A Algemene inleiding Bij de vierde editie van Geobas In de afgelopen decennia is Geobas een begrip geworden in het basisonderwijs. Voor u ligt de geheel herziene, vierde editie. Ten opzichte van de vorige editie is deze op een groot aantal punten verbeterd. Daarbij is zo veel mogelijk rekening gehouden met de wensen van de gebruikers. Voor de gehele methode geldt: –– de structuur van de methode is helderder geworden. Voor groep 1 t/m 4: –– het aantal thema’s is teruggebracht tot 9; –– er zijn omgevingslessen toegevoegd. Voor groep 3 t/m 8: –– de inhoud is minder talig en het taalgebruik sluit beter aan bij het niveau van de doelgroep; –– de afbeeldingen hebben een prominentere plaats gekregen; over het algemeen zijn ze groter, aantrekkelijker en functioneler; –– de kinderen kunnen gemakkelijker zelfstandig aan de slag met de materialen van deze editie; –– het gebruik van de atlas is geïntegreerd in de methode.
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 5
5
27-04-2009 10:10:31
Voor groep 5 t/m 8: –– ook nieuwe media worden in de lessen betrokken; kinderen moeten bijvoorbeeld regelmatig informatie opzoeken op internet; –– voor de topografie zijn aparte werkboekjes ontwikkeld; –– uiteraard is de geografische inhoud volledig geactualiseerd en aangepast aan de nieuwe kerndoelen.
Leerstof groep 4 De inhoud van Geobas voor groep 1 t/m 8 wordt ontleend aan de vier pijlers van het domein aardrijkskunde: Aarde en landschappen, Landbouw, Industrie en Dienstverlening. Bij de inhoud van de thema’s voor groep 4 ligt het accent op die inhouden die in de hogere groepen verder worden uitgediept. Aspecten die aan de orde komen zijn: –– hulpdiensten die nodig zijn bij ongelukken en rampen –– het weer –– bossen en regenwouden –– het bouwen van woningen –– grondstoffen –– verwerking van grondstoffen –– kopen en verkopen –– eilanden –– bewegwijzering en kaarten Een belangrijke rol in het verwerven van leerstof spelen sleutelbegrippen. Dit zijn begrippen die onontbeerlijk zijn om aardrijkskundige leerstof te kunnen begrijpen
Ruimtelijke oriëntatie Naast kennis vormen geografische vaardigheden een belangrijk onderdeel van het aardrijkskundeonderwijs. Kaartvaardigheden – het leren lezen en gebruiken van kaart en atlas – spelen een hoofdrol binnen de geografische vaardigheden. In de thema’s voor groep 3 neemt ruimtelijke oriëntatie ter voorbereiding op het toekomstige kaartlezen een belangrijke plaats in. De kinderen leren: –– ruimtelijke elementen benoemen, –– een inventarisatie geven van hetgeen ze op bepaalde afbeeldingen zien, –– in een complexe ruimte verschillende delen te analyseren, –– de samenhang tussen objecten in de ruimte aan te geven.
6
Negen hoofdstukken Er zijn negen hoofdstukken. Elk hoofdstuk bestaat uit twee lessen, waarbij het leerlingen- en het werkboek gebruikt worden. Verder is er bij elk thema een omgevingsles. Hierbij is het vooral de bedoeling dat een relatie gelegd wordt tussen de leerstof en de eigen omgeving. In totaal zijn er dus 27 lessen. In elk hoofdstuk behandelt de eerste les een aspect dat dicht bij de leefwereld van de kinderen ligt. In de tweede les wordt dat aspect verder uitgewerkt aan de hand van een situatie uit de wijdere omgeving. Zo gaat het in hoofdstuk 4 in de eerste les over bosbouw in Nederland en in de tweede les over regenwouden in Zuid-Amerika Bij elk hoofdstuk hoort een voorleesverhaal dat in de handleiding is opgenomen. De hoofdstukken sluiten nauw aan bij de kerndoelen van het aardrijkskundeonderwijs. Ze zijn zo gekozen dat ze de relevante aardrijkskundige begrippen, vaardigheden en attitudes omvatten. De geografische verschijnselen zijn in de methode zo gesitueerd dat de kinderen een goed overzicht krijgen van hun eigen omgeving.
Omgevingslessen Elk hoofdstuk bevat een omgevingsles. De omgevingsles biedt u als leerkracht de mogelijkheid om kinderen naar geografische aspecten in de eigen omgeving te laten kijken. Leerstof beklijft immers beter wanneer deze aansluit bij de eigen ervaring en omgeving van de kinderen. Omgevingslessen zijn niet theoretisch maar juist praktisch gericht. De kinderen passen toe wat ze in de andere lessen hebben geleerd. Bovendien komen bepaalde kinderen beter aan bod met een praktische werkwijze dan een theoretische. De omgevingslessen zijn niet opgenomen in het leerlingenboek. Daar zijn praktische redenen voor. Een omgevingsles is sterk afhankelijk van hoe de directe omgeving eruitziet en wat hij te bieden heeft. Daarom is het niet altijd mogelijk om bij elk hoofdstuk een passende omgevingsles te geven.
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 6
27-04-2009 10:10:31
Materialen
Lesopbouw
Deze editie van Geobas bestaat voor groep 4 uit: –– een leerlingenboek –– een werkboek –– een handleiding voor de leerkracht
De lessen worden opgebouwd volgens het didactisch model van directe instructie.
Leerlingenboek Het leerlingenboek bevat negen hoofdstukken van elk twee lessen. Elk hoofdstuk behandelt één aspect van de aardrijkskunde, zoals: recreëren, het weer, verbouwen, wonen, maken, verhuizen, verzorgen, werken. Elke les bestaat uit teksten, illustraties en kijk- en denkvragen. De eerste basisles bestaat in alle leerjaren uit een grote openingsplaat met meestal drie kleinere afbeeldingen. Bij deze plaat staan vragen die de kinderen dwingen om de afbeeldingen goed te bekijken. Deze kijkvragen helpen om op het juiste spoor van de leskern te komen. Uiteraard kan de leerkracht er zelf meer vragen bij stellen. Na deze opening volgen steeds twee pagina’s met lesstof en afbeeldingen.
Werkboek Het werkboek dient om de in het leerlingenboek aangeboden stof te verwerken. De opdrachten zijn bedoeld om door de leerlingen zelfstandig te worden verwerkt. Per les zijn er twee pagina’s met opdrachten beschikbaar.
Handleiding De handleiding bestaat uit een beknopt algemeen gedeelte met onder andere de opzet van de handleiding, een overzicht van de leerinhouden, vaardigheden en een handwijzer voor het werken met Geobas. De handleiding bevat het complete leerlingenboek, per pagina vergezeld van de bijbehorende lesbeschrijving. Daardoor heeft een leerkracht altijd de relevante pagina’s en informatie bij de hand, zonder met twee boeken te hoeven jongleren. De handleiding bevat de volgende onderdelen: • algemeen gedeelte • een overzicht van alle leerstof • een overzicht van alle lessen • leerlingenboek • lesbeschrijvingen • antwoorden op de opdrachten uit het werkboek • achtergrondinformatie • voorleesverhalen • ideeën voor omgevingslessen
Introductie De introductie heeft als doel de aandacht van de kinderen op het onderwerp van de les te richten en alle kinderen erbij te betrekken. In deze introductie presenteert de leerkracht de inhoud van de les. Dat kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door een woordspin, een klassengesprek, het gezamenlijk bekijken van de afbeeldingen in het leerlingenboek, een voorleesverhaal, een actuele gebeurtenis. In de handleiding wordt bij elke les een idee gegeven voor de introductie.
Instructie Tijdens de instructie bespreekt de leerkracht de lesinhoud aan de hand van de kijk- en denkvragen in het leerlingenboek. Hij bespreekt de sleutelbegrippen en processen uit de inhoud van de les, geeft aanvullende informatie, legt bepaalde verschijnselen uit en legt verbanden. Hij leest de tekst met de kinderen en verklaart tussendoor moeilijke begrippen.
Verwerking De verwerking van de leerstof vindt plaats in het werkboek. De kinderen maken individueel of in groepjes de opdrachten uit het werkboek. Tussendoor controleert de leerkracht of alle kinderen de opdrachten hebben begrepen en op de goede weg zijn.
Afsluiting De afsluiting is bedoeld om na te gaan of de lesdoelen bereikt zijn. De leerkracht stelt een aantal relevante vragen om te kijken of de lesdoelen zijn gerealiseerd. Hij bespreekt tevens enkele opdrachten uit het werkboek.
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 7
7
27-04-2009 10:10:31
Overzicht van de lessen in groep 4
Combinatiegroep 3/4
Hoofdstuk 1 Hulpdiensten Les 1 Help! Les 2 Mensen redden Omgevingsles bij les 1
Door de flexibele opzet van de methode kan Geobas in combinatiegroepen op verschillende manieren worden ingezet. Enkele mogelijkheden zijn: 1 De ene groep krijgt aardrijkskunde en de andere groep werkt zelfstandig aan een les. 2 De ene groep krijgt aardrijkskunde en de andere groep werkt zelfstandig aan een ander vak. 3 Het ene schooljaar biedt u alle lessen van groep 3 aan en het volgende jaar krijgen de kinderen alle lessen uit groep 4. De kinderen uit groep 3 hebben dan wel extra begeleiding nodig bij het maken van de opdrachten in werkboek 4. Daarnaast kan ook de les in onderdelen naast elkaar worden gegeven voor de beide groepen. De leerkracht geeft de ene groep de opdracht om de les zelfstandig te lezen en te verwerken. Met de andere groep geeft hij de les volgens de lesbeschrijving in de handleiding. Als deze groep zelfstandig aan de slag gaat met het werkboek, bespreekt de leerkracht de lesinhoud aan de hand van de opdrachten die door de andere groep zijn gemaakt. Een mogelijke combinatie staat in het volgende schema:
Hoofdstuk 2 Het weer Les 1 De weervrouw Les 2 Het weerbericht Omgevingsles bij les 1 Hoofdstuk 3 Het bos Les 1 Hout uit het bos Les 2 Het regenwoud Omgevingsles bij les 1 Hoofdstuk 4 Het bouwen van een huis Les 1 Een nieuw huis Les 2 Een huis van afval Omgevingsles bij les 1 Hoofdstuk 5 Wat vind je in de grond? Les 1 Gas Les 2 IJzererts Omgevingsles bij les 1 Hoofdstuk 6 Wat maak je ervan? Les 1 Aardolie Les 2 katoen Omgevingsles bij les 1 Hoofdstuk 7 Kopen en verkopen Les 1 In de supermarkt Les 2 Thuis Omgevingsles bij les 2 Hoofdstuk 8 Wonen op een eiland Les 1 Een eiland in Nederland Les 2 Een eiland ver weg Omgevingsles bij les 1
Tijd
Groep 3
Groep 4
5 min.
De kinderen bekijken de afbeeldingen in het leerlingenboek.
Introductie door de leerkracht.
10 min.
Introductie door de leerkracht.
De kinderen lezen zelfstandig de teksten in het leerlingenboek.
10 min.
De kinderen lezen zelfstandig de teksten in het leerlingenboek.
Instructie door de leerkracht.
15 min.
Instructie door de leerkracht
Zelfstandige verwerking in het werkboek.
15 min.
Zelfstandige verwerking in het werkboek.
Bespreking van de opdrachten.
5 min.
Gezamenlijke afsluiting
Hoofdstuk 9 Waar moet ik heen? Les 1 Op de fiets Les 2 Wandelen in België Omgevingsles bij les 1
8
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 8
27-04-2009 10:10:32
Overzicht van de inhoud van de leerstof in groep 1 t/m 4 In het overzicht op de volgende bladzijden staan de thema’s en hoofdstukken met de bijbehorende begrippen, die in groep 1 t/m 4 aan bod komen.
Leerstofoverzicht groep 1–4 Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 1
Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 1
Samen spelen
Zo leef ik
Hulpdiensten
binnen spelen – buiten spelen – afspreken – afspraken maken – spelregels – winnen – verliezen – hoofdprijs – troostprijs – spelplezier – geluk hebben – vals spelen – alleen spelen – samen spelen.
aarde – gras(veld) – (onder)grond – wijk – zand – speelveld – sportveld – sporthal – buitensport – binnensport – zwembad
hulpdiensten – alarmnummer – noodgeval – ramp – ongeluk – meldkamer – lawine – samenwerken – melding – peilstokken
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 2
Hoofdstuk 2
Hoofdstuk 2
Van alles over water
Het weer
Het weer
water – drinken – wassen – plassen – douchen/baden – afspoelen – koken – schoonvuil – zuinig – regen – regenwater – waterleiding – kraan – stromen
weerbericht – weersvoorspelling – temperatuur – windkracht – windrichting – windstil – neerslag – jaargetijde – hitte – droogte – vorst – sneeuw – overstroming – lawine – storm – orkaan
weersvoorspelling – gegevens verzamelen – meten – vergelijken – regenmeter – windmeter – barometer – thermometer – satelliet – buienradar – satellietbeelden
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 3
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 3
In de tuin
De boerderij
Het bos
tuin – grond – bodem – groeien – planten – poten – zaaien – wieden – spitten – bloemen – planten – groente – fruit – bomen – plantenvoeding – mest – regenworm – lieveheerbeest – kever – slak – mier – pissebed – rups – mol
veeteelt – vee – melken – melkmachine – olijven – olijfolie – boomgaard – export – oogst
bosbouw – houtkap – uitdunning – aanplanten – onderhoud – regenwoud – woudreus – zuurstof – keurmerk
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 9
9
27-04-2009 10:10:32
10
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 4
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 4
In huis
Daar wonen mensen
Het bouwen van en huis
huis – woning – flat – boerderij – keuken – hal/gang – woonkamer – kelder – zolder – trap – slaapkamer – badkamer – wc – wonen – slapen – eten – koken – douchen – baden – overdag – ’s nachts
moderne wijk – nieuwbouw – laagbouw – hoogbouw – voorzieningen – oude centrum – hoogbouw – bovenwoning – autovrij gebied
bouwtekening – begane grond – verdieping – verwarming – elektriciteit – waterleiding – golfplaten – raamopening – deuropening
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 5
Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 5
Zand
Nieuwe wegen
Wat vind je in de grond?
zand – zandkorrel – zacht – hard – droog – zand – klei – grind – asfalt – keien – berg – nat – los – vast – lichte kleur – donkere rots – rotsbodem – steen – hakken – laten kleur – plakken – spelen – bouwen – wind – springen – tunnel waaien – water
gas – gasveld – boortoren – ijzererts – ijzer – verwerking – smelten
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 6
Hoofdstuk 6
Hoofdstuk 6
Bakken
Zo maak je dat
Grondstoffen
bakken – oven – meel – gist – water – melk – boter – deeg – kneden – mengen – rijzen – afkoelen – snijden – snijmachine – verpakken – etalage – verkopen – bruin brood – wit brood – stokbrood – krentenbol – beschuit
kaasmakerij/kaasboerderij – kaaspers – pekelbad – rijpen – zuivelfabriek – zuivelproducten – aanvoer – afvoer – lopende band – bevoorraden
olieveld – aardolie – olietanker – pijpleiding – grondstof – katoen – katoenplant – katoenpluis – weven – stoffen
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 7
Hoofdstuk 7
Hoofdstuk 7
Op vakantie
Naar een andere plek
Kopen en verkopen
op vakantie gaan – op reis gaan – meenemen – bagage – vakantiepark – camping – vakantiehuisje – tent – caravan – hotel – boot – overnachten – kamperen – huren – varen – zeilen
schoolgebouw – sportzaal – bibliotheek – muziekschool – bereikbaar – voorzieningen – schoolbus – streek – huiswerk – reistijd – schooldag – afstand
reclame – bewaking – aan- en afvoer – bestellen – vakken vullen – houdbaar – controleren – kopen op internet – afleveren – bestellen – verkopen
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 10
27-04-2009 10:10:32
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 8
Hoofdstuk 8
Hoofdstuk 8
In het bos
Water en land
Wonen op en eiland
bos – bomen – struiken – bospad – boshut – kust – duinen – duinenrij – stuiven – eb – bosdier – boswachter vloed – helmgras – dijk – binnendijk – verschillende soorten bomen, zoals: eik – buitendijk – polder – rivier – kanaal beuk – dennenboom – spar – bladeren – naalden – dennenappels – de seizoenen: lente – zomer – herfst – winter – wandelen – fietsen – verstoppen – sporen zoeken
eiland – dam – dijk – toerisme – visserij – vaste land – oceaan – laag en vlak – overstroming – tsunami – duiken
Groep 1/2
Groep 3
Groep 4
Thema 9
Hoofdstuk 9
Hoofdstuk 9
Ziek zijn en beter worden
Helpen voor je werk
Waar moet ik naar toe?
ziek – pijn – koorts – griep – operatie – injectie – onderzoek – medicijnen – apotheek – dokter – tandarts – ziekenhuis – ambulance – wachtkamer – verpleegkundige – ziekenverzorger – ambulancebroeder/zuster
werken – verzorgen – schoonmaken – helpen – verkopen – beroep – kantoor – winkel – informatie geven – taxi – schoenpoetser – strandwacht – agent – verkeer regelen
routebord – paddestoel – routekaart – richting aangeven – wegwijzer – wandelroute – panoramakaart – gebied – legenda – teken
Voorinstructie Taalzwakke kinderen kunnen op twee manieren extra worden ondersteund. 1. Als het organisatorisch mogelijk is, geeft de leerkracht of klassenassistent een voorinstructie, waarin lastige begrippen aan de orde komen. Het gaat daarbij vooral om begrippen die als bekend mogen worden verondersteld en niet om sleutelbegrippen die in de les worden gepresenteerd en uitgelegd. In de lesbeschrijving wordt steeds verwezen naar de betreffende lijst van lastige woorden in de kopieermap. Omdat taalzwakke kinderen niet echt geholpen worden met verbale uitleg, is waar dit mogelijk is bij elk begrip een tekening opgenomen. 2. Tijdens de les kan de leerkracht als een verlengde instructie bepaalde kinderen extra begeleiden, vooral wanneer de kinderen zelfstandig aan het werk zijn.
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 11
11
27-04-2009 10:10:32
Uitgangspunten Kerndoelen Geobas heeft als uitgangspunt de nieuwste herziene kerndoelen. Deze zijn: Mens en samenleving De leerlingen leren hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en hun rol als burger. Ruimte –– De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven landschap, wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. In ieder geval wordt daarbij aandacht besteed aan twee lidstaten van de Europese Unie en twee landen die in 2004 lid werden, de Verenigde Staten en een land in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. –– Kinderen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken. –– De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten, van klimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren. –– De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds geografisch wereldbeeld. Algemeen: Leerlingen ontwikkelen een geografisch wereldbeeld aan de hand van gebieden en met behulp van kaartvaardigheden.
Hoofddoel van aardrijkskunde op de basisschool Bij aardrijkskunde oriënteren de kinderen zich op de wereld om hen heen, dichtbij en veraf. Ze komen erachter dat overal mensen hun omgeving hebben ingericht met bijvoorbeeld huizen, akkers, weilanden, fabrieken, kantoren, winkels, wegen, kanalen, spoorlijnen, gebedshuizen, sportvelden, natuurgebieden enzovoort. Dit is de ruimtelijke inrichting. Tevens ontdekken ze dat die inrichtingselementen op een bepaalde manier verspreid zijn: de ruimtelijke spreiding. Ze merken dat er sprake is van zowel verschillen als overeenkomsten met hun eigen omgeving.
12
Ze leren dat de ruimtelijke inrichting en spreiding op verschillende schaalniveaus (eigen omgeving, Nederland, Europa, de wereld) het resultaat is van een combinatie van menselijke activiteiten en natuurlijke processen. De menselijke activiteiten kunnen heel divers zijn, van economische, sociale, politieke of culturele aard. De kinderen proberen zicht te krijgen op de ruimtelijke inrichting en spreiding met behulp van de geografische vragen die worden samengevat onder de Geografische zienswijze: a Waarnemen en beschrijven: Wat zie ik? Waar zie ik dat? Hoe ziet het eruit? b Verklaren: Hoe komt het? Waarom daar? Waarom daar zo? c Herkennen: Heb ik dat ergens anders meer gezien? Zie ik dat wel vaker? Waar? d Waarderen: Wat vind ik ervan? Wat vinden anderen ervan? Kan het ook anders? De kinderen kunnen omgaan met kaart en atlas als belangrijke hulpmiddelen om de resultaten van hun zoektocht in beeld te brengen.
Ruimtelijke samenhang Binnen elk stuk ruimte vinden we een groot aantal verschijnselen, aspecten en bestaansdimensies die elkaar wederzijds beïnvloeden. We spreken van ruimtelijke samenhang. De verschijnselen kunnen heel divers zijn en hun onderlinge samenhang is ogenschijnlijk heel diffuus en complex. Om een ordening te kunnen aanbrengen in al die verschijnselen gebruiken we een leerstofordeningsmodel. Dit model is gebaseerd op het oorspronkelijk door de Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) ontwikkelde model voor sociale wereldoriëntatie. Binnen elke ruimtelijke eenheid onderscheiden we zes verschillende bestaansdimensies. We spreken van de natuurlijke, economische, sociale, culturele, politieke en historische dimensie in een ruimtelijke context. De ruimte om ons heen is grotendeels ingericht door een samenspel van al deze dimensies. Per gebied kan de nadruk echter verschillen: op een bedrijventerrein zal de economische dimensie overheersen en in een bosgebied de natuurlijke dimensie. Maar in een oud stadscentrum werken de economische, sociale, culturele en historische dimensie heel sterk op elkaar in. In Geobas 4 ligt in elk hoofdstuk het accent op (een) bepaalde bestaansdimensie(s).
© Noordhoff Uitgevers bv
220623_GEO_HL_4.indd 12
27-04-2009 10:10:33
