het schadelijke broeikasgas te beperken. Unisense A/S – Aarhus (DK) standnummer 07.234B categorie: transport & opslag

Universeel meetsysteem voor (desinfectie)gassen Het Universal FM System zorgt voor meting en beheersing van de gassen chloor (Cl2), chloordioxide (ClO2), ozon (O3), waterstof (H2) en zuurstof (O2). De desinfectie-elektrode is voorzien van een automatische check en reiniging. Het maakt het systeem geschikt voor nauwkeurige meetresultaten, waarbij het geschikt is voor meting bij een druk tot 10 bar. De meting maakt het bijsturen van de doseerniveaus eenvoudiger en meer betrouwbaar. De combinatie leverde het meetsysteem een nominatie op. dinotec Water + Pool Technology - Brightspark – Maintal (D) standnummer 01.614 Categorie: procescontrole & -automatisering Israëlische biofoulingdetectie De Early Biofouling Detection Biosensor is een ontwikkeling van Mekorot National Water, het nationale waterbedrijf van Israël. Het betreft een geautomatiseerd systeem voor vroege opsporing van het bioverontreiniging van RO-membranen. Dit zorgt ervoor dat eventuele microbiologische vervuiling van membranen snel inzichtelijk wordt en kan worden bestreden. De efficiëntie en levensduur van de membranen kan zo worden verlengd. Mekorot National Water Israël categorie: not to market

39

Industriewater

De waarde die in water zit in de vorm van energie en grond- en voedingsstoffen, kan worden teruggewonnen, maar daarvoor moet de keten wel samenwerken. Wetgeving, beperkingen in de infrastructuur en de muurtjes die de sector zelf heeft opgetrokken, zitten die samenwerking nog in de weg. Toch zijn er ook uitzonderingen.

Rondetafelgesprek in aanloop naar Watervisie

Samenwerking waterketen cruciaal Door David van Baarle, Utilities

De industrie gebruikt water in grote hoeveelheden: de voedings- en genotmiddelenindustrie als grondstof, maar ook als transportmiddel voor warmte en koude. We gebruiken overvloedig water om stoom te produceren voor de opwekking van stroom, het verwarmen van chemische processen of het bereiden van voedsel. Het niet toegang hebben tot de juiste kwaliteit water zou dan ook rampzalig kunnen uitpakken voor de industrie. Maar hoe bepalen we dan de waarde van water? “Voor de industrie is het vrij eenvoudig”, zegt Mike Sijbrandij van Evides Industriewater. ‘Het referentiekader voor de prijs van water is de prijs van het beste alternatief. Dus als je geen grondwater kunt gebruiken, kijk je naar oppervlaktewater en is dat niet voorhanden, dan kun je altijd nog zeewater ontzilten en gebruiken. Het duurste alternatief is drinkwater. Hoe meer behandeling nodig is, hoe duurder het water en dus is de aanwezigheid van water wel degelijk een vestigingsfactor voor bedrijven.” Infrastructuur “Waarom zou je geen warmte leveren als je ook demiwater levert?”, zegt waterconsultant Ebo Roek. Het antwoord geeft hij er voor het gemak ook bij. ‘Het kan nog niet omdat de leidingen daar niet klaar voor zijn. Voor het transporteren van heet water is namelijk een andere infrastructuur nodig dan voor koud water. Nu worden nog veel kunststof pijpen gebruikt voor watertransport. Bij een vervangingsinvestering zou je kunnen overwegen materialen te gebruiken die tegen hogere temperaturen bestand zijn.” Bij drinkwater zou 40

warmtetransport overigens niet mogelijk zijn. ‘Hoe dichter de temperatuur richting de lichaamstemperatuur van de mens gaat, hoe beter bacteriën er gedijen.” Infrastructuur is dus een belangrijke voorwaarde voor efficiënt watergebruik, of een combinatie van water en warmte. Maar ook voor afvalwater geldt die beperking. “Ook in rioolwater zit nog veel energie in de vorm van warmte, maar denk ook aan al het organisch afval dat door het riool wordt gespoeld. Die warmte kan worden teruggewonnen en het organisch afval is een prima basis voor bacteriën om biogas te maken. Ook in urine zitten waardevolle stoffen die er eenvoudig zouden kunnen worden uitgehaald. Enige probleem is dat alles nu nog gezamenlijk door één pijpleiding naar een afvalwaterzuiveringsinstallatie wordt gestuurd. Als daar dan ook nog regenwater bij komt, krijg je heel dun water waar die waardevolle stoffen lastig uit te halen zijn.” VEMW-directeur Roy Tummers is het met Roek eens dat er veel meer te halen is uit met name bedrijfsafval. ‘De technische concepten om dit te doen zijn er al en men is het er ook wel over eens dat het moet gebeuren. Het is alleen de vraag wie waarin investeert. Is het de verantwoordelijkheid van bedrijven die stortrechten betalen of zelf hun afvalstromen zuiveren, van gemeentes die verantwoordelijk zijn voor de riolen of van de waterschappen die het water verwerken?” Oscar Helsen werkt bij Hoogheemraadschap Delfland en schetst het dilemma van de waterschappen. “Onze core business is het zuiveren van stedelijk afvalwater. Wij zien ook dat de combinatie van afvalwater en grondstoffen en energie veel kan opleveren. De meeste waterzuiveringen zijn echter

Industriewater

Watervisie 2013

Dit stuk is een ingekorte versie van een artikel dat is verschenen in het magazine Utilities (nummer 7, 2013). In de aanloop naar Watervisie 2013, het industriewaterevenement dat Utilities in het najaar organiseert samen met Evides Industriewater, zijn verschillende rondetafeldiscussie gehouden, waarin experts op het gebied van industriewater hun licht schijnen over actuele ontwikkelingen in de waterbranche. Aan deze discussie voor dit artikel namen onder meer deel: Ger Ardon (Ministerie I&M/Vitens), Sepp Helders (BASF), Oscar Helsen (HH Delfland), Leon Korving (Wetsus), Ebo Roek (Ebo Roek Water Consultant), Mike Sijbrandij (Evides Industriewater) en Roy Tummers (VEMW). Het evenement Watervisie 2013 wordt op 12 december 2013 gehouden in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam. www.watervisie.nl en www.utilities.nl Drijvend paviljoen in Rotterdam, waar Watervisie 2013 zal worden gehouden. (foto:Botak Tekst/Waterforum)

om waarde van water te benutten nog niet ingericht op een efficiënte benutting daarvan. De meeste zuiveringen zijn in de zestiger en zeventiger jaren gebouwd. De nadruk lag toen op het schoonmaken van water.” Wetgeving Tummers ziet vanuit zijn achterban dat ook zij zo nu en dan worstelen met wetten en regels die er soms toe leiden dat maatschappelijk optimale oplossingen buiten beeld blijven. “Toen Heineken warmte wilde leveren aan het waterschap werd het bedrijf teruggefloten omdat dit volgens de Europese normen een korting betrof en dat mag niet volgens de huidige wetgeving. De papierindustrie worstelt met hetzelfde probleem. Zij kunnen de warmte die overblijft na het zuiveren van hun processen goed gebruiken, maar ze worden tegengehouden door wettelijke beperkingen. Op die manier wordt dus veel energie weggegooid.” In het recente verleden is er gewerkt met een Europese regeling die ervoor kon zorgen dat bedrijven niet zouden afhaken van de infrastructuur van het waterschap. Doordat bedrijven een korting konden krijgen, bleef lozen op de RWZI voor hun interessanter dan zelf zuiveren. De regeling liep echter in 2012 af. Sinds enige tijd proberen overheid en bedrijven te komen tot verlenging van de regeling. Rijk water “Waterschappen krijgen ook een serieus probleem als ze bepaalde ‘rijke’ stromen niet meer krijgen”, zegt Leon Korving van Wetsus. “Als bijvoorbeeld de Mars-fabrieken in

Veghel geen suikerrijk water meer leveren, heeft de biologie nauwelijks meer voeding. In dat geval kun je dus beter stimuleren om op de oude voet door te gaan dan kunstmatig in te grijpen in een goed werkend systeem.” Helsen wil niet te hard van stapel lopen: ‘Op het moment is vergisten nog de kleinste stap die waarde toevoegt aan de keten. Laten we dat eerst goed onder de knie krijgen voordat we grotere stappen zetten.’ Overigens liggen de plannen al klaar om GFT-afval door het riool te spoelen. Daarmee wordt de afvalstroom rijker aan voedingsstoffen voor de vergistende bacteriën. Leon Korving merkt daarbij op dat je wel moet oppassen dat je nu niet een ‘lock-in’ krijgt doordat je fors investeert in installaties met een relatief oude technologie die vervolgens over 25 tot 30 jaar worden afgeschreven. ‘Je kunt beter verschillende concepten een kans geven en deze op een zodanige manier bouwen dat ze niet eeuwig mee hoeven te gaan.’ Roek vult aan: ‘Daarom moet de overheid ook terughoudend zijn met subsidies. Voor je het weet trek je de markt scheef en wordt niet de beste technologie ingezet, maar de technologie die op dat moment het meeste geld oplevert.” Sepp Helbers, BASF, vraagt zich af of het geen tijd wordt voor commerciële partijen om zich met de terugwinning van grondstoffen en energie te bemoeien. “In de afvalbranche is bijvoorbeeld Van Ganzewinkel een zeer grote speler geworden door grondstoffen terug te winnen en afval te verbranden voor energieopwekking. Zo’n partij zou ook moeten opstaan in de afvalwaterbusiness.” 41

over de vloer met Rob Schoon

Het ijzergehalte in het gebruikte koelwater van Smit & zoon, producent van grondstoffen voor de leerindustrie, is te hoog om te lozen. Het familiebedrijf uit Weesp huurde eerst een ontijzeringsinstallatie, maar kiest nu toch voor een eigen installatie. Maar wie moet je kiezen uit het woud aan leveranciers? Het bedrijf maakte een ranglijstje.

Voor chemicaliënbedrijf was programma van eisen cruciaal in selectie leverancier waterbehandeling

Ranking the stars Om aan de lozingseisen te voldoen moet Smit & zoon het ijzergehalte in zijn koelwater terugbrengen. Na een paar jaar ervaring op te hebben gedaan met een gehuurde ontijzeringsinstallatie, besloot het bedrijf in 2013 te investeren in een nieuwe, permanente waterbehandeling. De aanschaf werd stap voor stap voorbereid, zodat binnenkort de nieuwe installatie kan worden besteld, die voldoet aan alle (bedrijfs)eisen. De onderneming Het Weespse familiebedrijf Smit & zoon bestaat uit twee business-units: Leather Chemicals en Functional Oils. De eerste businessunit ontwikkelt, produceert en verkoopt chemische hulpgrondstoffen voor de leerindustrie, terwijl de andere tak visoliën levert voor de voedingsmiddelenindustrie en de farmasector. In beide takken behoort

42

Smit & zoon tot de top van de wereldmarkt. Er werken circa 130 mensen in de vestigingen in Weesp en Amersfoort. Daarnaast heeft het bedrijf ook vestigingen in Italië, Duitsland, Zwitserland en China. De onderneming heeft van innovatie een speerpunt gemaakt en zag de laatste jaren de omzet met 40% stijgen. Het vraagstuk Voor verschillende stappen in het productieproces heeft Smit & zoon koelwater nodig, waarvoor grondwater wordt opgepompt om het na gebruik te lozen op De Vecht. Het te lozen water heeft echter een te hoog ijzergehalte om aan de Waterwetvergunning te kunnen voldoen. Bijna twee jaar geleden is hte bedrijf daarom het koelwater gaan behandelen in een gehuurde ontijzeringsinstallatie. Na enige tijd ervaring op te hebben gedaan, is begin 2013 besloten

te investeren in een permanente ontijzeringsinstallatie, omdat dit qua kosten gunstiger is dan huren of leasen van een installatie. Plan van aanpak Waar veel bedrijven direct een leverancier van installaties benaderen, zocht Smit & zoon een andere weg. Het bedrijf neemt voor grotere investeringen – in dit geval gaat het toch om een investering van 100.000-200.000 euro – een onafhankelijke adviseur in de arm. “Binnen Smit & zoon kiezen we voor een projectmatige aanpak bij investeringen”, legt projectleider Jan van Duinen uit. “Zo kunnen we een objectief beeld krijgen van de diverse aanbiedingen die er in de markt zijn en maken we daarna onze keus.” De aanpak van het bedrijf bestaat in grote lijnen uit het formuleren van (rand)voorwaarden, benaderen van leveranciers voor een offerte, vergelijken en beoordelen van aanbiedingen en de onderhandelingen met de leverancier. Uitgangspunten formuleren “Voorafgaand aan het investeringstraject hebben we alle beschikbare informatie over het koelwatergebruik en de behandeling in de huurinstallatie op een rij gezet. Dat gaf ons inzicht in de benodigde capaciteit en de operationele zaken, zoals energiegebruik, mogelijke storingen en de gewenste opzet van de nieuwe installatie.” Daarnaast maakte het bedrijf een stuk grond vrij tussen de fabriekshal en de Vecht om daarop de nieuwe installatie te kunnen bouwen. Inmiddels is de vergunning voor de bouw van de installatie door de gemeente verstrekt. Programma van eisen “De meest voor de hand liggende eis aan de nieuwe installatie is natuurlijk dat deze het koelwater dusdanig behandelt dat het voldoet aan de lozingseisen. Maar daarnaast hebben we wel meer eisen en wensen”, zegt

Van Duinen. “Zo hebben we vanwege de locatie langs de Vecht ook te maken met geluidsnormen, de inpassing in de omgeving én de beperkte ruimte. Al deze aspecten hebben we meegenomen in het programma van eisen. Al met al werd het een compleet document met eisen, vragen en informatie voor de leveranciers, met natuurlijk de samenstelling van het te behandelen water.”

installatie vraagt extra aandacht voor aspecten als geluid en uitstraling. Daarnaast zijn operationele zaken als benodigd onderhoud en energiegebruik van de installatie belangrijk. Hoewel een ontijzeringsinstallatie zeker geen nieuwe technologie is, willen we toch altijd een voorbeeld zijn met aandacht voor de bedrijfsvoering en milieu- en omgevingsaspecten.”

Selecteren leveranciers Er zijn redelijk veel leveranciers van ontijzeringsinstallaties op de markt. Daarom heeft Van Duinen samen met de adviseur vijf bedrijven geselecteerd en die om een offerte gevraagd. Opvallend is dat niet alle leveranciers toehapten. “Niet elke bedrijf dat we benaderden, kon een installatie met de gewenste capaciteit van 150 m3/h leveren. Het gaat toch om een forse installatie. We hielden drie bedrijven over, betrouwbare partijen die zich al hadden bewezen. We besloten niet nog meer bedrijven aan te schrijven, omdat we voldoende vergelijking hadden.” Door het heldere programma van eisen dat vooraf was opgesteld, konden de aanbiedingen relatief eenvoudig naast elkaar worden gezet. “Het was een kwestie van een overzicht maken, met de diverse componenten op een rij.”

Afstemming met leverancier Smit & zoon maakte een voorkeurslijstje van de leveranciers en is in overleg gegaan met de nummer 1 van die lijst. “Hier willen we de laatste puntjes op de i zetten en duidelijke afspraken maken wie wat doet, met daarbij een strakke planning. Dit alles om ervoor te zorgen dat we uiterlijk begin 2014 de installatie kunnen plaatsen en in bedrijf nemen. De duidelijke afstemming moet mogelijk maken dat we naadloos kunnen overschakelen van de huurinstallatie naar de nieuwe installatie, dus zonder dat we hiervoor onze productie hoeven stil te leggen.”

Beoordeling aanbiedingen Van Duinen ziet voordelen van de aanpak: “Het overzicht gaf ons veel inzicht in de aanbiedingen, waardoor we de leveranciers nog konden benaderen voor toelichting of ontbrekende informatie. Dit is vooral nodig om appels met appels te vergelijken. Daarna konden we een voorselectie maken van de leveranciers, die we als eersten zouden benaderen voor verdere afstemming. Zo merkten we bijvoorbeeld dat we heel duidelijk de leveringsgrenzen moesten afspreken, zodat geheel duidelijk zou zijn wie wat verzorgt.” Daarbij was niet alleen de prijs doorslaggevend. “De locatie van de nieuwe

Blijven optimaliseren Met het gevolgde traject krijgt Smit & zoon een ontijzeringsinstallatie die aan alle wensen en eisen voldoet, waarbij een gedegen afweging is gemaakt tussen de mogelijkheden en leveranciers. “We krijgen een installatie die de huidige koelwaterstroom goed kan behandelen, waarbij we zelfs voldoende ruimte houden voor uitbreiding van de te behandelen hoeveelheid”, stelt Van Duinen. “Dat houdt echter niet in dat het hier ophoudt, want we kijken ook naar optimalisatie van de koelprocessen binnen de productie. Als we immers de koelwaterstroom kunnen reduceren, gaan de operationele kosten omlaag omdat we dan minder spoelwater van de ontijzering hoeven af te voeren én dalen de lozingskosten. Naast het kostenaspect leidt dit ook tot een lagere milieubelasting, wat we als bedrijf altijd nastreven.”

43

bedrijvenregister AquaServa bv Wallaardtsacrestraat 435, 1117 BM Schiphol www.aquaserva.nl, [email protected] T: +31 88 0062500, F: +31 88 0062599 Desinfectie waterinstallatie - legionella, Energiebeheer, Engineering, Installatiebedrijven, Laboratoriumonderzoek - legionella, Legionella - installatietechniek, Legionella - risicoanalyse, Meet- en regelapparatuur, legionella, Onderhoud en beheer, Ultrafiltratie

installaties , Olie-afscheiders , Pompen , Waterbehandeling

AT Osborne Postbus 168, 3740 AD Baarn www.atosborne.nl, [email protected] T: +31355434343 Ingenieursbureaus, Personeel/management, Projectbegeleiding, Ruimtelijke Ordening - Interactieve planvorming, Ruimtelijke Ordening, Communicatie advies, Ruimtelijke Ordening, Procesarchitectuur, Waterbodems, Waterkeringen, Watermanagement, Waterschappen,

Bermad Holland Postbus 5130, 3295 ZG ’s Gravendeel www.bermad.nl, [email protected] T: 078 6734761, F: 078 6737087 Watermanagement, Separators, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Kleppen, Irrigatiemiddelen, Hydrants, Engineering, Afsluiters, Advisering

Biothane Systems International Postbus 5068, 2600 GB Delft www.biothane.com, [email protected] T: +31 15 2700111, F: +31 15 2560927 Advisering, Afvalwaterbehandeling, Anaëuml;robe gistingssystemen, Biotechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren) Membraantechnologie, Nutrienten, Waterbehandeling Waterzuivering, Zuiveringsinstallaties

Control Techniques bv Kubus 155, 3364 DG Sliedrecht www.controltechniques.nl, [email protected] T: +31 18 4420555, F: +31 18 4420721 Aandrijvingen, Advisering, Automatisering, Elektr.processen water/rioolbehandeling, Elektrotechnische installaties, Engineering, Frequentieregelaars, Industriële installaties, Meet- en Regeltechniek

Endress+Hauser bv Postbus 5102, 1410 AC Naarden www.nl.endress.com/water, [email protected] T: +31 35 6958611, F: +31 35 6958825 Zuurstofmetingen, Watermetingen, Wateranalyse apparatuur, Toxiciteits analyseapparatuur, PH-elektroden, Niveaumeting, Monstername apparatuur, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Analyse-apparaten, Afvalwaterbehandeling

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c, 2031 BP Haarlem www.envirochemie.nl, [email protected] T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 Membraantechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren), Flotatie-installaties en tanks, Emulsiesplitsers, Chemische waterbehandeling, Biologische reiniging grondwater/lucht, Afvalwaterbehandeling

Hach Lange Laan van Westroyen 2a, 4003 AZ Tiel www.hach-lange.nl , [email protected] T: +31344631130, F: +31344631150 Wateranalyse apparatuur, Labaratoriumapparatuur, Data logging/procesapparatuur, Zuurstofmetingen, Telemetrie, Sensoren, PH-elektroden, Monstername apparatuur, Electrochemie, Elektrodensystemen

Evides Industriewater Postbus 4472, 3006 AL Rotterdam www.evides.nl, [email protected] T: +31 (0)10-2935172, F: +31 (0)10 - 2935980 Waterzuivering, Membraanfiltratie, Ionenwisselaars, Industriële installaties, Drinkwatervoorziening, Afvalwaterbehandeling, afvalwaterzuivering, Proceswater, Industriewater, waterhergebruik

I-Real BV Postbus 2120, 8203 AC Lelystad www.hkv.nl, [email protected] T: 0320-294242, F: 0320-253901 Watermanagement, Waterbeheer, Telemetrie, Stedelijk waterbeheer, Riolering, Regenwatermanagement, Meet- & Regeltechniek, Grondwater, Automatisering, Afvalwaterbeheer

44

Atlas Copco Compressors Nederland Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht www.atlascopco.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6230230, F: +31 (0)78 6230256 Beluchtingssystemen, Blowers, Compressoren , Druklucht, Generators, Gespecialiseerd advies , Luchtgekoelde droog-

HKV lijn in water Postbus 593, 7000 AN Doetinchem www.i-real.nl, [email protected] T: +31 (0)314 366600, F: +31 (0)314 363410 Watermanagement, Waterkeringen, Waterbeheer, Remote Sensing, Opleidingen, Ingenieursbureaus, Grondwater, GIS (Geografische Informatie Systemen), Gespecialiseerd advies, Advisering

Jongia N.V. James Wattstraat 8, 8912 AS Leeuwarden www.jongia.com, [email protected] T: +31582139715, F: +31582129787 Slibbehandeling, Procestechnologie, Procesindustrie, Mixers, Mengketels, Mechanische waterbehandeling, Biotechnologie, Beluchters, MBR, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling

Imbema Denso B.V. Postbus 160 , 2000 AD Haarlem www.imbemadenso.nl , [email protected] +31 (0)23 5172424 , +31 (0)23 5317433 Koppelingen, Hydrants, Flenzen, Fittingen, Corrosie preventiemiddelen, Controle apparatuur/systemen, Buis- en kabeldoorvoeringen, Afsluiters, Afdichtingen, Aanboortoestellen

Koninklijk Nederlands Waternetwerk Binckhorstlaan 36, 2516 BE Den Haag www.waternetwerk.nl, [email protected] +31 (0)70 3222765. Afvalwaterbeheer, Netwerkorganisatie, Oppervlaktewater zuivering , Proceswaterbehandeling, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Vakbladen, Waterbehandeling, Waterbeheer, Watermanagement, Watervoorziening

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

bedrijvenregister

Krohne Nederland B.V. Postbus 110 , 3300 AC Dordrecht www.krohne.com , [email protected] +31 (0)78 630 6200 , +31 (0)78 630 6405 Watermeters, Wateranalyse apparatuur, Procesindustrie, Niveaumeting, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Waterkeringen

Metawater Co., Ltd. Europe Rep. Office Westerbachstrasse 32, D-61476 Kronberg im Taunus / Duitsland www.metawater.co.jp/eng, [email protected] Filtratie, Membraanfiltratie, Membraantechnologie, Ozonisatieinstallaties, Waterbehandeling

ProMinent Verder B.V. Postbus 12, 3450 AA Vleuten www.prominent.nl, [email protected] T: +31 (0)30 6779280, F: +31 (0)30 6779288 Chloordioxide installaties, Desinfectie/oxidatie installaties, Doseringsapparatuur, Drinkwaterbehandeling, Meet- & Regeltechniek, Ozonisatie-installaties, Pompen, Tanks, UV-bestralingsinstallaties, Waterbehandelingsinstallaties

UVAR holland b.v. Postbus 5169, 3295 ZH 's-Gravendeel www.uvar.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6731477, F: +31 (0)78 6734557 Afsluiters, Filters, Filtratie, Meet- & Regeltechniek, Waterbehandeling, Watermeters

KSB Nederland B.V. Wilgenlaan 68, 1161 JN Zwanenburg www.ksb.com, [email protected] T: +31 (0)20 4079800, F: +31 (0)20 4079801 Afsluiters, Afvalwatertransport, Drinkwatervoorziening, Grondwater, Onderhoud en reiniging, Oppervlaktewater zuivering, Polderbemalings installaties, Pompen, Proceswaterbehandeling, Rioolwater-zuiveringsinstallaties

Nijhuis Water Technology Anholtseweg 32 , 7091 HB Dinxperlo www.nijhuis-water.com, [email protected] +31 (0)31 5655 466, +31 (0)31 5655 494 Waterbehandelingsinstallaties, Turn-key leveranciers MBR, Terugwinninginstallaties, Slibbehandeling, Proceswaterbehandeling, Flotatie-installaties en tanks, Flocculatie-installaties, Engineering, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling

Logisticon Water Treatment B.V. Postbus 38, 2964 ZG Groot Ammers www.logisticon.com, [email protected] T: +31 (0)184 608260, F: +31 (0)184 608280 afvalwaterbehandeling, ketelvoedingwater, membraanbioreactoren, membraanfiltratie, mobiele waterzuiveringen, omgekeerde osmose installaties, ontijzering, proceswaterbehandeling, ultrafiltratie, waterbehandelingsinstallaties

Ondeo Industrial Solutions Willem Barentszweg 4 , 5928 LM Venlo www.ondeo-is.nl, [email protected] T: +31 (0)6 136 55 664 Waterbehandeling, Ultrafiltratie, Proceswaterbehandeling, Ontzouting, Ontijzering, Ontharding, Onderhoud en beheer, Omgekeerde osmose waterbehandeling, Mobiele ontzoutingsinstallaties, Membraanfiltratie

Rood Wit Blauw watergroep (RWB) Ambachtstraat 20, 7609 RA Almelo www.rwbalmelo.nl, [email protected] T: +31 54 6545020, F: +31 54 6545030 Aannemers, Apparatenbouw, Constructie, Demineralisatie, Drinkwaterbehandeling, Engineering, Filtratie, Oppervlaktewater zuivering, Projectbegeleiding, Toegepast onderzoek

Royal Haskoning DHV Postbus 1132, 3800 BC Amersfoort T: +31 (0)88 3482000, F: +31 (0)88 3482801 Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwater­, Drinkwater, Engineering, Grondwater, Ingenieursbureaus, Milieutechnologie, Onderhoud en beheer, Waterbeheer, Watermanagement

VISSER waterbeheer De Beeringen 22, 6681 JH Bemmel www.visserwaterbeheer.com, [email protected] T: +31 6 21206760 Waterschappen, Watermanagement, Waterbeheer, Ruimtelijke

Water Alliance Postbus 7560 , 8903 JN Leeuwarden www.wateralliance.nl, [email protected] T: +31 (0)58 2849044 Waterzuivering, Watermanagement, Waterbehandeling, Netwerkorganisatie, Branche-organisaties, Afvalwaterbehandeling

Ordening - Interactieve planvorming, Overheid, Organisaties, Oppervlaktewaterinname, Ingenieursbureaus, Freelancers, Advies- en ontwerpbureaus

A Division of Watts Water Technologies Inc.

Watts Industries Netherlands bv Postbus 98, 6960 AB Eerbeek T: +31 (0)313 673750 F: +31 (0) 313 652073 Sanitaire en drinkwaterinstallaties, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Legionella - installatietechniek, Kleppen, Gietijzeren appendages, Flowmeters, Buissystemen, Afsluiters

Wetsus Postbus 1126, 3300 BC Dordrecht www.xylemwatersolutions.com/nl , [email protected] T: +31 (0)78 6548400, F: +31 (0)78 6510936 Waterbehandelingsinstallaties, UV-bestralingsinstallaties, Scada, Rioolpompstations, Pompen, Ozonisatie-installaties, Onderhoud en beheer, Desinfectie/oxidatie installaties

Xylem Water Solutions Nederland B.V. Postbus 1126, 3300 BC Dordrecht www.xylemwatersolutions.com/nl , [email protected] T: +31 (0)78 6548400, F: +31 (0)78 6510936 Waterbehandelingsinstallaties, UV-bestralingsinstallaties, Scada, Rioolpompstations, Pompen, Ozonisatie-installaties, Onderhoud en beheer, Desinfectie/oxidatie installaties

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

45

column door Jac van Tuijn

Water governance wil internationaal nog niet landen Is deltacommissaris Wim Kuijken – die namens de regering optreedt – het ultieme voorbeeld van ‘water governance’? Dat vroeg ik me af toen ik begin oktober in Boedapest aanwezig was op de internationale Water Summit aldaar. De mondiale watersector kwam er voor de laatste keer bij elkaar om nog een aanzet te geven voor een sustainable development goal (SDG) voor water. Vanaf 2015 moeten de SDG’s de millenniumdoelen vervangen, maar het is de vraag of zo’n specifiek waterdoel er komt. Onder strakke regie van Unesco-IHE-rector Andras Szöllösi-Nagy spraken wetenschappers, ondernemers en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties over de aanpak van de toenemende waterschaarste en de beschikbaarheid van drinkwater en sanitatie in de wereld. Opvallend was dat verschillende sessies water governance in de titel hadden, maar uiteindelijk vooral over integraal watermanagement gingen. Wat is dan het verschil tussen water governance en integraal watermanagement? Ik zal u de definities op Wikipedia besparen, want in de dagelijkse praktijk geeft iedereen er toch een eigen invulling aan. Belangrijker is de vraag: waarom ging het nauwelijks echt over water governance? Het verschil zit in de specifieke rol van de overheid. Waterbeheer gaat in Nederland vooral over veiligheid, alle staat in het perspectief van de overstromingsrisico’s en het waterbeleid raakt de hele samenleving. En dus is deltacommissaris Wim Kuijken een van de machtigste beleidsmakers van ons land en is water governance een maatschappelijke verantwoordelijkheid die de verschillende ministeries overstijgt, inclusief die van financiën. Internationaal is dat allemaal niet zo vanzelfsprekend. In de meeste landen staat niet de waterveiligheid centraal, maar de watervoorziening. Daarin is de rol van de overheid niet voorwaardelijk. Sterker nog, de overheid is vaak een van de gebruikers van een waterbron en dringt vaak voor als belanghebbende – voor de stedelijke watervoorziening – ten

koste van landbouw, bedrijfsleven, energiesector en natuur. Bij het verdelingsvraagstuk van de bronnen is het ‘watermanagement’ veel bruikbaarder. Bij de gebrek aan een overkoepelend waterbeleid en een uitvoerend ambtelijk apparaat moeten lokale belanghebbenden het samen uitvechten. Als er iets duidelijk werd in Boedapest, is dat het wel: de controle over de waterbronnen is vormend voor de rest van de waterketen. Een nieuwe kraan is goed, maar er komt geen druppel water uit als de bron droog staat. En een wc is nuttig, maar als toiletwater ongezuiverd wegstroomt, raakt de bron verontreinigd. Blijkbaar verstaan Nederlanders iets heel anders onder water governance dan de rest van de wereld. En het is eigenlijk vreemd dat we voor zo iets kenmerkends voor ons nationale wezen een Engelse term nodig hebben. En die uitdrukking wordt internationaal blijkbaar ook nog eens anders opgevat. Dat zouden we volgend jaar wel eens kunnen merken als de Oeso een oordeel velt over het Nederlandse waterbeleid. Voorzichtig klinkt al de kritiek op onze water governance door, terwijl wij dat nota bene als een van de troeven van onze kennisexport beschouwen. Zien de onderzoekers de nuance dat onze water governance sterk op veiligheid is gericht, terwijl bijvoorbeeld Mexico daarbij veel meer aan watervoorziening denkt? Nederland zou nog wel eens verrast kunnen opkijken van de uitkomsten van het Oeso-onderzoek. Op de Water Summit in Boedapest werd gesproken over een apart instituut van Verenigde Naties dat zal toezien op het ‘mondiale waterbeleid’. Een keer raden hoe dat instituut moet heten. Inderdaad: het UN Water Goverance Facility. Ik ben heel benieuwd waar de VN’ers dan echt naar gaan kijken. Jac van Tuijn is voormalig hoofdredacteur en mede-oprichter van WaterForum Online. Hij werkt nu als freelance journalist en moderator, met name op het gebied van (internationaal) watermanagement.

Vreemd eigenlijk dat we voor iets dat zo kenmerkend is voor ons nationale wezen, een Engelse term nodig hebben. En die wordt internationaal ook nog eens anders opgevat 46

V a c a t u r e b a n k

v o o r

W a t e r

p r o f e s s i o n a l s

www.waterjobforum.nl

LOGISTICON WATER TREATMENT

Demiwater

Afvalwater

DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

Koelwater

Olie/Water separatie

Condensaat polishing

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klant specifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp en Werktuigbouw/Elektrotechniek in één hand Optie huur (pilot)installatie Bel of mail gerust en maak gebruik van onze expertise in water.

Logisticon Water Treatment b.v. Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers, Nederland Telefoon: +31 (0) 184 - 60 82 60 Website: www.logisticon.com