Stelling van Amsterdam Special
april 2016
Gedeputeerde Joke Geldhof trots op de Stelling van Amsterdam
‘Na één bezoek ben je verkocht!’ Ze mag dan een geboren en getogen Amsterdammer zijn, Joke Geldhof, gedeputeerde Ruimtelijke Ordening & Wonen, had tot 1999 nog nooit van de Stelling van Amsterdam gehoord. De ‘ring’ om de hoofdstad sloeg wat haar betreft uitsluitend op de Ringweg A10. Totdat ze als kersvers Statenlid een excursie naar een van de 42 forten maakte. Sinds die tijd ligt de verdedigingslinie haar na aan het hart. ‘Wat wil je? Dit is een waanzinnig mooi project. Niet voor niets prijkt de Stelling als geheel op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Op een willekeurige Stellinglocatie bevind je je in een totaal andere wereld. Alles ademt rust en historie, het zijn bijzonder groene oases in een sterk verstedelijkt gebied. Daar moeten we zuinig op zijn.’
Dat is niet altijd zo geweest. Voordat de provincie (in 1996) eerstverantwoordelijke werd voor het Stellinggebied, werden de forten en omliggende gebieden jarenlang aan hun lot overgelaten. Dat had ook een voordeel: de natuur kon er zijn gang gaan, iets waarvan we nu nog de vruchten plukken. Maar de forten, dammen, kazernes, genieloodsen en sluizen ver pauperden. Op het moment dat een particuliere forteigenaar zijn bezit sloopte, greep de provincie in. Er werden plannen gemaakt en beleid ontwikkeld voor de restauratie en het behoud. Tegelijkertijd werd hard gewerkt aan economische benutting en herbestemming, de sleutel tot duurzaam behoud. Ook waarborgde de provincie de ruimtelijke samenhang en landschappelijke herkenbaarheid. De publieke toegankelijkheid werd bovendien vergroot door een fraai geheel aan wandel-,
Geldhof ervaart het als een cadeautje dat de linie ook tijdens
fiets- en kanoroutes te realiseren en bezoekerscentra te
haar tweede termijn als gedeputeerde tot haar portefeuille
openen.
behoort. Sinds ze zich in het achterliggende verhaal van de Stelling verdiepte, gaat haar verbeelding geregeld met haar op
Bedreigingen
de loop. ‘Moet je je voorstellen: de euforie eind 19e eeuw van
‘Dat gaat niet vanzelf’, relativeert Joke de ontwikkelingen. ‘We
zo’n waterbouwkundig hoogstandje, uniek op de wereld en
hebben al een flink aantal mooie projecten helpen realiseren:
uitermate vooruitstrevend in die tijd. En dan blijkt na bijna
het restaurant op Vuurtoreneiland, het spectaculaire
dertig jaar van bouwen, als de oplevering voor de deur staat,
bezoekerscentrum op forteiland Pampus, het hotel en wellness
dat het systeem van onderwaterzetting is achterhaald door de
centrum Fort Resort Beemster in Zuidoostbeemster, horeca
komst van luchtgeschut. Daar zit je dan met je 42 forten... Die
Paviljoen Puur op Fort Diemerdam in Diemen, het Muziekfort
plotselinge overbodigheid maakt het verhaal van de Stelling
St. Aagtendijk in Beverwijk en het kunstfort bij Vijfhuizen niet
van Amsterdam bijzonder intrigerend.’
te vergeten. Maar het valt niet mee om geschikte ondernemers te vinden die de meerwaarde van een fortlocatie inzien en zich
Even helemaal weg
aan de regels willen houden. Tegelijkertijd hebben we met
Daags voor het gesprek twittert de gedeputeerde enthousiast
bedreigingen te maken, ondanks de provinciale ruimtelijke
over de festiviteiten die dit jaar op stapel staan vanwege het
verordening en ondanks de UNESCO-status. Zo hebben we
20-jarig jubileum van de Stelling als Werelderfgoed. Het mag
onlangs een veer moeten laten bij Fort aan den Ham in
duidelijk zijn: Joke is trots op de ‘groene ring’ die mede door de
Uitgeest waar het Rijk een opstelterrein (parkeerplek voor
stakeholdersfunctie van de provincie belangrijke cultuur-
treinen) voor de toekomstig hoogfrequente spoortreinen heeft
DE ROL VAN DE PROVINCIE NOORD-HOLLAND
historische waarden blootlegt, werkgelegenheid genereert,
aangewezen. Volgens de provinciale ruimtelijke verordening
De waardering van UNESCO brengt verplichtingen met zich
recreatie en toerisme bevordert en daarmee de economie
kan dit niet, want het betreft enkele hectares in open
mee. De provincie, als eerstverantwoordelijke, waakt over de
aanwakkert. ‘Op enkele kilometers van de drukke en
Stellinggebied. Maar het Rijk beslist in deze.’
Stelling en het omringende open landschap met als taak
dynamische hoofdstad bevindt de stedeling zich in een open,
Joke berust in het Rijksbesluit en richt zich volop op de
bescherming en behoud. De provincie neemt het voortouw
groen en stil gebied met bijzondere ecologische en ruimtelijke
jubileumactiviteiten, waarbij ook de honderden vrijwilligers die
bij de ontwikkeling van nieuwe bestemmingen, brengt
waarden. Water om je heen, de horizon in zicht! Dat is zo’n
bij de Stelling betrokken zijn niet over het hoofd worden
partijen bij elkaar, neemt gezamenlijk hindernissen en, last
beleving! Opeens ben je even helemaal weg. De Stelling biedt
gezien: ‘Al die mensen die zich inzetten in hun vrije tijd maken
but not least, heeft de afgelopen twintig jaar 20 miljoen in
een absolute meerwaarde voor de concurrentiepositie van de
het mede mogelijk om dit cultuurhistorisch wereld-erfgoed
dit erfgoed geïnvesteerd. Daarnaast worden de Uitzonderlijk
metropoolregio. Echt, dat vind je nergens. Alleen hier. Als je er
voor toekomstige generaties te behouden.’ Ze zou het van de
Universele Waarden die de UNESCO aan de Stelling toekent,
eenmaal bent geweest, ben je verkocht. Dan ga je je als vanzelf
daken willen schreeuwen: ‘Bezoek nou eens een fort, dan komt
breed uitgedragen.
om de Stelling bekommeren.’
de bewondering vanzelf!’
Vestingwet vastgesteld, hierin
Tracé van Stelling van
Algehele mobilisatie,
Koningin Wilhelmina
werd opgenomen het National
Amsterdam officieel
ook van Stelling van
bracht een bezoek aan de
Reduit rond Amsterdam
vastgesteld
Amsterdam
Stelling van Amsterdam
1874
1894
1914
1914 1
Stelling van Amsterdam is nooit klaar Het zijn turbulente tijden in 1799. Aan de kust raakt een Brits-Russische alliantie slaags met de Fransen en de Patriotten, de Fransgezinde Nederlanders. Wanneer de Engelse en Russische soldaten op de kust bij Castricum landen, buigt een veelzijdig baron zich over de verdediging van Amsterdam. Het is Cornelis Krayenhoff, natuurkundige, arts, generaal, en nu even Minister van Oorlog. Tussen 1805 en 1810 werkt hij aan de aanleg en verbetering van oude stellingposten. Deze voorloper van de Stelling van Amsterdam moet de vijand weren door het land buiten de stellingposten onder water te zetten (inundatie). Vanaf 1895 wordt zijn tactiek door anderen verder uitgewerkt in de Stelling van Amsterdam.
van dichtbij en twee kazematten voor flankerend vuur. Waar mogelijk worden bestaande dijken gebruikt om de forten met elkaar te verbinden, zoals de middeleeuwse St. Aagtendijk in Beverwijk. Niet vreemd dus dat de Stelling zo fraai onnadrukkelijk in het Noord-Hollandse landschap lijkt opgenomen. Ontbraken dijken, dan werden zogenaamde liniedijken aangelegd, zoals de Geniedijk in de Haarlemmermeer.
Afschrikwekkende werking Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog wordt de Stelling in paraatheid gebracht. Tot inundatie komt het echter niet omdat Nederland neutraal blijft. Het zou zomaar kunnen dat de afschrikwekkende Stelling Nederland heeft behoed voor
deel, worden beide gekenmerkt door forten, dijken en
Hoe vindingrijk ook, Krayenhoff is niet de eerste die inundatie
deelname aan de Eerste Wereldoorlog. Kort na de voltooiing
waterlopen en hebben beide een open en groen karakter.
als verdedigingsmiddel inzet. Zijn aanpak sluit aan bij de
bleek dat de vijand vanuit de lucht kwam en was de Stelling
Inmiddels heeft het Rijk de Nieuwe Hollandse Waterlinie
Hollandse traditie om ‘have en goed’ met behulp van opzette-
ingehaald door de tijd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt
voorgedragen voor de status van UNESCO Werelderfgoed, als
lijke onderwaterzetting te verdedigen. Zoiets kost minder man-
het wél tot inundatie. Zo zet de Duitse bezetter in 1944 vele
uitbreiding op de Stelling van Amsterdam.
schappen dan verdediging over land. Bovendien leent het
sluizen open om de opmars van de geallieerden te traineren.
waterrijke Nederland zich hier uitstekend voor. Maar waar eerst
In het Stellinggebied lopen de Beemster, Wijkermeer en
Dubbel en dwars waard
lukraak dijken werden doorgestoken - met rampzalige gevolgen
Velserbroekpolder onder water. Pas in 1963 verliest de Stelling
Het scheelde niet veel, of twintig jaar geleden ging de vlag uit.
voor de landbouw vanwege het brakke inlaatwater - is de
officieel haar militaire status.
Het past een provincie niet echt om luidkeels te juichen, maar
Stelling van Amsterdam een goed doordachte methode om vanuit de IJssel, de Lek en de Nieuwe Maas zoetwater in te laten.
toen de UNESCO in 1996 de Stelling van Amsterdam op haar
Nooit klaar
Werelderfgoedlijst plaatste, waren we zonder meer gestreeld.
Na de toekenning van het UNESCO-predicaat volgen de
De Stelling werd al door ons beschermd, bovendien ook door het
Hoe & wat
ontwikkelingen elkaar snel op. Het ene na het andere fort
Rijk en de provincie Utrecht. Maar zo’n predicaat, onderschreven
De Stelling van Amsterdam bestaat uit een hoofd-
krijgt een nieuwe bestemming, variërend van horeca-
door 190 lidstaten, is buitengewoon eervol. Dat de Stelling van
verdedigingslijn van 135 kilometer lang om de hoofdstad
gelegenheid tot kaasopslag en Muziekfort. Dat stemt tevreden,
Amsterdam naast grootheden prijkt als de Chinese muur, het
waarin de forten als ‘stepping stones’ met dammen en dijken
want herbestemming voorkomt verval en houdt het erfgoed
Polynesische Paaseiland en de Zuid-Afrikaanse Twyfelfontein,
aan elkaar worden geregen. Vanaf 1885 worden in de vlakke
levend. Daarnaast zijn er verregaande plannen voor aansluiting
onderstreept nog eens haar unieke cultuurhistorische en
polders zandlichamen opgeworpen voor de geschutsopstel-
bij een andere spectaculaire verdedigingslinie: De Nieuwe
landschappelijke betekenis.
lingen. Na 1896 verrijzen de eerste forten. Standaard is elk
Hollandse Waterlinie die van Forteiland Pampus naar de
fort te voorzien van twee kleine koepels voor de verdediging
Biesbosch loopt. De twee linies overlappen elkaar voor een
Marc Hogenboom, uitbater Bar ’t Fort in Fort bij De Kwakel
‘Ik heb de ruimte’ ‘Zet mij niet in een modern horecapand. Nee joh, Fort bij De Kwakel zit mij als gegoten. Mijn grootvader kocht ‘t in 1971, startte er een café dat ik als afgestudeerd econoom in 1995 overnam. Tuurlijk, de locatie heeft zo zijn nadelen (koel klimaat), maar de voordelen zijn navenant. Ik heb de ruimte. Bij feesten en partijen, volleybal, dart- of schaatsevenementen, kan ik veel mensen ontvangen. En ’s zomers zitten mijn klanten heerlijk buiten, lekker rustig ook, middenin de polder. Nota bene vlakbij Amsterdam.’ Westbatterij Muiden
2
Nieuwe Hollandse Waterlinie en
Begin overdracht van forten
Start sloop
Provinciale beleidsvisie over
Start aanwijzing van onderdelen
Stelling van Amsterdam werden
van defensie naar Domeinen
Fort bij Velsen
toekomstig gebruik van forten
Stelling van Amsterdam als
samengevoegd tot Vesting Holland
en naar particulieren
van de Stelling van Amsterdam
provinciaal monument
1922
1964
1981
1987
1990
Derk Reneman, wethouder Cultuur Haarlemmermeer
Stelling als troef Aartsoptimist Derk Reneman heeft een onwrikbaar vertrouwen in de potentie van de Stelling van Amsterdam. Er kan veel, er gebeurt al veel, en er is nog meer mogelijk, stelt deze wethouder van Haarlemmermeer. Twee van de drie forten die in deze gemeente liggen, hebben al een succesvolle herbestemming. Fort bij Vijfhuizen heeft zich ontwikkeld tot kunstfort met horeca en Fort bij Hoofddorp staat in de steigers voor een klein openluchttheater en pannenkoekenrestaurant. (Last but not least) vormt de Geniedijk de ruggengraat voor een spectaculair nieuw park van 125 hectare. En daar is deze portefeuillehouder Cultuur behoorlijk trots op. Waarom speelt de Stelling een belangrijke rol in Haarlemmermeer? Derk Reneman: ‘Het is heel eenvoudig. Wij zijn niet gezegend met veel cultuurhistorisch erfgoed. Onze identiteit wordt er dan ook niet door bepaald, zoals bij Amsterdam dat je aan de grachten herkent of zoals Maastricht aan het Vrijthof. Ook al hebben we drie forten, enkele bunkers, kazematten en de Geniedijk onder onze hoede, deze gemeente herken je niet aan de Stelling. Evenmin nog aan de weidse akkers waar de polder vroeger om bekend stond. Haarlemmermeer is een grootschalig dynamisch werkgebied waarin luchtverkeer, luchthaven, snelwegen en bedrijventerreinen alle aandacht opeisen. De geringe hoeveelheid erfgoed kan niet concurreren met de hedendaagse landmarks.’ kans voor vernieuwing. Daarom hulde voor private partijen,
Weinig reden tot klagen, vindt Derk Reneman. Niet over de
Maar daarom niet getreurd?
voor ondernemers die het lef hebben om forten een nieuwe
samenwerking met andere partijen, evenmin over de rol van de
‘Nee zeg! Ik vind het juist prachtig hoe voortvarend de
bestemming te geven. Als gemeente benutten we de Geniedijk
provincie. ‘Als aanjager, meedenker en –doener beschouw ik
Haarlemmermeer zich heeft ontwikkeld. ‘Amerika in de
als onderlegger voor een nieuw verrassend polderpark dat
hun rol als zeer coöperatief. Natuurlijk blijft er altijd wat te
polder’, dat zijn wij. Dus het erfgoed waarover we gelukkig
straks behalve honderden fruitbomen, schapen, gerestaureerde
wensen over. We willen graag Fort bij Aalsmeer herbestemmen,
nog wel beschikken, moeten we creatief inzetten als troef voor
forten en bunkers bevat. Werd van deze 10,5 km lange dijk
maar helaas heeft de betreffende ondernemer zich terug-
de ruimtelijke kwaliteit van de polder, als onderdeel van onze
vroeger gezegd dat die de polder splitste, nu bindt deze oud en
getrokken. Dus we hebben nog wel wat meters te maken. Maar
dynamiek. Erfgoed zien we niet als afgeronde historie, maar als
nieuw, oost- en westelijk Haarlemmermeer.’
ja, zelfs in Haarlemmermeer kan niet alles tegelijk.’
Truus, 78 jaar wandelaar Vanuit Haarlem wandelen we vaak naar het Kunstfort in Vijfhuizen. Een lekker wandelingetje, even een rondje op het fort en daarna een kop koffie met wat lekkers in het restaurant. Als het een warme dag is, loop je heerlijk onder de bomen over de Geniedijk naar Hoofddorp.
Jan Hylkema, directeur Recreatie Noord-Holland
‘Het kan wél’ Wie wil voorkomen dat de forten instorten, de natuurwaarden wil behouden en zoveel mogelijk mensen wil laten genieten, moet het hebben van elegante oplossingen en compromissen. Want het kan wél. Kwestie van rekening houden met elkaar. Beetje geven en beetje nemen.’ Fort Bezuiden Spaarndam
Stelling van Amsterdam
Restauratie
Fort aan de Drecht is
Koningin Beatrix bezoekt
krijgt UNESCO Status
Fort Bezuiden
gerestaureerd en krijgt een
Stichting Herstelling bij
Spaarndam
nieuwe functie
Fort bij Nigtevecht
1999
2000
2002
1996
3
Ernest Briët, directeur Landschap Noord-Holland
Groen kralensnoer goed voor kwaliteit van het landschap Hij noemt ze tijdens het gesprek een tikje oneerbiedig ‘molshopen in het landschap’. Maar vergis je niet. Als geen ander is Ernest Briët, directeur van Landschap Noord-Holland, doordrongen van de betekenis van de forten van de Stelling van Amsterdam. Het is zijn zorg voor landschap en cultuurhistorie gekoppeld aan zijn persoonlijke fascinatie die maakt dat Ernest Briët de Stelling hoog heeft zitten. ‘Als landschapsarchitect intrigeren de forten mij hoe dan ook’, zegt Briët, ‘bovendien is het een unieke ervaring om de forten te bezoeken. Ik was ooit met mijn zoontje in Fort aan den Ham in Uitgeest waar we een wonderlijke muziekvoorstelling bijwoonden. Zoiets vergeet je nooit meer.’
beschermen en je kunt bijna letterlijk ervaren hoe de manschappen daar ooit gelegerd waren, dan komt dit erfgoed tot volle wasdom. En als we daar na jaren en jaren in slagen, zoals bij Fort bij Krommeniedijk en het Muziekfort St. Aagtendijk in Beverwijk, ja, dan word ik daar echt blij van.’ ‘Voor ons is de provincie een steun in de rug. De strijd tussen de verschillende belangen is echter nooit geslecht. De stedelijke uitbreidingen en infrastructuur staan vaak haaks op de belangen van cultuurhistorie en landschap. Binnen de provincie moeten die verschillende belangen tegen elkaar worden afgewogen. Daarin moet je nuchter zijn. Ik hoef je niet te vertellen dat Landschap Noord-Holland een andere mening heeft over de verbinding van de A8 met de A9 dan de verkeers-
Eigentijdse betekenis
kundigen van de provincie. Dat hoeft niet tot vervreemding te
‘De Stelling draagt bij aan de ruimtelijke kwaliteit van Noord-
leiden. Het is de kunst om samen oplossingen te bedenken en
Holland. Als een stille groene ring omvat de linie de drukke
het belang van de Stelling als geheel voor ogen te houden.’
metropool Amsterdam. Een kralensnoer dat verschillende Noord-Hollandse landschapstypes verbindt als veenweides, droogmakerijen en polders. De natuur en de stilte vind ik
Net als de provincie waken o.a. Natuurmonumenten,
belangrijk, maar altijd in combinatie met het publieksbereik.
Landschap Noord-Holland, Recreatieschap Noord-Holland,
Zelf herken ik de forten als ik op de A9 rijd, maar de meesten
Staatsbosbeheer en gemeenten over dit Stellinggebied. Zo’n
zien alleen ‘molshopen’ in het landschap. We zoeken naar
geconcentreerde weelde is zeldzaam, zo vlakbij de
mogelijkheden om samen met verschillende partijen deze
dichtbebouwde stad. Behalve hier, in deze kring van groene
forten een eigentijdse betekenis te geven, te herbestemmen,
eilandjes die met elkaar worden verbonden door vele fiets-
zodat veel meer mensen de forten leren kennen. Als je beseft
en wandelroutes. Daar mogen we zuinig op zijn. En trots!
dat de forten onderdeel zijn van een visie om de hoofdstad te
Stelling van Amsterdam en Nieuwe Hollandse Waterlinie
Allemaal UNESCO Op zo’n twintig kilometer afstand is tussen 1881 tot 1914 rondom Amsterdam een 135 kilometer tellende ring aangelegd van forten, batterijen, dijken, sluizen, dammen, kanalen, kaden, kazernes, kruitfabrieken en magazijnen. Met als doel om bij naderend gevaar het gebied binnen de verdedigingslinie te beschermen door het buitengebied onder water te zetten (inundatie). Deze groene ring wordt de stelling genoemd.
steden Muiden en Weesp en maken beide gebruik van een verdediging door het onder water zetten van land.
UNESCO-status De ambitie is om de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam vanaf 2019 als één UNESCO Werelderfgoed (internationaal) te gaan profileren. Feitelijk gaat het om een uitbreiding van de bestaande UNESCO-status van de Stelling van Amsterdam die sinds
De Nieuwe Hollandse Waterlinie
1996 al UNESCO Werelderfgoed is.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een verdedigingslinie van de Vesting Holland en is aangelegd in de 19e en 20e eeuw. Deze
Het nominatiedossier wordt in 2018 ingediend. Half
Waterlinie loopt van Vesting Muiden tot Fort Steurgat in de
2019 maakt UNESCO bekend of dit grootste monument
Biesbosch. Ook de Stelling van Amsterdam maakt onderdeel uit
van Nederland daadwerkelijk een plek krijgt op de
van de verdediging van de Vesting Holland, maar dateert van
Werelderfgoedlijst.
begin 20e eeuw. De linies samen vormden het Oostfront van de Vesting Holland. De linies overlappen elkaar bij de vesting-
Ewout, fietser 45 jaar We fietsen al een paar jaar de fietstoertocht ‘Rondje Stelling’ met een groep. Mooi rondje! En doordat je langs de forten fietst, krijg je ook het verhaal van de Stelling mee.
Boek “Harnas
Eerste provinciaal Uitvoeringsprogramma Stelling
Kunstfort Vijfhuizen
Lancering website
Beeldkwaliteitsplan
van de hoofdstad”
van Amsterdam en start werkzaamheden
opent de deuren
www.stellingvanamsterdam.nl
Stelling van Amsterdam
2005
2006
2008
Programmabureau Stelling van Amsterdam 2003 4
2005
Stella van Heezik, Stadsherstel Amsterdam:
Fan van het eerste uur Hoewel Stella van Heezik, hoofd communicatie, allang geen Stellingprojectleider meer is bij Stadsherstel, blijft de 19e eeuwse verdedigingslinie trekken als een eerste liefde. Jarenlang stond deze bouwkundige tijdens de Stellingmaand pontificaal voor Fort Diemerdam in Diemen om het fort en de Stelling te promoten. ‘De hele familie nam ik mee. Mijn jongste zoon plantte ik in een meegenomen zandbakje en met een maquette van het fort brachten we het herbestemmingsproject aan de man.’ Aan enthousiasme dus geen gebrek. Evenmin aan zendingsdrang. ‘Als relaties de Stelling niet kennen, neem ik hen op sleeptouw naar de forten. Reken maar dat dat helpt!’
inriep voor het naastgelegen Fort Diemerdam.’ Toeval of niet, de Stelling verrijkt het pakket van Stadsherstel. ‘Van de term ‘metropoolregio Amsterdam’ gaat je hart niet sneller kloppen. Wèl van de Stelling van Amsterdam. En laat die ring van pakweg 20 km om de hoofdstad nu precies samenvallen met ons werkgebied. De linie is bovendien van een onweerstaanbare schoonheid. Nagenoeg intact en middenin de natuur. Als het aan ons ligt, genieten zo veel mogelijk mensen hiervan.’
Glimmende ogen Hoewel ze de héle Stelling omarmt, gaan Stella’s ogen vooral glimmen van Fort Diemerdam en Fort bij Krommeniedijk in
Stadsherstel Amsterdam, opgericht in 1956, redt monumenten
Uitgeest. Beiden zijn schoolvoorbeelden van geslaagde
en andere markante panden van de sloop door ze een nieuwe
herbestemming. In en rond Fort Diemerdam worden
bestemming te geven. Oorspronkelijk was deze organisatie
wandelingen van de Historische Kring Diemen georganiseerd
alleen begaan met het lot van verpauperde woningen in de
en kunnen recreanten en zakelijke relaties terecht in Paviljoen
binnenstad, maar allengs breidde het werkgebied zich uit tot
Puur, een nieuwe horecagelegenheid met een buitengewone
molens, pakhuizen en forten in de wijde omtrek van
vormgeving. ‘Een plaatje.’ In Fort bij Krommeniedijk is sprake
Amsterdam. Sinds vijftien jaar koestert Stadsherstel ook de
van een geslaagde symbiose tussen historie, natuur en zorg.
Het enige dat haar weleens opbreekt, zijn de geduld vretende
Stelling van Amsterdam.
‘Stadsherstel trekt op met De Heeren van Zorg en met
procedures. ‘Bij Fort bij Krommeniedijk en Fort Diemerdam
Landschap Noord-Holland en diens vrijwilligers. Straks biedt het
duurde het acht jaar voordat de procedures waren afgerond en
Toeval bestaat niet
fort onderdak aan autistische jongeren, samen met een
de bestemmingsplannen gewijzigd. Gelukkig hebben we in de
Stella: ‘Min of meer toevallig kwam deze verdedigingslinie op
bezoekerscentrum van de Stelling van Amsterdam. Mooier kan
provincie een ideale samenwerkingspartner. Ze denken mee,
ons pad. Stadsherstel had net de restauratie afgerond van
het bijna niet.’
doen mee en trekken de boel vlot. Echt, lof voor hun inzet!’
boerderij Zeehoeve in Diemen, toen de gemeente onze hulp
Fort bij Krommeniedijk Bezoekerscentrum eind 2016 gereed
Bezoek Koning Carl XVI Gustaf en
Opening Streekpad
Restauratie damsluis in
Kustbatterij bij
Koningin Silvia van Zweden aan
Stelling van Amsterdam
Hoofddorp afgerond
Diemerdam
Fort bij Kudelstaart 2009
gerestaureerd 2009
2010
2011 5
Brain Boswijk, Vuurtoreneiland
Stilte en intimiteit als kracht van een onderneming ‘Hier is de locatie de baas’ Ooit meerde hij er met zijn zeilboot aan en klom hij met zijn vriendin stiekem over het hek van het mysterieuze Vuurtoreneiland, recht tegenover Durgerdam. Mocht niet, maar deze plek met munitiebunkers en een oude kazerne was voor Brian Boswijk onweerstaanbaar. De zeilliefhebber kon toen nog niet voorzien dat die vriendin zijn vrouw zou worden en het eiland hun woon- én werkplek.
Op Vuurtoreneiland hebben de elementen vrij spel. Lucht,
over, want je bent verliefd hè? Verliefd op een plek. Een
water, wind, vuur, spelen hier de hoofdrol, naast ruimte en
kwetsbare plek ook die je zo min mogelijk wilt verstoren. Het
natuur. Het eiland is de baas, de mens is er slechts te gast.
klinkt misschien gek, maar zo weinig mogelijk veranderen,
Brian: ‘Daar passen ambachtelijke, basale kooktechnieken bij.
vereist lef. Natuurlijk kun je hier een gelikt pand neerzetten,
Dus we wekken, pekelen, maken zelf worst en koken op
compleet met de nieuwste technische hoogstandjes aan
houtvuur.’ De gasten, die met een boot vanaf het Lloyd Hotel in
keukenapparatuur, en 300 gasten per dag ontvangen. Maar
Amsterdam worden afgezet, zijn stuk voor stuk lyrisch.
dan staat er ook een waanzinnig aggregaat, zie je geen vogel
Over de locatie: een eiland dat niemand anders mag betreden,
meer en hoor je ook het water niet meer kabbelen. Dat wilde
over de natuur, het kabbelende water rondom, en over de
ook aanbesteder Staatsbosbeheer voorkomen. Nu blijkt juist de
bunkers en de oude bomvrije kazerne. Juist door de klein-
bestaande intimiteit en stilte de kracht van deze onderneming.’
Brian maakt later naam als horecaondernemer van
schaligheid voelt iedereen zich hier uitverkoren. De tafels zijn
eigenzinnige projecten als Club Trouw en Club 11, en
dan ook ruim van tevoren gereserveerd.
Na drie jaar een zomerrestaurant te hebben gerund, nemen Brian en Sander nu de kazerne onder handen om ook ‘s winters
restaurant As in Amsterdam. Wanneer hij op een dag in de krant leest dat eigenaar Staatsbosbeheer het Vuurtoreneiland
Dat succes is je niet aan komen waaien?
door te kunnen draaien. Deze ingrijpende restauratie komt tot
gaat aanbesteden schrijven Brian en zijn compagnon Sander
‘Nee! Een restaurant in een standaard gebouw op de wal was
stand met cofinanciering van de provincie Noord-Holland. In de
Overeinder hun ondernemingsplan. Ze blijken 1 van de 300
veel eenvoudiger geweest. Temeer omdat je rekening dient te
voormalige officierskamers schuiven de gasten vanaf september
gegadigden om deze kustbatterij - onderdeel van de Stelling
houden met véél belanghebbenden: eigenaar Staatsbosbeheer,
aan rond een flinke houtkachel, terwijl de koks nog steeds
van Amsterdam en UNESCO-Werelderfgoed - een nieuwe
Rijkswaterstaat, de stadsdeelraad, Hoogheemraadschap, de
deels buiten koken. Een ingenieus systeem van aardwarmte, de
bestemming te geven. Hun idee en uitvoering blijkt het beste
provincie en het dorp Durgerdam. En iedereen komt op voor
hitte die van de hout gestookte ovens komt én de warmte die
bij de doelstelling van Staatsbosbeheer te passen: een
z’n eigen belang. Nauwelijks iemand die over zijn eigen
de gasten meebrengen, houdt de sfeervolle bunker straks
kleinschalige, intieme onderneming die de bestaande
schaduw heenkijkt. Hoewel het hele traject met de provincie
aangenaam warm.
kwaliteiten van het eiland - stilte, rust, vogels, natuur - als
soepel verliep en de provinciale vertegenwoordigers zich zeer
uitgangspunt neemt en onderstreept, gerund door ervaren
welwillend opstelden, moesten we toch veel geduld hebben
Kustbatterij Bij Durgerdam (Vuurtoreneiland) is onderdeel
ondernemers die er niet voor terugdeinzen de fortificaties te
voordat de subsidieaanvraag voor restauratie was afgehandeld.
van UNESCO Werelderfgoed Stelling van Amsterdam. De
restaureren en het geheel openbaar toegankelijk maken. ‘We
Je moet nu eenmaal aan veel eisen voldoen, temeer omdat het
provincie Noord-Holland is siteholder en heeft voor
hebben een bedrijf neergezet dat een vertaalslag is van de
werelderfgoed is. Dat is af en toe niet makkelijk, maar door
ontwikkeling en duurzaam behoud van het fort subsidie
plek. In plaats van de locatie te exploiteren.’
met iedereen rekening te houden, boekten we toch mooie
beschikbaar gesteld voor restauratie.
resultaten. Praten kost het meeste tijd. Ik heb het er graag voor
Vuurtoreneiland Open vanaf 1 mei 2016
6
Eerste bezoekerscentrum
Start jaarlijkse
Recreatieve
Fort Resort Beemster opent
Fietsbrug over de A4
Stelling van Amsterdam,
fietstourtocht
ingebruikname van
feestelijk met ZKH
gerealiseerd nu verbonden
Pampus Experience
Rondje Stelling
Fort Uitermeer
Pieter van Vollenhoven
met de Geniedijk
2011
2011
2012
2013
2014
Saskia, 27 jaar, bezocht Fort Resort Beemster De Stelling van Amsterdam kende ik alleen van de bruine borden langs de snelweg. Van vriendinnen kreeg ik een bon voor de sauna. Wat een verrassing om zo’n prachtige wellness aan te treffen op zo’n bijzondere locatie.
Frank Bart transformeert fort tot chic hotel en spa
Een beetje Bali in de Beemster Sinds hij in 2014 de deuren van het door hem zelf
licht, waarna de renovatie in volle vaart van start ging. In
gerestaureerde Fort aan de Nekkerweg voor publiek
slechts veertien maanden tijd werd het fort onderkelderd, van
openstelde, loopt het storm. Dagelijks is het hotel volgeboekt
een laad- en loskuil voorzien, een bevoorradingstunnel onder
en de chique wellnessfaciliteiten trekken bezoekers van heinde
de fortgracht werd aangelegd, en werden in het fort zelf
en verre. Dat ging echter niet zonder slag of stoot. Sterker nog:
muren van 225 cm dik omver gehaald. Een heidens karwei dat
hij moest zeven jaar op de benodigde vergunningen wachten;
dankzij de bouwervaring van Bart soepel en snel verliep.
er stond namelijk een natuurorganisatie in de weg.
‘Uiteindelijk heeft de vertraging me behoed voor mis-
Franks vader, wijnimporteur, werd in de jaren zeventig al
investeringen’, zegt Bart achteraf. ‘Door die extra tijd, heb ik de
eigenaar van Fort bij Spijkerboor waarin hij een ideale
plannen kunnen verbeteren en is het nu een veel mooier
opslagplaats zag. Nadat dit fort te klein werd, kocht hij Fort
product geworden.’
Benoorden Purmerend dat zoon Frank, inmiddels succesvol
Zandstrand in de polder
aannemer, verbouwde en restaureerde.
Fort Resort Beemster is inmiddels een van de parels van de
‘Nuchter blijven! Je niet uitsluitend laten leiden door idealen, maar zakelijk en efficiënt te werk gaan. Tot aan de werving van multi-inzetbaar personeel toe. Het monument moet zichzelf namelijk wél kunnen bedruipen.’ Frank Bart, eigenaar van Fort Resort Beemster in Zuidoostbeemster, was weliswaar ooit ‘betoverd’ door forten, maar om er een succesvolle onderneming in te starten is volgens hem toch echt een ander verhaal. Dat vraagt om geduld, optimisme en doorzettingsvermogen. Bart kwam, zag en overwon.
Liefhebber
Stelling van Amsterdam: stoer, sober en stijlvol! Het fort dat
Als geboren en getogen Purmerender zag Frank het Fort aan
werkgelegenheid biedt aan 100 man personeel, wordt dagelijks
de Nekkerweg altijd al gloren in het open polderlandschap.
door zo’n 250 mensen bezocht. Om ook de zomermaanden op
Regelmatig fantaseerde hij over de mogelijkheden. Toen de
volle sterkte te kunnen draaien, is aan de fortgracht een
provincie bij deze ‘fortenfamilie’ aanklopte met de vraag wat
zandstrand gecreëerd, voorzien van hangmatten, ligstoelen en
ermee zou kunnen gebeuren, had Frank dan ook direct een
omzoomd door bamboehagen, bananenbomen en varens.
antwoord: een hotel met wellness, dat moest het worden. En
‘Beetje Balinees sfeertje’, zegt Bart. Samen met een blote-
hij wilde het ook zelf exploiteren, want na 26 jaar in de
voeten pad, watervallen, rotspartijen, yoga- en meditatie-
aannemerij was het mooi geweest. Bovendien is hij een
ruimtes en een natuurlijke zwemvijver moeten de bezoekers
liefhebber van comfort en wellness. Enkele jaren voor zijn
straks naar de Beemster worden geleid in plaats van naar het
vijftigste verjaardag wilde hij als ‘fortengek’ deze stap nog best
strand. ‘Finetunen’ noemt Bart deze kwaliteitsverbetering. ‘Dit
wagen.
fort en de locatie hebben zo veel potentie. Ik krijg alle medewerking, dat is te danken aan open communiceren en
Bart won de prijsvraag voor herbestemming van deze locatie,
binnen grote organisaties de juiste mensen weten te vinden.
maar zijn plannen werden zeven jaar lang gedwarsboomd door
We zetten samen onze schouders eronder, en zien niet overal
een natuurorganisatie die de nieuwe bestemming als een
belemmeringen. Met een positieve benadering kom je het
bedreiging van de natuurwaarden zag. Hij stond vaak voor de
verst.’
rechter, en won iedere zaak. In 2011 kreeg Bart alsnog groen
Vondst Duitse granaat bij
De nationale Bierbank in
Bourgondische Lifestyle
Muziekfort
Fort bij Uithoorn
Fort bij Spijkerboor
trekt in Fort
St. Aagtendijk is
Zuidwijkermeer
gerestaureerd
2016
2016
2014
2015
7
Limmen Akersloot Castricum
De Rijp
Fort bij Spijkerboor
De Woude
Fort bij Marken-Binnen
Uitgeest
1 Heemskerk
8
Fort aan Den Ham
Fort bij Kwadijk
18
Fort bij Edam Edam
Purmerend Volendam
Wormerveer Wormer
Fort aan de St. Aagtendijk
17
Velsen-Noord
Fort bij Velsen
2
Fort benoorden Purmerend
11
Beverwijk
Fort bij IJmuiden
Fort aan de Nekkerweg (Fort Resort Beemster)
Fort aan de Middenweg
15
Krommenie
Fort bij Veldhuis
Fort aan de Jisperweg
Markenbinnen
Fort bij Krommeniedijk
Beemster
Assendelft Westzaan
IJmuiden
Monnickendam
Fort Zuidwijkermeer
Driehuis Zaandam
Oostzaan
Hembrugterrein
Velserbroek
Fort benoorden Spaarndam
11
Fort bezuiden Spaarndam
Landsmeer
Broek in Waterland
6
20
Spaarndam
Bloemendaal
Fort bij Penningsveer Fort bij de Liebrug Zandvoort
Haarlem
16
Bentveld
13
Halfweg Zwanenburg
Fort aan de Liede
12
Kustbatterij bij Durgerdam
10
Amsterdam
19
Heemstede Vijfhuizen
Fort bij Heemstede
Fort aan het Pampus
5
14
Kustbatterij bij Diemerdam
Fort bij Vijfhuizen Voorstelling (Kunstfort) bij Vijfhuizen
Vesting Muiden: Westbatterij Muiden
Batterij aan de IJweg
Weesp Schiphol
Ouder-Amstel
21
Fort bij Aalsmeer
Noordwijkerhout
Fort Waver-Amstel
9
Lisse
Fort bij Kudelstaart
Uithoorn
Kudelstaart
11
Fort aan de Drecht
Leimuiden
3
Nigtevecht
4
Fort aan de Winkel
Fort in de Botshol
De Kwakel
Fort bij De Kwakel Fotografie: Kenneth Stamp
Fort Abcoude
Aalsmeer
Rijsenhout
Naarden
Fort Uitermeer
Bussum
Abcoude
Nieuw Vennep
Fort Coehoorn
Muiderberg
Fort bij Hinderdam
Batterij aan het Gein
Almere-Haven
Vesting Weesp: Fort aan de Ossenmarkt
Amstelveen
Fort bij Hoofddorp Batterij aan de Sloterweg
Muiderslot Vesting Muiden: Muizenfort
Fort H
Hoofddorp
Hillegom
Almere
Fort bij Nigtevecht
7
Ankeveen
Nederhorst den Berg
Baambrugge
Kortenhoef Loenersloot
Vreeland
Hilversum
Fort bij Uithoorn Loenen aan de Vecht
Vinkeveen
Mijdrecht
Loosdrecht Langeraar
Nieuw-Loosdrecht
Nieuwveen
Wilnis
Nieuwersluis Breukelen
COLOFON Stelling van Amsterdam Special is een bijzondere uitgave van
Festiviteiten Stelling van Amsterdam 20 jaar UNESCO Werelderfgoed Ter Aar
Kockengen
Programmabureau Stelling van Amsterdam ter ere van Stelling
van Amsterdam 20 jaar UNESCO
bij Krommeniedijk, Uitgeest - 12 en 13 maart 1 Inundatie Fort Alphen a/d/ Rijn
2 Boottour Hembrugterrein - Forteiland IJmuiden - 3 april
Colofon: Fotografie: Frank van Drie, Peter Saal. Vormgeving: The KEY Agency. Druk: Het Parool © Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Werelderfgoed.
REDACTIE: Zonneveld & Thöne,
Carine Vleerbos (hoofdredactie), Ingrid Kooiker (coördinatie) FOTOGRAFIE: Hanno Lans, Aart Jan van Mossel, Kenneth Stamp, Thomas Schlijper DRUK Xeroxmediaservices
4 Wandelpad Fort bij Abcoude - 12 mei
Programmabureau Stelling van Amsterdam
Email:post-noord-holland.nl Website:
www.stellingvanamsterdam.nl
OPLAGE 6100 exemplaren
3 Opening Fortenseizoen - 16 en 17 april
5 Kazerne Vuurtoreneiland - vanaf 1 mei 6 Militair Weekend Hembrug - 7 en 8 mei 7 Gedenkplaats Fort bij Nigtevecht - vanaf 5 juni 8 Beleef de Natuur, Fort bij Krommeniedijk - 12 juni 9 Flower Festival Fort bij Kudelstaart - 18 en 19 juni 10 Uitmarkt Amsterdam - 27 en 28 augustus 11 Rondje Stelling, fietstoertocht - 3 september
september 12 Fortenfestival - 2 t/m 11 Maarsen 13 Tentoonstelling Amsterdam Museum - vanaf 15 september 14 Sloepenrace Muiden Pampus Muiden - 5 en 6 november 15 Openingsfeest Bezoekerscentrum Fort bij Krommeniedijk - begin december 16 Tentoonstelling Paviljoen Welgelegen - van 4 november tot eind december 17 Popconcert Muziekfort St. Aagtendijk - 11 september 18 Informatiepunt Fort Resort Beemster
19 Restauratielezing - 3 en 4 september 20 Proef de Linie 21 Boek Zuidwestkant Stelling
www.stellingvanamsterdam.nl
Kazerne Vuurtoreneiland
Fort bij Nigtevecht opent
Openingsfeest bezoekerscentrum
Theater in herbestemd
Komt de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de
is gerestaureerd
de herdenkingstuin
Fort bij Krommeniedijk
Fort bij Hoofddorp
UNESCO Werelderfgoedlijst als uitbreiding van de Stelling van Amsterdam?
2016 8
2016
2016
2017
2019
