Alcoholproductie in Limburg Een economische schets van de sector van bier, wijn en jenever

Alcoholproductie in Limburg Een economische schets van de sector van bier, wijn en jenever Yves Houben, september 2008

Dit artikel wenst een beeld te schetsen van de sector van de productie van alcoholische dranken in Limburg, met aandacht voor bier, wijn, jenever/likeuren en andere alcoholische dranken. Aan de basis van dit artikel ligt geen exhaustief wetenschappelijk onderzoek, maar wel een eerste verkenning van de socio-economische kenmerken van de ruime sector, zowel qua productie en tewerkstelling als wat betreft evoluties, trends en innovaties. Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Limburgse producenten, Limburgse diensten voor toerisme en verschillende belangenverenigingen via schriftelijke consultatie en via persoonlijke gesprekken.

0. Limburgse alcohol in historisch perspectief Alhoewel dit onderzoek zich richt op drie totaal verschillende alcoholische producten, zijn er heel wat parallellen te trekken tussen de ‘deelsectoren’, zoals zal blijken uit de rest van dit artikel. Ter inleiding is het echter ook interessant om te duiden dat bieren, wijnen en sterke dranken in elkaars verlengde liggen - zonder hierbij een volledige geschiedkundige beschrijving na te streven. In de Middeleeuwen werden Bourgondische wijnvaten per schip aangevoerd naar Maastricht, en vertrokken van daaruit via paard en kar langs de heirbaan door de Demervallei naar Antwerpen. Vermits deze transporten met paard en kar niet in één ruk konden gebeuren, werden rustlocaties voor dagreizen uitgestippeld langsheen de route: Maastricht, Bilzen, Hasselt, Diest, Aarschot, Lier, Antwerpen. Op de tussenstops gebeurde telkens een controle van de wijnen in vaten, gelet op het door elkaar schudden tijdens het transport. Slechte wijnen werden op de rustplaatsen achtergelaten, alwaar ze aan verdere branding/distillatie onderworpen werden. Op deze manier ontstond op lokale plaatsen een nieuwe markt van gebrande wijnen. Op lokaal niveau werd er ook bier gebrouwen - in hoofdzaak onder invloed van geestelijken en monniken, maar ook in burgerbrouwerijen, waarbij er lokaal geëxperimenteerd werd om dranken te ontwikkelen op basis van lokale kruiden zoals koriander, alsem, gentiaanwortel, jeneverbes, …. Het kookproces maakte bier bovendien kiemvrij, zodat dit een veilig alternatief voor vervuild water bleek. Bieren die verzuurden werden eveneens aan distillatie onderworpen, zodat ook van ook van gebrande granen een gebrande wijn, oftewel ‘moutwijn’ geproduceerd werd.

1

In de rustplaats Hasselt ontstond hieruit niet alleen een industrie van stokers en brouwers, maar ook een hele belendende industrie. Enkele voorbeelden: het graanafval na het stookprocédé werd gebruikt om runderen (ossen) en varkens vet te mesten. De vestgemeste beesten gingen naar slachthuizen. De mest werd gebruikt voor de bemesting van heiden in Genk en Zonhoven, die daardoor ontwikkeld konden worden tot weilanden (dikwijls in bezit van de stokers Fryns en Severy). Op deze weilanden werden koeien gezet, die op hun beurt zorgden voor melk - een basisproduct voor de ontwikkeling van de Hasseltse boter en de opstart van de boterveiling in Hasselt. Een ander gedeelte van de mest werd ook weer gebruikt om de granen te bemesten, waardoor er ook een return was naar de eigen ingrediënten voor de jenevers. De runderen en varkens die niet in het slachthuis belandden, kwamen terecht in vilderijen of werden verwerkt in de gelatinefabriek. Voor de verpakking van de jenevers in kruiken ontstonden ook keramiekproducenten, die ook specifieke borden ontwikkelden en voor een heel eigen Hasselts keramiek zorgden. De suikerfabriek leverde vloeibare suikers voor likeuren; de verharde suikers gingen op hun beurt naar de bakkers en zorgden voor de typische Hasseltse speculaas… Belangrijk is dat al deze activiteiten in handen bleven of aangestuurd werden door de stokerijen. De productie van alcohol - met als concreter voorbeeld de jeneverstokerij in Hasselt - is in het verleden een belangrijke kiem geweest voor de verdere economische ontwikkeling. Als in de rest van dit artikel blijkt dat de alcoholische drankensector op dit moment in Limburg relatief weinig mensen tewerkstelt, of dat de sector gekenmerkt wordt door een dalend drankverbruik - is het evenwel van belang om het ruimere kader te zien, met een hele historische en maatschappelijke evolutie. Het verdwijnen van heel wat activiteiten en bedrijven in de sector brengen ook het verdwijnen van een hele geschiedenis en een cultureel-economisch erfgoed met zich mee.

2

1. Enkele cijfergegevens Tewerkstelling in de sector Op basis van de officiële RSZ-statistieken, telde Limburg op 31.12.2006 in de NACE-sector 15.9 Vervaardiging van dranken 955 loontrekkende tewerkstellingen. Hiervan werken 685 personen in deelsectoren die met alcoholische dranken te maken hebben. In heel de sector van voeding en dranken in Limburg werkten op dat ogenblik 5.987 personen. In vergelijking met 2004 is er een lichte achteruitgang in de drankensector van 968 naar 955 tewerkstellingen (-1,3%). Limburg

31.12.2006 Vestigingen

M

V

T

15.91 Vervaardiging Gedistilleerde alcoholische dranken

2

20

5

25

15.92 Productie Ethylalcohol door gisting

0

0

0

0

15.93 Vervaardiging Wijnen

0

0

0

0

15.94 Vervaardiging Cider en andere vruchtenwijnen

1

124

35

159

15.95 Vervaardiging Andere niet-gedistilleerde gegiste dranken

0

0

0

0

15.96 Vervaardiging Bier

6

440

61

501

15.97 Vervaardiging Mout

0

0

0

0

15.98 Productie Mineraalwater en frisdranken

2

241

29

270

11

825

130

955

9

584

101

685

15.9 Totaal Productie van dranken Totaal enkel alc dranken Totaal voeding en dranken Totaal RSZ-tewerkstelling

410

3.691

2.296

5.987

20.060

146.043

116.116

262.159

Bron: RSZ, eigen verwerking Vlaanderen


M

V

T


4

24

13

37


1

9

6

15


1

0

0

0


1

124

35

159


1

0

1

1


65

3.435

596

4.031


4

112

20

132


15

2.076

323

2.399

15.9 Totaal Productie van dranken

92

5.780

994

6.774

Totaal enkel alc dranken

77

3.704

671

4.375

Totaal voeding en dranken Totaal RSZ-tewerkstelling

3.848

39.813

23.875

63.688

154.956

1.138.718

947.598

2.086.316

Bron: RSZ, eigen verwerking In vergelijking met Vlaanderen kent Limburg een beperkt aandeel qua vestigingen/producenten (11 op 92 in de totale drankensector (11,9%); 9 op 77 in de alcoholische dranken (11,7%)), waarbij vooral het beperkte aandeel van de vervaardiging van bier opvalt: Limburg telt slechts 6 RSZ-vestigingseenheden, terwijl Vlaanderen er 65 telt. Voor het overige valt op dat de enige producent van cider en andere vruchtenwijnen in Vlaanderen in de provincie Limburg gevestigd is, en dat de helft van de Vlaamse producenten van gedistilleerde alcoholische dranken (2 op 4) in Limburg liggen. Limburg telt ook geen enkele mouterij.

3

Qua tewerkstellingen kent Limburg een aandeel van 955 op 6.774 in de totale Vlaamse drankensector (14,1 %) en van 685 op 4.375 (15,7 %) in de alcoholische drankensector. In Vlaanderen evolueerde de tewerkstelling in de drankensector tussen 2004 en 2006 van 7.070 naar 6.774 tewerkstellingen (-4,2%). België



M

V

T

10

34

17

51


1

9

6

15


1

0

0

0


6

216

65

281


1

0

1

1


99

4.726

760

5.486


7

148

27

175

28

3.400

691

4.091

15.9 Totaal Productie van dranken

153

8.533

1.567

10.100

Totaal enkel alc dranken

125

5.133

876

6.009


Totaal voeding en dranken Totaal RSZ-tewerkstelling

5.842

56.583

32.651

89.234

263.634

1.972.688

1.684.562

3.657.250

Bron: RSZ, eigen verwerking De totale drankensector kende in België een evolutie van 10.621 tewerkstellingen naar 10.100 (-4,9%) tussen 2004 en 2006. In vergelijking met heel België kent Limburg een aandeel qua vestigingen/producenten (11 op 153 in de totale drankensector (7,2%); 9 op 125 in de alcoholische dranken (7,2%)), waarbij opnieuw het beperkte aandeel van de vervaardiging van bier opvalt: Limburg telt slechts 6 RSZ-vestigingseenheden, terwijl België er 99 telt. Qua tewerkstellingen kent Limburg een aandeel van 955 op 10.100 in de totale Belgische drankensector (9,5 %) en van 685 op 6.009 (11,4 %) in de alcoholische drankensector.

Qua zelfstandigen geven de RSVZ-cijfers een aantal van 10 zelfstandigen op 31.12.2006 aan in de volledige sector 15.09 Productie van dranken (dus inclusief mineraalwater en frisdranken). Dit cijfer kan niet verder uitgesplitst worden naar deelsectoren die al dan niet met alcohol te maken hebben. Op 31.12.2007 is het aantal zelfstandigen in de totale drankensector gedaald tot 6.

De Unie van Belgische Brouwerijen maakt op basis van de directe tewerkstelling van de brouwerijsector (brouwerijen + mouterijen) ook een projectie naar de indirecte tewerkstelling die hiermee gemoeid is: de Unie vertrekt van cijfers voor 2006, met een direct tewerkstellingscijfer in de brouwerijsector van 6.025 personen. Voor de indirecte tewerkstelling zijn links te leggen naar toeleveringsbedrijven, bierhandelaars, de grootindustrie, de transportsector, …. De totale indirecte tewerkstelling wordt geraamd op ca. 69.450 personen. Stroomopwaarts wordt gerekend op 23.450 tewerkstellingen - één arbeidsplaats in de brouwerijnijverheid komt overeen met 4 banen stroomopwaarts in de economie. Stroomafwaarts wordt gerekend op ca. 46.000 indirecte arbeidsplaatsen. Wat de horeca betreft is er een daling van de tewerkstelling die het sterkst uitgesproken is voor de drankgelegenheden. Voor de wijnen jeneverproductie zijn niet direct gelijkaardige projecties naar indirecte tewerkstelling beschikbaar.

4

Aantal bedrijven in Limburg De bovenstaande RSZ-cijfers geven een correcte weergave van de loontrekkende werkgelegenheid in de sector, maar zorgen tegelijkertijd ook voor een onderschatting van het aantal bedrijven of organisaties die met de productie van alcoholische dranken in Limburg bezig zijn - vanuit commercieel oogpunt als werkgever of in beperkte mate als zelfstandige, maar veel meer als amateur-liefhebber. Zeker bij de huidige wijnbouwers kunnen we een onderscheid maken tussen grote individuele wijnboeren enerzijds en heel wat hobbyisten anderzijds. Vanuit een inventaris van diverse bronnen (Bedrijvendatabank VLAO, navraag bij overkoepelende verenigingen en gegevens van Toerisme Limburg en de Provincie Limburg m.b.t. ambachtelijke bedrijven) komen we tot onderstaand overzicht. Dit overzicht is niet volledig, maar geeft wel een indicatie van de activiteiten in de sector.

Productie van bier

Aantal

Overzicht

7

Kasteelbrouwerij De Dool / Ter Dolen (Houthalen-Helchteren) Brouwerij Alken-Maes (Alken) Brouwerij van Kerkom (Sint-Truiden) Brouwerij Martens (Bocholt) Brouwerij Sint-Jozef (Bree) St Benedictusabdij De Achelse Kluis (Hamont-Achel) Jessenhofke (Kuringen - Hasselt)

Productie van wijn

12+

Wijndomein Aldeneyck (Maaseik) Wijnkasteel Genoelselderen (Riemst) Pomoenologisch Onderzoekscentrum - Kelder I genne Pley (Voeren) Domein Cohlenberg (Borgloon) Wijngaard Karthuizerhof (Kortessem) - gestopt per 01.07.2008 Wijngaard ‘d Wijngaerd Velt (Sint-Truiden) Wijnhuis Hoogveld (Kinrooi) Wijnmakerij Huize Timmermans (Dilsen-Stokkem) Clos d’Opleeuw (Borgloon) Domein Schorpion (Kortessem) Domein Pirar (Borgloon) Wijndomein Pietershof (Voeren) En daarnaast nog tientallen amateur-wijnbouwers

Productie van jenever of likeur

9

Graanstokerij Wissels (Hasselt) Distillery Massy (Houthalen-Helchteren) Nationaal Jenevermuseum (Hasselt) Jenevers Fryns (Hasselt; productie momenteel in Gent) Konings-Smeets (Zonhoven) Sodiko (Diepenbeek) Tonio Idea (Bilzen) Ets Marc Schleck (Sint-Truiden) Distilleerderij Leukenheide (Hechtel-Eksel)

Andere alcoholische dranken

…

Meerdere producenten en handelaars van artisanale alcoholische dranken in Limburg: deels vanuit eigen productie, of op basis van aangekochte alcohol: o.m. Edel Williabamps (Sint-Truiden), Marie-Thérèse Delicatessen (Gingelom), Paardenmelkerij Ulenaers-Bloemen (Peer), Geitenboerderij Holhoornhoeve (Peer), Blueberry Fields bvba (Beringen), Blauwe Bessenkwekerij (Meeuwen-Gruitrode), Tievishoeve (Opglabbeek), …

Totaal

28+

Bron: VLAO, Toerisme Limburg, Provincie Limburg, Nationaal Jenevermuseum, eigen verwerking

5

Qua spreiding van de bedrijvigheid binnen de provincie merken we het volgende op: Voor bier is er een relatieve spreiding over Noord-Limburg (3 producenten), Midden-Limburg (2 producenten) en Haspengouw (2 producenten; met evenwel Alken-Maes als grootste producent t.o.v. de andere 6 middelgrote of kleine brouwerijen in Limburg). Voor wijn is er - rekening houdend met geschikte gronden en klimatologische eigenschappen - bij de 12 benoemde producenten een overwicht van Haspengouw-Voeren (9 wijnbouwers), maar ook een niet te verwaarlozen aanwezigheid in het Maasland (3). Op het vlak van jenever en likeuren is er logischerwijze een zwaartepunt in en rond Hasselt (incl. ZonhovenHouthalen-Helchteren) (5), maar zien we daarnaast ook activiteiten doorheen de provincie (4).

Productiecijfers Op het vlak van productie- en omzetcijfers kunnen er geen globale Limburgse cijfers naast elkaar gelegd worden voor het totaalpakket aan bier-wijn-jenever-likeuren omwille van verschillende redenen: omdat er geen gecoördineerde cijfers voor deze diversiteit aan dranken beschikbaar zijn, omdat deze niet altijd op het niveau van Limburg verwerkt worden, en omdat er ook op zoveel verschillende locaties productie gebeurd door kleinere amateur-producenten. Via een eigen bevraging bij de gekende Limburgse producenten werden wel een aantal indicatieve cijfers verzameld, maar deze worden hier niet weergegeven omdat ze geen volledig beeld van de Limburgse sector kunnen schetsen. Voor de Limburgse cijfers werden ook twee overkoepelende organisaties, te weten de Unie van Belgische Brouwers en de Belgische Federatie van Wijn en Gedistilleerd, gecontacteerd, maar van hen werd geen directe informatie bekomen. De onderstaande cijfers zijn dan ook gebaseerd op algemeen beschikbare gepubliceerde data op het internet en in publicaties/naslagwerken. Bier Aantal actieve

Productie

Bierimport per

Bierexport per

Verbruik

brouwerijen

1.000 hl

per

1.000 hl

1.000 hl

1.000 hl

in

Verbruik

capita (liters)

per

1900

3.223

14.617

149

5

14.761

221

1920

2.013

10.408

201

47

10.562

143

1950

663

10.140

97

5

10.232

118

1980

143

14.291

969

2.315

12.945

131

2000

113

14.734

804

5.474

10.064

99

2006

115

18.311

1.171

10.112

9.370

89

2007

115

18.565

1.169

10.597

9.137

86

Bron: Unie van Belgische Brouwers, eigen verwerking In 1900 kenden België nog 3.223 brouwerijen. De dalingen van het aantal actieve brouwerijen na de twee wereldoorlogen zijn opmerkelijk. Dit valt te verklaren door het feit dat de koperen ketels, het materiaal en het wagenpark tijdens de oorlog opgeëist werden. Bovendien waren tijdens de oorlogen de grondstoffen ook schaars, waardoor er veelal geen activiteit mogelijk was. Vandaag de dag zijn er nog 115 actieve brouwerijen in België. Vele kleine brouwerijen, meestal familiebedrijven, zijn verdwenen of opgekocht door de grotere. De bierproductie in België doorheen de 20e eeuw bleef - afgezien van productiedalingen na de wereldoorlogen - relatief stabiel; vanaf 2000 is er wel een gestage stijging tot meer dan 18,5 miljoen hectoliter.

6

Opmerkelijk is dat in 2007 meer dan de helft (57%; oftewel ruim 10,6 van de geproduceerde 18,5 miljoen hectoliter) van de Belgische bierproductie uitgevoerd werd. In vergelijking met 2000 is dit een verdubbeling. In vergelijking met 1980 is dit zelfs een vervijfvoudiging. De Unie van Belgische Brouwers wijst in de publicatie van de jaarcijfers 2007 evenwel op de zorgwekkende toekomst van de Belgische brouwerijsector, aangezien de bierconsumptie in België blijft dalen. Dit kan heel wat gevolgen hebben voor de levensvatbaarheid van de kleine brouwerijen, voor de diversiteit van de betrokken bieren en zelfs, op termijn, op de reputatie van de Belgische bieren in het buitenland. België wordt in toenemende mate afhankelijk van de export om een zekere groei in de productie te behouden aangezien de interne markt verzwakt. De doelstelling van de Belgische Brouwers is de binnenlandse bierconsumptie te stabiliseren door een gevarieerd en kwalitatief hoogstaand aanbod binnen en buiten de landsgrenzen te blijven aanbieden. De buitengewone diversiteit van de Belgische bieren en dranken is evenwel uniek in de wereld. Door het toenemend internationaal succes van deze producten nog verder uit te bouwen en door beter op de binnenlandse vraag in te spelen, hebben de Belgische producenten tot op zekere hoogte hun toekomst zelf in handen. Wijn Oogstjaar

Hageland

Haspengouw

Heuvelland

Côtes de

Vin

de

Vlaamse

Belgische

Sambre

pays des

Landwijn

Tafelwijn

et Meuse

Jardins

Totaal

Wallonie 2005

Opp

13,41

20,26

3,06

6,44

4,38

6,84

10

64,39

40.260

74.144

9.825

34.789

14.350

21.173

20.000

214.541

16,85

18,27

5,51

8,33

5,95

6,99

10

71,91

45.997

68.920

12.882

32.510

15.101

25.146

20.000

220.556

(ha)) Prod (liter) 2006

Opp (ha)) Prod (liter)

2008

Opp

(schatting)

(ha))

85,41

Prod

301.445

(liter)

Bron: De Wijnbouw in België en de relatie met het toerisme, Henri Steyaert, op basis van gegevens FOD Economie In de totale wijnbouwoppervlakte in België heeft Haspengouw in 2006 een aandeel van 25,4% (18,27 ha op 71,91). In de productie bedraagt het aandeel van Haspengouwse wijn 31,3% (68.920 op 220.556 liter). In vergelijking met 2005 kende Haspengouw in 2006 een achteruitgang omwille van het wegvallen van een aantal beschikbare oppervlakten. Voor 2008 wordt een stijging geprojecteerd in alle Belgische gebieden voor wat betreft de oppervlakte en de productie. Jenever/likeuren Voor de productie van jenever en likeur werden geen gecoördineerde cijfers verkregen.

7

Verbruikscijfers Evolutie van de drankconsumptie in België Bier

Water

en

Wijn

limonade

en

Alcohol

schuimwijn

(20-100% vol)

In hl

In liter per

In hl

In liter per

capita

In hl

In liter per

capita

In hl

capita

In liter per capita

1970

12.780.674

132

7.496.691

77

1.256.934

13

127.610

1,3

1980

12.945.253

131

11.522.498

117

2.027.957

21

233.831

2,4

1990

12.036.828

121

18.362.442

185

1.837.000

18

119.674

1,2

2000

10.064.401

99

24.010.183

234

2.153.211

21

123.467

1,2

2005

9.474.652

91

26.840.000

257

2.550.852

24

128.652

1,2

2006

9.369.937

89

26.805.000

255

2.623.400

25

128.407

1,2

2007

9.136.875

86

26.390.000

249

2.624.917

25

128.578

1,2

Bron: FOD Economie, Unie van Belgische Brouwers, eigen verwerking Hoewel bier in 2007 met een consumptie van 86 liter per inwoner op jaarbasis de meest geliefde alcoholische drank blijft, gaat haar positie er jaar na jaar op achteruit. In 1970 werd nog gemiddeld 132 liter bier per jaar per persoon gedronken. Het verbruik van wijn kent door de jaren heen een groei, en is de laatste jaren gestabiliseerd op ongeveer 25 liter wijn per inwoner per jaar. De sterke alcoholische dranken kennen eveneens een stagnatie op ca. 1,2 liter per inwoner op jaarbasis. Dit evenwicht in de sterke dranken wordt in de hand gewerkt door een dalend verbruik van o.m. graanjenevers, maar tegelijkertijd een stijging van fruitjenevers. De daling in het alcoholverbruik is uiteraard een algemeen maatschappelijke trend, met twee tendensen in de preventie van alcoholmisbruik: enerzijds de zachte, positieve weg om het matig drankgebruik te promoten, en anderzijds de hardere, repressieve weg met strengere wetgeving en etikettering. Opmerkelijk is de stijging van het verbruik van waters en limonade door de jaren heen: tussen 1970 en 2000 was er een verdrievoudiging van het verbruik, van 77 tot 234 liter per inwoner. Ook na 2000 kende deze sector nog een groei in het verbruik, met een stabilisering rond de 250 liter per inwoner in de laatste jaren. Voor een meer gedetailleerde uitsplitsing van het drankverbruik in België, met eveneens cijfers voor koffie, thee, melk en vruchtensappen, wordt verwezen naar de FOD Economie. Interessant is ook een overzicht van de uitgaven per huishouden aan dranken (uitgedrukt in euro’s). Dranken Koffie Thee, kruidendrank, cacao

1978-1979

1987-1988

93,48

76,87

2000 73,03

2005 73,06

2006 75,56

6,20

9,15

11,73

13,96

14,40

Alcoholvrije dranken (incl. water/frisdrank)

97,08

172,93

267,01

335,51

330,57

Sterke drank

72,81

52,28

51,64

52,74

59,23

Wijn en aperitieven (max. 23 graden)

84,11

139,37

254,41

302,37

336,01

Bier

83,94

76,18

98,91

104,33

117,95

427,62

526,77

756,72

881,97

933,74

Totaal uitgaven aan dranken

Bron: FOD Economie De top 3 van dranken waaraan het meeste geld wordt uitgegeven wordt gevormd door wijnen en aperitieven, alcoholvrije dranken en bieren. Zeker voor de alcoholvrije dranken wordt de toename van de uitgaven tussen 1978-1979 en 2006 sterk verklaard door de exponentiële toename van het verbruik van waters en frisdranken. Wat het wijnverbruik betreft, wordt de stijging deels verklaard door het toenemend verbruik, maar ook deels doordat er in het verbruik ook meer duurdere en ‘betere’

8

wijnen gekocht worden. Vanuit meer smaakervaring en de beschikbaarheid van een ruimer palet aan wijnen besteedt de consument ook meer middelen aan wijnen uit andere prijscategorieën. Voor de uitgaven aan bier geven de stijgende cijfers aan de ene kant de prijsstijgingen voor dit product weer (veroorzaakt door stijgingen in de grondstofprijzen, in energie, milieu-investeringen en materiaal zoals glas), maar reflecteren ze aan de andere kant ook hier een meeruitgave door de aankoop van andere bieren dan pils: de verkoop van speciaalbieren zit in de lift, met een consument die bereid is om meer te betalen voor deze specialere smaken. De Belgische brouwers prijzen bier in al hun communicatie aan als een gezelligheidsfactor en sociaal bindmiddel. Geregeld wordt er dan ook gepeild naar de mening van de Belg over bier. Bij een bevraging van het Beer & Society Information Center in 2006 onder 6.700 respondenten werd aangegeven dat bier bij uitstek dé verfrissende feestdrank onder vrienden is, maar ze zijn zich er tegelijkertijd van bewust dat je er met mate van geniet. Bier geniet de voorkeur op café, op stap en tijdens familiefeesten, terwijl op restaurant en recepties respectievelijk wijn en champagne verkozen wordt als geliefde drank. Thuis kiest men voor bier als verstrooiing (bij de buis, als er bezoek is) en bij de maaltijd drinkt men liever iets alcoholvrij. Maatschappelijke veranderingen, aanpassingen in consumptiegewoonten en de daling in het horecabezoek spelen in dit opzicht echter een belangrijke rol. Dit valt vooral op wanneer we het dalend bierverbruik van naderbij uitsplitsen naar horeca en distributie: tussen 1997 en 2007 daalde de bierverkoop in de horeca met 9,62% van 5,18 miljoen hl naar 4,68 miljoen hl), terwijl het thuisverbruik (via aankoop in de distributie) slechts met 1,67% steeg (van 4,38 miljoen hl naar 4,45 miljoen hl, met zelfs een daling tussen 2006 en 2007…). Bier is en blijft dan wel een populaire drank, maar het thuisverbruik kan het horecaverbruik niet ten volle vervangen. In dit kader wordt door veel producenten ook gewezen op het sociale belang van cafés in de samenleving: voor het onderhouden van menselijke contacten, maar ook voor het onderhouden van de Bourgondische cultuur.

9

2. Limburgse producten en specialiteiten Limburgse producten Het overzicht van de Limburgse actieve bedrijven geeft al een indicatie dat er heel wat specifieke Limburgse bieren, wijnen, jenevers en likeuren op de markt zijn. Dit rapport geeft geen volledig overzicht van al deze producten, maar wil in de verdere onderdelen wel stil blijven staan bij enkele vermeldenswaardigheden m.b.t. specifieke producten. Ondanks het feit dat het aantal producenten van alcoholische dranken in Limburg vrij beperkt is, bestaat er wel een gigantisch aanbod aan producten en smaken. Op het vlak van bieren voorzien de slechts 7 producenten Limburg van een volwaardig gamma aan bieren. Binnen de samenwerking van 4 Limburgse brouwers als Glimburger (zie verder bij samenwerkingsverbanden) alleen al is er een complementair aanbod van 23 verschillende bieren, waaronder een erkend abdijbier. Tel daar nog de trappisten van Achel, het biologisch bier van Jessenhofke en de bieren van Alken-Maes bij en we praten over heel wat uiteenlopende droge kelen die gesmeerd kunnen worden. Bij de wijnboeren worden in iedere wijngaard verschillende druivenrassen geteeld, die op hun beurt ook weer tot verschillende wijnvariëteiten leiden. Limburg kent de gecontroleerde oorsprongsbenadering (AOC) voor Haspengouwse wijn, maar daarnaast worden ook heel wat andere experimenten met fruitwijnen op de markt gebracht. Ook de Belgische mousserende kwaliteitswijn wordt in Haspengouw geproduceerd. Wat sterke dranken betreft is de naam van Limburg momenteel uiteraard verbonden aan de Hasseltse jenever. Daarnaast worden er echter ook nog heel wat andere specialiteiten geproduceerd: op basis van lokale vruchten met zelfs een Zepperse Poire Williams - en verschillende artisanale verwerkingsprocessen bestaat er een uitgebreid gamma aan jenevers, likeuren en brandewijnen. Rekening houdend met het dalend drankverbruik is het voor de kleine producenten niet altijd makkelijk om zich naast de grote producenten te handhaven. De kleinschaligheid biedt soms ook mogelijkheden om flexibel, op maat een persoonlijke service te bieden aan klanten, en zo - kleinere - hoeveelheden indien nodig met een gepersonaliseerd etiket te ontwikkelen. De basis van een dergelijke flexibiliteit ligt echter altijd wel in kwalitatieve producten. Naast het bestaande aanbod van de producenten, heeft quasi elke gemeente of een gemeentelijke trekpleister een eigen drank - meestal een jenever of likeur, in mindere mate soms een bier - op de markt met een eigen naam. Deze gemeentelijke producten worden in hoofdzaak ontwikkeld binnen Limburg (wat jenevers betreft door distilleerderij Leukenheide of Massy), maar zijn soms ook van buiten de provincie afkomstig. De tabel hieronder kan net zoals het overzicht van de producenten onmogelijk volledig zijn, maar geeft evenwel aan welke creativiteit aan producten met hun eigen naam er zoal bestaat… Toerisme Limburg beschikt over een uitgebreider overzicht aan streekproducten binnen de provincie. Gemeente

Specialiteit

Beringen

Berings Hartje, Beringse Borrel, Berrings Koolputterbier

Bilzen

Biesenborrl, Bilzerse Borrel, Perepritser, Bilzers dreupke, Bilzers Aperitiefke, Bertikkia-Lepke, Beverst Drupke

Bocholt

Boggeter Borrel

Borgloon

Hoeperbier, echte Loonse appejenever, El-Santé aardbeienjenever

Bree

Itterke

Diepenbeek

Aonjaoger bier, Ne Stroese, Piepelke

Dilsen-Stokkem

Keiköpke

Genk

Heimaaier

Gingelom

De Chokier bier

10

Halen

Halens Helmpje, Reinvoartjen

Hasselt

Graanjenever, Belegen graanjenever, Elixir, Oranjebitter, Dikkenekbier

Hechtel-Eksel

Hechtelse Heidebitter, Elixir de Spikelspade, jenevers Distilleerderij Leukenheide

Herk-de-Stad

Krikse Vuur

Herstappe

Jan Zonder Vrees bier

Heusden-Zolder

Gagelborrel, Koolputterke, Boterjaan, Grappy

Houthalen-Helchteren

Heeborrel, jenevers Distillery Massy

Kinrooi

Meuledröpke, Bieëselaer bier

Kortessem

Boes bier, Eppelke, Likker

Lanaken

Woalbertineke, Broeder Bertus, Lanaker Advocaat

Leopoldsburg

Kampse Borrel

Lommel

Klotsenbosjenever en -likeur

Lummen

Kastelenborrel, Sint-Willibrosdusborrel

Maaseik

Eyckedröpke, Oterke

Maasmechelen

Elzebitter

Meeuwen-Gruitrode

Bratselèrke

Neerpelt

Neerpelter Geneverke, Poermenneke, Neerpelter Drupke

Nieuwerkerken

Nieuwerkerkse Perenjenever

Opglabbeek

Braambierke

Peer

Peerder Drepke

Riemst

Grottenbier, Riemster Dröpke, Bloody Lawfeld

Sint-Truiden

’t Truieneerke, Edel Williabamps, fruitjenevers Schleck

Tessenderlo

Bosborrel

Tongeren

Caesaar’ke

Voeren

Voerdrupke sleedoornjenever, Rick’s Bier

Wellen

’t Wellens Bokkenreydertje

Bron: Toerisme Limburg, eigen bevraging Limburgse gemeentelijke Diensten voor Toerisme (respons: 33/44 gemeenten) Het voordeel van het grote en verscheiden aanbod is dat de koepelproducten zoals jenever en bier hiermee zeker een goede promotie kunnen krijgen, aangezien het kennismakingsaanbod groot genoeg is voor ieders gading. Het nadeel is dat de consument geen overzicht meer kan bewaren over het juiste aanbod in de markt…. Een instap of kennismaking via zoetere varianten geeft niet altijd de juiste indruk van het hele gamma aan smaken van een bepaald product. Een Hasseltse graanjenever kan onmogelijk vergeleken worden met een zoete fruitjenever. Wat bieren betreft, komen ook heel wat bieren op de markt onder een andere naam als een ‘etiketbier’ (vb. als huisbier van een café - in Martens-cafés kan dikwijls de Sezoens Quatro onder een huisnaam verkocht worden). Ook deze etiketbieren vergroten het aanbod aan bieren en de mogelijkheid voor een kennismaking met ‘nieuwe producten’, maar creëren op hun beurt ook weer onduidelijkheid over het hoofdaanbod, en stichten soms verwarring of een overaanbod voor de consument.

Niches en specialisaties De kleine lokale producenten zijn dikwijls ook enkel lokaal of regionaal in de markt aanwezig. Brouwerij Sint-Jozef is prominent aanwezig in een tweehonderdtal horecazaken binnen een straal van 20 kilometer rond Opitter-Bree. Bink is een bier dat uitgesproken bekend is in en rond Sint-Truiden, maar over het algemeen weinig bekendheid geniet in het noorden van de provincie.

11

Brouwerij Martens bestaat in 2008 precies 250 jaar, maar geniet op zich weinig algemene bekendheid voor haar huismerken Martens Pils en Sezoens. Martens heeft zich ondertussen dan ook gespecialiseerd in het brouwen in maakloon voor privélabels van grote distributieketens zoals Aldi, Metro/Makro, Carrefour en Cora. Brouwerij Martens zet ook sterk in op export. Qua specialiteiten wordt zeker verwezen naar het bovenstaande overzicht van alle lokale producten, maar ook naar een paragraaf verderop over het gebruik van lokale en regionale grondstoffen in de productie van wijn, bier en jenever. Limburg is een fruitprovincie bij uitstek, en kent dan ook heel wat verwerkingsmogelijkheden van dit fruit - en haar afgeleide producten - in de alcoholische dranken. De in het kader van dit onderzoek gecontacteerde producenten geven ook aan dat ze investeren in kwaliteitsproducten. Kwaliteit en artisanale aanpak krijgt - zeker bij de wijnboeren - voorrang op meerproductie en meerverkoop. Op internationaal vlak is de distilleerderij Sodiko in Diepenbeek een nichespeler die op maat en op vraag van elke klant specifieke producten aflevert: Sodiko distilleert kruiden en vruchten en bottelt allerhande alcoholische dranken gaande van vodka, whisky tot gin en likeuren. Ook worden ciders en vruchtenwijnen - al dan niet vermengd met distillaten - en druivenwijnen gebotteld. Sodiko werkt hiervoor weliswaar met buitenlandse grondstoffen omwille van een concurrentiëlere internationale kostprijs. De producten worden onder diverse namen - van de klanten - in een zestigtal landen wereldwijd verkocht, zowel in de horeca als in de distributie. De volledige promotie en marketing wordt overgelaten aan de importeurs en distributeurs in verschillende landen. Vanuit Diepenbeek wordt evenwel wel actief actief meegewerkt aan de ontwikkeling van de producten - export is teamwork.

Kwaliteitslabels en erkenningen De voedingssector wordt de laatste jaren gekenmerkt door een toename van labels, die voor de consumenten en voor de producenten een aantal voordelen kunnen bieden: ze wijzen op kwaliteit, op herkenbaarheid, op versheid, op kenmerkende productiewijzen, …. Zoals hierna zal blijken, bestaat er evenwel een grote verscheidenheid aan labels. Voor de consument kan dit net meer verwarring creëren over de waarde van de verschillende labels; voor de producenten zijn aan het verkrijgen van deze labels heel wat administratieve en financiële verplichtingen verbonden. Naar aanleiding van het toekennen van een bepaald label krijgt de producent meestal wel verhoogde persaandacht, met als gevolg een verhoogde afzet - maar gelet op het diverse aanbod aan kwaliteitslabels is het niet zeker dat deze verhoging zich op langere termijn kan manifesteren. Algemeen: Streekproduct.be: Het Vlaamse Streekproductenlabel (ingevoerd door VLAM - Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing) wordt gehanteerd om producten te koppelen aan een streek: ofwel via het gebruik van lokale ingrediënten, ofwel via een streekgebonden bereidingswijze. Bij de Limburgse alcoholische dranken zijn er momenteel 5 erkende streekproducten: o Hasseltse graanjenever (Distillery Massy, Houthalen-Helchteren); o Limburgse appelwijn met druiven (Wijnhuis Timmermans, Rotem Dilsen-Stokkem); o Limburgse Heidebitter (Distillery Massy, Houthalen-Helchteren); o Zuid-Limburgse Schuimwijn (Domein Schorpion, Vliermaal-Kortessem); o Kempense Ale / Ops-Ale (Brouwerij Sint-Jozef, Opitter - Bree). Beschermde Oorsprongsbenadering (BOB): Het BOB-label geeft aan dat een product geproduceerd, verwerkt en bereid is binnen een bepaald geografisch gebied, en volgens een erkende en gecontroleerde traditionele werkwijze. Beschermde Geografische Aanduiding (BGA): Een product dat het BGA-label draagt moet minimaal één van de productie-, verwerking- of bereidingsstadia aan de geografische oorsprong toewijzen. Bovendien moet het product gekend zijn binnen een afgebakend geografisch gebied.

12

Gegarandeerde Traditionele Specialiteit (GTS): Een vermelding die niet verwijst naar de herkomst, maar met als doel de traditionele productsamenstelling of productmethode (unieke bereidingswijze) te benaderen. In de alcoholsector wordt dit label toegepast op bijvoorbeeld de bieren Faro, Lambiek, Gueuze, Kriek, Oude Kriek, Oude Gueuze. Limburg mist dergelijke regionale producten met een geografische/historische achtergrond. Distilleerderij Leukenheide heeft voor haar dennenappeljenever een apart FSC-label, van de Forest Stewardship Council, die streeft naar verantwoord bosbeheer wereldwijd. Dit label wordt normaal gezien in hoofdzaak toegekend aan houtproducenten, maar ook uitzonderlijk aan afgeleide producten, zoals dus ook een jenever van dennenappels…

Bier: Belgian Family Brewers: kwaliteitslabel voor Belgische familiaal gebrouwen bieren. De vzw BFB promoot de historische en onafhankelijke familiebrouwerijen die een werkelijke meerwaarde betekenen voor de identiteit en de authenticiteit van het Belgische Bierbrouwerijwezen. De leden van BFB brouwen minstens 50 jaar ononderbroken in België. Bovendien moet het bier ook uniek zijn op de markt, dus zonder etiketbier of onder een andere naam. In januari 2008 telde de Belgian Family Brewers 12 aangesloten Belgische brouwerijen. In totaal zouden zo een 40 brouwerijen in aanmerking komen om toe te treden tot de groep. Er zijn geen Limburgse brouwerijen lid. Erkend Belgisch Abdijbier: erkenningslabel van de Unie van Belgische Brouwers voor de bescherming van abdijbieren die een band hebben met een bestaande of niet langer bestaande abdij. In België waren in 2007 22 erkende abdijbieren. De Kasteelbrouwerij De Dool mag als enige Limburgse brouwerij het label van Erkend Belgisch Abdijbier dragen, voor de Ter Dolen Blond, Donker en Tripel. Dit label biedt zeker een meerwaarde naar prospecties bij horecazaken, maar ook voor de export. Belgian Beer Paradise: Label van de Unie van Belgische Brouwers, voor leden van de Unie. Authentic Trappist Product: België telt in totaal 12 trappistenkloosters: 6 voor mannen en 6 voor vrouwen. De 6 mannenkloosters dragen allemaal het trappistenlabel voor hun bieren: ze worden gebrouwen zonder winstoogmerk, ze brouwen om te kunnen voldoen in hun dagelijkse behoeften en de overige winst wordt geschonken aan het goede doel. Het gaat om de brouwerijen van Chimay, Orval, Rochefort, Westmalle, Westvleteren en het Limburgse Achel. Tussen de trappistenabdijen bestaat ook een samenwerking; de brouwerij van Achel onderhoudt ook contacten met de brouwerij van Westmalle op het vlak van onderzoek en ontwikkeling. Omdat er nog heel wat trappistenabdijen zijn in andere landen die nog geen brouwerij hebben, is het niet uitgesloten dat er in de toekomst nog een aantal trappistenbrouwerijen bijkomen. Wijn: In België bestaan er vier gecontroleerde oorsprongsbenaderingen (GOB, AOC in het Frans - Appellation d'Origine Contrôlée) voor wijn. Voor Haspengouw is er een ministerieel besluit van 6 januari 2000 houdende de erkenning van “Haspengouwse wijn” als kwaliteitswijn met gecontroleerde oorsprongsbenaming VQPRD. De andere oorsprongsbenaderingen bestaan er voor het Hageland, het Heuvelland en voor de Côtes de Sambre et Meuse. Bijkomend worden ook 2 landwijnen en mousserende kwaliteitswijn erkend. Bij Schorpion in Jesseren-Borgloon wordt Belgische mousserende kwaliteitswijn geproduceerd. Jenever: Mede op initiatief van de Belgische Federatie voor Wijn en Gedistilleerd (BFWG), in nauwe samenwerking met de European Spirits Organisation, werd de Europese Verordening 1576/89 ingevoerd, die voorziet in een wettelijke geografische bescherming voor de “jenever”-benamingen. Deze zijn nu voorbehouden aan producten die traditioneel en volgens een nauwgezette eisenbundel worden vervaardigd in Nederland, België en NoordFrankrijk. Specifiekere geografische aanduidingen, zoals Hasseltse Jenever, zijn expliciet als bijlage in de Verordening opgenomen, en dus voorbehouden voor producten die hun traditionele kenmerken verwerven in de genoemde, afgebakende regio. Het Hasseltse graanjenever van Distillery Massy draagt, zoals hoger vermeld, ook het Belgisch streekproductlabel.

13

3. Enkele marktgegevens Activiteiten en grondstoffen Zeker in de Limburgse wijnbouw is het duidelijk dat de grondstoffen ter plaatse geteeld worden: druiven als basis, maar zeker ook heel wat andere fruitsoorten (voornamelijk appelen) voor bijkomende verwerking. Bij de gebruikte druiven gaat het o.m. om Chardonnay, Kerner, Muller-Thurgau, Pinot Noir, Pinot Meunier, Rivaner, Auxerrois, … Qua appelen wordt er gebruik gemaakt van o.m. Jonagold, Boskoop, Jonathan, Bellefleur, Eisdener Klumpke, Court-pendu De volledige verwerking van de ingrediënten: van persen over het vinifiëren van de sappen en het gisten tot het bottelen en verkopen van wijnen gebeurt op de wijndomeinen. Heel wat wijnen worden op natuurlijke en ambachtelijke wijze (zonder filtering of ontzuring) gemaakt, met een verfijning door een evenwichtige menging qua smaak, geur en zuurtegraad. Alle bieren worden in de basis volgens hetzelfde principe gebrouwen: met water, hop en mout. Hop en mout worden aangekocht in binnen- of buitenland. Voor de aankoop van grondstoffen merken de kleine brouwerijen wel dat ze weinig onderhandelingsmarge hebben over de dagprijzen voor mout en hop in vergelijking met grote brouwerijen. Het water wordt door de brouwerijen waar mogelijk vanuit eigen voorraden opgepompt, en wordt zeker aan zuivering onderworpen indien nodig. Daarnaast worden waar mogelijk zeker lokale ingrediënten in de bieren verwerkt: de Bloesembink van de Brouwerij van Kerkom krijgt zijn specifieke smaak op basis van honing van Sint-Truiden en perensiroop van Vrolingen. De jenevers en likeuren zijn eveneens een ideaal product om lokale grondstoffen in te verwerken. Bij Distilleerderij Leukenheide worden de granen zelf gestookt en worden alle vruchten, groenten (tot en met witloof, tomaten, asperges, …) en kruiden vers - en sommigen dus seizoensgebonden - aangekocht om te verwerken in de distillaten voor alle dranken. Ook de verwerkte honing is zoveel mogelijk afkomstig vanuit Hechtel-Eksel en Noord-Limburg. Een voordeel van deze eigen verwerking is dat er een gedegen in-huis controle van in het begin kan gebeuren, en dat er voor de aanlevering van de basisdistillaten geen afhankelijkheid is van andere bedrijven. Vanuit de eigen grondstoffen ontstaan ook lokale specialiteiten: in Zepperen bij Sint-Truiden wordt de Edel Williabamps ontwikkeld, een Zepperse Poire Williams. De flessen worden aan de boom opgehangen, zodat de peer in de fles kan groeien. De alcohol wordt elders geproduceerd op basis van de eigen geteelde peren - eigen variëteit Bon Cretien Williams -, en wordt daarna terug ter plaatse gebotteld. Bij de blauwbessenplantage Schrijnwerkers in Meeuwen-Gruitrode vindt de teelt van de blauwe bessen plaats, en de verkoop van een alcoholisch eindproduct, maar gebeurt de alcoholische productie ook op andere locatie: het blauwe bessensap wordt gebruikt voor de aanmaak van een liquorette (productie in Nederlands-Limburg) en voor een wijn en een schuimwijn/secco (productie in Duitsland).

Distributie Distributie op lokaal/regionaal niveau Uit een eigen bevraging van de Limburgse producenten en van de Limburgse gemeenten in juli-augustus 2008 kwamen volgende lokale/regionale distributiekanalen naar voren: Directe verkoop op het eigen bedrijf/boerderij aan particulieren: is zeker iets wat van belang is voor de lokale wijnbouwers. De wijnproductie van de kleine wijnboer is dikwijls te beperkt en te artisanaal om dit in grote hoeveelheden te kunnen maken en te distribueren. Een aantal producenten zijn ook erkende hoeveverkooppunten, met ondersteuning vanuit de VLAM. Eigen vervoer door de producent.

14

Lokale handelaars en middenstanders: drankenhandels, wijnhandels en speciaalzaken in lokale producten. Deelname aan (vak- en toeristische) beurzen en proeverijen. Contacten van de producenten met restaurants. Eigen horeca: de brouwerijen van vb. Kerkom en Ter Dolen hebben een eigen horecazaak verbonden aan de brouwerij. Lekker Limburgs, Hasselt. Gemeentelijke toeristische infokantoren: afzonderlijk, of als onderdeel van geschenkpakketten en streekpakketten. Dikwijls als onderdeel van arrangementen: bezoek, rondleidingen en verkoop. Bezoekerscentra op gemeentelijk of regionaal niveau: vb. in het bezoekersonthaal Kattevennen/Europlanetarium heeft een ruim aanbod aan streekproducten. Musea: vb. het Vlaams Museum in Beringen, Maas- en Bezoekerscentrum De Wissen in Dilsen-Stokkem en uiteraard - het Jenevermuseum in Hasselt. Lokale cafés en horecazaken. Gebruik van websites voor internetverkoop Een permanente streekproductenmarkt, zoals in Sint-Truiden. Distributie kan dikwijls een probleem zijn voor kleine en middelgrote producenten, aangezien dit in eigen beheer - en soms ongecoördineerd - dient te gebeuren.

Een specifieke producent zoals Jessenhofke met haar biologisch bier, kan ook gebruik maken van een aantal biogroothandels in binnen- en buitenland om de producten te verdelen in België, Nederland en Frankrijk. Via drankenhandels wordt het bier ook - gegroepeerd met andere producten - geëxporteerd naar o.m. Denemarken en Italië. Vanuit de bevraging bij de Limburgse gemeenten wordt aangegeven dat de distributie van streekproducten een groot probleem is, waarbij een overkoepelende coördinatie van de provincie een belangrijke rol zou kunnen spelen. Heel wat producenten produceren momenteel in bijberoep en zijn niet altijd te bereiken. Bovendien worden er op verschillende locaties losse initiatieven genomen, waarbij de producenten te pas en te onpas gecontacteerd worden voor deelname aan opendeurdagen, “de week van …”, “de dag van …”, …. Belangrijk is een geïntegreerde en gecoördineerde aanpak, waarbij de producenten een degelijk distributiekanaal kennen, vanuit een provinciale samenwerking tussen toerisme, landbouw, economie en cultuur. Vanuit het provinciaal beleid wordt dan ook ingezet op de uitbouw van een gecoördineerd distributiesysteem voor hoeve- en streekproducten. Ter ondersteuning van de promotie van regionale producten moet er ook voor gezorgd worden dat cafés, restaurants en kleinhandelszaken er gedurende heel het jaar over kunnen beschikken. Dus niet alleen een paar maanden per jaar, zoals nu vaak het geval is. Voor het restaurantwezen en winkeliers is het ook interessant om meerdere producten uit het Limburgse aanbod in groep te kunnen aankopen, om zo efficiënt mogelijk de producten te kunnen bestellen en te gebruiken. In een recente analyse van de UHasselt (masterproef Bruno Deraedt en Tommy Vanspauwen) werd een onderzoek gevoerd naar de haalbaarheid om een wijncoöperatie op te starten in Haspengouw. Binnen de analyse werden volgende voordelen van een coöperatie vernoemd: Door de onderbezetting van machines en materiaal te verminderen, slaagt de coöperatie erin om tegen lagere kosten wijn te produceren. Investeringen worden niet langer door één wijnboer gedragen. De aankoopkosten van de wijnboeren verminderen, doordat er hoeveelheidskortingen verkregen kunnen worden. Door het creëren van een coöperatie zal men kwaliteitscontroles kunnen voeren, zowel tijdens het telen als tijdens de productie. Dit heeft als voordeel dat de wijnboeren een hogere prijs krijgen voor hun kwalitatief hoogwaardige druiven en dat de coöperatie voor haar kwaliteitswijn een hogere prijs kan verkrijgen bij de klanten. De wijnboeren hebben afzetzekerheid en weten op voorhand welke prijs ze zullen krijgen voor welke kwaliteit. Op basis van deze voordelen en een financiële analyse werd er besloten dat een wijnbouwcoöperatie in Limburg mogelijk is. Binnen de financiële analyse worden echter wel heel wat inspanningen van de respectieve wijnboeren en de ondersteuning van een kredietinstelling gevraagd om de coöperatie in de eerste jaren van de grond te krijgen.

15

Export De zware commerciële inspanningen van de grote brouwerijen op het vlak van export trekken de kleine en middelgrote brouwerijen mee omhoog, zodat ook de export van speciaalbieren stijgt. Zowat de hele wereld wilt steeds meer genieten van het Belgisch bier. De grootste afnemers van het Belgisch bier zijn Frankrijk, Nederland, Duitsland, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Concurrentieel staat België zeer sterk in vergelijking met de brouwerijen in de buurlanden. De Nederlandse brouwerijen - op de mondiale Heineken-groep na - hebben zware klappen gekregen tijdens de tweede wereldoorlog, en hebben deze minder goed verteerd dan de Belgische brouwerijen. De Duitse brouwerijen zijn gebonden aan het Reinheitsgebot met als gevolg dat ze beperkte mogelijkheden hebben om te brouwen volgens de smaak van de consument. De Fransen hebben zich meer toegespitst op wijn en hebben daarom een minder rijke biertraditie. Zowel de brouwerijen van Martens en Sint-Jozef kennen een belangrijk aandeel van de export in hun productie. Bij Martens bedraagt de export ruim 85% van de productie; Martens is prominent aanwezig in Duitsland en Centraal- en Oost-Europa, maar ook in China en Taiwan - met een specialisme in bier in plastic flessen. De brouwerij van Sint-Jozef exporteert ca. 20% van haar productie naar o.m. Madeira, Canada, Cambodja en Japan. Voor beide brouwerijen gaat dit in hoofdzaak om bieren die met een andere merknaam en etiket ginds op de markt wordt gebracht, volgens contracten met lokale producenten/brouwerijen. Investeren in het buitenland zelf is echter onbegonnen werk voor de kleinere producenten.

Promotie Eigen promotie-inspanningen van de producenten Uit een onderzoek van Henri Steyaert (masterproef toerisme) komt uit een bevraging van de wijnboeren het belang van promotie naar voren. Alle ondervraagde wijnboeren zijn zich bewust van het nut van reclame en beschikten over eigen promotiemateriaal: brochures, posters, vlaggen stickers, losse etiketten. De verspreiding van het promotiemateriaal gebeurt vooral ter plaatse (op het domein), op wijnbeurzen en via regionale toeristische infokantoren. Daarenboven wordt ook het belang van de geschreven en gesproken pers onderkend, waarbij de meeste producenten dikwijls eerder toevallig verzeild raken in publicaties of tv-programma’s. De aard van deze aandacht is meestal gericht op lifestyle en toerisme, zoals in weekendbijlagen van kranten of in algemene tijdschriften. Aanvullend bieden ook programma’s als Vlaanderen Vakantieland of lifestyleprogramma’s op lokale zenders een belangrijke meerwaarde. De bovenstaande promotie-elementen kwamen ook naar voren voor de producenten van bieren en jenevers. Uit de eigen contacten met de drankenproducenten blijkt tevens dat inspanningen in promotie moeilijk zijn voor kleine en middelgrote producenten, aangezien daar gigantisch veel geld mee gemoeid kan zijn. Volgende instrumenten kunnen zeker een meerwaarde bieden: Prominente aanwezigheid op het internet (indien mogelijk met een eigen webwinkel, maar zeker met een vermelding van de verkooppunten). Bedrijfsbezoeken en rondleidingen. De organisatie van eigen evenementen (vb. Binkfeesten in Kerkom, Ter Dolen Fietshappening, wijnfeesten in en rond wijnhuizen, …). Deelname aan beurzen en evenementen van anderen (vb. Weekend van de Belgische Bieren, Jeneverfeesten, Week van de Smaak, Dagen van de Limburgse hoeve- en streekproducten, Dag van het eetbare landschap, …). Ondersteuning van andere overkoepelende organisaties, regionale/lokale besturen en toeristische diensten (een aantal van deze elementen komen verderop ook terug): inspanningen voor de promotie van streekproducten (Toerisme Limburg), de ontwikkeling van een toeristische route (vb. de Chokier-wandelroute, Bier- en kaasroute), aandacht via musea (Nationaal Jenevermuseum en Brouwerijmuseum), televisie-aandacht (vb. Vlaanderen Vakantieland, maar ook series als Katarakt en De Smaak van de Keyser), afgeleide producten zoals kookboeken, ….

16

Tot slot mag zeker het aandeel van mond-tot-mondreclame niet worden onderschat. Belangrijk voor een aantal producenten (zeker de wijnbouwers) zijn ook de contacten met hotelscholen en (toekomstige) sommeliers. De promotie van bepaalde dranken is zeker ook seizoensgebonden: jenevers zijn over het algemeen een product dat meer in de herfst en winter gedronken wordt, bieren zoals Bosbier, Bloesembink, de Ter Dolen Kriek en de Limburgse Witte zijn uitgesproken lente- en zomerdranken. Dit betekent dat promotie-inspanningen ook bewust getimed doorheen het jaar ingezet moeten worden. Horeca-uitbaters spelen hier ook mee een rol in, door de klanten bewust te maken van het aanbod aan regionale producten. Culinair toerisme Culinair toerisme vormt een niche binnen het ganse toeristische gebeuren, en wordt gedefinieerd als “elke toeristische beleving waarin men gecommercialiseerde lokale culinaire bronnen/grondstoffen (voeding en dranken) waardeert, consumeert of bestudeert. Op mondiale schaal is ondertussen al extensief onderzoek gevoerd naar de rol van wijntoerisme binnen dit culinair toerisme. De eigenschappen van de wijnindustrie lenen zich namelijk uitstekend voor een combinatie met de toerismesector. Wijn wordt namelijk geassocieerd met begrippen als relaxatie, gezelligheid en gastronomisch eten. Wijntoerisme en de actieve ontwikkeling en marketing van het wijntoerismeproduct zijn relatief recente fenomenen, met de ontwikkeling van wijnroutes (i.h.k.v. regionale branding), bezoeken aan wijnkelders, wijnproeverijen, wijnfestivals en wijnshows. Een interessante lokale toeristische toepassing gebeurt bij Beer, Bed & Breakfast Jessenhofke in Kuringen-Hasselt. De hoofdactiviteit van Jessenhofke is het verkopen van het eigen bier (eigen recept voor biologisch kruidenbier; het enige bier ter wereld waar knoflook een ingrediënt is tijdens het productieproces); het bier wordt weliswaar gebrouwen in de Proefbrouwerij van Lochristi. De nevenactiviteit is de lessen bier brouwen in de demobrouwerij. De geproduceerde bieren van deze kleine brouwerij (120 liter) zijn niet voor de verkoop bestemd, maar mogen volgens akoord met de dienst Accijnzen in Hasselt gratis geschonken worden als welkomstdrink in de Bed & Breakfast. In de B&B worden ook bierarrangementen aangeboden waar de maaltijden telkens een bier als ingrediënt hebben en de bijbehorende bieren worden geschonken. Laatste activiteit is het brouwerijbezoek gevolgd door een proeverij. Toeristisch aanbod van de wijnboeren De meeste wijnboeren bieden een rondleiding aan met de mogelijkheid tot aankoop van de wijn, meestal vergezeld van een degustatie. Dit zijn namelijk activiteiten zie zij autonoom kunnen organiseren. Voor dergelijke rondleidingen wordt meestal gevraagd om in groep te komen; de prijzen variëren van 6 tot 15 euro per persoon - degustatie van één of meerdere wijnen inbegrepen. Ook wandelingen en fietstochten zijn populair. Hier speelt de samenwerking met een regionale overheid (zowel gemeente als provincie) een grote rol. Hier kunnen ook arrangementen aan gekoppeld worden: het Wijnkasteel van genoels-Elderen biedt bijvoorbeeld via een traiteur de mogelijkheid aan om een maaltijd te nuttigen. Andere wijnbouwers, zoals het Domein Pietershof, bieden een eigen overnachtingsmogelijkheid of werken samen met hotels in de omgeving. Inspanningen voor toeristische activiteiten dragen voor heel wat wijnbouwers bij aan de naamsbekendheid van de producent en van de streek, en zorgen ook voor een meerverkoop. Deze inspanningen kunnen echter niet door alle kleine - wijnbouwers gedragen worden, wegens beperkingen in middelen, mankracht, tijd en domeingrootte.

Samenwerking tussen wijnboeren en toeristische infokantoren Toeristische diensten staan mee in voor een promotie van het wijngebeuren in hun gemeente/streek, onder meer via een doorverwijzing van toeristen, via een actieve promotie in het infokantoor, via de organisatie van evenementen (feesten, markten, dagtrips), via opname van lokale of regionale producten in een streekproductenpakket, via actieve

17

promotie of verkoop van de producten in een toeristische shop of in de lokale horeca, via de opname in folders en brochures. Uit het onderzoek van Henri Steyaert blijkt dat de meeste gecontacteerde toeristische infokantoren geen proactieve rol spelen in de ontwikkeling van het wijntoerisme in hun regio, maar het initiatief van de wijnproducenten wel willen ondersteunen via allerlei promotionele activiteiten. Ondersteuning vanuit lokale/regionale besturen en toeristische infokantoren Uit een eigen bevraging van de 44 Limburgse gemeenten in juli-augustus 2008 (met een respons vanuit 33 van de 44 geconsulteerde gemeenten) blijkt dat op gemeentelijk niveau promotie gevoerd en ondersteuning geboden wordt voor de lokale/regionale alcoholische dranken (en naar uitbreiding uiteraard ook voor alle streekproducten) via: Website van het gemeentebestuur of de dienst voor toerisme. Publicaties van het gemeentebestuur of de dienst voor toerisme: algemene aandacht in het gemeentelijk infoblad, of specifieke folders/brochures. Visuele aandacht/aanwezigheid van de producten in het gemeentehuis of in het toeristisch infokantoor (etalage/vitrinekast). Gebruik als relatiegeschenk: bij de ontvangst van belangrijke personen op het gemeentehuis, bij de ontvangst van nieuwe bewoners, bij gouden bruiloften, bij presentaties. Schenken van de lokale/regionale dranken op recepties en feesten van het gemeentebestuur. Specifieke persberichten. Deelname aan toeristische beurzen en festivals (vb. bierfestivals). De organisatie van evenementen/feesten, zoals de Jeneverfeesten in Hasselt, dikwijls ook met een lokale markt, beurs (vb. Boerenmarkt en Bloesemterras Nieuwerkerken, Wijnfeesten in Jesseren-Borgloon) waar de streekproducenten een stand kunnen bemannen. Promotie-acties naar de lokale horeca. Deelname aan de Week van de Smaak (jaarlijks in november). Specifieke initiatieven: o Ontwikkeling van eigen producten/dranken in samenwerking lokale producenten (voor jenevers wordt meestal een beroep gedaan op de distilleerderijen Leukenheide en Massy); bieren worden zowel binnen als buiten Limburg gebrouwen. Zie hoger voor het gigantisch aanbod aan lokale dranken dat mede door gemeentebesturen op de Limburgse markt bestaat. o Coördinatie van geleide bezoeken (met degustatie) aan musea: vb. Brouwerijmuseum Bocholt, Nationaal Jenevermuseum Hasselt. o Ontwikkeling van ‘actieve’ promotie-instrumenten: vb. De Chokier-wandelroute in Gingelom, ter promotie van het lokale bier. o In Dilsen-Stokkem wordt een geïntegreerd project voor de promotie van de lokale streekproducten ontwikkeld, met het oog op de bekendheid en de vermarkting van het aanbod aan specialiteiten uit de gemeente. o In Lummen organiseerde het gemeentebestuur in het verleden een wedstrijd voor de ontwikkeling van een streekproduct. In de zomer van 2008 werd een onderzoek gevoerd naar een recept voor een Lummens bier en de haalbaarheid om dit te ontwikkelen. o In Borgloon wordt de mogelijkheid onderzocht om in de stroopfabriek een streekproductenwinkel onder te brengen. Na de restauratie van de stroopfabriek wordt bovendien een specifieke ruimte voorzien voor wijnverenigingen. Op provinciaal niveau zijn de inspanningen rond de Dag van het Eetbare Landschap (Bokrijk) en de Dagen van de Limburgse Hoeve- en Streekproducten belangrijke inspanningen ter promotie en ondersteuning van het regionale aanbod. De Provincie Limburg werkt in samenwerking met Toerisme Limburg ook mee aan de uitgave van kook- en gastronomische boeken over de Limburgse specialiteiten: o.m. via de boeken Limburg Geproefd, Katarakt Anders Bekeken, De Limburgse Keuken van Steve Stevaert en de 44 Limburgse burgemeesters, …

18

Toerisme Limburg en Toerisme Vlaanderen werken in het kader van het project ‘Tafelen in Vlaanderen’ - Vlaanderen Lekker Land’ aan een overkoepelende noemer waaronder concrete projecten en evenementen worden gelanceerd die symbool staan voor 'genieten op z'n Vlaams' en 'het goede leven' . Vlaanderen Lekker Land combineert de traditie van het culinair genieten met convivialiteit, vakmanschap en gastheerschap. Vanuit dit Vlaams project is er ook een provinciaal coördinatrice verbonden aan Toerisme Limburg. In dit kader lanceerde Toerisme Limburg ook de Bier- en Kaasroute in de Limburgse Kempen, met een fiets- en proefroute langsheen de brouwerijen van Achel, Ter Dolen, Martens en Sint-Jozef.

19

4. Enkele sectorgegevens Samenwerkingsverbanden Zowel voor de producenten als voor de consumenten bestaan er een aantal samenwerkingsverbanden en overkoepelende verenigingen/organisaties. Hieronder worden er een aantal benoemd op 3 niveaus: Limburg, Vlaanderen/België en Europa. Limburg Glimburger: Samenwerkingsverband tussen de Limburgse brouwerijen Martens, De Dool, Sint-Jozef en Kerkom om streekeigen, Limburgse bieren te promoten. Daartoe worden gezamenlijke promotie-inspanningen gevoerd, en worden Glimburger-biercafés opgericht in de provincie. Glimburger is ontstaan vanuit de vzw Limburgse Brouwers (opgericht in 2000), waarvan ook de brouwerij van Alken een tijd lang deel uitmaakte. De trappistenbrouwerij van Achel is geen lid van Glimburger. Met Glimburger willen de vier brouwerijen samen een niche van kwaliteit en originaliteit in de bierwereld meer bekendheid geven. Samen bieden ze de consument 23 complementaire kwaliteitsbieren en bestrijken daarmee bijna het volledige horeca-assortiment, van zoet fruitbier over blond bier tot een bitter speciaalbier. Met Glimburger willen ze alle Limburgers doen glimmen van trots bij het drinken van streekeigen bieren. Glimmen staat voor een grote “smile”, die ook het samenhorigheidsgevoel onderstreept. Qua samenwerking ligt de nadruk niet alleen op promotie, maar ook op gezamenlijke ondersteuning qua technischeadministratieve elementen, en op het gezamenlijk inschakelen van de vertegenwoordigers van de grootste brouwerij (Martens) die het Glimburgconcept en dus ook de bieren van de anderen meeneemt bij prospecties. Binnen het Glimburgerconcept wordt ernaar gestreefd om in elke Limburgse gemeente een Glimburgercafé te hebben dat het Limburgse aanbod van 23 bieren op de kaart plaatst. Daarnaast werd ook een mini-concept voor ‘sympathisanten’ ontwikkeld, waarbij andere horecazaken niet alle 23 bieren moeten aanbieden, maar wel minimaal twee bieren van elke brouwerij aanbieden en die ook uitdrukkelijk als Limburgse streekeigen bieren promoten. Ook hoopt men het aanbod Limburgse producten te kunnen uitbreiden met bijvoorbeeld fruitsappen, jenevers, koffies, kazen of andere gastronomische specialiteiten van de provincie. In september 2008 kent de Glimburgersamenwerking ca. 50 klanten: Glimburgercafés en symphatisanten. De verregaande samenwerking tussen deze 4 brouwerijen in Limburg is een uniek gegeven in het Belgische landschap. Confrérie van de Hasseltse Jenever: De confrérie beschermt en promoot Hasseltse Jenever sinds 1974. De Confrérie stond mee in voor de erkenning van de Hasseltse Jenever als streekproduct, gaf de aanzet voor de oprichting van het ‘Nationaal Jenevermuseum’, en stond aan de wieg van de Jeneverfeesten in Hasselt. Lekker Limburgs: coöperatieve vennootschap Limburgse Specialiteiten en Delicatessen, opgericht in 1987 door 18 producenten, 5 mede-initiatiefnemers en 1 werkend vennoot. Het doel was niet alleen de gezamenlijke promotie van in Limburg geproduceerde voedingswaren, maar ook een centraal verkooppunt uit te baten. De Haspengouwse Wijnbouwers: De vereniging groepeert Haspengouwse wijnbouwers, zowel amateurs als professionelen. Het doel hiervan is beginners hulp aan te bieden van mensen met ervaring en onderling ervaringen over druiventeelt, oenologie en degustatietechnieken uit te wisselen. Ook wordt actief contact gezocht met andere binnen- en buitenlandse wijnbouwers, om zo de kwaliteit van de wijnbouw in Haspengouw naar een steeds hoger niveau te tillen. Er worden maandelijks lessen op wetenschappelijke basis georganiseerd door ervaren lesgevers. Alle lessen worden gebaseerd op seizoensgebonden thema's. In het voorjaar wordt voornamelijk de teelt van de druiven behandeld, in de zomer en het najaar het wijn maken. Wegens de grote belangstelling in deze lessen werd in 1997

20

uitgeweken naar de landbouwschool P.I.B.O. in Tongeren, waar de vereniging beschikt over modern lesmateriaal en een labo. De Haspengouwse Wijnbouwers is een werkgroep van de vzw Fruitstreekmuseum. Gilde der Loonse Wijnluyden: Het doel van de vereniging is het organiseren van studiereizen, studievergaderingen, jaarlijkse algemene en feestvergadering, wijnfeesten om de twee jaar, groepsbezoeken, zich verder bekwamen in de oenologie, en het promoten van de Haspengouwse wijn. De Gilde der Loonse Wijnluyden is gekoppeld aan de werkgroep “De Wijngaerd” van de vzw Fruitstreekmuseum. Keizerlijke Commanderie van de Edele Haspengouwse Fruyteniers en hun Gastronomie: De Commanderie verenigt organisaties en personen uit de fruitwereld en het veilingwezen, en staat in voor de promotie van het Haspengouws fruit en de bijproducten (fruitsappen, confituren, …) in binnen- en buitenland. De Commanderie organiseert o.a. de jaarlijkse culinaire wedstrijd ‘Beste Fruittob’, de Fruitcartoonale en bracht ook al het kook- en receptenboek ‘Heerlijk Heilzaam Haspengouw à la carte’ uit. Stichting ‘Confrérie des Chevaliers du Vin Limbourgeois’: De stichting heeft tot doel het promoten, keuren, classificeren en waarderen van wijnen afkomstig uit de beide provincies Limburg. Dit gebeurt o.m. door: het voeren van een register van classificaties, het organiseren van wijnkeuringen door gekwalificeerde objectieve deskundigen, het organiseren van cursussen voor het telen van druiven en het vervaardigen van wijn en het verzorgen en bijeenbrengen van documentatie met betrekking tot het telen en kweken van druivenrassen, het fabriceren en bottelen van wijn. Vlaanderen/België Unie van Belgische Brouwers: De Unie van Belgische Brouwers groepeert alle brouwerijen van het land. Haar belangrijkste taak bestaat in de verdediging van de algemene belangen van de brouwerijsector en dit op economisch, sociaal en moreel vlak. De Unie treedt op als officiële woordvoerder van de brouwerijen bij regionale, nationale, Europese en internationale overheden. De Unie richtte ook de Arnoldus groep op, die verstandig biergebruik wilt bevorderen, en bijdraagt aan de preventie van alcoholmisbruik. Beer & Society Information Center (BSIC): werd opgericht op initiatief van de Belgische Brouwers en stelt zich tot doel de consument, media en wetenschappers beter te informeren over de positieve gezondheids- en maatschappelijke aspecten van een verstandig biergebruik. Daarnaast wil het BSIC informeren over de veelzijdigheid van bier op het vlak van smaken, aroma’s en drinkmomenten. Belgian Family Brewers (BFB): zie hoger bij label Artisanal Belgian Family Brewers of Flanders (AFB): een samenwerkingsverband tussen 8 familiale brouwerijen, in samenwerking met Export Vlaanderen. De AFB streeft er net als de BFB naar om de echte Belgische biercultuur en het vakmanschap van de kleine private brouwerijen, die hun hart en ziel stoppen in het produceren van de wereldwijd geprezen bieren, te verspreiden. Er zijn geen Limburgse brouwerijen lid van AFB. Belgische Federatie van Wijn en Gedistilleerd (BFWG): De BFWG vertegenwoordigt meer dan 95% van het volume aan wijn en gedistilleerd dat in België verhandeld wordt. Ze telt onder haar leden productie-, verpakkings- en invoerbedrijven van diverse omvang in de sector van wijn en gedistilleerd. Ze informeert, verdedigt en vertegenwoordigt haar leden, en zorgt voor een grondige dossierkennis op nationaal, Europees en internationaal vlak. Zythos: Zythos is een confederatie van verschillende consumentenverenigingen die met bier begaan zijn. Deze clubs zijn verspreid over heel het land. De vereniging heeft als doel het bewaren en bevorderen van de Belgische biercultuur in de meest ruime zin: projecten organiseren en stimuleren die de Belgische bieren en hun smaken promoten, onregelmatigheden ten overstaan van de consument aanklagen en streven naar de erkenning van Belgisch bier als onderdeel van onze cultuur, brouwerijtraditie, levensstijl en gastronomie. Zythos telt in augustus 2008 30 aangesloten lokale verenigingen.

21

Zythos telt 2 lokale consumentenverenigingen in Limburg: De Limburgse Biervrienden (Hasselt) en De Breese Beerprevers (Bree). De Vlaamse Wijngilde vzw: Overkoepelende organisatie van 34 commanderijen in Vlaanderen met in totaal meer dan 2.100 leden. Het doel van de Vlaamse Wijngilde is het theoretisch en praktisch aanscherpen van de wijnkennis van haar leden door het organiseren van activiteiten zoals wijnproeverijen, geleide bezoeken aan wijnstreken en -kelders, het uitgeven van een tijdschrift en het toekennen van graden in de wijnkennis. De bedoeling is zuiver vormend en ontspannend, niet commercieel. Hoger Instituut voor Bier en Gastronomie: opgericht op basis van een convenant uit 1999 tussen de Belgische Brouwers en de Belgische afdeling van de Association of European Hotel and Tourism Schools (AEHT) een convenant, met het oog op de opleiding van bierkennis/bierkunde (ook wel bieroloog of zytholoog). Academie voor Streekgebonden Gastronomie: De Academie werkt met vrijwilligers multidisciplinair en wetenschappelijk aan het bewaren en promoten van ons culinair erfgoed. Binnen het Europese project Euroterroir, waarbij uitgebreide fiches werden opgesteld van streekproducten, realiseerde ASG een eerste aanzet tot inventarisatie van Vlaamse streekproducten. ASG is lid van het Centrum voor Volkscultuur en werkt mee met VLAM aan de promotie van streekproducten. De ASG leden bestuderen eetgewoontes, oud en nieuw, bestuderen en bewaren het Benelux culinair erfgoed, promoten het Benelux culinair patrimonium binnen plattelandsontwikkeling en toerisme, bewaken de term streekproduct en moedigen iedereen aan om in de keuken méér streekgerechten te bereiden en streekproducten te verwerken. Het studieterrein van dit Belgisch-Nederlands studiegenootschap is niet begrensd, maar heeft als uitgangspunt het gastronomisch homogeen cultuurgebied België, Nederland, Luxemburg en Noord-Frankrijk. Vlaamse Professionele Wijnbouwers: Overkoepelende vereniging die de belangen van de professionele wijnbouwers behartigt. Europa European Brewery Convention (EBC): De EBC heeft als doel om een standaard op te stellen voor alle Europese brouwers en mouters. De organisatie promoot de ontwikkeling van kennis en technologie voor brouwerij en mouterij, handleidingen om het best met analyses en technologie om te gaan, en de transfer van kennis vanuit andere industrieën naar de brouwerij en mouterij. CBMC: Unie van Europese Brouwers The Brewers of Europe: Koepelorganisatie van de nationale brouwersverenigingen van 22 Europese landen. Het hoofdkantoor is gevestigd in Brussel. European Beer Consumer Union (EBCU): Koepelorganisatie van de bierconsumentenverenigingen van 13 Europese landen. EBCU vertegenwoordigt vandaag meer dan 130.000 Europese bierdrinkers.

Onderzoek en ontwikkeling Het is vooral in de bedrijven zelf dat er onderzoek gevoerd wordt. Binnen grote bedrijven bestaat er dankzij consolidatie en kapitaal de mogelijkheid om op grote(re) schaal onderzoeksprojecten te financieren, met eigen labo’s en meetapparatuur. In middelgrote en kleine bedrijven wordt aan onderzoek en ontwikkeling gewerkt op een kleinere schaal, met minder middelen. Analyses van KMO-brouwerijen kunnen gebeuren in onafhankelijke labo’s, of in labo’s van onderwijsinstellingen. Voor nieuwe technologie en kennis wordt bovendien publiek onderzoek van de European Brewery Convention (EBC) ter beschikking gesteld, of kunnen de brouwerijen deelnemen aan studiedagen van de brouwerijafdelingen.

22

De brouwerijafdelingen van de hogescholen (zie verder) organiseren elk jaar een studiedag, met deelname van mensen uit de onderwijsinstellingen die er hun onderzoek komen presenteren. Daarnaast zijn er ook wetenschappers van brouwerijen en toeleveranciers die er hun intern onderzoek of hun nieuwe technologie komen presenteren. Binnen Limburg merken we ook een samenwerking op tussen verschillende brouwerijen in de ontwikkeling en commercialisering van nieuwe producten: al in 1935 werkten de brouwerijen Martens en Sint-Jozef samen voor het pilsbier Duobock. In 1993 commercialiseerden zij samen de Limburgse Witte, en startten ook de gezamenlijke NV Duobrouw op. De brouwerijen Sint-Jozef en Ter Dolen ontwikkelden gezamenlijk de Ter Dolen Kriek, op basis van de Limburgse Witte. De trappistenbrouwerij van Achel werkt samen met Westmalle op het vlak van onderzoek en ontwikkeling. Kleinschaligheid betekent echter niet dat er geen grootse dingen mogelijk zijn: de distilleerderij Leukenheide beschikt weliswaar over een klein labo, maar er werden al ruim 1.200 recepten ontwikkeld (en gekeurd) voor jenevers, likeuren en advocaten. In Ter Dolen gebeuren af en toe kleine innovaties: ter gelegenheid van een tentoonstelling werd in 2008 een hoogblond bier Leoniden 8 gebrouwen, dat enkel in het brouwerijcafé tot einde voorraad van het vat verkrijgbaar is. Bij Jessenhofke wordt ongeveer 4 maal per jaar een proefbrouwsel gemaakt in de demobrouwerij. Momenteel staan 2 van deze recepten op het punt om op de markt gelanceerd te worden indien voldoende ingrediënten gevonden kunnen worden - omwille van een schaarste aan biologische ingrediënten zal de lancering waarschijnlijk met 1 jaar uitgesteld moeten worden. Kleine en middelgrote producenten halen uit directe contacten met klanten ook inspiratie voor de ontwikkeling van nieuwe producten. Zo werd het Bosbier van Sint-Jozef - een fruitbier op basis van bosbessen - op bestelling van een horecazaak ontwikkeld, maar kreeg het achteraf een vaste plaats in het gamma van de brouwerij voor alle consumenten. Binnen de wijnsector wordt er continu geëxperimenteerd met andere rassen en druivensoorten aangepast aan de evolutie van ons klimaat. Het oenologisch onderzoekscentrum verbonden aan de Kelders I Genne Pley in Voeren voert in dit kader ook onderzoek naar de mogelijkheden van alle mogelijke appelrassen, bodems, cultuurtechnische aspecten inzake wijnbereiding, zowel in de plantages als in de persing, rijping en afwerking. Uit dit onderzoek komt de productie vanuit nieuwe rassen of via nieuwe technieken voort, zoals een voorkoeling van de grondstof met het oog op het wegnemen van de karakteristieke bitterheid.

Kennis en opleiding België Op het secundair niveau bestaan er geen specifieke brouwersopleidingen. Toch is er wel een samenwerking tussen het hotel- en voedingsonderwijs en de brouwerijsector, met het oog op praktijkgerichte productkennis ‘bier’. Sinds 2003 werd een basiscursus bier ontwikkeld tussen alle onderwijsnetten en de Belgische Brouwers, geschikt voor BSO Restaurant en Keuken en TSO Hotel. Bovendien is het ook van belang om er op te wijzen dat het grootste deel van de werknemers uit de sector een diploma van secundair onderwijs heeft. Een brouwerij heeft veel vorkheftruckchauffeurs, vrachtwagenchauffeurs, schoonmaakpersoneel, mechanici, elektronici, … nodig. Omdat België een brouwerijland is, zijn er een aantal brouwerijscholen ontstaan. Deze scholen zijn door de hervormingen van het onderwijs terecht gekomen in afdelingen van de hogescholen of universiteiten. De vier instellingen die nog een brouwerijafdeling hebben zijn de volgende: Hogeschool Gent, Sint-Lievens Hogeschool Gent (vroeger het Hoger Instituut voor de Gistingsnijverheid, een instituut waar heel wat brouwers- en stokersfamilies in Limburg een opleiding volgden: o.m. Martens van de gelijknamige brouwerij, Cornelissen (Sint-Jozef), Scheelen (Leukenheide)), Instituut Meurice in Brussel en de KULeuven. Brouwers maken echter maar een zeer klein deel uit van

23

het personeelsbestand van de brouwerij. Daarnaast werken ook heel wat medewerkers met een diploma van hogeschool of universiteit in de sector: vertalers, economisten, ingenieurs, laboranten, …. Een aantal centra voor volwassenenonderwijs, waaronder het Provinciaal Centrum voor Volwassenenonderwijs in Antwerpen, hebben een éénjarige opleiding bierkenner in het leven geroepen, die vanaf september 2008 van start gaat. Het is de bedoeling om een algemene bierkennis (over onder meer het brouwproces) te verwerven, een inzicht te krijgen in het professioneel degusteren van biertypes, en het leren opstellen van een bierkaart voor een gastronomisch menu. Limburg Op hogeschoolniveau is er binnen de masteropleiding agro- en biotechnologie aan de Provinciale Hogeschool Limburg een afstudeerrichting biotechnologie, met een specialisatie Voedingsmiddelentechnologie. Deze opleiding biedt mogelijkheden om in het brouwerijwezen terecht te komen. Syntra-Limburg start in Hasselt vanaf november 2008 samen met het Hoger Instituut voor Bier en Gastronomie met een tweejarige cursus “Zytholoog”, sommelier in bier. Deze opleiding komt er als hervatting op een oudere cursus die eerder in de hotelschool in Herk-de-Stad werd gegeven. De opleiding geeft de cursisten een volledige basiskennis over bier mee, met aandacht voor de combinatie bier en gastronomie. De Gilde Demerdal-Vliermaalroot vzw, die aangesloten is bij het VAW, Verenging van Amateur Wijnmakers, bierbrouwers en mostbereiders, is een vereniging met als doelstelling het aanleren van ambachtelijk fruitwijn en druivenwijn maken, het ambachtelijk vervaardigen van zuivelproducten, het ambachtelijk bierbrouwen en tot slot likeuren samenstellen. De Gilde Demerdel telt momenteel 100 leden waarvan 20 wijnmakers en 80 bierbrouwers. De vzw organiseert jaarlijks cursussen wijnen bierbrouwen. Overheidsondersteuning Rechtstreekse ondersteuning van de sector vanuit de overheid - in welke vorm ook - is een moeilijke zaak, gezien het om commerciële activiteiten handelt, en gezien het ook nog om de productie van alcohol gaat. Ondersteuningsinitiatieven richten zich in hoofdzaak op promotionele/toeristische elementen, zoals al eerder aangehaald. De ondersteuning kan via een intermediaire organisatie ook financieel zijn: de stad Borgloon kent een jaarlijkse subsidie toe aan het Fruitstreekmuseum, dat ingezet wordt voor samenwerking, onderzoek en de ontwikkeling van lokale/regionale wijnen. Uit een onderzoek van de UHasselt i.s.m. de Haspengouwse Wijnbouwers blijkt dat de Limburgse wijnbouw een economische toekomst heeft, maar dat er daarvoor wel een belangrijke ondersteuning vanuit de overheid noodzakelijk is. Om de verdere professionalisering van de wijnbouw te ondersteunen is er nood aan onder meer opleiding voor wijnbouwers, hulp bij de administratie, hulp bij het opzetten van een apart distributiesysteem, ondersteuning van de marketing en een consistente regelgeving. Veel wijnbouwers hebben wel oren naar schaalvergroting, maar de fiscale en administratieve verplichtingen schrikken hen af. De opstart van een wijncoöperatie kan voor de wijnbouwers ook een gepast instrument zijn om heel wat van deze knelpunten gezamenlijk aan te pakken. Vanuit de producenten wordt er aan de overheden zeker een degelijke ondersteuning gevraagd op het vlak van regelgeving, hygiëne en provisies. Opstartende ondernemingen in de sectoren van bier, wijn en gedistilleerd moeten heel wat investeren in materiaal en grondstoffen/voorraden, en hebben zeker ondersteuning nodig om de startfase te kunnen overleven. Wat hygiëne betreft is het belangrijk om volledig afwasbare locaties - gebouwen en installaties voor het brouwen van bier te voorzien, maar dit zijn verplichtingen die niet altijd eenvoudig toepasbaar zijn in oude omgevingen zoals hoeves waar artisanaal gebrouwen wordt.

24

Op het vlak van administratie wordt zeker een vereenvoudiging van alle regels vooropgesteld, niet alleen om ter plaatse te kunnen produceren, maar ook om op internationale markten op een vlotte manier toegang te kunnen vinden. Naast de pure administratieve en technische ondersteuning is uiteraard ook een ruim gamma aan promotionele ondersteuning vanuit een gecoördineerde aanpak (economie - landbouw - toerisme - cultuur) een belangrijk aandachtspunt. Aan de gemeentelijke en provinciale overheden wordt ook gevraagd om nog meer gebruik te maken van de eigen Limburgse en Vlaamse - producten om ze te schenken op gemeentelijke recepties, ontvangsten en evenementen. Verschillende gecontacteerde producenten wijzen op het belang van ‘fierheid’ voor onze eigen producten.

Trends en evoluties Naast een aantal eerder genoemde evoluties en knelpunten, zoals het dalend alcoholverbruik, de toenemende alcoholpreventie en -controles, het gebrek aan mogelijkheden voor promotie voor lokale/regionale producenten en de vraag om administratieve vereenvoudiging, worden hierna nog een aantal trends benoemd die zeker ook nog een aantal opportuniteiten voor de sector van alcoholische dranken in zich dragen. Smaakevolutie: verzoeting Zowel in de jenever- als in de bierensector is het voorbije 15 jaar een verzoeting van de smaak merkbaar geweest: bij de jenevers was dit merkbaar in de toename van het aantal fruitjenevers, tot en met exotische smaken naar meloenjenever en meerdere crèmejenevers met chocolade- en vanillesmaken. Bij bieren zagen we een evolutie naar o.m. extreem zoete kriekbieren. Dankzij deze verzoeting konden de producenten een ruimere markt van jeugd en vrouwen aanboren, met een ruimer kennismakingsgamma van het product ‘bier’ of ‘jenever’ aan de consumenten. Dit is positief voor de algemene bekendheid en de verspreiding van de dranken, maar tegelijkertijd geven ze ook niet altijd de juiste kracht of waarde van het product aan: een fruitjenever is heel iets anders dan een graanjenever, een zoete kriek kan niet vergeleken worden met een oude kriek, …. De verzoeting creëert op zich dus ook een verwaterd (of beter versuikerd) beeld van het product, met het gevaar dat de consument ook onvoldoende de drank kan appreciëren. Tegelijkertijd zijn er - zeker in de laatste 5 jaar - echter ook andere trends merkbaar naar meer bittere, zure en authentieke smaken, zoals blijkt uit de onderstaande evolutie. Smaakevolutie: geprononceerdere smaken Heel wat sterke bieren, wijnen en sterke dranken zijn degustatiedranken om van te genieten, niet bedoeld voor doordrinken of “tooghangen”. Het merendeel van de minder sterke speciaaldranken (vb. witbieren, speciales belges en minder sterke blonde bieren) zijn, zeker bij de grote brouwerijen, te veel “mainstream”-producten geworden. De smaakvervlakking en het meer neutrale karakter, of zeg maar de ruime toegankelijkheid en lage instapdrempel, maken dat veel van deze bieren door de klant nog nauwelijks als “speciaal” ervaren worden. Hierdoor treedt een verschuiving op in het algemene consumptiepatroon. Tegen de egalisering van de smaak is er een reactie op gang gekomen met speciale bieren. België is hier een voorloper. In plaats van een neutrale pils kiest men voor een iets sterker blond bier dat net dat tikkeltje meer smaak en karakter heeft voor een pilsdrinker, zoals blijkt uit een rondetafelgesprek van het magazine Café Revue. En ook horecazaken stappen zeker mee in dit verhaal: wie in Le Bier Circus in Brussel ‘een pintje’ bestelt, krijgt een (Limburgse!) Bink Blond van het vat geserveerd, met een licht hoger acoholpercentage (5,5%), maar wel met een hergisting en dus met een vollere smaak. Wie tot nog toe zwoer bij de lichtere blonde bieren, stapt over naar de wat sterkere blonde bieren omdat die geprononceerder en specialer zijn tegen een luttele, en vaak verwaarloosbare meerprijs. Authenticiteit en kwaliteit Consumenten zijn op zoek naar het authentieke, het echte, het pure. Dit blijkt uit het onderzoek van Guidea naar de trends in voeding en dranken in horeca in 2007. Men wil geen kunstmatige bereidingen of additieven - een terugkeer

25

naar de bron is een belangrijke ervaring. Dit komt naar voor in een stijgende vraag naar speciale bieren en naar lokale, authentieke producten zoals streekwijnen, streekbieren en eigen jenevers. Bieren baden al heel sterk in een zweem van authenticiteit. Brouwerijen vermelden dikwijls het jaartal van oprichting (vb. Cristal Alken: 1928; Kerkom: 1878) of geven in hun communicatie aan dat de receptuur al vele decennia onveranderd is. Men spiegelt een zekere sfeer voor en als consument wordt je daarin gekatapulteerd. Maar authenticiteit staat niet voor oubollige nostalgie. Je kan de ervaring en de sfeer van het verleden oproepen, maar je zal de moderne technologie moeten uitspelen om de nodige kwaliteitsgaranties te kunnen waarborgen. Daarin moet men als brouwer het juiste evenwicht kunnen vinden, en dat is niet zelden een moeilijke oefening. De definitie van ‘streekproduct’ richt zich dan ook bewust op het feit dat een product gemaakt moet worden naar - en niet noodzakelijk op - ambachtelijke wijze. Producenten moeten meegaan met economische dimensies die net het authentieke kunnen versterken. Het abdijbier van Ter Dolen is hier op zich ook een goed voorbeeld van: de brouwerij ging pas van start in 1994, maar had via haar kasteel wel onmiddellijk een herkenbaar uithangbord met sfeer en nostalgie mee. Wordt bij bier en jenever vaak het authentieke productieproces naar voren geschoven, dan is bij wijnen de herkomst, of het wijngebied, veel belangrijker. In plaats van louter witte of rode wijn op de kaart te vermelden, kan een horecazaak de wijnen omschrijven met de naam en ligging van het wijngoed. Op die manier kunnen klanten verwend worden door hen authentieke - exclusieve - dranken te presenteren, die als het ware speciaal voor de horecazaak en voor de klanten geselecteerd werden… Vernieuwing en innovatie Uit een onderzoek van Guidea naar de trends in voeding en dranken in horeca in 2007 blijkt dat de consumenten op zoek gaan naar dranken die anders, minder gewoon, specialer, … zijn. Dit uit zich in een toenemend succes van wereldwijnen en Europese niet-Franse wijnen, maar ook van speciale bieren met nieuwe en andere - meer gedurfde smakenpaletten. Grotere brouwerijen met eigen marktonderzoek en eigen onderzoekslabo’s kunnen meer investeren in nieuwe smaakontwikkelingen; voor kleinere brouwerijen is het dikwijls ook interessant om een eigen café aan de brouwerij verbonden te hebben - omdat ze via de rechtstreekse contacten met de klanten sneller opmerken wat er ontbreekt in hun assortiment. De know-how is er de laatste jaren ook goed op vooruit gegaan. Zo kunnen de Belgische wijnen zich ook meer en meer meten met de Franse of andere wijnlanden. In dit kader ontstaan er ook nieuwe smaken vanuit “cross-overs” tussen alcoholische dranken, of vanuit toepassingen van andere productiemethodes. Een opmerkelijk voorbeeld hiervan is het Deus-bier (Brouwerij Bosteels uit Buggenhout - niet in Limburg), dat na een eerste gisting naar de Champagnestreek wordt gebracht voor een methode champenoise-behandeling. Het resultaat na minimum twaalf maanden rijpen in grote vaten is een apart blond bier met de allures van schuimwijn. Brouwerij Van Honsebrouck bracht Bachus op de markt, een bier met wijnsmaak. Andere brouwerijen experimenteren met alcopops op basis van bier in plaats van sterke drank. Eigenheid en identiteit Brouwers en producenten van dranken moeten vooral de eigenheid van hun merk accentueren. Zij moeten zich niet naast of tegenover de marktleider positioneren. Zij moeten zichzelf profileren. Het merkimago is belangrijk om in een segment een duidelijke positie te kunnen verwerven ten opzichte van andere merken. De consument kan kiezen, en de horeca-uitbater of winkelier kan hem daarin begeleiden en duiding geven bij bepaalde dranken. Consumenten van nu kiezen ook veel bewuster dan vroeger: er wordt bewust naar bepaalde merken gevraagd, maar tegelijkertijd is er ook meer nieuwsgierigheid voor meer en nieuwe ervaringen. Dit uit zich ook in het feit dat alcoholische dranken ook meer als een ‘beleving’ worden aangeboden: er wordt geïnvesteerd in nieuwe, aantrekkelijke flessen en etiketten zodat de producten opmerkelijk aanwezig kunnen zijn in het subjectieve keuzeveld voor de consumenten. Ook worden er specifieke glazen uitgebracht, die de eigenheid van de ervaring en beleving van de specifieke drank accenturen, dikwijls ook met aandacht voor de exclusiviteit of authenticiteit van de drank. Hier ligt ook een focus op genot, minder dan op het pure ‘tooghangen’. Promotie-inspanningen vanuit de producenten zijn hierin uiteraard ook een cruciaal gegeven. Kleine en middelgrote brouwerijen, stokerijen en wijnbouwers hebben niet altijd de middelen en mankracht om hun - lokale of regionale -

26

dranken op de juiste schappen en kaarten te krijgen naast de grote buitenlandse dranken en merken. Sterke dranken als whisky en cognac zijn opmerkelijk prominenter aanwezig in horecazaken dan lokale jenevers. Tegelijkertijd speelt de beeldvorming daar ook wel mee: een jenever kost in een café tussen 2,50 en 3,30 euro, maar dit wordt gemakkelijker als ‘duur’ ervaren t.o.v. bieren/speciaalbieren die even veel of minder kosten maar meer drank bevatten, maar ook ‘duur’ t.o.v. buitenlandse dranken waar gemakkelijk 5 tot 7 euro per glas voor neergeteld wordt… Kleinschaligheid Kleinere merken kunnen een horeca-uitbater een zekere exclusiviteit geven voor een bepaalde regio. Op die manier kan een café-uitbater ook een meerwaarde uitspelen tegenover zijn klanten. Bij de ontwikkeling van speciale dranken zoals bieren met nagisting kunnen kleine brouwerijen een voorsprong hebben: zware bieren met nagisting zijn een echte specialiteit en kunnen slechts in beperkte volumes worden gebrouwen. Daarin onderscheiden de sterke blonde bieren van familiale brouwerijen zich ook van de grote bierproducenten die in de eerste plaats volume moeten draaien en die vaak opzien tegen de investeringen voor de productie van bieren met nagisting. De Sint-Gummarus van SintJozef gist ca. 2 maanden; voor een Leffe van hoge gisting worden slechts 2 weken voorzien. Grote brouwerijen werken dikwijls met een moederbier met een hoger alcoholpercentages, waarvan dan - goedkoper een aantal afgeleide producten gemaakt kunnen worden. Kleine brouwerijen werken meer ambachtelijk, voor elk brouwsel apart. Kleinere producenten hebben echter niet altijd de promotiemogelijkheden van grote producenten, zoals al eerder aangehaald. De kleinschaligheid slaat ook op de toename van de ‘lokale’ producten, zoals eerder beschreven in het gigantisch aanbod van lokale en regionale jenevers en bieren onder een gemeentelijk etiket. Ook heel wat verenigingen pakken uit met een gelegenheidsbrouwsel: ofwel specifiek gebrouwen (dikwijls met ondersteuning van De Proefbrouwerij in Lochristi), ofwel met een etiketbier. Schaalvergroting versus lokale bedrijvigheid Door de globalisering en een toegenomen schaalvergroting in megaconcerns, merken we op wereldniveau dat kosten van marketing en van automatisering om minder producten en minder werknemers vragen. Een kanttekening hierbij is dat economische top echter enkel kan bestaan met een degelijke basis van kleine en middelgrote ondernemingen, omwille van verschillende redenen. In kleine ondernemingen kunnen nog specialisaties ontwikkeld worden, waarbij het personeel een specifieke know-how en expertise kan ontwikkelen. Deze lokale ontwikkelde expertise kan op haar beurt ook weer een toegevoegde waarde bieden aan grote concerns (via doorgroei personeel of doorstroming van kennis). Lokale ondernemingen bieden op hun beurt voor een streek ook een zekere stabiliteit en bedrijfszekerheid - op voorwaarde dat ze niet doodgeconcurreerd of opgeslorpt worden door de grote concerns, en kunnen met een streekidentiteit ook een toeristisch interessant gegeven zijn. Een probleem bij heel wat kleine producenten is ook de opvolging: in de familiebedrijven staat er niet altijd een volgende generatie klaar, en kandidaten van buiten de familie hebben niet altijd voldoende middelen om zich in te kopen in het bedrijf (met niet alleen een investering in materialen, maar ook in waarborgen en recepten…). Steeds meer kleine producenten verdwijnen of combineren met de productie/verkoop van andere dranken. Bovendien is ook hier het verhaal van ondersteuning cruciaal: voor wat betreft opleiding/onderwijs, maar zeker ook naar administratieve en technische begeleiding om het ook echt waar te kunnen maken.

27

5. Varia - alcohol in de maatschappij Alcohol en gezondheid De combinatie van alcohol en gezondheid is niks nieuws onder de zon. Al in het Oude Griekenland en de Middeleeuwen werd bier en alcohol voor diverse medische toepassingen gebruikt, gaande van koortswerend middel, genezing van wonden en bij slaapstoornissen. In moderne tijden verdween door de opkomst van krachtige geneesmiddelen alcohol als remedie naar de achtergrond. Pas de laatste jaren bestaat er weer hernieuwde belangstelling voor de positieve invloed van alcohol op de gezondheid: het eerste onderzoek werd gevoerd naar rode wijn, maar ondertussen is duidelijk dat ook bier, witte wijn en - in mindere mate - sterke drank een gunstig effect op hart- en vaatziekten kunnen hebben. Matig drinken is hierbij wel altijd de boodschap. Natuurlijk zorgen de excessen van een kleine groep mensen die overmatig alcohol consumeren, dat men voorzichtig moet omgaan met het promoten van de positieve aspecten van een lichte tot matige consumptie op de gezondheid. In de preventie van alcoholmisbruik zijn er twee tendensen: enerzijds de zachte, positieve weg (denk aan de slogan van de Belgische brouwers “Bier met liefde gebrouwen, drink je met verstand.”), en anderzijds de hardere, repressieve weg met strengere wetgeving en etikettering. De Belgische alcoholproducenten - met de brouwerijen op kop, die al langer met een “Arnolduscode” werkten - namen het initiatief voor het “Convenant inzake het gedrag en reclame met betrekking tot alcoholhoudende dranken”, in samenwerking met toenmalig Minister van Volksgezondheid Rudy DeMotte. Met deze conventie engageren de producenten zich ervoor te vermijden dat alcoholreclame jongeren zou misleiden op het gebied van consumptiegedrag, alcoholgehalte, gezondheid of sport. De brouwerijen vrezen echter dat de politiek bijkomende beperkende maatregelen zal nemen, geïnspireerd door enkele maatschappelijk evoluties zoals het totale rookverbod in cafés met een dalende alcoholconsumptie tot gevolg; beperkingen op de verkoop - bijvoorbeeld in tankstations langs de autowegen, het verplichten van waarschuwende pictogrammen op de etiketten, of enkele lokale beslissingen die de alcoholconsumptie op openbare plaatsen verbiedt. De distilleerderij Leukenheide in Hechtel-Eksel merkt een duidelijke daling in de vraag naar sterke dranken tussen 2006 en 2007 van 106 hl naar 69,8 hl (ter indicatie omzetcijfer 2005: 90 hl), mede veroorzaakt door het rookverbod in de horeca en door de strenge verkeerscontroles. Na een diner bestellen mensen minder vlug een borrel bij de koffie, maar gaan sneller naar buiten om een sigaret te roken.

Alcohol en milieu Het belang van hygiëne wordt steeds belangrijker binnen de voedingssector, en ook de afvalproblematiek wordt steeds complexer zodat de kost van waterzuivering steeds zwaarder doorweegt. Belangrijke thema’s m.b.t. milieu en duurzaamheid zijn waterzuivering, hygiëne, HACCP en traceerbaarheid. Om de Belgische brouwers te helpen heeft de Unie van Belgische Brouwers de “Gids voor de brouwerijsector” uitgegeven, met daarin speciale aandacht voor deze milieu-aspecten. Bier is een volledig natuurproduct met als basisingrediënten water, mout, gist en hop. Bij het brouwproces komen, behalve bier, ook restproducten vrij, die als nevenstromen worden gebruikt. Het gaat hier onder meer om vitaminerijk gist en draf (een vezel- en eiwitrijk residu). Deze worden verwerkt respectievelijk tot biergistcapsules of in veevoeder. Het slib van waterzuiveringsinstallaties wordt aangewend als bodemverbeteraar in de landbouw.

28

Alcohol en geld Net zoals alle levensmiddelen, worden ook de alcoholische producten geconfronteerd met prijsstijgingen. Dit is het gevolg van duurder wordende grondstoffen zoals granen/mout, hop, energie en flessen. Het opmerkelijke is dat heel wat brouwerijen nu al geconfronteerd wordt met tekorten van flessen - door de toegenomen prijs van glas en door het feit dat de bierflessen niet overal ter wereld worden geproduceerd. De prijsstijgingen zijn bovendien niet tijdelijk en gering, maar van grote en blijvende aard. In 2007 en 2008 werden de prijzen van heel wat producten dan ook al opgetrokken. Producenten van alcoholische dranken worden geconfronteerd met kosten op het vlak van accijnzen, voorschotten op accijnzen, BTW, verpakkingsheffingen/ecotaks, kosten voor waterzuivering en afvalwaterverwerking, …. Tel daarbovenop nog verplichtingen op het vlak van lonen, mechanisatie, controles (voedselveiligheid, accijnzen, douane en economische zaken (m.b.t. inhoud van fles, weeg- en maatinstrumenten, etikettering, econ. inspectie), milieunormen, hygiëne, ISO-normering en labels, en het is duidelijk dat de stap van amateur-brouwer of -stoker naar een commerciële uitbating een serieuze investering is. Niettemin zetten de drankenproducenten zich voortdurend in om een product van hoogstaande kwaliteit te leveren aan de consumenten. Dit wordt bijvoorbeeld weerspiegeld in het feit dat in 2007 de Belgische brouwers op de eerste plaats in de voedingssector stonden qua investeringen, met meer dan 167 mio euro. Dit komt overeen met 14% van de totale investeringen in de voedingssector. Er wordt vooral geïnvesteerd in de modernisering van de installaties en productieuitrustingen, in de kwaliteitsverbetering van de producten en in de zorg voor het milieu.

29

6. Eindwoord Vanuit dit verkennend onderzoek naar de samenstelling van de sector van alcoholische dranken in Limburg, haar uitdagingen en knelpunten, blijkt dat het op zich een relatief kleine sector is op het vlak van tewerkstelling. De wereldmarkt wordt gedomineerd door enkele mastodonten, die het tempo van automatisering en de afbouw van tewerkstelling bepalen. Bovendien wordt de sector geconfronteerd met een algemeen dalend alcoholverbruik, wat het niet altijd makkelijk maakt om als producent te overleven. Daartegenover staat dat er heel wat bedrijvigheid binnen deze sector te vinden is; niet altijd als loontrekkende tewerkstelling maar zeker wel vanuit de inspanningen van heel wat kleine liefhebbers die beginnen met wijnbouw, met stoken en met brouwen. Tegelijkertijd blijkt dat er binnen de sector heel wat creativiteit bestaat in het uitdenken van lokale en regionale specialiteiten, met gebruik van lokale en regionale producten als grondstof. Binnen de sectoren wordt ook heel sterk de link gelegd tussen nostalgie en traditie aan de ene kant en vernieuwing en innovatie aan de andere kant. In de drankensector bestaan dan ook nog heel wat opportuniteiten voor verdere productontwikkeling en -versteviging, zowel in de lokale, regionale als internationale markten. Voorwaarde hiervoor is dan wel een degelijke ondersteuning vanuit overheden en overkoepelende organisaties op het vlak van administratie, regelgeving en controles m.b.t. fiscaliteit, hygiëne en milieu, maar ook op het vlak van promotie en distributie. Vanuit alle persoonlijke gesprekken en schriftelijke reacties in dit onderzoek kwamen 2 belangrijke sleutelwoorden naar voren die belangrijk zijn om als (nieuwe) producent in de alcoholische drankensector te werken: Passie: de persoonlijke inzet van de kennis, vaardigheden en tijd van heel wat mensen. Kapitaal: een financiële ondersteuning naar verplichte investeringen en naar de ontwikkeling van nieuwe producten. Enkel dankzij de passionele inzet van mensen en de ondersteuning via middelen kan de rijke traditie en diversiteit van alcoholische dranken in Limburg in stand gehouden worden.

30

Geraadpleegde bronnen Documenten en publicaties De Groote, Patrick: Naslagwerk TRATLAS+, Toeristisch-Recreatieve Atlas, 2000. De Zytholoog: Tijdschrift voor de Belgische Biercultuur, edities 20, 21 en 21, 2008 Deraedt, Bruno en Tommy Vanspauwen: Opstellen van een ondernemingsplan voor een startende wijnbouwcoöperatie in Zuid-Limburg. Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van TEW, Universiteit Hasselt, Academiejaar 2007-2008. Eén en Toerisme Limburg: Katarakt Anders Bekeken - Puur Haspengouw, 2007 Guidea Kenniscentrum voor Toerisme en Horeca: Trends in voeding en dranken in de horeca in 2007, november 2007. Het Bierviltje: Tweemaandelijks tijdschrift van De Limburgse Biervrienden vzw, edities 15/1, 15/2, 15/3 en 15/4, 2008. Kalavris, Tania: Bedrijfseconomische aspecten van oenologie. Gevalstudie: opstellen van een ondernemingsplan voor een startend familiaal wijnbouwbedrijf. Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van TEW, Universiteit Hasselt, Academiejaar 2007-2008. Provincie Limburg: Adressengids Limburgse hoeveverkopers, 2005 Provincie Limburg: Dagen van de Limburgse Hoeve- en Streekproducten, Brochure Editie 4 t.e.m. 19 augustus 2007 Provincie Limburg: Weekend van de Limburgse Hoeve- en Streekproducten, Brochure Editie 27-28 september 2008 Publicatiegroep vzw i.s.m. Toerisme Limburg: Limburg Geproefd: Gerechten, Wandelingen, Fietsroutes, Toerisme, Streekproducten, 2005 Stevaert, Steve en de 44 Limburgse burgemeesters: De Limburgse Keuken, 2007 Steyaert, Henri: De wijnbouw in België en de relatie met het toerisme. Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in het toerisme, KULeuven, Academiejaar 2007-2008. Toerisme Limburg: Haspengouw, Pluk de betovering… Ontdekkingsgids 2008 Toerisme Limburg; Bier & Kaas fietsroutes, brochure, 2008 Tubée, Vanessa: Strategie-ontwikkeling binnen nieuwe sectoren. Case-stude: Wijnproductie en -handel in de Benelux. Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van TEW, Universiteit Hasselt, Academiejaar 2007-2008. Unie van Belgische Brouwers: Basiscursus Bier, 2005. Unie van Belgische Brouwers: Profiel van de Belgische brouwerijsector in 2006. Vanneste, Frederick: Studie van de Belgische Brouwerijsector, 2006.

31

Wetenschappelijke Instituut Volksgezondheid: De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1 - 2004, maart 2006. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid: Gezondheidsenquête 2004, Boek III - Hoofdstuk 3 Gebruik van Alcohol, 2006.

Artikels, persen nieuwsberichten Café Revue: “Belgische Brouwers somber voor de toekomst”, juli-augustus 2008 Café Revue: “Authenticiteit staat niet voor oubollige nostalgie”, juli-augustus 2008 Café Revue: “Doordrinkbaarheid van sterk blond bekoort”, Julie-augustus 2008 Delvaux, Freddy: “Bierbrouwen: verleden, heden en toekomst”, CMBS - KULeuven, Lessen voor de 21ste eeuw, 18 februari 2008 FOD Economie: “De wijnbouwsector in België”, Trefpunt Economie, juni 2007 Studiedienst Vlaamse Regering: “Bier wordt duurder”, 28 september 2007 The Brewers of Europe: “A few Beers a day can help keep the doctor away”, Press Release 4 mei 2006 Unie van Belgische Brouwers: Position Paper “Stijging grondstoffen voor brouwerijen”, 21 september 2007 Unie van Belgische Brouwers: Persbericht “De jaarresultaten van 2007 verontrusten de Belgische Brouwers”, 11 juni 2008.

Websites www.asg.be (Academie voor Streekgebonden Gastronomie) www.beerparadise.be (Unie van Belgische Brouwers) www.belgianfamilybrewers.be (Kwaliteitslabel voor Belgische familiaal gebrouwen bieren) www.bierengezondheid.be www.bocholterbrouwerijmuseum.be (Brouwerijmuseum Bocholt) www.breesebeerprevers.be (Consumentenvereniging De Breese Beerprevers) www.brewersofeurope.org (The Brewers of Europe) www.bsic.be (Beer & Society Information Center) www.bswg.be (Belgische Federatie van Wijn en Gedistilleerd) www.confreriehasseltsejenever.be (Confrérie van de Hasseltse Jenever) www.demerdal.be (Gilde Demerdal-Vliermaalroot vzw) www.haspengouwsewijnbouwers.be (De Haspengouwse Wijnbouwers) www.ias.org.uk (Institute of Alcohol Studies) www.iwsr.co.uk (International Wines and Spirits Record) www.jenevermuseum.be (Nationaal Jenevermuseum) www.glimburger.com (Glimburger; samenwerkingsverband tussen 4 Limburgse brouwerijen) www.lekkerlimburgs.be (Streekproductenwinkel Lekker Limburgs, Hasselt) www.limburgse-biervrienden.be (Consumentenvereniging De Limburgse Biervrienden) www.limburgsewijn.com (Confrerie des Chevaliers du Vin Limbourgeois) www.streekproduct.be (Vlaamse website streekproducten - VLAM)

32

www.streekproductenhaspengouw.be (Overzicht Streekproducten uit Haspengouw) www.toerismelimburg.be (Toerisme Limburg) www.vlaanderenlekkerland.be (Tafelen in Vlaanderen) www.vzw-fruitstreekmuseum.be (Fruitstreekmuseum Borgloon) www.zythos.be (Confederatie van Belgische Objectieve Bierproevers - Consumentenvereniging)

Gesprekken Confrerie van de Hasseltse Jenever: Bestuurders Edmond Smitt, Alex Van Brabant, Willy Smeets, Rolf Sterckx 20.08.2008 Limburgse Biervrienden: Rony Langenaeken, Voorzitter - 22.08.2008 Distilleerderij Leukenheide: Jacky Scheelen, Zaakvoerder - 29.08.2008 Brouwerij Kerkom: Marc Limet, Zaakvoerder - 05.09.2008 Academie voor Streekgebonden Gastronomie: Jacques Collen, Voorzitter - 08.09.2008 Kasteelbrouwerij De Dool: Jeroen Luys, Zaakvoerder - 11.09.2008 Brouwerij Sint-Jozef: Jef Cornelissen Jr, Zaakvoerder - 19.09.2008

Ingevulde enquêteformulieren van producenten Contactname via de post van alle gekende producenten van alocholische dranken in Limburg op 24.07.2008, met als bijlage een uitgebreide vragenlijst die peilde naar de geproduceerde alcoholische dranken, naar specialisaties/niches, naar de distributiekanalen, afzetmarkten, samenwerkingsverbanden, onderzoek en ontwikkeling, …. De vragenlijst werd verstuurd naar in totaal 46 verzamelde adressen van professionele en van amateurproducenten, evenals naar een aantal gespecialiseerde handelaars die enkel instaan voor de verkoop of de eindverwerking van een aantal lokale/regionale alcoholspecialiteiten. Deze bevraging kende een respons vanuit 28 producenten. 8 van deze respondenten gaven aan dat ze niet volledig op de vragenlijst konden antwoorden omdat ze ofwel geen eigen productie deden, ofwel geen commerciële activiteit ontwikkelden m.b.t. hun drankenproductie.

Ingevulde enquêteformulieren van gemeentelijke Diensten voor Toerisme Contactname via e-mail met de 44 Limburgse gemeentebesturen op 24.07.2008, met als bijlage een vragenlijst die peilde naar de geproduceerde alcoholische dranken in de respectieve gemeenten, en naar de ondersteuning die door de gemeente geboden wordt op het vlak van o.m. distributie, promotie, …. Respons van 33 van de 44 gemeenten (via Dienst voor Toerisme of VVV) op datum van 09.09.2008.

Met dank aan Shana Tielens, Provinciaal Coördinatrice Limburg van Tafelen in Vlaanderen voor de ondersteuning in de eerste stappen van dit onderzoek naar alcoholische dranken in Limburg. Met dank aan alle gesprekspartners en alle respondenten onder de producenten, de gemeentelijke toeristische infokantoren en de overkoepelende organisaties.

Meer info over dit onderzoek: Yves Houben, Stafmedewerker POM-ERSV Limburg, Kunstlaan 18, 3500 Hasselt, Tel. 011 300 230, [email protected]

33

Alcoholproductie in Limburg Een economische schets van de sector van bier, wijn en jenever

Recommend Documents