Album Joannis Rotarii (Johan Radermacher)

Album Joannis Rotarii (Johan Radermacher)

K. Bostoen, C.A. Binnerts-Kluyver, C.J.E.J. Hattink en A.M. van Lynden-de Bruïne

bron Album Joannis Rotarii (Johan Radermacher). (handschrift 2465 van de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent.)

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/rade004albu01_01/colofon.htm

© 2002 dbnl / K. Bostoen, C.A. Binnerts-Kluyver, C.J.E.J. Hattink en A.M. van Lynden-de Bruïne

Inleiding In de persoon van Johan Radermacher de Oude (1538-1617) komt de verbinding tot stand tussen een calvinistisch getint humanisme en internationaal koopmanschap. Hij hoort zowel tot de geleerden rond de drukker Christoffel Plantijn als tot de kooplieden die actief waren in de internationale firma van Gillis Hooftman. Het grootste deel van zijn leven was hij ook nauw betrokken bij het wel en wee van de gereformeerde kerk, die hij diende als ouderling en diaken. Naast zijn omgang met humanisten en kooplieden onderhield hij nauwe vriendschapsbanden met beeldende kunstenaars en dichters. De bewijzen van zijn relaties met al deze personen zijn te vinden in brieven en ander materiaal in handschrift. Een van de belangrijkste bronnen in dit verband is het Album J. Rotarii, een verzamelhandschrift dat berust in de Gentse universiteitsbibliotheek. Het merendeel van de handschriften in deze verzameling komt uit het bezit van Johan Radermacher de Oude. De Latijnse vorm van die naam is Joannes Rotarius. Daarvan is de benaming van het verzamelhandschrift afgeleid. Dit handschrift bevat brieven en literaire bijdragen van zijn vrienden, en ook afschriften van handschriften die in zijn eigen kring circuleerden. De vroegste stukken dateren uit de jaren zestig van de zestiende eeuw, de jongste uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw. Het Album J. Rotarii bevat stukken die de eigen familiegeschiedenis van de Radermachers betreffen, verder ongepubliceerde gedichten van de hand van de schilder-rederijker Lucas d'Heere (de leermeester van Karel van Mander), gedichten voor Lucas d'Heere door Marnix van St. Aldegonde (waaronder de oudstbewaarde versie van Marnix' Nederlandse vertaling van enkele psalmen), een Latijnse vertaling van het boek der Spreuken naar de Hebreeuwse grondtekst door de uit Valenciennes afkomstige humanist Joannes Vivianus, een gedicht van Hugo de Groot voor diens zwager Jan van Reigersbergh, allerlei schotschriften, een Latijns gedicht over de vernietiging van de Spaanse Armada, geschreven door Théodore de Bèze (ooit Calvijns rechterhand) en voorzien van een Engelse vertaling, en nog veel meer merkwaardige teksten. In sommige gevallen betreft het hier zelfs de oudstbekende versie van de desbetreffende tekst, zoals in het geval van de bijdragen van Marnix. Wat onmiddellijk opvalt in deze verzameling is het meertalige karakter ervan. De meeste stukken zijn weliswaar in het Latijn gesteld, maar een flink aantal is geschreven in een van de moderne talen, zoals Nederlands, Frans, Engels, Italiaans, Spaans en Duits. In veel mindere mate treft men ook Grieks, Hebreeuws en Arabisch aan. De meest recente gegevens over Johan Radermacher en zijn album zijn te vinden in de volgende studies en tekstuitgaven: K. Bostoen, Bonis in bonum. Johan Radermacher de Oude (1538-1617), humanist en koopman. M.m.v. C.A. Binnerts-Kluyver, C.J.E.J. Hattink en A.M. van Lynden-de Bruïne. Hilversum: Verloren, 1998 (Zeven Provinciën Reeks, 15); en Het album J. Rotarii, Tekstuitgave van het werk van Johan Radermacher de Oude (1538-1617) in het Album J. Rotarii, Handschrift 2465 van de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent. Met inleiding en commentaar door K. Bostoen. Met medewerking van C.A. Binnerts-Kluyver, C.J.E.J. Hattink en A.M. van Lynden-de Bruïne. Hilversum: Verloren, 1999. Aan Johan Radermacher wordt ook de oudste Nederlandse grammatica toegeschreven, een handschrift dat - naast een taalkundig gezien bijzonder interessante voorrede - in feite slechts een aanzet tot een grammatica bevat. Deze is uitgegeven door K. Bostoen in Kaars en bril: de oudste Nederlandse grammatica. [Middelburg], 1985. (Archief van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1984).


Voor een artikel over Radermacher als uitgever en inleider van Michel Angelo Florio's Historia de la vita e la morte de l'illustriss. Signora Giovanna Graia gia Regina eletta e publicata d'Inghilterra: e de le cose accedute in quel Regno dopo la morte del Re Edoardo VI. [Middelburg], stampato appresso Richardo Pittore, 1607, zie K. Bostoen, ‘Editing, Printing, Publishing and Selling the Life and Death of Lady Jane Grey in 1607’. In: The Bookshop of the World. The Role of the Low Countries in the Book-trade 1473-1941. ed. L. Hellinga, A. Duke, J. Harskamp [e.a.]. Houten: Hes & De Graaf, 2001, p. 119-130.

Portret van Johan Radermacher ‘Anno Christi 1607. Aet. 69’, door onbekende schilder ‘HAV’. (Middelburg, Zeeuws Museum, in bruikleen van de Rijksdienst Beeldende Kunst, inv. nr. BR 64-038).


0

Album Joannis Rotarii [1. Johannes Vivianus, Latijnse versificatie uit het Hebreeuws van het boek Spreuken. ] Proverbia Regis Salomonis Ex Hebraica Latine Expressa m

per Joannem Vivianum Valent.


1r 1 Quid faciat mores placidos, quid consona vitae Deligere, ac delecta sequi, tum vera loquentum Percipere, atque imo sub pectore condere dicta Musa doce, tu quae Regi, dum iura vocatis 5 Isacidum populis, solio depromit ab alto Adstabas Regi quo non sapientior alter (Magni ut Jessiadae eluceret dia propago) Imbelles animos virtutum accendere amore et mentis reserare oculos. Hinc ille potentem 10 Iustitiam inculcare, suumque ut reddere cuique Conveniat, rerum ut constent aequalia iura

Haec ille ac dictis acuebat simplice si quis Indole, vel fraudi facilis, Iuvenesque vetabat Aggredier quidquam temere: at prius omnia lento 15 Consilio expendenda monens. primosque iuderes Lees: videres. Gentis Idumaeae, quos iam doctrina verendos Extulerat, pendere sacro dicentis ab ore Ac hausere illi multo quod acumine mentes Altius eveheret, quod magnis provida rebus 20 Consilia expediens grandeis aetate doceret.

Haec inter gravia evolvebat dicta vetustas Si qua tulit varia rerum sub imagine, si qua Verborum sensu arguto, sic cuncta retrusae Doctrinae secreta movens quaecunque priores 25 Vera sub obscuro volnere Lees: voluere. latere profanis Haec ille, intenti Isacidae circum ora tenebant

Principio, quaecunque data est mortalibus aegris Hoc omnis ducenda uno. sapientia fonte.


1v 1 Ut summum vereare hominum rerumque parentem Quem tellus quàm bruta tremit quaeque omnia circum Obsultat vasta Amphitrite et maximus aether Quae vitae norina Lees: norma.: at stolidi in consuta Lees: inconsulta. sequentes 5 Ut spernunt quae vera , suos sic ordine nullo Componunt mores ex osi Lees: exosi. vincula legum.

Tu Fili dictata lubens admitte parentis, Et praecepta piae matris multum inter amorem Imbile Lees: imbibe., non maior capiti hac adfulserit unquam 10 Gratia, non collo irradiet si circulus auri Aut opere aut genimi Lees: gemmis. maiorem afflarit honorem

His firmata malo obniti assuesce Iuventus Nec vitii cede illecebris, utcumque scelesti Pertentent spe lucri animum! praeclara loquantur 15

Huc agedum, insidias vitae, facilesque struamus

Arte dolos quibus innocui involvantur, et ipsi Culpam extrà vivos, validosque ut quemque lubebit Glubamus Lees: Glutiamus.. Mors quam facile absorbetque, metitque Omnia. condensique ruunt torpentia ad Orci 20 Flumina mortales. at nos multo ante labore Congestas in opes veniemus, nostraque, nullo Sudore, ingenti splendebunt atria luxu. Tu modo macte animi nostris te fortiter ansis Lees: ausis. ComitteLees: Committe., ac sors una esto: lucrum omnibus unum. 25 Haec scelerata cane Lees: cave., Fili consortia, et omnes Suspecta illecebras, retro et vestigia flecte, Namque omnes idem ardor habet (nec cernis) in omne Praecipitare nefas caedem spirantque, sibique Accersunt caedem vicanti Lees: incauti quantum illa parari


2r 1 Quae spectatque escam, et subtendi retrà Lees: retia. nec se Continet illapsura alis: non segnius illi In sua fata ruunt, sibi quae peperere, locantes Insidias aliis. Haec illi et quisquis amori 5 Indulget lucri insano sua damna sequuntur

Quin rectae potius rationi attende, per omnes Didita quae mundi partes magno intonat ore, Sive foris, sive in trivio quis devius, illa Increpat, et mediam se turbae immiscet, et altos 10 Ad portarum aditus instat sapientia, quemque Invadensque, monensque, et totam personat urbem

Nam quae nos Lees: vos. miseri mersat vecordia cives Incanti Lees: Incauti. ut cupiant falli, in ludibria vani Omnibus incumbant votis, ut denique inanes 15 Doctrinae faciem perstent horrere sereneon Lees: serenam.? Vos meliora viri, nec fastidite monentem, Atque animos faciles advertite, spiritus ipse En faxo meus insinuans sese alta recludat Sacra mei eloquii, verosque profundat amores 20 Sed quid ego hic frustra intendo vocemque, manumque Aversis ut quaeque animis mea dicta perosi, Consiliumque omne evertunt, dum sana monentis, Urgentisque super verba exaudire recusant.

Sic quae nos Lees: vos. aerumna premat, subitique pavores 25 Undique ut irruerint incessam Lees: incassum. iusta luentes Supplicia et vestros spectato Lees: spectabo. infracta dolores Atque erit ut propius pavor ingruat, et mala circum Obsultent, angorque super, poenaeque prementes Quale inopina ruunt undae quando agmina, ruptis


2v 1 Obiicibus maris ingenti verruntque tumultu Omnia, non trepidis superest mortalibus ullum Effugium, aut sudo qualis venit aethere turbo Haud ulli praevisus, agrisque incumbit, et ima 5 Ab radice rapit segetem, laetosque labores, Pulvereamque rotat nubem, stipulasque sonanteis.

Tunc miseri confertim ad me, me voce vocabunt, Me quaerent lux alba diem prius orta recludat, Nusque Lees: nusquam. adero, precibusque nihil, votisve movebor. 10

Tum decuit cum sollicito sermone praeibam Virtutis callem, ac summi reverentia Patris Amplexenda fuit vos contra advertere sanis Consiliis piguit, sprevistis quidque monentem Alto ut devinctos errore exsolvere tento.

15

Esto igitur quos vestra ferat vesania fructus

Percipite, hac saturi requie, quam vestra pararint Consilia ac fatuis immunem dicite vitam Curarum placide decurrere, multaque cantos Lees: cautos. Dum fugiunt, laeta ignaris cadere omnia fini. 20 Dicitis, atque uno praestantes calle, ruina Ut subito ingruerit, poenaque involvet eâdem,

At quisquis mea dicta, meumque amplexus amorem, Tutus aget, nullique illum statione monebunt Lees: movebunt. Quà creperi irruerint mundi de parte fragores.

CAPUT.II. Nunc, Fili: qui deinde animo reverentia surgat Numinis ut doceare, meis ante omnia verbis Sic insiste, tibi ut vitae praecepta reponas Tum quae sana auris transmittat pectori et uno 30 Assensu vero incumbant, dulcisque per omnes


3r 1 Gliscat amor sensus verum inclamansque sequensque

Hîc ardor si quantus opes dum turba caducas Insanit, nullumque sibi indignando laborem Involat impatiens magni penetralia mundi: 5

Tunc demum, Fili, illa Dei reverentia sese

Insinuans, mens summa novo sub lumine tanget Notiamque Lees: Notitiamque. Dei, fonte a quo ducitur uno Alma, Dei donum, Sapientia, quaeque latentes Irrumpat rerum caussas. Rectique tenorem 10 Quae statuat, venit illa Dei, venit omnis ab ore. Ille quod est densa rerum sub imagine verum Sinceris animo adservat, clypeoque tuetur Obtectos queis pura eius stat amore voluntas Et mens una sequi perpensa examine iusto, 15 Haec studia ille fovet, longo et dignatur amore

Hocce erit exorsu veneranda subire potentis Lumina iustitiae, et sani penetrare recessus Iudicii. Rectique animum informare tenore. Hoc septus vallo ut vitae discrimina quaeque 20 Prospectes inconcussus. sapientia cordi Illabens, motusque omnes reget una, sibique Mens sola veri in specie formosa placebit. Succedet tibi quae advigilet Prudentia, quaeque Omnia praevideat vitae, avertatque pericla. 25 Haec eadem, si qua impellat malesuada libido, Diversum retrahens, recta regione reponet Prospiciens, te ne qua hominum contagia laedant Queis lingua versare dolos, diaeque revidet Lees: renidet. Supprimere instinctus rationis dummodo facto


3v 1 Obtendant nubem summa est in fraude voluptas Exsultantque suas famam invenisse per artes Usque adeo imbutum est vitium cordique animoque Multaque ut intendant, nusquam ratione feruntur. 5 Haec eadem tibi, Nate, aderit Sapientia ut astus Suppositos voci blandae, quos advena iactat Declines. Ducem illa suae pertaesa iuventae, Illa Dei legem, pacti secura, reliquit. Hinc cultae ornamenta domus mors insidet, unde 10 Implicat illapsos, dulci in cantatque ruina Nec quisquam tulit inde pedem, vitam ve Lees: vitamve. capessit

His monitis insiste viam, qua trita bonorum Orbita, tum magnae semper vestigia serva Iustitiae clara ut spectes in luce, quietem 15 Hinc demum perstare diu, prolemque futuram Incolumem, recto si quis de tramite si quis Immotus, si pura manus. Sed perfida contra Turba suo fuco haud constans operosa quefraudum Lees: operosaque fraudum. Corruerit, spatio in medio ab radice revulsa.

CAPUT.III. Hinc tibi ne qua meae obrepant oblivia legis, Sed penitus subeantque animo, mentique residant Quae vitae praecepta fero. Non certius istis Quidquam annos saturet vitae, pacemque propaget 25 Et pietas et cana fides quacumque movebis Nusquam absint. hoc ipse tibi connecte monile Conspicuum collo. tum quidque ut pectore promis Sit pietas. sid Lees: sit. cana fides praenuntia cordis.

Sic accepta Deo grata et mortalibus aetas Procedet facilique manu quodcunque gerendum


4r 1 Expedies. si nulla tui fiducia, si mens Nitatur sincera Deo, nec lumina quoquam Divertas. Dux ille tibi, te tramite recto Constituet firmans gressusque tuebitur omnes 5 Sed tibi ne offundat caecum sapientia amorem Multa cave summa et virtus hoc cardine vertat: UT VITIUM fugiens, rerum vereare Parentem.

Hinc suus et fuerit vigor artubus, et bona membris Compages, quique ossa riget diffusilis humor. 10 Cuncta Deo quae accepta feras, nec sit tibi quidquam Auctoris quod laude vacat, cui rite quotamus Lees: quotannis. Primaevo fructu facito. Sic horrea messis Rumpet, et undabit lacubus vindemia plenis, Explebuntque animum. Sed ne si prospera acerbis 15 Admiscet. ne luxus iners obrepat, in ipsum. Auctorem insurgens mentem aversare docentis Ac magni tibi sit curam hinc agnoscere amoris.

Qualiter ut si quem natorum ex omnibus unum Fert oculis pia cura patris, sic huic timet uni, 20 Ut dextram differre diu nequeatque salubrem.

Felix cui Patuit claro Sapientia vultu Qui rerumque vices versando extundere verum Evaluit, puraeque oculos intendere luci, Quam satius studium hic sistens, ac si aestuet auro 25 Cura recondendo! Tum quos sapientia fructus Exhuberat, terrae quis praelucere metallis Abnuat? An quisquam baccam quam eructat Eoi Unda maris vel si quidquam dilectius usquam Aeterno ex aequanda Lees: exaequanda. putet sapientiae honori?


4v 1 Illa suis dextra securae tempora vitae, Divitias laeva, et primos largitur honores Larga manu. qua fert gressum sincera voluptas Congreditur, Pax alma subit circumque serenat 5 Omnia, Sic tanto si quis perculsus amore Fertur in amplexum prensaeque amplexui inhaeret Hinc Lees: huic. erit illa arbor vitae hunc aeterna beabit

Ipse Pater terram ut fundat liberamine iusto Immotam omnipotens, ut vasto fornice caelum 10 Irrequietum, axemque polis suspendit et aptat, Thesauros ut prodit aquarum, et ab aethere sudo Pascua foecundo rigat implorantia rore: Illa Patris menti insedit sapientia, pulcrum Concinnavit opus, rerumque exordia prudens 15 Digessit. Mundique unà fovet alma tenorem.

Huc, Fili huc geminas acies intende, nec usquam A solida doctrina animum, sensusve reflecte, Vita erit illa animae, ac sensus tranquilla movebit Compositos, perque ora suum diffundet honorem 20 Tuque tuus, mentis concepta haud irrita cernes, Spe gressus fundans certa, sed nec pede quòquam Impinges. tibi nulla quietem turbida imago Inficiet: sed suavis erit quaeque artubus aegris Quod labor exhausit, curaeve benigna reponat Lees: reponet. 25 Non facies inopina malorum pectore robur Excutiet. quin illa malos quae certa fatigat Nulla metu, aut damnis te desolatio tanget Namque Deus tutela tui, cui inniteris, ullis Ne capiare dolis praesenti numine servat. 30 Hoc firmate Bono indulge, nec sis mora nam se


5r 1 Diffundit sic sponte sua, facilisque merenti Depropera quod cuique potes, nec subdole amicum Differ poscentem tibi quod conferre facultas Quid? si cui sit multa tui fiducia, tecum 5 Si securus agit, possisne hunc inter amorem Incanto Lees: Incauto. versare dolos? Num si tibi nullo Expertus damno, litem intendisse iuvabit? Sed cave ne quà etiam subeat violentia sequendi Consilia, illicitosque ausus, utcumque secundis 10 In rebus, sese et facies concinnet in omnes Improbitas. tu cuncta horre vestigia. Namque Hanc Deus, et quidquid pravum exsecratur, amatque Rectum animum, cui se agnosci, mentisque recludi Indulget secreta suae. Iusti ille quietem 15 Sub quocunque detur tecto saturatque, beatque Sed premit iniustos dira exsecratio, mentem Quae nusquam constare sinit, luxum inter, operque Lees: opesque. Irrequietam agitans. Placitum sic nempe potenti Iustitiae, ut quem Caeca sui fidentia raptat, 20 Securusque Dei quidque in ludibria vertit Non habeat fidum ille Deum coepta omnia tantum Sentiat eludi. Sed cui mansueta Deo mens. Numinis hic placidi aeternum experietur amorem

Unius est proprio sapientis gloria iure: 25 Stultorum pudor, ac quo se quisque altius effert Altius hôc turpis caput unà infamia tollit.

CAPUT.IV. Vos fili haec patrio affectu quae plurima vitae Vera rudimenta inculco, quae sana profundo 30 Arripite, ac faciles animos advertite veri


5v 1 Invitat quo dulcis amor, quaeque et mea dicta Experti quàm plena fide, decerpere vobis Hinc iuvet ad vitam, quae nusquam a mente recedant

Namque patri dum talis eram, dum cura parentis 5 Unica sollicitae, teneris dilectior annis: Ille mihi haec magno instituens iterabat amore: Nate meis verbis tua sic praecordia firma, Ut quae res tibi cumque cadat, praecepta sequendo Obtineas. hoc vita omnis tibi cardine vertat, 10 Ac vives. Tibi sola esto sapientia census, Sola perenne bonum stabilis possessio veri. Percipiesque ( meis sed noli obsistere dictis, Neve animo praecepta fluant) Sapientia sinon Neglecta, at potius sancto tangaris amore: 15 Tete oculis feret illa suis, tutumque fovebit.

O quando Caput illa Boni quantum omnia supra Exsuperat; tanto iuvet uni ardentius omnem Impendisse operam et censum, solidamque parasse Hanc tractando tuis accedet maxima rebus 20 Gloria et ingenti circumfunderis honore Huius in amplexu, capitisque insignia clari Gratia erunt saturoque micans fulgore corona

Macte igitur, Fili esto animo quaeque ore profundo Excipias avidè ac vita referenda reponas. 25 Sic tibi sera annos facileis produxerit aetas, Namque ego te recta statui regione, piorum Orbita qua certo deducit tramite, quam non Angustant usquam salebrae vestigia nusquam Lubrica quam Lees: qua. magno properes conamine, fallent 30 His super obfirmato animum ac praecepta sequendo


6r 1 Insiste assiduum neque cura relanguet Lees: relangueat. ulla. Hinc pendet quia vita tibi. Vestigia semper Succurrat vitare mali, nullaque beari Pravorum te sorte puta studiumque operamque 5 Linquere in accessum Lees: inaccessum. finemque horrere memento

Nempe malis nulla est requies, nisi damna dolosque Commentis, non membra queunt componere somno Ni prius innocuum ruerint, pascuntur et ipsa Impietate, sitim sedant molenta Lees: violenta. patrando. 10 Iustorum sed candor erit ceu fidus Lees: sidus. Eoum Quod roseum sub mane procul scintillat et unà Assurgit, radiansque Diem lucemque reportat, Nec mora dum coelo superet spirabile lumen Improbitas contra in tenebris palpatque, ruitque 15 Nec causam videt usque mali, urgentemque ruinam

Quae fili, cuncta ut fugias, mea dicta capesse Auribus haec oculisque haurito ac intima conde sub pectus, vitamque feres et consona membra His perstans. Sed summa esto tibi cautio cordis 20 Hoc regere, hinc nam vita movet: linguaeque sequatur Ne leve sit perplexa loqui, ne prava labellis Concinnare: oculi insuescant sincera videndo, Ac rectà compone aciem, quacumque movebis Ut certum tibi constet iter, dextramque, sinistramque 25 Evita vitio ut tutus gradiare relicto.

CAPUT.V. Tu mea quae dictat, Fili, Sapientia serva Ac placidas fac assiduum tibi personet aures Quod mea te doctrina monet ductoribus istis 30 Haud metues malo amore trahi: Sed certa fovebunt


6v 1 Tranquillum consulta animum, quae lingua loquetur Ac vero quaeque expromet non lubrica sensu Illecebras sed enim vita quas advena blando Instillat sermone suas facunda per artes. 5 Illa favo quamvis mellitior, atque liquente Lenius unguento depromat ab ore loquelam: Multa subesse tamen disces absinthia laesus, Ac sensus haurire imos penetrabile telum

Ad mortem sic prona ruit, sic asserit orco 10 Denotum Lees: devotum. quemcunque trahit, quo vertitur omnis Cura domus, haud stare loco, et caligine quaeque Praeverti, ne forte viam ne forte retractes Eluctans, vitam ut repetas potiora sequendo

Vos igitur quisque haec animis advertite vestris 15 Ac ductus servate meos, tuque impia tecta, Impurae illiciumque domus, Fili, omne caveto, Ne meliora tuae depasci tempora vitae Exteri ab ingluvie cernas, dulcemque decorem Immitisque manus demum experiare rigores 20 Externos tua ne faturet Lees: saturet. substantia, neve Ignotus, sudore tuo quae parta, recondat Ac postquam membra exhausta, effoetumque vigorem Senseris, indignans tecum: Nam quis mea torpor Quae mala pernicies, iterabis pectora circum 25 Obriguit? quod recta odi, quod sana monentes Pertaesus, non illa animo, non auribus hausi Quae consulta dabant? sic me penè abstulit error Praecipitem caeca illuvie mersitque malorum, Pravorum iamque unus eram numeroque, fideque. 30 Nunc igitur sorte ipse tua laetare fruendo


7r 1 Et tua seu dulcem colat, cisterna liquorem Seu gelida tibi fons scateat pellucidus unda Dent potum, quosque exhuberant decurrere rivos Per vicos, et aperta sine, ut vicinia latè 5 Delibet. Sed non etiam dominum esse scatebrae Quemque velim, vis uni esto. venamque beatam Sic habeas ut ipse fruens dicare benignus Ac tua primaevo quae delibavit amore Pectora, maturos satiet dilectior: annos 10 Blanda uxor, ceu cara manu quae suevit herili Cerva, caput placidumque effert. qualisve tenello Blanditu curam agnoscit, dominoque rependit Capreolus. sic una omnes effingat amores Una omnes Charites spiret dulcissima coniux 15 Turgentisque micat species quae rara papillae Luminaque et sensus praedulcis inebriet, atque Te tibi surripiens, faciles sic condiat annos.

Nam fuerit quis Nate, furor si perditè inerrans Amplectare sinum magno irretitus amore 20 Externae? Numen potius reverere quod omnia Pervidet. haudque oculis quidquam vigilantibus exit Nulla latent concepta animi, ac facta omnia librat

Haec recolens nube amota quae plurima circum Caligat, cernes scelerosum quemque teneri 25 Peccatoque suo implexum, propriasque per artes, Ac causam hanc summam esse mali certaeque ruinae Quod praecepta horrens animus, flectique recuset Et rerum potius semet per inane volutet

CAPUT.VI. 30 Si dederis cui Nate fidem si sponsor amici Externo: haud temerè esse puta postquam excidit ore


7v 1 Ac captum te crede tuo obstrictumque teneri. Sermone. Ergo agedum Fili quando ipse subisti Hanc Sortem, satage elabi, demissus amicos Ambi omnes, non ante oculis, animoque quietem 5 Visurus non ante, fide quam rite soluta. Ac demum gratare tibi, ceu libera vinclis Cerva nemus patrium ut repetit, qualisve volucris Elusit quae capta manus vacuum aëra plangit Alta petens, dulcem et nidum pullosque revisit. 10 Quid deses? non parva tibi formica veternum Excutias? videri ut nullo sub principe sueta Imperio, non illa nimis exercita penum Provideat tamen, atque aestas quam longa, labori Inde festa instans, messem sub tecta reponat? 15 Quo tandem piger usque modum stat ponere somno? Ecquando demum evigilans corpusque grabato Expedies? Sic nempe tibi dum stertere ad horam Indulges, oculi et faciles, et membra quieti Connivent; Inopina gradum festinat, et urget 20 Res angusta domi, squallorque et tristis egestas Ceu rapidus venit ignota ab regione viator Ante domi qui rite viae se accinxit et arma Expediit, famamque sui praevertit eundo

Hinc ubi damna malas subiit sarcire per artes 25 Vana una subit impietas, omnisque facessit Quippe pudor. tum lingua dolis aptarier ipsis Queis oculis facere inde fidem pedibusque, manuque Diversum dum corde movet dum incommoda mussat Assiduus rixasque super procudit manes


8r 1 Usque miser, nam perniciem sibi nescius urget Nilque artes, non ulla valet cautela ruenti

Nempe Deo sunt ista Deo exsecratio summa Sex septemve oculi sublati. subdola lingua. 5 Innocuum manus haud segnis temerare cruorem Cor versans scelus assiduo : procluus Lees: proclivis. ad omne Pes pravi conceptum animi. qui testis inani. Sermone ad veri speciem componere falsum. Suppositaque sciens rixa committere fratres 10 Haec Deus usque odio cuncta aversatur acerbo Haec sincera Dei mens aversatur et odit

Tu, Fili, praecepta patris consuesce sequendo Illa nec exciderint animo,quae sedula mater Inculcat, penitusque imo sub pectore fixa 15 Persistant, collumque ornent radiante monili.

Illa pedem quocumque feras sapientia, tutum Deducet, cum membra quies devinxerit; illa Advigilans tutum praestabit teque sopore Defunctum dulci dilectae ad munera lucis 20 Affatus inter blando renovabit amore.

Haec siquidem rutilant animo praecepta lucernae Clarae instar, mundi in tenebris, tum dia coruscat Fax legis, circum accendens lucemque, denique, Ac trita vetat excedi regione viarum viae, quae 25 Ad vitam. ne quo Impurae capiaris amore Neu fuco, quem lingua facit meretricis, ni aurem Instillans quod cuique parens.Tu nate dolosam Ne speciem sub corde sinas penetrare nec illud. Blandula quod fallax iaculantur lumina lumen. 30 Rem certè lena accîdit, redigitque peculi


8v 1 Ad frustum: graviora manent sed adulterae amorem Illa ipsi, qua non aliud preciosus, adfert Insidiasque necemque animae. Nam quis sibi fidat Ignem impune sinu ferre aut incedere prunam 5 Posse per ardentem, laeves nec adurere plantas?

Non cuiquam levius, vetitum si accedat amorem Ille alienum ulli nunquam tetigisse cubile Esse impune sciet. Fit sanè ut inopia furem, Excuset. si dura fames exciverit. ille 10 Deprensus tamen ad mulctam raptatur, et omnem Fit quoque ut expendat noxa septemplice censum

Ast moechum non ulla adigit penuria: tantum Sed vecors quod humi affigit diae omnia mentis. Ergo ipsa poenam hôc anima accersitque, feretque, 15 Plagasque probrumque feret; ventura nec aevo Eximet ulla Dies sceleris vestigia tanti.

Nempe viro irarum vis huc exarserit omnis Ut sibi non desit iustum satiare dolorem Ultricis poenae, quamvis ut cuncta movebis 20 Ut places incensum animum; nil mitior,alto Reiicietque preces cumulataque munera, multu Lees: vultu.

CAP.VII. Nate, mei observa ductum sermonis, ut inde Instilles praecepta animo, laetusque recondas 25 His siquidem dulcis demum te functio vitae Perstantem excipiet si lex mea carior ipsa Quae sola aetheriae sociatur popula Lees: pupula. luci, Sique oculis crebra irradiet, ceu gemmeus ardor Obtutum in tereti digito movet, atque sub imo


9r 1 Sic penitus cordis penetrali vivida sidat

Huc insta assiduus, soror et sapientia dici Cara tibi assuescat, cunctos Prudentia supra Inque oculis inque ore esto dilecta parentes 5 Hae tibi ne pereas alienum insanus amorem Praestabunt, utque insidiis,quas Extera blando Sub sermone tegit cautus gradiare relistis Lees: relictis.

Atque hic ut relegamque artes, quibus implicat illa Ignanas Lees: ignaras. menteis, exemplum, adverte, movebo 10 Nam vacuus dum forte adsto, secreta fenestram Qua transenna tegit: Juvenum incautissimus unus, (Contemplor) cordisque carens, quando aura diei Praecipitat, serum incumbit tenebraeque malignae Occipiunt mersare iubar, caeco ille furore 15 Irrequietus obire domum, sub lumina creber Ire redire, oculos vigiles circum omnia voluens

Ac prodit tandem illa ornatu ut pectore spirans Illecebram at praefacta Lees: praefracta. animo rixaeque parata Rara domi, nunc prostando, nunc compita oberrans 20 Omnià, ab insidiis nil vafra immune relinquit Haec illum complexa priorque ad basia currit Ac faciem obfirmans, blando super addidit ore

Opportune equidem me dum solemnia solvi, Dumque dapem geniali hodie dat victima opimam 25 Pacifera, exoptatus ades quem sedula quaerens Exieram, iubare ut multus Lees: vultus. recrearer amati Ac demum invenisse iuvat Iam stragulo Lees: stragula. molli Picta toro instravi, ac coelatis tenuia fulcris Vela Pelusiaco obtendi undantia lino


9v 1 Haec super ipse tibi fragranti lectus odore Suffitus, Mirrhamque Aloenque et Cumania Lees: cinnama. spirat Ergo age delitiis ebrii dum roscida vultus Aurora extulerit blando immergamur amore 5 Namque abiit peregre ille meus, nummosque crumena Ad longum providit iter, reducem unde statutam Ante diem frustra expaveas. Haec illa superque Plurima quae fando potuit mellita labantem Impulit his animum penitus, facilemque subegit 10 Ac sequitur properè illam intrò; ceu taurus ad aras, It patrias, festusque choro, strepituque sequentum Instantis nil mortis habet. qualisve praehensus Mox rapitur fatuus, commissum ut compede dura Expiet: haud secus, hic, mox ut letalis arundo 15 Per iecur acta altè venis spargatque furorem Sic volucris male caula Lees: cauta. perit, quae lapsa ab aperto Aere suppositos adradit, nescia casses Letiferos, nisi lucem una vitamque relinquat

Nunc igitur, Fili, haec animis advertite vestris 20 Quae moneo. nequà subeat divertere ad illam Neve eius iuvet illecebrae indulgere furendo Stragem illa stragem amplam edit primique potentum Hinc Lees: huic. uni cecidere domus procliuis ad orcum Praecipitat panditque avidae penetralia mortis

CAP.VIII. Quid porro si densa hominum. vesania vulgo Ingruit; amion Lees: annon. dia omnes sapientia, ubique obvia pertentat? numquid vitaeque magistra Clamorem doctrina intendit quemque monendo?


10r 1 Illa etiam caput omne viarum infràque supràque Insidet, illa etiam non horret compita et urbis Ad portas se primam offert, praesesve coronae Intonat eloquio, quin perstat quemque monendo 5 Pro foribus blandoque omnes affatur amore

Haec ad vos, mea cura, viri, vos alloquor inquit,

10

15

20

25

Nati hominum; ut qui mente inopes, qui pectore inanes. Hinc sapere, ac certa discant componere lege affectus vitamque, ullis nec fallier ultra Commentis. nam magna loquar, nam summa recludam Unde Bonum Rectumque fluant verique tenorem Clarius et iusti memorans penetralia pandam Nempe mihi mens vana horret, non excidet ore Quod pravum aut ficta imponat quod imagine Recti Ac fuerit quodcunque meum, facile, ad mea si quis Attendat puro vestigia raptus amore, Doctrinaeque viam planam experietur, ubi illam Ingressus vos ergo opibus desistite tandem Incubuisse viri, ac vitae Vul aan: quae. provida fundo Arripite haec, avidique oculos intendite clarae Virtuti, haudque auro tantum obtorpete cogendo Cuncta etenim cuncta exsuperat sapientia puro Praefulget splendore auri gemmisque renidet Clarius, aut si quid cuiquam dilectius,illi Collatum, prior illa suo excelletque decore

Illa ego sum, cui vera uni est, cui cuncta patetque Calliditas ego faxo ut mens quodcunque volutat Ad certum consulta queat deducere finem Consultans valeat. doceoque ante omnia summum


10v 1 Auctorem rerum revereri hominumque parentem Hinc horrere malum ac animis deponere si quid Efferat atque sui tumidos obcaecat amore Inculco, ac vitii contagia quaeque recido 5 Usque monens quam linguam odi quae subdola fatur Maturum est mi consilium, solidique recessus Judicii penetrare, mihi est cognitio rerum Est uni, ac rebus ius Lees: vis. inconcussa gerendis Hisque ex me cuncta exsuperant fastigia regum 10 Et populos splendore tenent per me ora resolvunt Sensa potens magnatum aperit legesque profundit Ex me una populus Ductorum ut iussa capessat Intentus mistoque Lees: iustoque. viget reverentia amore Mansuetum dum sancta urget decreta senatus 15 Ipsa etiam quemcunque mei obseruantia tangat Hunc redamo, me perfacilem quam mane requirat Exhibeo ac praesentem opibus multoque decore Quemque meum cumulare, meo nam munere claras Divitias, rectumque usum prudentia fundat 20 Justitia elargitur opes usumque fruendi Ecquis adhuc quos exhubero, quos prodiga fructus Largior argento exaequari aurive metallo Substineat? licet extremo haec antletur ab orbe Et precium addiderit massam recoquendo caminus 25 Quam purum hoc, mea si spectes ad munera sordet

Ipsa viam quam sancta terit Justitia pando, Judicio sic firma rego vestigia, praeceps Ne quod ad extremum lapsa impingantve fluantve

Ipsa opibus tota exhuberans prudente Lees: prudenter. censu


11r 1 Eveho cui pectus sancto perstimgitur Lees: perstringitur. igne Et super accumulans animo sua vota secundo, vota explens.

Me Deus aeternum possedit magnae ego menti 5 Ante suo quam nota opere ante exorsaque saecla Insedi prior omni aevo mihi summa potestas Ante etiam pulcri digesta exordia mundi, Condita cum nondum moles informis aquarum Non vasti marium fluxus, fontesque perennes 10 Ipsa fui, aeterna aeterno prognata parente Ante etiam ossamenta orbis, quam pondere montes Sidissent magno collesque, atque aequora circum Camporum solidoque coisset corpore terra

Ipsa patrique aderam, coelum ut concinnat, aquarum 15 Et spatio immenso volvendum desuper axem Ut circumscribit. vasto dum fornice nubes Suspenditque vagas, tempestatumque coarctat Thesauros. dumque undivago sua litora ponto Praefinit quae supra ausit nec tollere fluctus 20 Et sua praefini Lees: praefinit. stabili fundamina terrae

Atque ego delitiae magni verctoris Lees: rectoris., eramque Coram ipso, mentem assiduum exhilaransque movensque Blanditias. Ego pulchro etiam quem condidit orbi Arridens laetorque hominum consortio et una 25 Me oblecto. Vos Fili igitur mea dicta sequendo, Atque mea Lees: meo. ductu felicem discite vitam, Discite praeceptis mansuescere neve monentis Ulla gravis subeant unquam fastidia vultus

Felix ille ad me quicunque advertere mentem


11v 1 Assiduus servatque fores, et postibus haeret Adfixus, dulci doctrinae incensus amore Me nactus vitamque feret placitaque fruetur Mente Deo arrecta. Sed qui sese abiicit, in me 5 Delinquens, animae ille suae vim iniurius infert Qui me odit, morti devotum insanit amorem

CAPUT.IX. Omnipotens sibi dum ponit sapientia firmam Pàlati molem, excidi jubet ante columnas 10 Marmoreas septem tum large epulasque parari Delectas, geniales laetitiamque lyaei Misceri pateris, ac postquam fercula mensa Disposuit, famulas dimittens omnia circum Celsa urbis loca clare omnes invitat et infit 15 Huc si quis vel mentis inops vel pectore inanis Concedat, dapibusque meis potuque fruatur His saturi ut vitam abiecto torpore prioris Ducatis, certosque regat Prudentia gressus

Ast frustra qui quidque facit ludibria, seque 20 Obfirmat vitio, illum si meliora monendo Argueris tibi contemptum et convitia tantum Accerses satiusque operae sit parcere, ne te Exponas ne quidquam odio. Sed pectore sanum Carpendo verbis utcumque incenderis, ille 25 Hoc mage sincerum tibi respondebit amorem Atque monens quantum insurges, tantum ille Proficiet. Non Justitiam inculcasse pigebit Justo unquam, stimuloque in eam maiore feretur

Est unum est ortum unde omnis sapientia ducit


12r 1 Vera TIMERE DEUM, hoc reliquis mortalibus uno Secreti sapium Lees: sapiunt queis sanctus pectore versat Sanctus amor. vita hinc etiam tranquilla perennat Annorum et serrem Lees: seriem. satura dulcedine condit 5 Atque uni sibi quisque sapit sibi quisque nugarum Accersit pretium cui vana elabitur inter Vita Iocosque hinc illicium quodcunque cavere Admoneo primamque Lees: primum. malorum, pectore verba Quae fatuo mulier depromit plurima inani 10 Quanquam animo sensuque, tamen vocemque habitumque Adsimilis, quem dia gerit sapientia sese Conspicuum Lees: Conspicuam. locat in foribus pulcroque sedili Totius ad conspectum urbis. tum subdola quemque Praegressum curamque alio gressumque moventem 15 Et si quis vel mentis inops, vel pectoris ad me Concedat, repetit, quae nec pellacia frustra Quisque etenim illicito rapimur hic Lees: hinc. suavior haustas Lees: haustus. Fit vetitae subreptus aquae, porrectaque furtim Esca magis movet at 20 Hinc miseri nec multa vident quae funera ab illa Non certae illectos addicat ut illa ruinae.

CAPUT.X. Nunc porro quae Regum ille augustissimus omne Sermonis momentum iter Lees: inter. dicta aurea fudit 25 Perpetua et vitae statuit documenta, referre Aggredior, tu luce praei tu numine firma Spiritus alme tuo ac dilectae oracula gentis Annue Romanas etiam resonare per urbes. Haud unquam patris ulla subit praecordia maior 30 Laetitia ac natum ut claras adolescere ad artes


12v 1 Se frugique bonae et virtuti tradere cernat At contra angore assiduo enecat ille parentem Sollicitam qui stultitiae se tradit inerti Haud cuiquam, licet ingentes cumularit acernos Lees: acervos. 5 Fructus opum quas arte mala corraderit Lees: corraserit. at quem Justitia exhuberat, nec vitae terminat usus Mortem etiam mortem haec superat non iusta sequaci Negligit illa unquam facilis quae vita requirat Indulgere Deus, sua sed violentia, et urgens 10 Supplicium non stare usquam permittit iniquos

Usque fuit, quicunque dolis obterpet Lees: extirpet. et artes Obliquas tractet tandem hunc deprendat egestas Assiduumque operi venam invenisse perennem

Filius hic demum sapiet, qui aestate recondit 15 In Brumam: ast fervente sibi qui messe soporem Indulgere potest, probro incessetur inanis

Devotum faciunt Justi sibi quemque morendo Lees: monendo. Et laudes, et vota vigent: Sed blanda loquendo Vini Lees: vim. tegit, ac fraudes Sceleratus pectore versat 20

Justi multi aetas famam celebrando beatis Inserit: ast fucus niteat quicunque Malorum Putiscet, speciosi et gloria nominis una

Qui vere sapiens sincero iussa capessit Pectore, dum vanus respondet verba. sibique 25 Hoc tantum accersit caussando plurima poenam.

Confidens graditur cui mens sibi conscia recti Sed Pravi ut speciosa suis dent nomina rebus, Notescet tandem Improbitas meritumque sequetur

Qui nutu loquitur curam modo cuique facessit


13r 1 Suspensum torquens: alius sermone laborat Ac nimio involvit sese et poenae implicat ultro

Os iusti ut turgens Lees: surgens. scatebra eructatque beatae Quod vitae sensum exhilarat: Sed vertitur omne. 5 Prave oris studium violenta obtexere recto.

Indulgens odiis, monstrum insatiabile, lites Evigilat: Sed qui placido propensus amori offensas facilis quasque ignoscitque, tegitque.

Cordati egregio manans sapientia ab ore 10 Conspicium faciet. sed produnt cordis inanem Assiduae dorso poenae ferulaeque sonantes

Tempore quaeque suo sapiens profertve tegitve Praecepit quae mente: at qui temere omnia, palamque Eblaterat, quod ubique etiam formidet abunde est 15

Divitias qui recte habeat, velut aggere tuto Murorum confisus agit: sed tropida Lees: trepida. egestas Saepe mali sibi caussa animo, pendetque, pavetque

Iustus quidquid agit vitam spectatque, feretque, Accumulant peccata mali accersunque Lees: accersunt. ruinam. 20

Secura ad vitam deducit. semita si quis Sana instet rudimenta: at qui monitum omne perosus Huic labor assiduo est et inextricabilis error

Dissimulare odium. blandisque obtexere verbis Mendacis linguae est contra insanitur habenas 25 Irae effundendo per non innoxia probra

Usque adeo vitium proclive irrepere multo Sermoni, hinc cautus ne lingua volubilis erret Prudentum. freno ut linguam laxentque Lees: laxet. premantque Lees: premat.

Qualiter argenti si quis quod purius unum 30 Eligat hoc Justus puro quod fundit ab ore


13v 1 Quodque Malus nauci est ab cordis origine prima

Pendet ab eloquio Iustorum turba, trahitque Dulce alimentum animo: Stulto ut Lees: at. vecordia vitam Traducit, simili quam demùm fine coronat. 5

Cui favor adspirat propensus Numinis, unà Divitiae accedunt purae sua namque benignus Haud Deus irrequieto aspergit dona labore

Concinnasse dolum applaudit sibi stultus et ardens Incumbit sceleri: Sed cui Sapientia cordi 10 Sana praeit consulta quibusque in rebus agendis

Quae mage formidat deprendent damna Malignum Atque Piis sua vota facit non irrita Numen

Ceu turbo dominatus agris, vacuo aëre ponit Desubito, sic prosperitas quaecunque malorum, 15 Sed Iustis fundata, omni nec mobilis aevo

Quale oculis fumus, et acetum dentibus idem Seria qui Ignavo fidit mandare molestae Hôc curae accedet tantum indignatio maior

Cui percepta boni reverentia Numinis illa 20 Secura apponet tranquillae tempora vitae Morque Lees: morsque. inopina Malorum annos abrumpit et aufert

Spem iusti quam corde fovent praecepta sequetur Laetitia explebitque animum at sua quaque dolebunt Magna incepta Mali vacuam evanescere in auram 25

Qui praeeunte Deo graditur, vestigia firmat, Sic magis atque magis purum prensando, at iniqua Versantes agitat pavor assiduusque fatigat

Insistit solida Iustus ceu rupe manetque Aeternum stabilis: Sed non habitabilis orbis 30 Quam pateat potis Impietas reperire quietem


14r 1

Perpetua effloret Recti sapientia ab ore Sincero, sed quae pravo praetexere rectum Lingua operata, sibi excidium festinat et adfert

Quaeque suo sensu expendit, veroque colore 5 Grata Deo Iustus, grata et mortalibus effert Os pravo assuetum, quaeque et perversa profundit.

CAPUT.XI. Turpia fallaci captans compendia libra Ille deo exsecratus, at hunc oculo aspicit aequo 10 Appendit quod cuique suum qui pondere Iusto

Ut tumidos animus fastus conceperit, una Turpis adest infamia, sed demissior ut se Quis gerit hòc proprio exsplendet sapientia honore

Rectos integritas sua tuto in tramite vitae 15 Constituit, deducitque, at versutia iniquis Accersit sua perniciem. Cum dextera tandem Incumbit scelerum vindex, opulentia nulli Perfugium est, sed ab ipsa Vul aan: alium. Iustitia morte Eruit. O purum si quis concepit amorem 20 Iustitiae, praeit illa viam, laetoque secundat Successit. Lees: successu. Mali ut Assiduo impinguntque, ruuntque

Se Iustus sincerus agens discrimina quaeque Expedit Instabilis vitae, dum perfidus, exlex Fraudibus ipse suis demum capiturque ruitque 25

Ut flatus vitam scelerato desinit, illa Spes quamcunque animo versabat defluit, una, Quamque brevis longa de posteritate fovebat

Numinis excandet tandem ut patientia Iusto Providet effugium, dum saevit plaga, malumque 30 Substituit, poena ut merita iustam expleat iram


14v 1

Pectore qui ficto verbis quae plurima fundit, Pervertit perditque sibi qui praebeat aurem Sed iusti arte sua quaevis discrimina vincunt

Laetitiae est populo dum floret Iustus et idem 5 Exsultat quando excidium spectatque Malorum

Iustorum ductu quem Numen prosperat amplum Publica res faciet profectum, eademque ruinam Sensura est ubi garrulitas dominatur inanis.

Ille alium quisquis contemnere suetus inanem 10 Pectoris hic sese prodit sed continet ille Se tacitus quem multa virum experientia fecit

Huic male secretum, qui se componit ad artes Obliquas, credas, Gerro idem, ast ille tacere Quidque potest cui cana fides praecordia versat 15

Vis populi expers consilii nutatque, caditque Ipsa gravis sibi sed stabilis res publica, abundans Consilio, motumque omnem in conculsa Lees: inconcussa. retundet

Ille fidem externi dederit qui nomine semet Obstringit curae ac damno, Tranquillus [-agitque] ad Lees: at. ille 20 Qui pactis aliorum se immiscere perosus

Omne feret punctum sexus cui gratia ab ore Blanda verecundo mulier, Fidentia quantum Illa viris quae acquirit opes, nomenque verendum

Propensus pietati animam dulcedine habetque 25 Ipsa Lees: ipse. suam assidua: sed cui mens effera vitam Ipse sibi ipse aliis crudelis vexat et angit

Qua mole studioque instet qui pravus inanem Fallet opus, sed iustus erit, ceu credita reddit Semina cui non vana seges cum foenere largo 30

Sic tibi Iustitiae ductit Lees: ductu. certissima vita At mortem excersit Lees: accersit. viti*o* qui adsixus Lees: adfixus. inhaeret


15r 1

Summè horret comenta Lees: commenta. Deus fallacia cordis Versuti. ast illi est animo, facta omnia si cui Candida respondent purae penetralia mentis

Per plures transmissa manus securior hoc fit 5 Impietas. poenam haud tamen evasura promentem Hacque intactus erit Iustus Iustique propago.

Ceu suis immundae rostro dependet inauris Aurea talis erit mulier lectissima quanquam Insigni forma pulcrae si mentis inanis 10

Iustus nil animo, nil votis praeter honestum Concipit inque bono assiduo est: contra Improbus Vul aan: semper. Ipse sui, quidque indignans speratque movetque

Est sui cui venam velut effundendo perennem Haud minus adcressit Lees: adcrescit. cumulus: Sed qui sibi fraudi est 15 Iniuste parcendo, huic nil quam sordida egestas

Dùm bene vult aliis animus perfunditur ipse Laetitia ac qui inopem saturat velut imbre profuso, Imber erit, cui larga subest vago ab aethere origo

Abscondens quae iusta offert alimonia tellus 20 A cunctis maledicta feret: Sed tempore iniquo Ducendens Lees: dividens., laude ac votis cumulabitur unus

Quisque Bono Invigilans perquirit quae sibi, quaeque Conducant aliis mutui ad commercia amoris Sed quae damna malus aliis sibi fabricet uni 25

Corruet instabileis sibi qui fundamina ponat Divitias: Sed Iustus erit ceu frondium honore Quae fundata alte felix progerminat arbos

Res si cui confusa domi, porro aspice inanis Tandem aurae possessor erit. servusque futurus 30 Qui nil pensi habeat illi cui provida cura est

Ut fecunda arbor Iustorum est vita suumque


15v 1 Producit fructum sanae exemplaria vitae Ac lucrari animas demum sapientia summa est

En Iusti haud commissa ferunt Impune, quid illis Qui sceleri indormire audent, ausumque patrare, 5 Num possunt etiam sibi deses fidere Numen?

CAPUT.XII. Quisque doceri ardens alis subvectus amoris Ad verum sese et penetrat, sed bellua si quis Quamque aversatur vocem, vultumque monentis 10

Vis Lees: vir. pius ab ductu dependet Numinis, unde Almam animo requiemque haurit, sed qui sibi fidit Rimando, involvit sese errorique maloque

Haud stabile hoc fuerit, sibi quod posuisse videtur Impietas fundamentum at radicibus altis 15 Vim Iustus stat contra omnem, cressitque Lees: crescitque. viretque,

Digna corona viro est mulier quae fortis honorem Laetitiamque afflans, sed quae probro atque rubori est Illi occulta etiam consumit tabe medullas.

Quidquid mente agitat Iustus sibi ponit honesti 20 Ante oculos speciem, huc tendit. sed parturit omne Pravorum studium loqueos Lees: laqueos. tricosque Lees: tricasque. dolosque

Quae fucata mali concinnat Lees: concinnant. plurima, purae Insidiae, vitamque petunt, quas pectore rectus Detegit Lees: deteget. evadetque omnes sincera loquendo. 25

Desubito ut concussa ruit non lapsa resurget Prosperitas quaecunque Malorum, ast laeta, urgensque Lees: vigensque. Iusti innixa domus stabit fundamine certo

Accrescit laus clara viris quantum inclyta virtus Consilia exertat sese per provida: at ille 30 Contemptus cui mens distorta et pectus inane est

Est cui servitium quantum usus poscit et idem Se demissus agit, quanto hic praestantior, ac qui Se Iactat dum dura domi penuria at urget Lees: adurget.


16r 1

Quin Iustum pecorisque sui quod vita requirat Afficit; at si quando Malos miseratio tangat Attende hic veritas mediam se admiscet et effert

Iusta suo tellus cultori exercita fundit 5 Vitam unde exsaturet, sed qui torpentibus addit Se socium ipse etiam se prodit pectore inanem

Impius ipse malo Implexus, passimque malorum Congeriem ingruere exoptat. Iusti interim ab alta Radice exhuberant fructus aliisque sibique 10 Impius effreni lingua exsecranda profundens Ipse malo illaqueat semet: Sed Iustus ubique Se sincerus agens quaevis discrmina Lees: discrimina. vincit:

Composita efficiet lingua ut mens conscia recti Laetitia cumuletur. Sic benefacta suoque 15 Tempore ad auctorem multum cumulata revertunt

Vir vanus facile ipse sibi facit omnia recta Quidquid agat sed non sapiens fastidiit unquam Consilia ex aliis capere atque pericula rerum

Vir vanus ut primum conceperit iram 20 Toto illam vulltuque effert, sed continet ille Qui cautus se multa etiam quae indigna premendo

Cui cordi est sincera loqui, recta omnia defert Iustitiae fundamentum: Sed falsus id unum Testis agit, veri ut referant sua verba colorem 25

Est sua qui vibrat velut ensem verba adigitque Qua pote mucronem infestum lenique Sophia Instillat sermonem Vul aan: ore. affatuque medetur

Veracis linguae nullo constantia nutat Tempore sed fallax non artibus omnibus ullum 30 Clarae sufficiat momentum ferre diei

Qui mala procudit mussans, praecordia eidem


16v 1 Foeta dolo, irrequieta; at mens profunditur alma Laetitia, ad placidam quae promovet omnia pacem

Non mala quae exercent vitam ad caput omnia Iustum Sic quoque pertingunt: Sed Iniquis vita profunda 5 Colluvione omnis teritur demersa Malorum

Subdola labra Deus summe exsecratur et horret Atque in eo requiescit amor, cui e pectore puro Verba fluunt, verbis et consona facta sequuntur

Novit quaeque etiam Prudens perspecta tacere 10 Qua tempus, qua resque ferat. Sed futile ubique Erumpens stulto conclamat mentis inanem

Vir operi incumbens strenuè dominusque futurus Idem aliis demum, ast aeternum serviet, artes Torpor ad obliquas si quem male suadus Lees: malesuadus. adegit 15

Anxietas nimia ut pervasit corda, cadunt et Una animi at praesens laetarum ad nuntia Lees: adnumtia. rerum Laetitia exsiliunt laxis praecordia fibris

Est etiam externa in vita dignoscere Iustum Praestantem reliquis. Pravorum ut vita volutat 20 Errore assiduo, tantum impingendo, ruendo

Ille suam haud torret capturam quisquis adeptus Arte mala, sed sedulitas sin cera Lees: sincera. parandis Divitiis punctum omne feret, punctumque omne fruendis

Iustitiae ductus vita est, haudque accidit unquam 25 Qua tulit illa pedem, Mors ut Vestigia ponat.

CAP.XIII. Filius ille mihi sapiens, documenta parentis Cuius vita refert dilecti, at futilis omnia Lusui habet, monitusque graves et seria verba 30

Sensu animam reficit dulci vera esse loquutum Lees: locutum. Quaeque saluti aliis: vita impurique quod optant


17r 1 Quod spirant, ipsa immò anima est violentia tantum

Qui linguam Cohibet sano moderamine, servat Idem animum tranquillum; at prostituentibus illam Mens erit irrequieta et consternatiò ubique. 5

Desidet ignanus Lees: ignavus. voto secum omnia captans Re vacuus: sed cui solertia vivida cordi est Unguine vita hilari veluti perfusa nitescit.

Ut vanum sermonem horret sic Iustus ab illo Intemeratus erit: sua sed mendacia demum 10 Efficient putere Malum inficientque rubore

Iustitia ipsa virum, cui pura est vita tuetur Securum ast non Improbitas [-tantum eluditque ruitque] Infida quod urget Mens mala perficiet coepta eludetque malorum Securum incolumem, mens ast obliqua quod urget 15 Eludit tantum Improbitas tantum eluditque ruitque Eludit tantum Improbitas infida: sed hic ne Externa imponat facies, sunt qui omnium egeni Divitias iactant sunt quos opulentia nullo Quamvis magna facit tumidos assurgere fastu 20 Quin et opes sua habent incommoda, Nempe videre est Censum amplum vitae redimendae expendier omnem Securus dum vivit inops expersque minarum

Iustorum e vita splendor qui lumine pulchro Effulget magis atque magis: vitaeque Malorum 25 Quod micat exiguum tantum languetque peritque

Rixarum huic seges ut fastus mentem occupat, atque Praecludit rationi; ast illi sapientia praesens Qui nisi consulto nihil inceptatque movetque

Per vanas properata artes opulentia nulli 30 Commansura diu: sed quae congesta labore Assiduo, Ingentem paulatim fundat acernum Lees: acervum.

Excruciat suspensum animum expectatio, quando


17v 1 Differtur, contra ut praesens id adesse quod optat Ceu reficit fructu geniali ex arbore vitam.

Se facit ipse reum audito sermone salubri Qui ludibrio habet: sed qui praecepta veretur 5 Ne placidi idem animi larga et mercede fruetur

Quod monitu inculcat sapiens est vena perennem Quae vitam vitam scaturit Pestatque Lees: Perstatque. docendo Sedulus horrendae qui evadas retia mortis

Ingenium rectum quod promit gratia totum est 10 Alliciens animos, sed qui ab ratione recedunt Quidquid agant suberit durum atque inamabile quiddam

Vir cautus quidque ut moveat circumspicit ac nil Quam summa ratione facit Stupidusque quod urget Id mage diffundit vacuae delicia Lees: deliria. mentis 15

Ipse malum accersit sibi, qui mandata malique Exponit. sed qui verax sibi credita corde Sincero peragit sibi fert aliisque salutem

Pauperies probrumque prement quem ponere vitae Fraena vagae pigeat: digno at cumulatur honore 20 Qui sanus monita observans animoque recondit

Mens bona recte optat, grata et dulcedine quidque Respondet votis contra ut confusio stulto est Qui vicio immersus, vinoque Lees: vicioque, recedere abhorret

Qui sectari ardet Sapientes proficit una 25 Discendo sapiendo, at si quis ad omnia stultis Applaudit sensim evadet deterrimus idem

Peccantem Impietas premit indefessa, malisque Obruit; at Numen larga mercede beabit Cui Recti Studio sincerum pectus anhelat 30

Quae bene possedit Pius ad natosque, nepotesque Heredes transmittit: opumque ([-nescitque recondit] quod anxie acervat Impius, id Iusto tandem (nescitque) recondit


18r 1 Fitque viri ut tenuis bene cultum alimenta novale Sufficiat largo proventu, ac saepe videbis Excitumque opibus qui norma nesciat uti

Est odium in sobolem si quis coecusque nimisque 5 Indulgens, sed non patrium mentitur amorem Maturasse manum audacem removendo, serendo

Quantum anima exposcat sumit vir iustus, eamque Exhilarat satiatque, at non saturanda Malorum Immensa Inglumes Lees: ingluvies., quidque ut glubantque Lees: inglutiant. vocentque

CAP.XIIII. Quae sapiens una ante alias, sustentat et auget Florentem, excultamque domum sed femina inanis Corde sua ipsa manu deses subverterit omnem

Qui nil molitur nisi Recti conscius, ille 15 Ille Deum reveretur: sed qui spectat ad artes Quidquid agit, pravas contemptor Numinis idem

Sermonem stultorum adverte, haud desinet usque Protuberare aliquid tumidi, Sapiensque quod effert Sedatatque Lees: sedataque. venit mente, incolumemque tuetur 20

Sedula defuerit si cura, boumque labores Non proventus erit: sed ubi infatigabile robur Taurorum incumbet, superabunt horrea messes

Sincerus Testis non re, non tempore mutat Ab vero revocans aciem Sed falsus ad aptat Lees: adaptat. 25 Se rebus lingua variat mendacia promit

Derisor nequidquam instat sapientiae adire Templa sibi haud reseranda: ast huic sponte illa patebunt Qui recto mentis cursu vestigia ponit

Stultorum, moneo, adspectu te subtrahe, ne quid 30 Inficiat, normamque teneto, verba notare Si nullo sensu, si incircumspecta profundunt

Prudenti eximium hoc, quidquid molitur, ut ante


18v 1 Pernoscatque, probetque: at stulti quid libent Lees: quid libet. urgent Insolitum, ignotum. huicLees: hinc. error, confusio, fraudes

Ludificant delicta sibi sua stulti, et in illis Inter se applaudunt: sed quae sine faece voluptas, 5 Quae pure placeat, Rectis ea pectore tantum est

Cordi autem non unquam animi mentitur amaror Quidquid dissimuletur, sic nec gaudia mentis Pectora quin penetrent, vis nulla externa retardat

Qua cura, qua mole domum struat Improbus 10 Firma diu, sensumque Lees: sensimque. ruit, quocunque proborum Sub tecto res laeta viget florenque Lees: florensque. perennat

Est sibi qui assentans, quidquid movet, omnia recta Ipse facit sibi, sed finem observando videbis, Vita omni horrendae delabi in vincula mortis 15

Est altum qui corde premat, ridendo dolorem Sic rerum incerta est facies et gaudia tandem Illa ad tristitiam demum simulata revolvunt

Quod vita mereat vir refactarius Lees: refractarius. usque Ad satiem accipiet: Bonus ut fructuque fruetur 20 Quem largita ferent ab amico Numine Dona

Nil Incautus habet pensi, facile omnia credit Et facit: ast Prudens maturat, singula secum Versando, gressumque nisi ad perspecta movebit

Qui sapit, et peccare horret, timidusque recedit 25 Pravi ubi quid subolet. Stultusque interritus infert Se medium vitioque audet sperare quietem

Qui praeceps irasci, idem committere promis Lees: pronus. Stulta, irridenda, ac cumulans retirendo Lees: retinendo. furorem Nil melior passimque odio incessetur acerbo 30

Ignavo studii fructus res frivola tantum est Possidet hanc: Prudens sed quam sibi congerit illi Quantum illustre caput diadema scientia honorat


19r 1

Usque adeo pravos etiam ut procumbere cernas Ante Bonos mitesque, ac sceleratum ad limina Iusti Non tolerandum olim videas demittere fastum

Sed quid adhuc non caecus amor, vir pauper 5 Sit vicino odio, locupleti et turba faventum Quaque pedem ille ferat latus ad fastidia claudit

Se involvit peccato alium qui despicit: at qui Propensus misereri, deiectumque levare Munificamque Dei dextram sibi sentiet idem 10

Nonne sibi imponunt ipsi qui mente volutant Quae prava? Ast oculis cui-cui obversatur honestum Sentiet hic quid sancta fides quid gratia praestent

Ex opera quacunque tamen labor haud sine fructu Omnis abit. sed cui teritur per inania tempus, 15 Verborum, sola huic super est penuria rerum

Tempora ceu radeat Lees: radiat. circum ardor gemmens Lees: gemmeus., hoc sunt Divitiaeque suae sapienti, Stultus ut amplas Sed numeret sibi persimilis stultusque manebit

Verax testis agit, mentes ut liberet omni 20 Quod perplexe angit: Sed cui fallacia cordi Conspicat Lees: conspirat., fucat fraudes mendacia nectit.

Sancta Dei cui mente sedet reverentia, recte Confidit, tanto immotus fundamine, quin et Posteritatem idem spe non fallente sequetur 25

Illinc quin etiam scaturit ceu fonte perenni Limpido inexhausto, vita haec quae certior arcet Praecipitem horrendae delabi in retia mortis

Celsa nihil magis illustrat fastigia Regum Quam populo affluere ut contra dum deficit, haud res 30 Firma diu pavor invadit, fastusque labascunt

Irarum parcus, tanto hoc opulentior usu Cognitioneque erit rerum: praecepsque furore


19v 1 Nil aliquid, quam ad lucem effert se cordis inanem

Cui mens in melius capit omnia, et omnia lenit Huicque colore suo florescunt vivida membra Invidia ast lenta depascit tabe medullas 5

Cui tenuem opprimere est ludo, probro afficit eius Factorem: sed qui miserans succurrit egeno Communem ille patrem grata reverentia honorat

Fluctuat improbitas semper mentisque quietem Non patitur Iustus contra inconcussus in ipsa 10 Morte etiam, assultumque omnem fidendo retundit

Cor bene Compositum, placitam sapientia sedem Dia habitat, Stultorum eadem interiora movetque Seque facit sentiri, instans pungendo minando

Iustitiae cultu gentis res floret et ampla 15 Incrementa facit: sed recti ubi norma recessit Peccato populi haud etiam miserando vacabunt

Prudentem in famulum propendet gratia Regis Multa sui: contra ut magnam in se commovet iram Qui Domino ignavus suffuderit ora rubore

CAPUT.XV. Responso molli et claro, residere videbis Iam commotum animum: contra exardescere in iras Verba ubi commentis distorta, implexa ferentur

Quae percepta gravi sapiens sermone profatur 25 Qui rebus spendorem Lees: splendorem. addit: sed futile stulti Re vacui tantum blaterant et inania verba

Omnipotentem oculum tibi qua te cunque movebis Praesentem esse Dei scitò, observare piorum Omne animi momentum, omne observare malorum 30

Illa arbor vitae est, quae sana, animusque Lees: animisque. levamen Lingua adfert: sed cui studium pervertere quidque Incessit, tantum ille animos dispergit et angit


20r 1

Stultus quin etiam pàternam reiicit amens Disciplinam: at qui monita attenditque sibique Applicat, hic idem nisi cautè nilque movebit

Cuncta domus Iusti ad vitam quibus usus, abunde 5 Conditque, promitque: at opes quas impius amplas, Diffusas, numerat, tantum afflictatio mentis

Huc spectat Sapiens, omni ut sermone, sibi quod Perspectum late disseminet, utile vitae Quodque movet stultus cordisque ab origine pravum est 10

Impuris quàm lecta cadat sacram hostia ad aram Detestatur eam Deus: at propensa voluntas Exaudire preces Recti quas pectore fundunt

Nempe Deus vitam impuram aversatur et odit Atque benignus eum aeterno amplexatur amore 15 Iustitiae cui cura animo, est ad recta sequaci

Poena premet, si quis recto de tramite deerrat Corripiens, sin quis praefractus et omnia temnit Quid maneat? dirae nisi labi in retia mortis?

Quod terra obruitur, demum in terramque liquescit 20 Nil minus ante Dei est oculum et debitemus Lees: dubitemus. eundem Corda hominum penetrare etiam sensusque latentes?

Illum etiam qui recta monet, quique instat amice Derisor tamen haud redamat, nec futilis idem Qui se plus sapiant unquam consortia quaerit 25

Cor gaudens frontem exporgit, faciemque serenat Laetitia corque ut premitur moerore, dolore Spiritum et una angi vultus demissio prodit

Vir qui corde sapit, quaerit cogitando, loquendo Quidque sua ut statuat ratione: at frivola sat sunt 30 Excordi hinc sermonem hinc ducit pabula menti

Abiecto qui animo sese angit tempora vitae Aerumnosa trahet: Cordato at defluit aetas Quam sibi quamque aliis ceu per convivia ducit


20v 1

Vivitur ac melius parvo, reverentia si cui Mente Dei, in mente et requies quam divite censu Si curae aeternum, si perturbatio menti est

Et potius demensum olerum in consortio amico 5 Lautitiâ vitae mensam ut cumulesque Iuvenii Lees: Iuvenci. Carne saginati, si rixa, odioque laborat

Incendi facilis, rixae se immiscet eamque Asperat ast qui animo plaudus Lees: placidus., qui tardius ad iram Commotosque alios, adventu, et iurgia sedat 10

Quod tandem Piger aggreditur, ceu veprium acuta Obiice deprensus nihil expedit: at sua Recti Sic obeunt alacres, via ceu quos regia ducit

Qui sapit idem etiam studet exhilarare parentem Dilectum. Stultusque licet provectior annis 15 Sollicitae haud parcit curam contemnere matris

Excordes sat habent, mulieri Lees: muliebri. gaudio inani Sed prudens, non quidque animo admittitque facitque Omne prius statuens momentum examine recto

Vanescunt concepta animi, ni robore fulta 20 Consilii, et secreta manent: atque haec ubi abundant Res demum laetae assurgunt, validatque Lees: Validaeque. perennat Lees: perennant.

Gaudium habet tacito Cordatus pectore ubi apte Respondit. Rerum quid enim praestantius, aut quid Dulce magis, sermone, suo qui tempore promtus? 25

Ad vitam via quae ducit sursum aspicere instat Hac qui mente sagax, avidus supera alta capessit Illam horrens quae mortem adfert tenditque deorsum

Munimenta domus, sibi quae erexere superbi Mortales, Deus evertit: sed limitem agelli 30 Elingui Lees: Elinguis. viduae, haud tutor sinit ille moveri

Pravorum concepta animi, aversatur et horret Cuncta Deus: sed quae sinceri mente volutant Sermo etiam promus mentis gratissima eidem.


21r 1

Caecus amor quaestus quem turpia ad omnia raptat Seque domumque suam turbat: vitàque fruetur. Securà placità, quem nusquam munera flectunt

Haud iustus temere os aperit, secumque priusquam 5 Respondet multum expendit praecepsque Malorum Lingua, scelus scaturire, effundere noxia verba

Demersum vitiis odit , longèque repellit Huc facilis praesensque Deus reverentia iusti Cui cordi est auditque preces, et vota secundat 10

Laeta oculis lux dum radiat, sudumque Diei Cor una sese exporgit: sic auris ut haurit Gratum animo, omnis succo almo compago rigatur

Qui monita, ad vitam ut faciunt, licet acria nunquam Fastidior Lees: fastidit., potis et placidam demittere in aurem 15 In coetu huic locus, Inclyta quem sapientia honorat

Disciplinam omnem exosus, qui et tendere contra Abiicit idem animam. sed vere possidet ille Qui patitur reprendi, avida et quaeque imbibit aure

Hoc quo vita sapit, una est reverentia summi 20 Sancta Dei Sic ulla prius nec gloria, mentem Quam placidamque humilemque Deo submittere Discas

CAPUT.XVI. Mortales multa ut secum versentque, parentque Plurima disponendo, Dei fit munere, ut ista 25 Quae concepta animo verborum gratia adaequet.

Quisque sibi sua pura facit, sibi comprobat ipse: Est sed qui expendit penitus, qui lance secreta Ille Deus, qui imi penetratque recondita sensus

Si tibi quidquid agis, stat fixum, Numine ab uno 30 Successum pendêre, uni committere recta Sic tibi erunt concepta animi, nec vana dolebis

Immensa ut pateat maiestas, omnia condit


21v 1 Conservat, movet, Omnipotens, torporque malorum Huc etiam, ut cum tempus adest iustam expleat iram

Omnipotens elatum animo aversatur et odit, Perque manus licet accepta, hoc securior et sit 5 Contages, tamen haud unquam impunita manebit

Eluitur quod inique actum, amplexando benignam Sinceramque, Deo, vitam, adspirante. Malumque Vitare, exhorrere, Dei reverentia praestat

Cuius vita Deo placita est, quaecunque movebit 10 Quicquid et inceptet, praesens huic Numen amicum

Paucula quae fruitur, mens cui sibi conscia recti Divitiis potiora aliis quam splendida, ut intus Fraude mala haec domi et cumulare, tenere, remordet

Mens sibi proponit quaecunque in rebus agenda 15 Versans, disponens, quorum eventura, Deus quae Arbiter annuit, et successum numine firmat

Quisquam haud divinando animi penetrare Lees: penetrat. retrusa, Eloquii ut maiestas, quae Regis detonat ore Huicque suo non Iudicium unquam pondere aberrat 20

Quid circa trutinaeque usum, facilisque libellae Committas, qui aequi vindex. observat opusque

Ceu suum habet, quae marsupium tua pondera servat Regibus est, haudque immerito exsecrabile quidquid Impium et impurum, quid enim potiore potenti 25 Iustitiâ solium excelsum fundamine firmet?

[-Ac] Hinc iisdem placitumque, oris si consona menti Sermo effert sincerus, eum amplexantur amore Qui loquitur, Recti sibi quod mens conscia dictat

Qualiter irruerint si quem undique nuntia mortis 30 Tale legas Regum in facie excandentium: at illa Est qui tractando Sapiens corda effera placat

At contra facies cui claret regiâ: et que Lees: eique.


22r 1 Ceu vita exoritur, tale amplectique Lees: amplectititque. favore, Ceu cadit expectatus humor sitientia in arva

Possessor fac clarae ut sis sapientiae, et illa Tum capies, quam puro auro praestantior et quam 5 Rerum usus praestat, supra argentique valorem

Hoc via habet Rectis quae trita, recedere pravi ut Qua subolet species, animae et qui continet aestus Instituit, servatque idem recte omnia vitae

Observa, fastu occepit quis tollier, eius 10 Ut status inde labet tumidusque ut spiritus haud se Iam capit incumbentem una cernesque ruinam

Quam melius mente placida esse: humilemque teneri Cumque Dei mansuetis, quam socium esse superbis Elatis spolia ampla etiam partirier unà 15

Seria qui attendit placidus, qui percipit, haurit: Dulcem idem sentit fructum, ac ab Numine pendens Inque uno mentem firmans, idem ille beatus

Sagaxque, gnarusque audit, qui pectore, non qui Ore sapit: sed ut internam ad Sapientiam, adestque 20 Suada labris illum et doctrinae gratia honorat

Qui pollet recto intellectu, hôc possidet idem Ceu scatebram vitae: at stolidis, studioque operâque Qua sese exercent, tantum est dementia inanis

Suppeditat bene mens cogitans affarier omnia 25 Posse sua Lees: suo. sensu, labris suadaeque medullam Indit doctrinaque alios seque instruere unà

Delicium placiti est sermonis, quale liquentis Aerii dulcor mellis reficitque animam ipsam Hinc penetrat totam ad compagem adque ossa levamen 30

Est sibi qui indulgendo facit sibi et omnia recta Quod cogitet quod agat extrema adverte videbis Amictant Lees: annictant. oculis gravido dum pectore fraude


22v 1 parturiunt lingua adloquitur mellita favorem Inventum ut iam consilium meditata patrandi

Canities talis veneranda, ut tempora circum Effulget diadema: atque hunc qui affectat honorem 5 Iustitiae studiam Lees: studium. securo tramite ducet

Robore praestanti, tamen est praestantior, iram Qui cohibet, manisque Lees: maiusque. animo dominarerLees: dominarier., atque Expugnasse manu validis cincta oppida muris

Non ita fortuito sortes mittuntur in urnam 10 Nec temère est quodcunque exit. Nam ut cetera Numen Eventum hîc etiam placidum sibi providet idem

CAPUT.XVII. Buccea quam melior vel sicci panis ubi unà Pax et amor: quam inter rixas et iurgia quanquam 15 Victima opimâ aedes plenae et indore Lees: nidore. culinae

Se prudenter agens Famulus, dominatur herilem Ingnatum Lees: ingratum., domui probrosum. Idemque peculi Eveniet partem ut capiat ceu ex fratribus unus.

Argentumque, aurumque suâ ut bonitate intescat Lees: nitescat. 20 Excoquitur fornace Deus [-ad] sedenim Deus est qui Explorat, retegit penitus penetralia cordis.

Qui promptus mala, damnum infert, mendaciaque haurit Verba avidè. Mendax quantum facili imbibit aure Illa etiam, quae perniciem quae incommoda portant 25

Qui tenuem ludibrio habet: probro afficit ipsum Eius factorem ac impunè haud cesserit ulli Exsultasse alios premerent cum tempora dura

Nati natorum series quàm longa, corona est Maiorum capiti affulgens sobolique vicissim 30 Grandaevorum etiam genitorum gloria claret


23r 1

Gaudia composita, ut loquitur vir perditus. haud fers Indignare et quid fallax si in Principe sermo Nomina qui praeclara audit, magni atque benigni?

Munera sic oculos perstringunt omnem ut habentis 5 Obtutum in se gemma tenet. cuncta ille Datoris Qua verset rem cunque ad mentem intelligit, aptat

Qui tegit alterius delictum, hic serio amorem Percolit: at si quis commissa inculcat et urget Intimum erit tandem Vul aan: idem. aversum ut reddat amicum 10

Non si vel centum plagas infligis, inanem Pectore concutiens Lees: concuties., cordato ut si acria verba Ingeris increpitans imis sic sensibus urit

Ah tantum mala procudit quicunque rebellis Securusque Dei: at non vindex dextera decrit Lees: deerit. 15 Saeva in eum (quaquà illa iustet Lees: instet.) laxare ruinam.

Occurras ursae potius magnam incitae in iram Abreptis catulis: quam stulto, utcunque recursat Stultitia utque impunè etiam exercere licebit,

Qui vitio tantum insuevit ut bene facta rependat 20 quaecunqueLees: quaeque. accepta malo: malum et hunc non deseret unquam Dira lues domuique Lees: domui. pariter, prolique futurae

Sic initus litis gliscit velut aggere aperto Tantillum trahit unda undam irrevocabilis: at tu Disce ante aestus quam superet, desistere rixa 25

Iniustum quisquis iustum pronuntiat atque Iustum itidem adficto damnat qui nomine Iniqui Ambo etiam sunt magna Deo exsecratio iidem

Ad quid erit si stulto adsint externa parandae Possideat veluti pretium Sapientiae ut intus 30 Cuncta animi stupeant et sensu et pectore inani?

Verus amicus is est demum qui perstat amando


23v 1 Non rerum vice permotus. enique Lees: denique. aspera amorem Accendunt magis et frater ceu enascitur illi

Ille mihi demens qui dextram porrigit ultrò Obstringitque fidem non circumspectus amici et 5 Ad nutum, prius exoret, spondera Lees: spondere. paratus

Quisquis amat lites, amat et discordia nasci. Quique placens sibi iurgando, invenisse superbit Vaframenta, astus idem accersitque ruinam.

Ille bonum adsequitur nunquam, cui pectore nil est 10 Sinceri nil rectum agitat. Ruit in mala quisquis Ore aliud profert, aliud dum mente volutat

Qui stolidum genuit, natum sibi sentiet idem Moerorem assiduum non dulcia gaudia vitae Sperent qui Sobolis stultae Lees: stultaeque. inanaeque Lees: inanisque. parentes 15

Corde hilari bona fit membris medicina sed angor Quando animo est videas vel compactissima solvi Corpora tabem ossa exsiccare haurire medullas

Dona sinu dilata oculto Lees: occulto. clauculum Lees: clanculum. et aufert Iniustus iudex, malè dum meus Lees: mens. conscia Iuris 20 Rigorem aeternum turpi incurvatque favori

Prudenti praesto est sapientia, et hinc sibi promit Quod poscat res consilium: at sibi ad omnia stultus Somniat auxilium Vul aan: esse. extremo ab cardine mundi

Perpetua est natum obstolidum Lees: ob stolidum. indignatio 25 Quae mentem varie exercet. Nusquamque remittit (Hinc etiam) matris curas intendere maeror

Est etiam multare nefas, ubi criminis absit Delictum magni Reges quid plectere summos In populo causa in iustâ laudemque merente? 30

Qui circumscriptè loquitur rem intelligit idem


24r 1 De qua agitur sic omnem animi qui continet aestum Ille potest rerum meditando extundere causas

Sedatum tantumque Lees: tacitumque. ut se componit inanis Mente ipsis etiam adnumeris Lees: adnumeres. sapientibus est et 5 Non postrema equidem virtus compescere linguam.

CAPUT.XVIII. Promis dissentire aliis, hoc cogitat unum Astruat unde fidem placitis, perque omnia sese (Usque sui sensus) quantumvis seria miscet. 10

Haud ullo capitur solidae rationis amore Vir stolidus propriam ast feturam perditus ardet, Efferre hanc ad quemque, et ubique, prae occupat Lees: praeoccupat. unam

Impium ut admittis, contagem admittis, ut una Contemnas quae recta, Ignominioso ut adhaeres 15 Insuescis paullatim erumpere in omnia probra

Grandis inexhaustus manat praestantis ab ore Sermo viri. Scatebra ut turgens Lees: surgens. Sapientia abundans Unde ruit, rapido dum volvitur agmine torrens

Haud vultu, haud splendore ullo moveare potentis 20 Iniusti ne sancta (nefas) pervertere Iura Inducant ne Iudicio detrudere Iustum

Vir stolidus se quaqua infert, rixam excitat aut iam Exortam porro accendit, movet omnia, tandem ut Impugnam Lees: In pugnam. erumpat pleno hanc velut advocat ore 25

Lubricus insano est quisquis sermone, sibi ipsi Accersit multa ut paveat sic futilis illi Garrulitas vitam illaqueat discrimine multo

Sic sua versutus concinnat verba susuro Lees: susurro. Dum rem delibat, quâ se quâ incessior Lees: incestior. unum 30 Sermonis virus praecordia ad intima subdit


24v 1

Ignave quicumque facit quicumque remisse Res quod agendum habeat nae prorsus idem facit illi Maiorum natus qui dilapidare labores.

Nosse Deum, se totum uni committere certum est 5 Munimentum, altum, solidum, quo utcumque recurrit Vir iustus, quaevis supra est discrimina tutus

Hoc videas, pollentem opibus fundare sibi inde Praesidium, hoc sese munire ut mole prae alta Lees: praealta.: Atque suo tantùm è capite haec fidentia nata est 10

Ante ruinam animis Lees: animus. tumet intolerabile fastu Ingenti at sibi Vul aan: si. mens nil magni arrogat illi Omnes Importuna effundit gloria honores

Responsum qui praecipitat primordia vix ut Sermonis menti admisit, sese indicat hocce 15 Ipse levem, in turpem illi res exitque pudorem

Corporis in languore, alacris si spiritus illud Erigit et sustentat. Sed si spiritus una Frangitur unde ultra expectas utrique levamen?

Mens ut cuicunque Lees: cuique. sui compos, acquirere rerum 20 Cognitionem ardet. caussas extundere rerum Intentus Sapiens, patulam ad quaeque arrigit aurem

Mortales inter tanti sunt munera reddant Spiritum ut oppresso faciunt Vul aan: et. munera, ut ausit Claro mognatum Lees: magnatum. coram se sistere vultu 25

Iustitiam causae persuadet qui prior instat Enarrando suam, at subsistito: subleget alter Singula discutiens fando ambagesque resolvens

Lite in perplexa fervens contentio tandem ut Sedetur sors tracta facit partitio sorte


25r 1 Facta obfirmatos Magnatum comprimit aestus

Deficere a fratre fratrem proclivius urbem Quam validam domino obniti ac dissidia [-turba] molis Sunt tantae atque arcis ferrata refringere claustra 5

Sermonis quis sit fructus persentiet idem Ad satiem ventre ut tumeat qui protulit illum Certo hoc proventu linguae cumulabitur unus

Ad Lees: ab. lingua mors est, vita est et lingua ab eadem Ac quali sibi complaceat quisque utier illâ 10 Prava seu rectâ, tali fructuque fruetur.

Uxorem qui nactus, eo quae nomine digna Se magnum hoc nactum esse bonum sciat, à que Lees: àque. benigno Elicuisse Deo hunc proprium eximumque Lees: eximiumque. favorem

Non nisi demissè nisi supplex infit egenus, 15 Ast opulentum utcunque acredas Lees: accredas., aspera sentis Omnia, responso duroque exceptus abibis

Quisque sodalitiis nimius, tandem atterit et rem, Et se unà: at prodest delectu adsciscere amicum, Quem reperire etiam est fratre magè ad omnia promptum

CAP.XIX. Maiore in pretio tenuis mihi, simplice vitâ: Quam qui ad opes vitam quacunque inflectit, et aptat Tandemque hunc recta disces ratione carentem

Haud inter bona consenda Lees: condenda. est vis ignea mentis 25 Cognito Lees: cognitio. veri cui non praeluceat, hocce Peccatum accumulat, dum fertur ad omnia praeceps

Stultitia ipse sua mortalis, cursum ubi vitae Pervectendo Lees: pervertendo., malum accersum Lees: accersivit., quaerit in ipsum Indignans, culpam supremum avertere Numen


25v 1

Inter mortales facit hoc opulentia amicos Plures quam ad libitum ut pariat, sed pauper ab illo Deseritur sibi quem certum credebat amicum

Haud testis falsus, quidquid Vul aan: qui. praecavet unquam 5 Impunitus erit, non qui mendacia conflat Urgentem ad poenam eludet versutiâ eadem

Res ubi apud magnos confectam Lees: confecta in. sidere multi Submisso ut vultu fudere precantia verba Sed tandem experiere haud quidquam ut munera amicum 10

Fastidit frater fratrem si factus egenus Et fiat socius quî non alienior? Ille Blanda iterat promissa, ad surdas sed cavit Lees: canit. aures

Consultur Lees: consulitur. bene vitae, ut quis se possidet, ipsos Affectusque suos, et iter ad prospera certum est 15 Nil nisi perpensâ rectâ ratione movere

Cesserit haud impune unquam assernisse Lees: asservisse. citatum Testem quae falsa, artifice ut mendacia lingua Qui conflat, sibi tandem ipsi accersitque ruinam.

Deliciae quam non deceant, quam tractet inepte 20 Vir stolidus, cernis. speciem observabis eandem Utcunque in Dominos serium Lees: servum. imperitare videbis

Acri ut quis sensu excellit tanto magis iram Refrenare potens prima hinc encomia captat Ut superet commissa in se ignossendo Lees: ignoscendo., ferendo 25

Non minus atque leo rugit indignatio Regis Quando animis agitur fervens sed gratia talis Regia ut irrorat sudum sitientibus herbis

Qui filî pater est stolidi quâ lumina vertat Inveniet quod mentem angat, ceu stilla perennis 30 Est mulier rixosa domi illi animumque peredit


26r 1

Resque domusque manus per avorum perque parentum Transmissae veniunt: Sapiens sed non ita coniux Quae proprium eximiunque Lees: eximimiumque. benigno ab Numine domum est

Deiicit ad torpentem Ignavia lenta soporem 5 Quemque tenet, cuique ingenium est intendere fraudi Non minus ille etiam quanquam, irrequietus egebit

Quae dantur vitae, vitam Praecepta tuentur Observata, at qui mormis Lees: in normis. facit omnia susque Deque malo exitio cernes et ponere vitam. 10

Qui tenui miseratus, opem fert rebus in arctis Foenerat hoc quodcunque Deo, benefacta benignus Qui collata aliis multum cumulata refundit

Cui proles, formato aetate ut flexilis et spes Profectus patrio ne animo delicta ferendo 15 Illi in perniciem fias crudellisLees: crudelis amore.

Supplicium infert ipse sibi quem possidet aestus Irarum, hoc habet, illum adeo ut quicunque laboret Exuere hinc, magis exacuat poenamque furoremque Lees: furorem.

Consilium menti admittè, ac submittere ne te 20 Disciplinae aversare, ut tibi quo magis aetas Defluit, alma magisque animum Sapientia formet

Plurima mortales aegri volvuntque revolvuntque Intensis consulta animis: sed Numinis alti Conceptum quodcunque aeternum immobile perstat 25

Hoc homini innatum bonus ut dici atque benignus Erga alios optet: sed qui promittere largus Fallit, eô mulier Lees: melior. mihi, qui se agnoscit egenum

Aeternam orditur vitam reverentia summi Numinis illa bonis saturat Blandaque quiete 30 Illa eadem ne te invadant discrimina praestat

Pigro ad opus proferre manum, postquam abdidit illam


26v 1 In manica perdifficile ac utcunque premente Esuriê tamen illam ori insertare operosum est

Frontis homo perfrictae ut caeditur, arripit inde Ut sapiat Fatuus: sed qui non cordis inanis 5 Corripere hunc verbis sat erit, monitusque sequetur

Filius ut probrum genitoribus atque rubori est: Latius inde malum serpet, tandemque parentem Re vitâ exutum matrem extorremque videbis

Disciplinae ulli dederis si nomen ab illis 10 Ut te quae solide fundata abducere sentis Haud ultra, Fili, ausculta, gressumque referto

Quem testem non ulla Dei reverentia tangit Seria Iudiciorum illudit, si quid iniqui In lite est, velut absorbet, commentàque subdit 15

In derisores se accingit poena senero Lees: sereno. Iudicio interea, ac illorum terga manentes Plagae, qui in vita nulla ratione feruntur

CAPUT.XX. Derisor vinum tum quidquid inebriat, unà 20 Menti indit motusque feros, numquamque futurum Hic sapeat Lees: sapiat., quemque ut seduxit possidet illud

Quale aetate leo viridi rugit, haud minus ira Regis habet terroris: si quis frendere contra Sentiet admissum quod non nisi morte luetur 25

Laus haec prima viri magni, quod se abstinet omni Quà potis, a lite: ast stultorum futile vulgus Immiscet se rixae ultro porro excitat effert

Hyberno caelo moliri vomere terram Formidat piger: atque aliis dum messis opusque Fervebit non ullus erit qui donet egeno


27r 1

Praestantis penetrale viri scaturigo profunda est Consilia eructans velut undam ast quae nisi si quis Est animo praesente intentis sensibus haurit

Plurimus hic inter mortales multa benignus 5 Qui sua denarret benefacta at consonet ut res Magnificis verbis per quam rarissimus iste est

Cui Iusti studium cordi atque hinc candida vita Quidquid agat, fluit illum Lees: illi uno. ceu fonte beatamque Eius progeniemque aetas ventura videbit 10

Cum sedet ac populus Lees: populis. solio sublimis ab alto Rex dat Iura, oculo clarum radiante latebras Artificis fraudis penetratque et dissipat omnes

O quis mortalis dicat, se pectoris omne Sic penetrale excussisse, expingasse Lees: expurgasse. nihilsic? anti-metrisch. ut 15 Sit reliquum luis abque omni sit crimine purus?

Duplex cui Modius cui pondera verum et iniquum Ad lucrum hoc, illo ad fucum quibus utitur ambo Ista Deo Iusto sunt exsecrat Lees: exsecrata. peraeque

Actio habet quaevis aliquid, quô se indicat ipsa 20 (Deprendes etiam in pueris) sincerane Lees: sincerove. corde Procedat, num quod rectum spectetur in illa

Ingenti ut miraclo aures ut lumina sentis Tam longè penetrantià: totis sensibus ipsum unà In factorem una suprenum Lees: supremum, assurgito Numeri Lees: Numen. 25

Te ne dulcedo somni depauperet illi Indulgere cave: contra advigilando labori Ad satiemque aderit vitae quod postulat usus

Quid non mentitur venales deprimat emtor Ut merces. Emtas idem digressus ut aufert 30 Quam sibi magnum artis documentum edisse videtur!


27v 1

Est aurum, sunt et carbunculi at haud ita linguam Invenias, quae nil profert nisi cognita recta Haec rara et pretio nullo exaequanda supellex

Ipse ab eo si quis facilis spondere fidemque 5 Externi, externaeve obstringere nomine, vestem Cantior Lees: cautior. ipse cape ac sumto huic nisi pignore crede

Plerisque artifices esca ut quaesita per astus Hocce magis sapit, at deprendent mandere tandem Se panem lapidosum qui pleno ore molestet 10

Consilio nisi firmetur, quod mente volutas Lees: voluntas. Incassum fuerit. bellum ac ne suscipe neve Re ni explorata summe expensaque moveto

Qui tibi quae celanda effert, aliis tua prodit Inde dolos captans. hunc tu et consortia vita 15 Eius cui nulla incautae est moderatio linguae

Qui patri, matrive ausus maledicere [-lucis] vitae huic Quo Lees: Quod. lampas micat exiguum, extinguetur et orbum Posteritate atris damnat nox densa tenebris.

Per quasius Lees: quaestus. properata artes opulentia nunquam 20 Accessit cum laude ulli possessaque nulli Ad vitae metam, sic ut bona fama sequatur

Ardori ne indulge, malis mala qui tibi dictat Ulcisci: at committe Deo, expectato levamen Incassum unde fuit spes numquam, ab numine iusto 25

Ille Deo Iusto exsecratus turpia lucra Pondere qui captat diverso. lancibus aequè Qui aptatis ad fraudem imponit, displicet illi

Vitae hominum quicquid laudabile, Numine ab alto est Inspiratum et cui Placitum pernoscere mentis 30 Divinae si non qui inspiret, iudicet idem?


28r 1

Est qui impune putat (quod clam) glutire dicatum Numini, et aucupio spectatur quod vovet alter Quid vero hic certo exitio quam se induit ipse?

Haec una est regis sapientis cura scelestos 5 ventilet excernatque ut regni ab corpore sano Haec illi versante rotâ trita area fervet

Atque Dei est lampas animus, quâ sustinet eius Hasque vices in facta Lees: farta. hominum perquirere tandem et Hac penetrat penitus quaeque occultissima vitae 10

Nil mage securum Regem praestare benigna Quam virtus, et quae dicto, re consonat ipsa Hac solium perstat crepeto) Lees: repeto). virtute benignâ

Robore quale decus laeto florere Iuventam Selectam unà animo praestanti: talis honore 15 Canities saturô excellit veneranda Senectae

Qui curasse malum putat abstergendo quod extra est Hoc habet ut saniem accumulet tumidosque livores Inde et pervadat vitium ad penetralia vitàe

CAPUT.XXI. 20 Corda Deus Regum sic possidet altior, ut nil Eius quam ex placito possint velut unda colomis Lees: colonis. Quam premit, aut laxat quà vult arentibus agris

Persuadent sibi mortales facile omnia recta Quae faciunt: etenim Lees: atenim. Numen quod nil latet ipsa 25 Interiora animi iusto ipse examine pendit

Assiduus qui Iustitiae intendendo, quod aequum Quod rectum exsequitur Deus hunc mage diligit, atque Creber qui faciat selecta victima Lees: selectam victimam. ad aram

Hic vitae splendor pravorum lumina fastu 30 Elata, et cor inane tumens, quod grandia verba Produnt aque Deo sunt haec aversio tantùm.

Quidque viro emolumenta parit, qui sedulus, et qui Perpensum vitae aggreditur quidque: omnia rerum


28v 1 Deficiunt sed eum, qui fertur ad omnia preceps

Qui totus censum ut cumulet Lees: accumulet. quascunque per artes Periurae linguae, haud melior mî quisquis inanis Motu aurae levior det se ultro in retia mortis 5

Vis haec Iustitiae, ut scelerati, eius nisi servent Umbram aliquam, inter se nequeant consistere quamque Illaturi aliis ipsos vastatio perdat

Est vita quicunque volubilis hicque vagatur Sensu aliud fert prae se, aliud facit omnia at ille 10 Recta et aperta facit quicunque est pectore puro

Quam potior tecti est aliquis sub sidere nudo Angulus ac intus spatrosae Les: spatiosae. habitare ubi rixae Faeminei convictus imperiumque ferendum

Foeta malo scelarati Lees: scelerati. anima est, mala cuilibet optat 15 Non potis, officio qui promptus ad omnia amicum Vel redamare, oculo vel respondere benigno.

Cum fatuus videt hunc plecti, qui seria quae vis Lees: quaevis. Lusui habet, fit cautior: at doctrina sat illi Qui sanus, quae vera praeis, docile imbibit aure 20

Observando domum scelerati vir pius inde ut Prudens evadat, Deus efficit, utque malo qui Indormit, mala confusus ruat in sua praeceps

Implorantis opem qui nil miseratus egeni Clamorem obturatque aures clamabit et ipse 25 Nec Deus advertet, hominum aut miserebitur ullus

Ut quis secretus cum dono accedit in ipsum Concepta ira cadit, nunquam vehementia tanta est QumLees: Quin. tantò Lees: tacitò. inque sinuum mumis Lees: sinum munus. mittendo remittat

Haud aliud quemcunque probum dulcedine tanta 30 Perfundit, quam ut iusta facit: totusque tremiscit Iustitiae ad nomen pravâ qui operarius arta Lees: arte. est


29r 1

Qui in vitâ non servat iter quod lumine mentis Percepit rectum esse idem vivusque, volensque sciusque Illis se sociat iam mors quos possidet atra

Paupertatem et amet lusus et gaudium inane 5 Quisquis amat. Numquam ditescet, seria quisquis Post habet Lees: Posthabet. ungentis, donô Insanique liaei

Invasura omnes ut Numinis ira videtur Pro Iusto pravus poenam luit, exitiumque Praeteriens rectos, illum qui perfidus aufert 10

Praestiterit. loca sola habitare, ubi tristis egestas Et squallorLees: squalor.: quam culta, unà ut mulierque ferenda Quam assiduo rixarum, irarum, concitat aestus.

Qualiscunque domus sapientis, copia rerum hic Quas optes. unguentum adeo ut nec desit at istic 15 Involat ut stolidus mox dilapidaverit omnem

Exercere ardens quod iustum quodque benignum Vere agit hic vitam, non illi iniurius ausit Esse ullus, claroque super cumulatur honore

Urbem altam nixamque virorum robore firmo 20 Vir sapiens tamen irrepet, capietque: soloque Illa, quibus confisi immania moenia adaequat

Qui prius os quam diducat, linguamque loquendo Solvat. momenta expendit rerum omnia secum, Praecavet hic, animo multa anxia acerba futura 25

Qui tumido factu Lees: fastu. prodens animamque superbam Idem derisor, sinceri ne quid ab isto Spera, quaeque movet quae caeca superbia dictat

Nil aliud varrè Lees: variè. quam optando condere Soles Huic Lees: hinc. vacuum coronas Lees: cernas.: Iustum at largirier, atque 30 Cursum illi venae nil impedire benignae

Impius obtulerit quamcunque victimam, abhorret Numen et imprimis quos finem haud spectat, et ante Quam adducat, non mente etiam quae impura removit


29v 1

Qui testis suamet profert commenta peribit At qui ritè nisi comperta, audita loquatur Aeternum haec eadem securus ubique loquetur

Obfirmat vultum vir improbus et satis ipsi est 5 Si quod vult tegitur: vitam componit at omnem Vir rectus, sanctamque studet magis esse quâ Lees: quam.haberi

Sis sapiens, sis sensu acri, fac denique in unum Consilia ut coeant prudentum quidquid ubique est Numinis ut ventum sub lumina, futile quidque 10

Dum dies expectat pugnae, formatur ut acres Robur equi effundatque animos: ast omnis ab uno Eventus felix supremo Numine pendet

CAPUT.XXII. Quibusvis mage divitiis optabile nomen 15 Esse bonum. non argentum, ut res poscit, et aurum Tam praesentia, quam adspirat si cui aura favoris

Condito Lees: conditio. haec vitae permixti dives egenus Se mutuo exercent, quicquequid Lees: quicquid. sis hoc tibi dicta Assiduo; esse Deum communem utriusque parentem 20

Praevidet astutus mala, dum deseviat Lees: desaeviat. ira Seque abdit: Fatuos sed fert Vul aan: fervor. suus ac nil Dum circumspiciunt male mulctatosque videbis

Mansueto est merces animi reverentia summi Numinis, hac fruitur dulcedine, gloria, opesque 25 Unà adsunt, sanctam et vitam excipit illa perennis

Obliquâ qui quidque viâ molitur ubique Spinae illi laqueique occurrent: abque verente Sincerum maculare animum procul ista recedent

Imbuito bene maturè puerum ut capit aetas 30 Rebusque Lees: Rebus quae. formant vitam haudque verere laborem Ne perdas, sit granda Lees: grande. aevum tamen ista recurrent


30r 1

Conditio vitae haec opulentus ut imperet illis Res quibus augustae Lees: angustae. atque hinc qui mutuat hocce Danti quisquis sit servum se subiicit idem

Ipsum angat, tumidusque aestus quo se altior infert 5 Concutiendo alios, momentô concidet omnis

Sentiet ille Dei propensum, hominumque favorem Qui sincero oculo quidque aspicit, atque benigne Quod sua res patitur, largiri est promptus egeno

Eiice derisorem, unaque facessere longè 10 Iurgia, iam motas litesque silere videbis Quamque trahunt ignominiam, praecideris unà

Fit, qui corde studet puro deducere castum Sermonem huic una linguae sit gratia talem Vul aan: ut. Adsciscat sibi Rex qui verè magnus amicum 15

Quidquid suscipias, rectô intendendo, secundat Subque oculos servat Deus: at quaecunque rebellis Ipsi, concinnet verbis: alio omnia vertit

Omnia praetexit piger unum horrendo laborem Est foris, est inquit rugiens immane leo, qui 20 Me discerpet, ubi dedero me in aperta viarum

Os, quô blanditiis mulier, quae exuta pudorem Supponit fraudem, est barathrum, exitiumque viret quò Ille Dei magnam in se qui commoverit iram

Stultitia et veritas animis puerilibus haerent 25 Colligatae arcto vinclo: ferulaque severae Perstando disciplinae tandem ista recides

Est caeco census qui angendi Lees: augendi. raptus amore Excutiat tenuem qui donet munera habenti Efficiet tantum hic, ipsi ut dominetur egestas


30v 1

Te mage qui sapiunt, horum tu percipe dicta

Auribus arrectis, atque haec docili imbibe mente Suave futurum animi in penetrali haec condere, namque ut Res poscet sermonem, concipiesque, recurrent 5 Una eadem labris solidum aspersura decorem

Et super haec fando quae instillo plurima tendunt Huc demum, ut mecum tibi sit fiducia in uno Supremo fundata, hominum, rerumque parente

Nonne bonô tibi quae scripto documenta fideli 10 Consigno, quibus instructus consistere magnis Coram principibus valeas ceu Lees: seu. provida dando Consilia omni in re Vul aan: bene. iudiciumve ferendo?

Nonne ut te capere et facerem, sibi ut undique constet Quod verum et solidum, et quae vero consona verba 15 Utque ad te missi, a te etiam quae vera reportent?

Ne tenuem excutias, confisus nemo quod illi Sit laturus opem, ne contere, Ius ubi dicis, Quemque humilem, qui contra ausit non hiscere namque Omnipotens aget istorum causam, atque tremendo 20 Iudicio exipiet Lees: excipiet. vitam raptoribus ipsis

Ira in quo dominatur, eum ne dilige amicum Neu comes esto illi, quem bolos Lees: bilis. perfacile aestus Corripit haec qui non vitet contagia, eandem Addiscit vitam, in loqueos Lees: laqueos. seque induit ipse 25

Ne te immisce illis faciles qui porgere dextram Atque fidem obstringunt aliena ob debita Nam cur Hoc dedas te ultro in discrimen Creditor ut te Si non solvendo es, ipso extrudatque grabato?

Quo limes positus quondam a maioribus hoc stet 30 Securusque loco, movisse ac velligio Lees: relligio. esto


31r 1

Ast attende virum, sibi qui commissa fidelis Strenuus, exsequitur cernes emergere et esse Regibus in pretio, nunquam obscurumque latere

CAPUT.XXIII. 5 Mensae accumbendum tibi si cum Principe, merite Lees: mente. Circumspectâ esto. quidquid tibi se obiicit, altè Expendens. Namque indulges si affectibus, hoc te Ipse tuo cultro iugulas. Tum fercula ne eius Expete opima ut quae saepe huc fallacia tendunt Lees: tendant. 10 Interiora tua expiscentur Neve labore Improbo opes tantum ut cumules, miseram obrue vitam Ne Lees: nec. quidquam haec sana est prudentia, tempera ab illa

An tibi tam vigilem esse oculum sperabis, ut illud Non amittas, quod nusquam consistit? habentque 15 Divitiae hoc certum, dum tu securior: illae Alarum sibi remigium aptant, atque recedunt Ocius, ac, petit alta volans regina volucrum

Esse illi conviva, oculo qui quidque maligno Aspicit, haud ambito, eius te fercula neve 20 Alliciant, quàm lauta et sint neu credulus esto Quid prae se ferat. In te animum ut conceperit ante Sic perstat. quam blande iteret, dape teque liaeo Ut large invites Lees: Invitet.: aliud sub pectore versat Buccea nempe comesta tibi est, sed quam magis optes 25 Post vomuisse, et quae ingessisti suavia dicta Ab fucato excepta animo periisse dolebis

Non coram stolido gravibus de rebus agendum, Ille etenim quàm prudenter librata loquere Contemnit, torquetque odio, atque in ludicra vertit 30

Quem statuere olim maiores limitem in agris, Ut moveas tetigisse time aut invadere fines


31v 1 Pupillorum illos nec opis tibi fingito inanes Namque Deus vindex aderit, fortissimus unus Acriter hic te adversus ius urgebit eorum

Effice disciplinae animus se ut sistat et auris 5 Se tua sermoni, qui vero consonus atque Ne puerum disciplinae unquam subtrahe, at insta Securus, verbis, quanquam addas verbera mortem Haud te inferre: animam sed mortis faucibus eius Eripere instantem monitis ferulaque severa 10 Mens tua se ut profert, Fili sapiendo, meam unà Me totum exhilaras, atque hîc quando insuper addis Cognita sermone ut recto quae recta loquare: Interiora mihi saliunt dulci omnia sensu

Hinc vitaeque modum statuas. Noli aemulus illis 15 Esse quibus vitae dux est sua caeca cupido Peccata et cumulant tibi sed reverentia summi Numinis ante oculos esto, assiduumque recurrat

Ac quando est cuiusque rei suus exitus, isque Optatusque bonusque bonae: tibi sic tua nunquam 20 Spes succidetur perstanti in tramite recto

Auscultare esto mi fili, promptus et inde Rectricem tibi vitae hauri sapientiam, ad istam Affatus Lees: Affectus. compone omnes ac dirige gressus

Atque Cave socium te illis adiungere quorum est 25 Unica cura madere mero immensamque cupitâ Explere ingluviem dape. Nam comedoque, bibaxque Quisquis erit, manet hunc paupertas dura, et amictus Pannosus facilem quemque indulgere sopor Lees: sopori.

Ipse patri (nam te genuit) promptam arrigito aurem 30 Ac matris vigor etsi animi iam aetate remittat Neglige ne documenta tamen quae sedula dictat


32r 1

Sectare omni in re verum hoc tibi compara et emtum Non venale esto, Rerum sic certa paratur Cognitio formans vitam prudentia surgit

Quam summe exsultat genitor dum ignescere amorem 5 Iustitiae in gnato persentit! quam sibi talem Et genuisse placet, cui sit Sapientia cordi

Fac fac laetentur genitor tuus, et pia mater, Haec quae te tanto tulit educavit amore Fac illi tacitam portentent Lees: pertentent. gaudia mentem 10

Ergò agedum, mihi Gnate tuos committe regendos Affectus promptusque volensque huc lumina verte Ad quae praescribo, sint ut tibi regula vitae

Nam tibi quos fugere inculco meretricii amores Foeminae et illicia externae, sunt fossa profunda 15 Augustus putensque Lees: Angustus puteusque., unde haud remeare facultas

Illa sagax praedae invigilat praedamque Lees: praedaeque. odorata Collocat insidias maioremque artibus istis Ex hominum numero turbam facit esse rebellem

Quid porro Ebrietas? Quis demum vae tibi Lees: sibi. clamat? 20 Quisve eheu? cui rixae, insana et murmura? plagaeque Acceptae sine causa? oculi infectique rubore? Hos nempe ista manent quorum inter pocula vita Tota affixa fluit, quibus una est cura, liaeus Quaerere ubi nustus Lees: mustus. potiori fragret odore 25 Ne te, ne alliciat vinum rubor illi inardet Spumante et paterâ dum subsilit atque bibendum Se invitat. Dum levè intrat, sunt omnia recta: Sed tandem effectum ostendet, par esse venenum Serpentis morsu, aut qualis punctura Cerastae 30 Accendit toto serpentem corpore pestem

Nec corpus tantum haec quam animumque infestat, amorem


32v 1 Lumina ad externum deflectes cor tibi prava Suggeret, excudet quae subdola lingua loquatur.

Hic quanquam in medio sis iam discrimine, quanto est Qui maria alta secans demittat lumina somno 5 Aut malo niscendo Lees: inscenso. ausit connivere sopori: Te tibi securum facies (tantus stupor) at me Dormitans dices, me Vul aan: me. cecidêre, neque inde Aeger ego, aut quidquid tutuderunt sentio quid non Evigilo? Repetam vini genialis odorem.

CAPUT.XXIIII. Res quam lautae et sint pravorum haud aemulus esto Sed neque eorum ambi consortia, quidquid apud se Mente agitant, quidquid demum tractando loquuntur. Id totum est spoliare, alliisque Lees: aliisque. creare laborem 15 Sola demum Lees: domum. fundat solidè sapientia, sola Fundatum porrò incolumen Prudentia servat Ac rerum his usu recto accedente videbis Omnigenis opibus repleta penaria, magni Et pretii et vitam natae quae reddere amaenam Lees: amoenam 20 Vir sapiens idem fortis rerumque peritus Ad quaeque efficienda, accessio roboris illi est Sic momentùm omne in bello si singula rite Consulta praecauta et hinc successus, ubi non Desint consilio quaeque ad discrimina prompti 25 Ardua res, stulti et quae superat Sapientia captum Quodque ab ea est hinc posset Lees: poscet. res ut adesse coronae Ad portam sic mutus erit, non hiscere ut ausit.

Cui studium haud aliud malè quam facere, ille vel ipso Iudice damnatur vulge Lees: vulgo. Sic omnium ab ore 30 Illum audis scelerum auctorem artificemque vocari


33r 1

Peccatum est quicquid vir vanus cogitat, ac vir Derisor, qui quaeque facit, quam seria lusum Hinc ipsique homines demum exsecrantur eundem

Incomposta tibi si vita, animusque remissus 5 Aerumnosa ut te deprendent tempora vita haec Robur sufficietque angustum rebus in arctis

Quem piam Lees: Quempiam. ut exitiô addici deprendis iniquè. Res movet, eripias, si quâ potis. Anne vides si Iamque urgere necem, cunctabere? tardè, ubi fastum 10 Excusando iteres, namque ignoravimus ista Illene et ignoret cordis qui singula pendit Momenta ignoret salvam qui animam tibi praestat Iudicio vita meruit quod quisque rependit

Mel, Fili, quidni comedas, fragrantia dulcis 15 Invitat sic suave tibi stillatque palato Atque animo gustato Lees: gustata. itidem Sapientia dulcis Deprendisti? eius res non evanida gustus Effectum ac super est, bona quin spes inde futuri Concipitur, quae te quae non frustrabitur unquam 20 Tu vero insidias, vir improbe, tendere Iusto, Reculam ut evertas, ut desolesque quietem, Desinè, protectorem eius potiusque verere Qui, quamquam aerumnae permittat saepius illum Succubuisse: tamen non est quin inde resurgat. 25 Pravorum sed turba malo impingitque, ruitque. Tu vero, qui cura Dei, haud laetare, quod hostis Impingit tuus atque ruit ne in gaudia mentem Effundas, ne qui ista Deus, qui cetera cernit Improbet exitiumque in te derivet ab illo 30 Splendere inter mortales quibus improba vita Qui scelere addicti Lees: adducti. haud succense, ne aemulus illis


33v 1 Hanc sortem invideas similique emergere tentes. Namque haud ista diu spectes mansura superstes Deficiet quale ad tempus splendere lucernae Lumen et extingui consumto fomitè, cernis 5 Sit tibi fundamentum, reverentia summi Numinis atque volens observes Regia iussa Nec te immisce illis, rebus quos usque novandis Intentos, variosque repagula nulla coercent Hinc ipsis nil tutum etiam, ast impendit ubique 10 Incanto Lees: incauto. exitium capiti, quis enim indicet illis Quando in eos ruitura manus Regisque Deique?

ET FACIUNT haec ad Sapientes seria Dicta Ius index Lees: iudex. scito esse nefas aptare favori Cuiusquam. Quisquis faciat, coramque coronâ 15 Perversum insignit mentito nomine Iusti, Huic populi ingeminant maledicta, atque extera famam Natio percipiens quaeque, exsecratur eundem Ast alto vultu, verbis quique acribus instant Corripere impuros, vafros: mens conscia recti 20 Alma se exporgit dulcedine cernere et una est Affulgere illis hominumque Deique favorem

Qui quaerenti aliquid, sincera è pectore promit Quae sibi mens dictat hilarem demiserit a se Ceu data discedunt summi post oscula amici 25

Est curus Lees: curae. suus ordo, foris sat agendàque primum Quae ad culturam agri faciunt curaeque secundae Instruxisse domum rebus quas postulat usus

Ingere ne te ultro testem, laedas ut amicum Quid? num ades Lees: addes. etiam ut sis perfidus? ore doloso 30 Blanditus caussa Lees: caussae., num promittesque favorem? Atque cave apud te dicas: se gessit ut in me Sic ego, sic illi de me ut meruitque rependam


34r 1

Ibam propter agrum ignavi, manibusque remissi

Subsistenque Lees: subsistensque. viri ad vinetum mente carentis Contemplor cuncta in sentes surgentia et omne Contexisse solum urticas, deiecta iacere 5 Tuta prius, lapidum firmô munimine, septa Haec oculis attendi, animo haec mecum ipse recurri Attendensque hausi documentum hinc utile vitae

Fit, paullum ut somno indulges, paullumque quieti Connives et crebro iteras, furata labori 10 Brachiaque ad segnem componis lenta soporem Ut tua pauperies, ut rerumque omnium egestas Praesto adsint qualis miles iam accinctus in armis Praedae inhiat rapidus securumque occupat hostem

CAPUT.XXV. 15

20

Maximus haec idem Salomon sapientia dicta Effatus, rex quae Ezechias, rex optimus alter Iudaeae gentis, famulos transscribere iussit Ecclesiae asservanda hicque o largire favorem Spiritus alme tuum divinos carmine sensus Ut valeam dulci Romanes Lees: Romanas. promere ad aures Numine ab aeternô sunt maiestate secundi

Reges, atque Dei ceu effulget glorià, captum Iudicia omnem quod superat Lees: superant.: sic gloria Regum est Haec libare, sua ad divinam et condere normam 25 Decreta. hinc magni ceu non comprendere coeli Vastum orbem potis haud terrae barathrumque profundae Sic nec scrutari penitus penetralia Regum

Argentum ut sis Lees: si. quis ritè excoquat, omnis ut inde Scoria despumet; massa utilis illa futura 30 Artifici, vas ad magnum quà formet honorem: Momentum tale, ab regis removere scelestum Consessu, cuncta in meliusque resurgere et eius


34v 1 Firmari solium cernes moderamine iusto

Abstine Regi ut te sistis iactantia ab omni Magnatumque loco te intrudere. Quam satius sit Hic tibi ut ascendas quàm submoveare, iuberi? 5 Quam coram ingenius Lees: ingenuis. tantum hunc te ferre pudorem

Ne temere in litem te coniice (namque videntur Primo ortu facilès) ne te pars altera tandem Consilio excusso, turpem affundatque pudorem

Quam satius si quid controversum incidit, hoc vos 10 Inter vos placidè componere sicque manere Et tua et alterius secreta incognita multis? Haec retegendo, illi qui audit, fis putidus atque Haec nota inusta manat Lees: manet. tibi non reparabile damnum Quantum et vox nequit, ut semel est emissa reverti 15 At verbi appositè prolati gratia tanta est Ceu si operi ex argento indat mala aurea fusor Una aptans, dextrâ artifice, pretiumque decoremque Lees: decorem.

Quale ex puro auro torques, atque aurea bulla Se mutuò decorant prudens reprehensio talis 20 Attentam docilemque viri cum repperit aurem

Nix flaccescentes quam grata refrigerat artus Sirio ab ardenti: sic legatusque fidelis Ceu vitam domino reddit qui miserat ipsum

Nubes et ventus se miscent aethere at imber 25 Frustra expectatur. Sic se quicunque benignum Munificum iactat res si non verba sequatur

Lento animô tandem efficies inclinet ut ad te Excelsus rigidus Princeps, oratio mollis Estque potis vel quae durissima frangere corda 30

Mel reperisti? sic fruitor, tamen ut modus adsit Ventriculus saturô ne nauseet, evomat illud

Atque inferre pedem esto circumspectus in aedes


35r 1 Vicini, ne si nimius, te nauseet ille Atque odium loco amicitiae succrescat acerbum

Mallens Lees: malleus. est quatiens, frangens, et acuta sagitta Lethalisque ensis testis, qui clanculum amico 5 Adfert exitium, sua dum mendacia promit

Mandere conantem ut dens fractus deficit, utque Luxatus poples compulsum currere tale Desertorque Dei quô fidit rebus in arctis.

Ludicra qui aegro animo cantillat carmina tantum 10 Ille vivat Lees: delirat? quantum si vestem detrahat Vul aan: acre. Dum frigus, quantum et nitro Lees: intro. si affundat acetum

Esuriat si qui te odit promtus tamen illi Panem offer: si sicca sitis. potuque levato Sic erit ut capiti illius moderatio acervet 15 Haec tua ceu prunas, quae haerentes assiduum urant Haec eademque accepta Deo patientiâ, quamque Insuper ipse bonus largâ mercede beabit

Vim facit ut Boreas nubes rumpensque fugansque Sic cohibes. suetum traducere clanculum ut infers 20 Commotum vultum, ostendens te haud ista probare

Conditio est melior, undo Lees: nudo. sub sidere tecti Degere parte aliquâ, quam si domus ampla, ubi vitae Est mulier socià, assiduum cui iurgia in ore.

Potus aquae ut gelidae illi quem sitis urget anhela 25 Sic animum prosper delectat nuntius, usque Hoc magè si veniat loginqui Lees: longinqui. a partibus orbis

Vir probus ut pravis placeat, si flectitur unà Ad pravum est veluti si fons calcatur et unda Sordescat, vitio aut alio corrupta scatebra 30

Mel dulce; aut multo si utâre erit haud sine noxa Tale et divina scrutando si nimius sis Perstringetque alia ex alia tibi gloria sensus


35v 1

Opidum Lees: oppidum. ut opportunum hosti est, quando aggere rupto Murorum patet: hoc vir qui retinacula ponit Nulla animo, affectus qui circumscribere nescit

CAP.XXVI. 5

Ningere ut insolitum, importunum, dum calet aestas Dum fernet Lees: fervet. messis, ruere imbres: sic neque stulto Conveniunt, quos usque tamen sectatur, honores

Invatum Lees: innatum. hoc passerculo, hirundini in aëre ut errent Remigio alarum: sic et temerarium in auras 10 Aufertur maledictum, haudque insontem contigit unquam

Sunt petulantem ad equum flagra, est asinoque capistrum Quo regitur: sic est stolidis si verba monentum Nil moneant, illis quatiat qui tergora fustis

Stulto haud stultitiam responde ne tibi verba 15 Conformando eius verbis, sensusque, animumque Inficiant eadem demum convagia Lees: contagia., morum.

Stulto stultitiam responde quod trahat eius In lucem si dissimulas, ne recta locutum Se putet, adscribatque sibi sapientiae honorem 20

Qui re urgente gravi, posset quae dicere pro se Committit stulto: ipse pedes hôc ceu sibi truncat Idem seque paret quaeque ad violenta ferendum

Ab clando Lees: claudo. removes si sustentacula crurum Sic sermo gravibus verbis, sensuque profundo 25 Conceptus stulti si prodit ab ore, iacebit

Inserere ut gemmam saxorum in condito acervo Hoc erit et stultum sublini Lees: sublimi. extollere honore

Sic habet argutum dictum insipientium in ore Ebrius ut si forte tenet vanum Lees: manum. undique spinis 30 Horrentem, Incautus, strintgit Lees: stringit. semetque aliosque


36r 1

Sunt multi qui nati aliis tantum esse molesti Hoc divina suam pendit moderatio stulto Mercedem pendit quibus est lex nulla tremori

Semper ad ingenium stolidus redit, ac suae inhaeret 5 Stultitiae quidquid moveas ceu noxia postquam Evomuit canis hac Lees: haec. eadem impuro ore resumit

Vidistin sibi qui persuadet se sapere unum? De fatuo melior non te expectatio fallet.

Desidiae obtendit quid non piger? arcta Viarum 10 Namque leo truculentus adhuc leo lata pererrat Insidians, iterat, lecto dum affixus inhaeret Alternatque latus stertens ceu Ianua circùm Multum habilis verti ast immoto in cardine fixa. Acceditque ad desidiam, quod se sapere unum 15 Plus multis credit, quos rerum exercuit usus Et veri ad normam quae sunt perplexa reducunt

Restitat ad portae qui consessum, atque alienae Indignans liti se immiscet, tale canem qui Auribus arreptum tenet accersitque periclum 20

Qui dementem agit, atque unà[-m] flammamque sagittasque

Obvius ut cuique est, iacit, et mortalia tela Nil ille hoc melior, qui ut circumvenit amicum Imposturae addit. mî urbane id ludere tantum est b.Fomite consumto: sic et contentio, ut is qui 25 a.Deficiunt cum ligna foco unà extinguitur ignis Mussanda Lees: Mussando. incendit, se continet ipsa silebit

Fit prima Lees: pruna. ex carbone, utque est facile extruere ignem Ligna ubi non desint sic nil proclivius atque Irrequietum animum rixas accendere ubique 30

Viribus ut cassus loquitur vultumque susurro Componit ceu qui laesus non hiscat et inter Haec illi virus praecordia ad intima subdit


36v 1

Testam si argento inducas, quod scoria tantum est Tale alium si quis praese Lees: prae se. fert prosequi amore Ore favens dum corde odium fovet intus acerbum

Fallaci sermone alius, studet illi Lees: ille. videri 5 Qui te odit, sed quidquid id est, ne credito namque Interea fraudes alba Lees: alta. in te mente volutat

Et quanquam ille idem multo te affatur amore Ipse tuo disces damno si credulus illi es Multa eius lateant ut pectore dira nefando 10

Corde tegens odium vastatio dum furit una Consentisque nocesque patrans ast quae mala cunque Consessus tandem manifesta in luce patebunt

Qui foveam insidians aliis fodit ipse in eandem Corruet, ac monte adverso subvolvere molem 15 Immanem saxi adnitens in eumque revolvet.

Cum mendace alium quis lingua evertere ad ortus Lees: adortus. Fit fere ut una odium se prodat Blanda sed is qui Verba armat fraude occulta, facit ille ruinam

CAP.XXVII. 20 Parce animos efferre ob quae tibi crastina fingis Gaudia namque dies quid praegnans sit paritura Non tibi non aliis notum mortalibus aegris

Sic te praesta, alius te ut laudet, famàque porro Se bona ad externos spangat Lees: spargat.. praeco esse caveto 25 Ipse tui nam laus proprio fit putida in ore

Est grave omnis Lees: onus. saxo cumulóque est pondus arenae Mole premens quidquid deprendit: at ira potentis Est gravior stulti, quando implacibilis ardet

Cor succensum ira feritas subit, omne repagulum 30 Exundans rumpit, vultum occupat et quis ut una Est rabies vindictae, sustinentque Lees: sustineatque. furentem?


37r 1

Sincerum pectus videt ut carpenda in amico Acres in monitus erumpit: non mihi tanti Qui fidum parcit, cum tempus, promere amorem

A verbis esto ad plagas insurgat amicus 5 Ab puro venit hoc animo quid basia, si illi Qui figit conferta, odium est sub pectore gliscens?

Melle favus stillans fragaus Lees: fragrans. est nausea ventri Qui satur est, ast esuries dura omnia condit Quidquid amarum aliis avido dulcescit in ore 10

Cuique avium est nidus requies, homini et sua cuique Functio se hanc intra dum continet: Inde vagando Irrequietus homo est: est irrequieta volucris

Est suave ungentum, suffitus et intima cordis Laetitiae Lees: laetitia. irrorat: sed amicus suavior, eius 15 Usque adeo ut monitis ipsi mago Lees: mage. quam tibi fidas

Spectatum patri atque tibi ne desere amicum Praesidiumque puta promtum mage rebus in arctis Aedes quam ad fratris si excurras namque remotus Commodat haud frater tantum ac vicinior iste 20

Si sapias mi fili, animum dulcedine summa Perfundes mihi me si quis culpare remissa De cura volet, eius erit quo probra refellam

Vir cautus videt ante malum ac in tempore sese Subducit prius ac feriat, fatuique feruntur 25 Incircumspectè. temerè et mulctam inde reportant

Externi, externaeve sui qui nomine nomen Atque fidem obstringit temere huic tu fidere. noli Veste datà, aut alio nisi sit tibi pignore cautum

Festinans primum ut sub mane salutet amicum 30 Et facit intendens vocem: assentarier iste Creditur atque vovere malum dum fausta precatur

Dum claudit se quisque domò ut ruit arduus aether Hic imberque domum si perluit undique: tale est


37v 1 Cui mulier rixosa intus, rixosa forisque

Quique volent cohibere illam, cohibere vagantem Quisque sibi et ventum promittat vel premere unguem Lees: unguen. Fragrans posse manu, ut semet non prodat odore. 5

Ferramenta acuunt mutuo sese, atque ita amici Inter se sua sensa acuunt, unde utile captent Consilium et vultus vultum confirmet amicus

Cui ficus cultura suae cordi, ille fruetur Et dulci fructu sic qui reverenter habebit 10 Servus herum sibi multum unà pariturus honorem est

Ut se habeat ad vultum vultus, qui redditur unda In placidâ, sic cor ad vultum habitumque nec illud Intus quod servet facile est non prodere vultum

Haud saturanda sepulcrum, et terrae vasta vorago 15 Sic neque mortales oculi, ad quaecunque cupido Convertat sese, immensum, haudque explebile quiddam est

Quale est argento fornax, auroque probando Tale et in os aliquem ut dilandas Lees: dilaudas.: elicis eius Quod prius ignotum sensu interiore latebat 20

Contundat si quis stolidum in mortario, et addat Confundens aliamque molam sic est genus à quo Quidquid agas haud stultitia obfirmata recedet

Attende ipse tuo pecori, circunspice quid res Exigat, ac praesta: septorum cura sagaci 25 Assiduumque animo obverset. Confidere parto Noli ut desideas ceu non fluituro. An in una Gente unquam mansit non interrupta corona?

Continuumque Dei sentit proba cura favorem Hic gramen tellus protrudit germinat illic 30 Sementis genus omne, manus quin sedula alendo Colligat pecori incultis in montibus herbam Tum lanae cura atque agnorum vellera amictum


38r 1 Suppeditant, caprino ex foetu deligis hircos Ductores gregis, ac venum mittendo quod ultra est Inde tibi pretium mercando conficis agro Caprae servantur, pingni Lees: pingui. ut mulctralia spument 5 Lacte tibi, domnique Lees: domuique. tuae hinc ut victus abundet Utque tuis operis adsit quod vita requirit.

CAP.XXVIII. Ipse sibi pavor est sceleratus quisque fugit cùm Nemo fugat: Iustus, spe plenus, perstat ad omnem Eventum: qualis florens annisque, animisque, 10 Impavidus leo conspectò grassum Lees: gressum. et premit, hoste

Deficiens ab lege Dei status imperiorum Discordi sub mole labat, salvusque manebit Dum vir cordatus sapiens moderetur habenas

Si pauper tenues alios fraudat, spoliatque 15 Est imbri similis largo, sata qui omnia lat[a+]/è\ Everrit facit ut cunctis alimonia desit.

Exleges laudare etiam quibus improba vita est Quid mirum? at si cui cordi est reverentia legis Dissonat hoc illis et semper proelia miscet Lees: miscent. 20

Queis pravae sunt cordi artes; caligat eisdem Iudicium: mente ast sincerâ qui Deo adhaeret Hinc habet, ut capiat, discernatque omnia sane.

Est quem res angusta premit sed candidi Lees: candida. vita est Est cui splendor opium Lees: opum.: sed versutissimus idem 25 Omnibus ille modis est mi praestantior isto.

Filius ille sapit qui observat nissa Lees: iussa. parentum At si quis comes assiduus comedonibus et clam Sumtus comportat, probro enecat iste parentes

Est qui se torquet res denso ut foevore Lees: foenore. crescat 30 Immitique usura: sed Deus facit haec illi Ut cumulet qui promptus erit succurrere egenis


38v 1

Divinae si quis legis demittere in aures Vocem fastidit, quam lamentabile plangat Multa querens supplex. Deus exsecrabile habebit

Qui tentans ad prava probos seducere in ipsum 5 Consilium pravum recidet: sed candida si cui vita, bonum assequitur, secure et possidet illud

Ex rerum successu opulentus, se quoque credit Plus sapere ast aliquis tenuis, quaeque interiore Sensu perscrutans, illi affunditque pudorem 10

Iustorum ex voto ut status est, multo omnia honore Concordant interse Lees: inter se. emergere at improbi ut audent Infestans quemque inquisitio squallida surgit

Dum sua quis peccata tegit, male cedere quidque Sentiet: at fassus qui purè, horrensque recedit 15 Sentiet iste sibi placatam numinis iram

Felix multa Dei si quem reverentia semper Sollicitum tenet: at respectum qui obiicit Lees: abiicit. omnem Obdurans, certae se devovet iste ruinae

Quale leo rugit, atque ruens praedam impetit ursus 20 Talis et in populum facies animis opibusque Imbellem, quando imperium sceleratus habebit

Ductor ut in populo, expers consilii, opprimere omnes Perstat, cunctorum in se diras excitat: at cui Exosae sordes, vita illum longa beabit 25

Quando promendo Lees: premendo. alium quis eo furit illi animam ipsam ut Eripiat subit irrequies quae dira agit ipsum Currere ad exitium nec erit cohibere ruentem

Unica recta via est, puri hac gradiendo, salutem Inveniunt certam at quicunque exorbitat utrâ 30 Ille via pergat meta est utrinque ruina

Quod tibi concessit Deus agri, sedula cura Tantum adsit, saturum te reddet: Desidiosos At qui sectatur, dura hunc depascet egestas


39r 1

Erga omnes cui cana fides, in pectore in ore Undique ei cumulant pia vota: manusque tenere Haud ille insontes pote qui ditesere Lees: ditescere. praeceps

Personam index Lees: iudex. ne respice, namque luem istam 5 Postquam animus semel admisit, vel buccea panis Iurata ab Iustitiae statione monebit.

Qui non aequô alios oculo aspicit atque sibi uni Unde potest corradit opes, quam nescius iste Sic ditatum olim quod egestias Lees: egestas. dura manebit! 10

Qui res ut poscit nil praetermittit amicum Corripiendo illi post gratia maior habetur Quam sua verba eius motus si aptasset ad omnes

Qui bona surripiens materna paterna, nihil se Affirmat delinquere, magnis passibus iste 15 His sociat se rem qui nati decoquere omnem

Spiritus elatus sibi fidens omnia miscet Litibus ac tantum se torquet: quique Deo uno Nititur eius erit pinguisque, hilarisque favore

Quam stultus qui in se esse putat quo nitier ausit 20 Ast vitae evadit discrimina, qui sibi magni Nil tribuit, clarae sapientiae et orbitae inhaeret,

Erga inopes promtum dura haud invadit egestas Ast oculis immitem et qui se avertit ab illis Multa hominum manet exsecratio, Numinis ira 25

Impius ut caput effert, pio Lees: pro. se quisque timere Ac latitare: at ubi merita cadit ille ruina Innumeri emergunt Iusti et respublica floret

Cap.XXIX Crebro correpto cui cernix Lees: cervix. nescia flecti 30 Hoc magis obdurat: quid restat certius illi Quam quae pro foribus non post reparanda ruina

Iustorum numerus quo maior, gaudia tanto Publica florescunt: ast impio ut omnia parent Continua in plebe est renovandi occasio luctus


39v 1

Vir cui cordi una est sapientia, prorogat annos Laetitià patri grandaevo, sed sua perdit Omnia seque item qui pascit vilia scrita Lees: scorta.

Rex faciens sint iurae Lees: iura. aequô cuique ut sua firma 5 Ceu stabilit terram: at subvertit, quando praeesse Hunc rebus sinit, iniusti quem munera placant

Est simplex quod verum at qui blanditur amico Verba aptans paritura, illi ceu retia tendit Sic facile ut captum quò vult inflectere possit 10

Deficiente aliquo ad peccatum, se induit ipse Angoris laqueis: dum Iusti vita perennis Laetitia est hilaris vultus, meus Lees: mens. conscia recti

Iure suo tenues ne deturbentur, id unum est Vir quod iustus agit: scelerato haud talia curae 15 Haudne Lees: haudve. satis capit absque Dei meus Lees: mens. coeca timore

Vani irrisores commotum si quid in urbe est Miscent cuncta odiis cura ut sapientibus una est Consilio captare moram dum avertitur ira

Arguat ut stultum sapiens quid non facit Vul aan: ille. 20 Succensus caperat frontem, risuque remittit Quidquid agat, mentem irrequietam sistere frustra est

Oderunt vitâ inculpatum caede madentes Assiduâ, ast quibus est recti observantia cordi, Illius his curae vita est, aequè ac sua vità 25

Stulti quidquid habent depromunt spiritu ut uno Omne ad momentum: sapiens in tempore profert Quod res exigit, inque futurum plura recondit

Quaevis dum facilis delata admittere princeps Nec verum ab falso discernit, quisque sub isto 30 Improbus evadit qui ad rerum admissus habenas

Permisti vivunt, imbellis, egenus et ille Concutiendo alios rem qui anget Lees: auget.: cernere lucem Atque uti ratione Deus largitur utrique


40r 1

Rex cui contra omnes, tenuem defendere cordi est Haudque oculos iure in dicendo, ab lege reflectit Hic unus solium aeterno fundamine ponit

Et ferula et monitu crebro sapientia demum 5 Inculcata venit sed quid puer ille sibi qui Permissus, quam crux matri, probrumque futurus?

Impia quo maior turba est se mutuo in omnia Hoc magis incendunt peccata Deoque rebellant Istorum casum iusti excidiumque videbunt 10 Gnatum corrigito, dum admittit flectier aetas Eius vita ut sit requies tibi, delitiaeque Cernenti sensim placidos adolescere mores

Vox ubi sancta Dei vim desinit exerere,eius Nudus opis populus, fit comtemtibilisLees: contemtibilis. hosti 15 Illum sed foelicem, ubi lex divina perennat

Castigare instes frustra nisi verbera verbis Iungas ingenium servile, etiam tua iussa Percipiens, surda ille nihil minus obstupat Lees: obstupet. aure

Vidisti, qui quidquid agat quocunque Lees: quodcunque. loquatur 20 Praecipitat, sibi confidens me auctore tibi esto De stupido, obtusoque animo, expectatio maior

A puero vernam qui lautius educat ac pro Conditione illi ceu infundit spiritum, ut ausit Herede eiecto, ius olim evadere herile 25 Qua se infert rixam infert qui pronus ad iram est Sique excaudescens Lees: excandescens. animo dominabitur illa Quid quam peccatum cumulatque Deòque rebellat

Qui fastu tumidus, seque effert ille ruinae Proximus at si quis demissus nil sibi magni 30 Arrogat iste suum incolumen Lees: incolumem. conservat honorem

Partiri cum fure, animam est odisse tuam qui Te obstringis detecta tibi tot orsa nefanda Exsecrata Deo ac homines laesura tacere


40v 1

Terdiculam Lees: Tendiculam. ponit sibi meus Lees: mens. concussa pavore Sed quae innixa Deo vitae discrimina quaevis Despuit ex tuto quo se munimine sepsit

Fit passim, quibus est res coram Iudice, ut illi 5 Sollicite magnatum insterit Lees: instent. ambire favorem Securi Dei: at hôc pendet sententia ab unò

Illum exsecratur Lees: exsecrantur. Iusti qui tramito Lees: tramite. pravô Incedit: Pravus vir contra devovet hunc, qui Sedulus ad normam Recti componere vitam

Cap.XXX

15

Hinc quae verba agur Lees: Agur. sapienti protulit ore Iachides referam vir praestantissimus ille Quae fundata gravi doctrina insigna Lees: insignia. dicta Instituens Ithielem, Ithieli usque instillabat Saepe una discendi avidus dum interfuit Ucal

Nam me dicebat, Divina in luce tuendo Deprendo me brutum, a me procul esse, sibi quod Mortale ingenium tribuit mi degenerasse Sentio communem intellectum, me omnia circum 20 Respiciens sensu unde meo Sapientia possit Ulla peti, haud cerno nedum cognoscere, solae Quod mentes capiunt humanâ ab faece remotae

Quis connexa poli ascendit sublimia et inde Descendit? quis pugillo laxatque premitque 25 Ventorum vaga flamina? quis comprendit aquarum Immensam molem vectis Lees: vestis. gremio? quis ut exstent Terrarumque plagae, tantum oblintantibus Lees: obluctantibus. undis In succo Lees: sicco. facit? an mortali extundere sensu Possis quodnam illi nomen, gnàtòque patrique? 30 Sermoni sed plena fides, qui venit ab ore Divinô, totus purus, quantum ulla metalli Massa igne ad summum quae perpurguta Lees: perpurgata. camini Atque idem Deus omnipotens tutissimus illis


41r 1 Est clypeus, quaevis vitae discrimina contra Erroresque ipsi qui tetô Lees: toto. pectore fidunt

At tibi Divinae vocis reverentia tanta Esto, illi ut trepides quidquam addere namque futurus 5 Ipse Deus vindex, si quis temerarius ausit Correptus graviter, mendax convincitur una

Ista Duo, Deus alme, à te peto quae mihi certa Ut maneant praesta, dum spiritus hos reget artus Sensum a me remove vanum, et mendacia verba 10 Tum medium ut teneam meque haud opulentia tollat Paupertasve premat, mî quem satis esse fovendae Scis vitae, admetire cibum, cuiusque Diei

[fol. 41v t/m 47v blanco]


48r

[2. Johannes Radermacher, Ontwerp-devies voor Antwerpse kooplui die op Engeland varen. Entrecours Brugge 1565] Voor een tekstuitgave met commentaar, zie: Het album J. Rotarii, Hilversum, 1999, pp. 44-45 en 84-85. LA PRESSE N'OPPRESSE AINSI EST DE NOUS LES MARCHANS D'ANVERS MANDEZ Appelez is vervangen door mandez A BRUGES L'AN M.D.LXV.

Augetur pressa vigore Recipit sic pressa vigorem Vigeur contre poix


48v [Dwars:] Engeschvaerers Nederlandshe coopluyden devyse eenen Stats dienaer te Brugge vereert die op hun wachtede int colloquie van beyder landen Princen aldaer op saken van Entrecours gehouden ao 1565. Vele gewichten in eene waeghschale beteeckenen allerley groote en cleine extorssien ende lasten by d Engelsche geleyt op den Nederlandschen coophandel by den palmboom vergeleken, die daerom niet en laet te groeyen.


49r

[3. Victorinus Strigelius, Commentaar op Psalm 49 (50):16 ; Vitus Theodorus, Gebed.] Victorinus Strigelius in Psalmi .L. versum: Impio autem dixit Dominus: quare tu enarras statuta mea, et assumis testamentum meum per os tuum? Ut nos exemplo moniti, simus circumspectiores, et audaciam fingendi opiniones, ac cavillandi rectas sententias fugiamus, et execremur, recitabo historiam de Origine, qui, cùm in Ecclesia Caesariense lectionem inchoäturus esset, sedit diu gemens ac lacrijmans, et tandem exclamavit: PECCATORI AUTEM DIXIT DEUS, QUARE ENARRAS IUSTICIAS MEAS? Hanc vocem saepe repetens, questus est, se multa inconsideratè disputasse, ac veniam errorum non solùm à Deo, sed etiam ab Ecclesia petivit, quae assidens Seni, lacrymis declarabat se luctu ipsius affici. Non enim aliae Erinnyes, non alius dolor in bona mente acrior esse potest, quàm qui ex conscientia contaminatae coelestis doctrinae oritur.

Votum et suspirium Viti Theodori. Sum tuus in Vita, tua sunt mea funera Christe,

Quae precor Imperii sceptra tenere tui. Cur etenim moriens tot vulnera saeva tulisti,

Si non sum Regni portio parva tui? Cur rigido latuit tua vita inclusa sepulchro,

Si non est mea mors Morte fugata tuâ? Ergo mihi certam praestes ô Christe salutem

Meque tuo lotum sanguine Christe iuves!


49v Quaedam Victorini Strigelii et Viti Theodori


50r

[4. Johannes Radermacher, Latijnse versificatie van het verhaal van de zondares uit Lucas 7.] Voor een tekstuitgave met commentaar, zie: Het album J. Rotarii, Hilversum, 1999, pp. 26-27 en 78-79. Ex capite septimo Lucae Historia de peccatrice carmine Heroico reddita. [Links:] Tempore quo Christus terrenis vixit in oris, Per varios casus, per multa pericula vectus Languores hominum varios curavit acerbos, Multaque per latam fudit miracula terram, 5 Quo se progeniem summi probet esse parentis: Inter cuncta tamen minimum non esse videtur Crimina quod Mariae (quae Magdalena vocatur) Suppliciter tristis delevit cuncta benignus. Namque rogabat eum Pharisaeus, lurida toto 10 Corpore quem foedis maculabat lepra figuris, Illius ut laetae peteret convivia coenae: Nec renuit Christus, sed amici tecta subivit, Accubuitque toro, dapibusque epulatur opimis.

Ecce autem mulier (quam plurima noxia vitae 15 Crimina mordebant) poenae haud ignara futurae, Cum vidisset eum leprosi tecta Simonis Intrasse, et multis sese ostendisse benignum, Nullam passa moram, studio correpta videndi Huc properat, gemitusque graves de pectore ducens 20 Attulit Assyrio spumantia vascula Nardo, Et simul ante pedes Messiae poplite flexo Corruit, amplectens eius vestigia supplex, Irrigat atque pedes lachrymis liquentibus, atque Crinibus extergit passis, dein mollia sanctis 25 Oscula delibat pedibus, fractoque alabastro Unguentis latè plantas redolentibus unxit.

Haec ubi vidisset Pharisaeus, talia secum Mussitat, et tacito iamdudum pectore versat, Hic si vaticinans esset, verusque Propheta, 30 Quae, vel qualis eum tangit muliercula, sciret, Est etenim culpis haec inquinata nefandis.

Illi Christus ad haec dictis respondit amicis, Est aliquid, Simon, quod me tibi dicere oportet, Auscultato igitur, puro et rem pectore conde, 35 Nec mea dicta nega placidas dimittere in aures:

Ille autem: Da Christe mihi cognoscere verum Et praebebo tuis facilem sermonibus aurem.

Tunc Dominus placida sic tandem voce profatur: Mitis obaeratos quondam mutuator habebat 40 Fortè duos, quorum primus quingenta, sed alter Quinquaginta illi debebat drachmata tantùm, Sed cum non poterant persolvere debita, tandem Creditor insontes et opis miseratus egenos Protinus ambobus sua debita cuncta remittit: 45 Dicito nunc igitur, tibi quid Pharisaee videtur, Ex his uter herum magis amplectetur amore?

Respondit pharisaeus ad haec, et talibus infit: Arbitror, hic, in quem Domini stat gratia maior.

Tum super haec Christus verbis respondet amicis, 50 Ritè, Simon, dixti, nec te mens vana fefellit.


Dein sese moestae convertit ad ora puellae, Continuitque gradum, roseoque haec edidit ore: Aspicis ut sedeat mulier? lachrymasque profundat? Intravi sociis vestras comitantibus aedes, 55 Non pedibus lymphas vivo de fonte dedisti: Haec orans veniam supplex, genibusque volutans Incubuit, plantasque meas largo imbre rigavit, Detersitque sui capitis mox crine soluto.

[Rechts:] Non mihi blanda dabas admotis oscula labris: 60 Haec, simulatque pedes in primo limine fixi Impressit nostris mille ac mille oscula plantis. Non perfudisti liquido mea tempora Nardo. Haec è thesauris varios deprompsit odores. Nardumque et casias, auramque fragrantis amomi, 65 Pronaque permulsit nudatas unguine plantas. Quapropter tibi dico Simon (tu crede loquenti) Condonantur ei peccata gravissima multa, Ardenti quoniam valdè dilexit amore. Tum vultu demum placido respexit egenam 70 Et dixit, mulier, tibi culpa remittitur omnis.

Quas postquam Christus fudisset pectore voces, Omnes qui mensae simul accubuere Simonis Attonitis haesere animis, atque ora tenebant Conversa in Christum, mirantes maxima facta. 75 Et pariter tacito sub pectore talia mussant, Ecquis hic est, coelo cui tradita tanta potestas, Ut miseris etiam sua crimina cuncta remittat?

Haec ubi dicta: venit Christi sententia laeta Dicentis: Mulier, tua te fiducia salvam 80 Fecit, iam veterum famam restingue malorum, Utere pace tua melior iam, vade valeque.

Παντοτε δοξα θεω Joannes Radermacherus.


50v Historia De peccatrice carmine Heroico reddita ex capite 7.o Lucae.


51r

[5. Johannes Arcerius, twee anagrammen van de naam Joannes Rotarius met bijbehorende epigrammen.] Jωannes Rotarius. At nisi servor anω.

Epigram. In CHRISTO nostrae est electio firma salutis, 5

Quae fluit aeterno consilio ecce DEI. Gratia sola facit nos dignos numinis illa

Aeterni, quae nos eximit exitio. Illa quidem nostris abscondita sensibus, an non

IN CHRISTO nobis est revelata salus? 10 Quam gratis confert electis omnibus, atque

Per verbum vocat hos iustificante fide. Quae haud peritura unquam, at semper conservat in illis

SPIRITUS hanc sanctus, quos renovatque datus. AT NISI SERVOR ANΩ, dicis, mihi causa salutis 15

Sola meae, in CHRISTO AT NISI SERVOR ANΩ.

aliud TU ORNARIS EIS ANΩ

Epigram. Multi opibus gaudent magnis, qui ornantur ab illis 20

In orbe quamvis pessimi. Pauci ornant veris animi virtutibus illas,

Pietate vah paucissimi. At TU ORNARIS ANΩ pietatis dotibus an non

EIS? nihil qua ornatius. 25 Macte illa quae res exornat in orbe caducas,

Bona nam sine illa pessima. J. Arcerius.


51v Anagramma nominis mei per D.Jo: Arcerium


52r

[6. Samuel Radermacher, Latijnse versificatie van hoofdstuk 4 van het apocriefe boek Tobias.] Admonitio Tobaei ad Tobiam filium, Carmine reddita Elegiaco Percipe iussa patris memori pia pectore fili: 5

Fac etiam studeas mente notare tua. Quae mea sit cernis aetas miseranda senilis,

Quae nunc est morti facta vicina meae: Tempus adest miserae ponendi taedia vitae:

Haud etenim longa [In margine en in andere hand:] longè.est funeris hora mei. 10 Propterea angustae dum migro carcere vitae;

Te precor ut nolis immemor esse patris, Ritè meum terrae condasve cadaver honore [In margine:] condatur honore cadaver

Effice sis matri morigerusque tuae Fac bone sollicitam ne matrem, nate, relinquas 15

Quae genuit prolem te generosa suam. Tu quia florescis viridi sub flore iuventae:

Aetatem matris exhilarato macram Ergò velis haec ad summam contendere curam

Semper et haec memori mente referre tua. 20 Fac Deus in te sit non inflammatus ab ira,

Terribili nec det libera frena bili, Sed pia iussa Dei servare studeto supremi,

Ducito vitam quae crimine tota caret. Omne Deus summo sic suppeditabit olympo. 25

Omnipotens, nisi cum tollis ad astra manus. Sed quae dona Deus largitur fac benè serves

Nec bona profundas parta labore patris. Accumules nunquam congestos aeris acervos:

Nec sit collecti cistula plena boni. 30 Quod superest, largè tu distribues in amicos,

Quos paupertatis tristia fata premunt. Donantur sed qui nummi mortalibus aegris,

Sunt traditi domino qui regit omne Deo. Aurea demissos bonitas in rebus egenos 35

Haec hominem liberat mortis ab interitu. Attinet ad nodi quod vincula firma iugalis

Atque simul socii foedera casta tori.


52v 1 Seligito iustam sociam tibi foedere iunctam.

Quae dominum puri cordis honore colit: Quae simul Isacida stirpe est prognata piorum,

Quos decet altisoni iussa tenere Iovae. 5 Non sociam quae sit de nostra stirpe aliena,

Nos etenim vatum stirps benedicta sumus: Tu rursus fili vigiles huc vertito mentes.

Quae veteres fecerint grandia facta patres, Externas veluti socias tempsere parentes, 10

Communione simul qui caruere mala. [-Hinc est q] Et duxere domum socias sibi foedere nuptas,

Hinc est quod natos hae peperere pios. Si veteres morum patres probitate sequaris:

Et vitam ducas in pietate patrum, 15 (Crede mihi) tali quoque prosperitate frueris,

Et Deus efficiet dona videre tori. Ante oculos tibi proponas exempla aliorum,

Pensiculato simul commoda corde tua, Quod tibi tu fieri non vis ne feceris altri: 20

Nam nihil impunè crimina prava carent; An sint patratae venialia crimina culpae,

Supplicio tamen haud culpa carere potest. Hoc genere es fili mi prosignatus honesto,

Stemmate divinae gentis et ortus ades, 25 Te decet immunem vitiorum degere vitam,

A macula, Deus hoc execrat omne malum: Te facilem fili et carum praebebis amicum,

Omnibus ergo bonis semper amicus eris, Nullius ingenio contrarius esto, sed illud 30

Cuilibet in verbis cedere ritè decet. Hinc tibi magnificum quoque conciliabis honorem:

Turba et amicorum tempore maior erit. Mortiferam ut pestem devites ebrietatem,

Quae tradit acerbae corpora mille neci. 35 Quae quoque venturi properantia tempora fati.

Ebrietas urget fons et origo mali. Luxuriosa tibi gula nec sit amica sodalis,

Frugalitas vitae sit tibi Chara tuae.


53r 1 Tempore quae parvò magnos facit aeris acervos,

Et quae vectigal nomine dicta fuit. Multa tibi scitu quicunque salubria narrat:

Haec subito memori corde reconde tuo. 5 Inprimis venerare Dei sacra numina Christi,

Et Dominum timida voce vocato Deum: Continuo Deus ut tua consilia ille secundet,

Omnia quò tua sint à benedicta Deo. Haec benè fac fili figas in corde capaci, 10

Ne documenta patris oblivione cadant. [In margine:] Tobias:Efficiam iustè quaecunque dabis mihi iussa,

Haec ego nec ventis talia verba dabo. Frater tuus Samuel. Haec boni frater cape scripta chare. 15 Consulens, nam non operae peperci, Illa sed feci minus oscitanter.

Sedulitate.


53v Tobiae caput quartum elegiaco carmine redditum à Samuele Radermachero


54r

[7. Johannes Vivianus, Brief aan Justus Lipsius met gedicht over de dood van zijn zoontje, januari 1592.] Jo. Vivianus J. Lipsio Hetzelfde gedicht treft men aan op fol.62r. Salve Plurimam mi Lipsi. Te ut participem faciam mei luctus, Versiculos mitto, in quibus si quid stridulum, in calente moerore fusos ignosce. Puer erat quinquennis, in quo optimae indolis igniculi iam apparebant. Nunc hoc tantum, Versiculos. Salve iterum amicissime Lipsi Aquisgrano 28 Januarii 1592.

10

15

20

25

30

O Alme Deus, ô numinis Potentiâ haud effabili, Non satior unquam te prece, Gemituque grates plurimo Fundens, anhelans te alloqui. Nam seu benignam dexteram, Quam sentio saepissimè, Extendis: hac sive in sinum Velut reductâ, corripis, Quod saepiusque sentio; Agnosco providentiâ Conditum amorem. utrumque mî Immensum, et haud effabilem. Sic mî benignè hunc flosculum Dederasque prolis, sed frui Languente tantum ut flosculo, Mî providusque hoc gaudii Moerore multo temperans, Alia volens spectarier, Aeterna, vera, quae prior Animula dulcis possides, Animula pars nostri tenes. Quantula voluptas, quae hîc capi Quantulave rebus gloria Surgit caducis! omnia Volvas, revolvas, quid nisi


54v Orientia, occidentia, Ambigua laeta tristium? Mens ubi quiescis? hîc nihil Genî tui, vel Indolis. 5 Sed praeter hoc unum, chori Pars esse delecti Deo, Chori qui imago est illius Qui vivit aeternum Deo. Regels 7 en 8 staan in de marge met invoegteken. Cui qui omnia est, est omnia. 10 Ast hic rudimentum, imbui Amore, amore assurgere, Moveri ab alto spiritu Haurire ab imo spiritu Alloquia vitae, unà dapem 15 Fruique, vitam quae novam Vitam ad perennem coelitum Magis magisque permovet.

[8. Johannes Vivianus, Gedichten op een portret van Gerard Mercator en op de beurs van Antwerpen.] IN IMAGINEM G. MERCATORIS. Qui faciem venerandam orbi, laetamque senectam 20 Inspicis, et pulchros spectaras ante labores, Queis tractus marium, et terras, atque aetheris axem Explicuit: dic Vive diu, et quod mente volutas Profer adhuc, victura aevo monumenta sequenti, Debeat ut nostro, quod sit sibi redditus orbis.

In Bursam Antwerpiensem, rogatu CHRISTOPHORI PLANTINI. Mundi anima ut rerum moderetur Nummus habenas

Terrasque et tractus conciliet marium: Disce hospes, toto quamvis divisus ab orbe, 30

Hîc, tibi si Nummus, non peregrinus eris.


55r

[9. Johannes Vivianus, Gedichten op Albert Dürer en op een portret van Philippus Melanchton.] In ALBERTUM DURERUM. in gratiam Georgii Hoefnagel. DURERI ingenio, qui nil molitur ineptè (Quem graphide aequavit nullus, paucique colore) 5 Consummasse artes pacis non sat fuit: idem Aggressus bellique actus, sic Pallada utramque Percolit, ut duplicem referat capite inde coronam. Germanos bellare docet Germanus, et artem Anormem prius, et diffusam ad certa reducit 10 Principia, ut pulchro praecepta hinc ordine pandat. Credas Socraticum Euclidem spectare docentem Consessu in magno, Megarâ admirante Mathesin A puncto in tantum tractando assurgere limen. Saepe idem patriae Durerus certa dedisse 15 Consilia in rebus dubiis memoratur. In uno Norica Gens Cive ut possederit omnia quae si[-c]nt Singula sat praeclara aliis insignia In rechter marge: vel encomia. laudum.

In Melanthonis effigiem. 20 Qui volet in claro pietatem effingere vultu, Omne feret punctum hic, unum pingendo Philippum.

[10. Johannes Vivianus, Hymne tot de Rijn.] HYMNUS Ad Rhenum. Rex amnium, qui vitreo Tot lambis undarum agmine, 25 Tot radis alto flumine Castra, oppida, arces arduis In rupibus, ripae tuae Tutamen. Amnium decus Fecunde Rhene, cui hàc et hac


55v Vineta pendent montibus, Vineta collibus patent, Et vallium anfractus facis Leni tepore fertiles, 5 Pecorique pastum, et lassulo Quod praebet umbram. nec deest Aequorque sementi, ac ubi Aprica ramis pendulam Arbos colorat copiam. 10 Formose Rhene, dum tuo Flumine ferimur, et Numinis Rerum parentis, Numinis Ter maximi (solatium [-viae)] Viae) intonamus laudibus, 15 Accine cavernis, et tuam Quicquid decorat marginem Dei resultet laudibus, Rerum parentis optimi.

[11. Johannes Vivianus, Religieuze hymne.] HYMNUS SACER. 20 Ut capita Mundi, Principes Fremant potentes, arduis Conatibus, queis solvier Aeterna sperent vincula Rerum. ut ferantur omnia 25 Sursum, deorsum : me Dei Tutum benignitas fovet Mî dulcis in Deo quies. Mens et malorum fluctibus, Quando aestuat aegra, ad Dei 30 Opem recurro, et alloquor Praesentem, et imo pectore Profundo gemitus. quo dolor Facessit omnis, libera Mens spirat, et vero simul 35 Mî palpitat cor gaudio.


56r

[12. Johannes Vivianus, twee gedichten op het van Abraham Ortelius.]

Theatrum Orbis

In Theatrum Orbis Abraham Ortelii. Hoc habuere Theatra olim, depingere mores

Cuique sui populi: ast altius Ortelius Rem aggressus, Mundi, qui factus notior, omnes 5

Quam coeli varia sub regione plagas Induxit, marium tractus, positusque locorum,

Hinc hominum et possis discere ut ingenia. Nam quibus ad gelidum locus est declivior axem

Corda stupent pigro semisepulta situ, 10 Effrenes animos alii sub Sole calentes

Assiduo nimiâ mobilitate gerunt. At bona temperies generosos pectoris haustus

Sufficit, hîc roseo gratior aura die. Hîc placidae mentes, Iusti reverentia, summi 15

Numinis, et sanctae relligionis amor.

In Idem. Quicunque ille fuit, congessit corpus in unum

Qui dispersa prius carmina Maeonidae: Vitam illis servavit. Idem sera accinet aetas, 20

Ni minus aequa isthaec Ortelii studio, Quo sine iam monumenta situs depasceret, Orbi

Queis mutilis notus non satis Orbis erat. Membra suum in corpus, pulchro ast digesta reponens

Ordine, Victuris seu Lees: ceu. dedit unà animam.


56v [blanco]


57r

[13. Johannes Vivianus en Jacobus Susius, Religieus gedicht.] Johannis Viviani et Jacobi Susii

5

10

15

20

25

30

Si quando solis aureum Fuscaverint nubes iubar, Quod cuncta sub polo fovet, Quô cuncta per terras virent: Tunc machina haec rerum horrida, Suam procul nec purpuram Flores nitorem aut emicant, Languetque frondium decus Nec aviis silvis aves Iterare carmen audias: Sic cum beato Spiritus Fulgore sancti deseror, Caligo menti offunditur Meae. misella tunc nequit Videre cui tuto suam Credat salutem, palpitim Lees: palpitans Cor deficit, sensus labant Obire nec suum queunt Precationis lucidum Munus. sed ô fervens Patris Gnatique flamma, sic meum Sic pectus illis ignibus Incende caecum, et aridos Amore sensus inriga Almo, plus ut nulla obstruat Caligo. sed semper tuo Fruensque laeto lumine Radioque tactus fulgido Preces modosque funditem.


57v

[14. Johannes Vivianus, Gedicht voor zijn verloofde.] Vivianus ad Sponsam. Amore saucius, meae Libo puellae ut osculum, Dulcemque duco Spiritus 5 Florem, anima anhela protinus Ad pervium se colligit Oris meatum, ubi diu Luctata, tandem et percita Amoris igne, deserens 10 Memet subibat flammeum Labrum puellae. Sed quid huic Demum futurum? quid mihi? Ut ad puellam viverem Ad me foremque ut mortuus? 15 Salve puella, Caelitum Puella cura, quae meum Cor possides, non languidos Lasciva amores lubricis Iaculans ocellis, nec gravi 20 Elata sensu: sed bono Micans colore, et simplici Virtute flagrans. quae ioco Nutuque, puroque osculo Animam revelas nobilem. 25 Salve puella, cui mea Si rite quid mens concipit Si dulce quid sonat chelys Debetur, in cuius sinum Curas reponoque anxias 30 Et me mihi recolligo.


58r

[15. Johannes Vivianus, Gedicht op de intocht van Christus in Jerusalem.] De introitu Christi Hier staan de Griekse chi, rho en iota. in Hierusalem. Elate sapiens te quibus oculis putem

Aspicere Christum, dum subit Asinae insidens Solymis superba moenia, 5

Et turba circum incondita Aetatis omnis accinit Regi, Deum

Laudatque coelitum Patrem? Elate sapiens, haec scio, ludum facis,

Sed serium quàm sit Deo 10 Attende praedixisse vates, queis sua

Decreta iam olim credidit. Tibique anime, sit serium haec expendere

Regnumque Christi discere, Vitam esse quae commune cum mortalium 15

Rebus caducis nil habet, Inde inchoandam, lumina ut hinc avoces

Soloque figas in Deo. Sic non erit nimis humilis Christus tibi

Rex nunc et aeternum tuus.

[16. Johannes Vivianus, Gebed tot God in dichtvorm.] Precatio ad Deum. Mihi cum tuis ingentibus Beneficiis, et hoc Deus Largire: quo benignius Illa cumulas, hoc me ut geram 25 Demissius. quid enim haec Bona Aliud volunt, quàm te ut sequar Adhaeream ti Lees: tibi. Bono Summo? Sed ô qui accedere Ad te queam Deus, nisi 30 Convictus esse me nihil! Da me, Deus magè ac magè Gustare, cognitio tui Quàm suavior, quamque superet


58v

5

10

15

20

25

Omnia, quibus mortalium Magna aestuant molimina, Quin iam pererrans singula Deprendo, nil excellere In tantum, ut eius denique Non taedium, aut satias siet. Et quicquid enitor magis Omnes meas una excipit Contentiones vanitas. Sed corde sedato ut aciem Intendo supra inania Rerum, et tuae ductum [-toties] sequor Deus iteratae toties Benignitatis, efferor Inde altius ipsam ad Boni Scaturiginem conscendere. Anhelo, anhelo, omnem supra Mensurae et aevi terminum. Sic lucis almae marginem Pertingo, vel pertingere Ignesco, quâ es, Deus, Deus Immensâ amictus undique. O Gaudium, ô quo non potis Fieri animus satur! rapis Quò me ardor ex alio aliud Concipere! Sed me corporis Me pigra moles corporis Ad se deorsum retrahit.

Et gratias ago Deus 30 Quod corripis, quod non manum Procrastinas. quod patrius (Agnosco) amor consistere Non patitur animum Deus Agnosco, et haud meritum procul


59r Poenae esse quaerendum mihi. Quà verto cumque me, ad manum Sat multa noxiae seges.In rechter marge: Longa vitiorum examina. Exordior vitam novam 5 Ab limine. Ast hunc quoties Orsum ordiendum sentio!

[17. Johannes Vivianus, Religieus gedicht.] A DEO ESSE OMNEM DIGNITATEM.

10

15

20

25

Auctoritas est unius Auctore quo sunt omnia, Immensi et aeterni Dei. Et hîc quibus suam vicem Demandat aliquam, caeteros Supereminentis hoc sui Insignit almo luminis Radio. aliunde dignitas Non comparanda. haud artibus Claris, nec opibus amabili Insaniâ mortalium. Hunc suspicit similem sui Pavore amore promiscuus, Pendentque ab uno plurimi. Ast ubi Deo visum hanc sui Revocare scintillam, labat Quantumque clara dignitas, Exuta mox reverentia In ordinemque redigitur.


59v Jo. Viviani poemata quaedam met brief Sam. Radermacher van de 13 Aprilis 1603.


60r

[18. Joannes Boulen, Uitnodiging in dichtvorm aan J. Radermacher voor een schoolvoorstelling. ] Clarissimo doctissimoque Viro D. Joanni Rademaker Seniori Belgicae Ecclesiae nostrae, mihique studiosissimo, Joannes Boulen obsequium et honorem. Hi tibi ieiuni, tradantur (vir probe) versus,

Quos nec Pierides, nec quoque Apollo probat. Si rogitas forsan, literas, cur nec metra, scripsi,

Et praeter solitum, carmina nunc tibi dem. 10 Perpaucis causam verbis, mox hanc tibi dicam,

Atque simul referam; Inclite virque pie. Tyronum didicit, populo, grex discipulorum,

Historiam sacram, quò subitò exhibeat. Quam tibi quod novit fore perplacidamque, benignam, 15

Spectatum (probe vir) quò venias rogitat. Si verò quaeris, et nescis, (docte Joannes)

Acturus quando grex sit amicus eam. Vicesimo et terno mox huius mensis agetur,

Perbenè si nobis, Aura, et Apollo, favet. 20 Quando dies medius, teneres contraxerit umbras,

Inque pari spacio, vesper, et ortus erit. Quod si tunc, decorare libet scenam tibi nostram,

Adventu poterit, gratius esse nihil. Quin age, ne dubita nostros accedere lares, 25

Invenies forsan, quod benè te recreet. Si verò vitii fors quid rudis actio habebit,

Conspicito placidè, consulitoque boni. È contra si quem laudem meruére labores,

Plaudito (vir) nobis, terque quaterque rogo. 30 Interea concors cum coniuge vive, tuusque,

Sit sine labe thorus, sit sine lite domus. Tuus tibi in omnibus devinctus, quique foecundum prolium proventum, concordiamque optat maximam, Joannes Boulen.


60v Brief aengaende ghr*e*x wegen tot den lesten decembris 74


61r [blanco]


61v [blanco]


61a

[19. Anoniem, twee losse strookjes met enkele spreuken, resp. in het Frans en in het Latijn.] [Tussen folio 61 (blanco) en 62 bevinden zich twee ongenummerde strookjes met de navolgende tekst] 1 La conscience est la prunelle de l'ame, On ne la peult toucher, que tout ne s'esmeuve Scriptura est hortus Eden, per quem transeunt flumina gratiarum Dei.


61b 1 Si par vel maior fuerit tibi fortè locutus, Donec finierit sua verba, sile quasi mutus. Multa rogare, rogata tenere, retenta docere Haec tria discipulum faciunt superare magistrum.


62r

[20. Johannes Vivianus, Gedicht op de dood van zijn zoontje.] IOANNES VIVIANUS in obitum filioliquinquennis [Links:]

5

10

15

20

O Alme Deus, ó numinis Potentiâ haud effabili, Non satior unquam te prece, Gemitúque grates plurimo Fundens, anhelans te alloqui. Nam seu benignam dexteram Quam sentio saepissimè; Extendis: hâc sive in sinum Velut reductâ corripis, Quod saepiusque sentio; Agnosco providentiâ Condîtum amorem. utrunque mî Immensum: et haud effabilem. Sic mî benignè hunc flosculum Dederasque prolis, sed frui Languente tantum ut flosculo Mî providusque hoc gaudii Moerore multo temperans, Alia volens spectarier, Aeterna, vera, quae prior

[Rechts:] 1 Animula dulcis possides, Animula pars nostri tenes. Quantula voluptas, quae hîc capi Quantulave rebus gloria 5 Surgit caducis! omnia Volvas, revolvas, quid nisi Orientia, occidentia Ambigua laeta tristium? Mens ubi quiescis? hîc nihil 10 Genî tui, vel indolis. Sed praeter hoc unum, chori Pars esse delecti Deo, Chori qui imago est illius Qui vivit aeternum Deo, 15 Cui qui omnia est, est omnia, Ast hîc rudimentum, imbui Amore, amore assurgere, Moveri ab alto spiritu, Haurire ab imo spiritu 20 Alloquia vitae, unà dapem Fruique, vitam quae novam Vitam ad perennem coelitum Magis magisque permovet.


62v [blanco]


63r

[21. Kladversie van delen van de vertaling door Vivianus van de Proverbia (folio 1 e.v.)] Ille Blanda iterat promissu ad surdas sed canit aures Affectusque suos. 5

artifice ut mendacia lingua prima hinc encomia captat Ut superet commissa in se ignoscendo ferendo. Quando animis agitur fervens

claudere vitam Qui tenem miseratus, opem fert rebus in arctis 10 Foenerat hoc quodcumque Deo. Aeternam orditur vitam reverentia Summi

illa bonis saturat blandaque quiete. Illa eadem [-Ut] Hic sapiat, quemque ut seduxit, possidet illud 15 Sentiet admissum quod non nisi morte luetur. Per rixas per quaeque ruens se iurgia miscet Cui iusti studium cordi atque hinc candida vita Ista Deo iusto sunt peraeque exsecrata Deprendes etiam in pueris

num quod rectum collineat illa


63v Totis sensibus ipsum Infactorem unà supremum assurgito Numen. Ad satiem tibi erit vitae quod postulat usus

Emtas parvo digressus ut aufert 5 Quam sibi magnum artis documentum edisse videtur Ipse ab eo, si quis facilis spondere, fidemque Externi externave obstringere nomine. Vestem Cautior ipse cape, ac sumto huic nisi pignore crede Plerisque artifices esca ut quaesita per [-artes] astus 10 Hocce magis sapit, at deprendent mandere tandem Se panem lapidosum qui pleno ore molestet. Incassum fuerit. bellum ac ne suscipe, neve Re ni explorata summè expensaque, moveto. Qui tibi quae celanda effert, aliis tua prodit 15 Inde dolos captans. hanc tu et consortia Vita Eius cui nulla incautae est moderatio Linguae


64r Corde hilari bona fit membris medicina, sed angor quando animo est, videas vel compactissima solvi Corpora, tabem ossa exsiccare, haurire medullas Dona sinu delata occulto clanculum et aufert 5 Iniustus iudex, malè dum mens conscia, Iuris Rigorem aeternum turpi incurvatque favori. Perpetua est natum ob stolidum indignatio Qui circumscripte loquitur rem intellegit idem De quâ agitur. Sic omnem animi qui continet aestum 10 Ille potest rerum meditando extundere causas. ----Grandes, inexhaustus manat Praestantia ab ore Sermo viri [-rapido]. scatebra ut turgens Sapientia abundans Unde ruit, rapido dum volvitur agmine torrens. Vir stolidus se quaqua infert rixam excitat, aut iam 15 Exortam porro accendit, movet omnia, tandem ut In pugnam erumpat pleno hanc velut advocat ore.

sic futilis illi Garrulitas vitam illaqueat discrimine multo. Clam laesura aliquem mollit sua verba susurro, 20 Se passior graviora, et vindictae parcere, quae dum Multa iterat, virus praecordia ad intima subdit ----dissida molis Sunt tantae atque arcis ferrata refringere claustra Sermonis quis sit fructus persentiet idem 25 ad satiem ventre ut tumeat qui protulit illum. Elicuisse Deo hunc proprium, eximiumque favorem. quem reperire etiam, est fratre magè, ad omnia promptum. Tandemque hunc recta disces ratione carentem. Inter mortales facit hoc opulentia, amicos 30 Plures quam ad libitum ut pariat, sed pauper ab illo Deseritur, sibi quem certum credebat amicum.

non qui mendacia conflat Urgentem ad poenam eludet Versuti


64v Delicium placiti est sermonis, quale liquentis Aerii dulcor mellis reficitque animam ipsam: Hinc penetrat totam ad compagem adque ossa levamen

Est sibi filii qui indulgendo facit sibi et omnia recta 5 Quod cogiter quod agat. Extrema Annictant oculis, gravido dum pectore fraudes parturiunt lingua adloquitur mellita favorem

10

rixas et iurgia, quanquam nidore culinae. Unum sedenim Deus est qui Explorat, retegit etcetera

probro afficit [-eius] ipsum Eius factorem. Maiorum capiti affulgens 15 Munera sic oculos perstringunt

gemma tenet Qua verset rem cunque. Percolit: at si quis commissa inculcat et urget Pectore concutiens, cordato ut si acria verba 20 Ingeris increpitans, imis sic sensibus urit ----Ad quid erit, si stulto adsint externa parandae Possideat veluti pretinus sapientiae, ut intus Cuncta animi [-v*..*ra] stupeant et sensu et pectore

inani? 25 Verus amicus is est demum qui perstat amando Non rerum vice permotus. cuique aspera amorem Accendunt magis, et frater ceu enascitur illi


65r Non venale esto.

formans vitam prudentia surg[e+]/i\t Haec quae te tanto tulit, Fac illi tacitam 5 Ergò agedum/ mihi Gnate tuos committe regendos Affectus/ promptusque volensque huc lumina verte Ad quae praescribo/ sint ut tibi regula vitae. Foeminae et illicia externae 10

maioremque artibus istis oculi infectique rubore?

Spumante et paterâ dum subsilit atque bibendum Se invitat. Accendit toto serpentem corpore pestem. Lumina ad externum deflectes. cor tibi prava 15 Suggeret/ excudet quae subdola lingua loquatur.

discrimine. quanto est aut malo inscenso ausit connivere sopori: Dormitans dices: me caecidere/ neque inde Mente agitant / quidquid demum tractando loquuntur. 20 Sola domum fundat. solidè Sapientia. Sola Fundatum porrò incolumen Prudentia servat Ac rerum his usu recto accedente videbis Omnigenis opibus repleta penaria/ magni Et pretii et vitam natae quae reddere amoenam. 25 Vir sapiens idem fortis rerumque peritus

Ad quaeque efficienda. accessio roboris illi est. Consulta/ praecauta et hinc successus/ ubi non Desint consilio quaeque ad discrimina prompti Ardua res/ stulti et quae superat Sapientia captum 30 Quodque ab eâ est. hinc poscet res ut adesse coronae Ad portam/ sic mutus erit/ non hiscere ut ausit. Cui studium haud aliud malè quam facere/ ille vel ipso

damnatur vulgo. Sic omnium ab ore Peccatum est quicquid vir vanus cogitat/ ac vir 35 Derisor/ qui quaeque facit/ [-vel] quam seria lusum. Hinc ipsique homines Aerumnosa ut te deprendent tempora. Vita haec Robur sufficietque angustum rebus in arctis

tardè. ubi fastum 40 Momenta? Ignoret salvam Iudicio vita meruit quod quisque rependit.


65v ----Splendere inter mortales quibus improba vita Qui scelere addicti haud succense/ ne aemulus illis Deficiet/ quale ad tempus splendere lucernae Lumen/ et extingui [-cumsumpto] consumto fomité/ cernis 5

atque volens observes Regia iussa

Nec te immisce illis/ rebus quos usque novandis Intentos/ variosque repagula nulla coërcent Hinc ipsis nil tutum etiam/ ast impendit ubique Incauto exitium capiti/ quis enim indicet illis 10 Quando in eos ruitura manus Regisque Deique? -----

cernere et unà est hilarem demiserit à se. Ceu data discedunt summi post oscula amici

curaeque secundae 15 Instruxisse domum rebus quas postulat usus. Ingere ne te ultro testem. Laedas ut amicum Quid? Num addes etiam ut sis perfidus? ore doloso Blanditus caussae. num promittesque favorem? Ibam propter agrum ignavi 20 vinetum mente carentis

in sentes surgentia et omne Contexisse solum urticas/ deiecta iacere

25

animo haec mecum ipse recurri documentum hinc utile vitae. furata labori Brachiaque ad segnem componis lenta soporem

qualis miles iam accinctus in armis Praedae inhiat rapidus securumque occupat hostem. 30

hîcque o largire favorem divinos carmine sensus Ut valeam dulci Romanas promere ad aures

condere normam Decreta hinc magni ceu non comprendere coeli Vastum orbem potis haud terrae barathrumque profundae 35 Sic nec scrutari penitus penetralia Regum.

ne te pars altera tandem Consilio excusso turpem affundatque pudorem Quam satius si quid etcetera Haec nota inusta manat/ tibi non reparabile damnum 40 Quantum et vox nequit/ ut semel est emissa reverti At verbi appositè prolati gratia tanta est Ceu si operi ex argento indat mala aurea fusor Unà aptans dextrâ artifice pretiumque decoremque.


66r Vitae huic Quô lampas micat exiguum, extinguetur, et orbum Posteritate atris damnat nox densa tenebris: Per quasvis properata artes opulentia nunquam 5 Accessit cum laude ulli, possesaque nulli Ad vitae metam. sic ut dona fama sequatur.

turpia lucra Pondere qui captat diverso. lancibus aequè Qui aptatis ad fraudem imponit, displicet illi 10 Vitae hominum quisquid laudabile, Numine ab alto est Inspiratum. Et cui placitum pernoscere mentis Divinae, si non qui inspiret, iudicet idem? Atque Dei est lampas animus, quâ sustinet eius Hasque vices in facta hominum perquirere: tandem et 15 Hac penetrat penitus quaeque occultissima vitae. Hac solidum perstat (repeto) Virtute benignâ.

velut unda colonus Deus ast, oculoqui clarior, ipso Interiora animi iusto ipse examine pendit 20 Assiduus qui Iustitiae intendendo quod aequum Quod rectum exsequitur, Deus hunc mage diligit, atque Creber qui faciat selecta victima ad aram Hic vitae splendor pravorum, lumina fasta Qui totus censum ut cumulet quascumque per artes 25 Perjurae linguae haud melior mî quisquis inanis motu aurae lenior det se ultro in retia mortis Umbram aliquam, inter se nequeant consistere, quamque Illaturi aliis ipsos vastatio perdat.

omnia at ille 30 Recta et aperta facit quicumque est pectore puro. Quam potior tecti non potis, officio qui promptus ad omnia amicum Vel redamare. oculo vel respondere benigno

clamabit et ipse. 35 Nec Deus [-avert] advertet,

volensque sciusque Verè agit hic Vitam, non illi iniurius ausit. esse ullus, claroque super cumulatur honore

quaeque movet quem caeca superbia dictat


66v Hunc vacuum cernas: Iustum at largirier, atque Quam adducat, non mente etiam quae impura removit At qui ritè nisi comperta, audita loquatur Aeternum hac eadem servans ubique loquetur. 5 Si quod vult tegitur: Conditio haec vitae permixti dives egenus Se mutuò exercent, quicquid sis hoc tibi dicta

qui donet munera habenti efficiet tantum hic, ipsi ut dominetur egestas 10 [-Auribus arrectis] [-longo et mihi cognita rerum] [-Usu quae trado, docili imbibe mente futurum] [-Suave tibi, in penetrali animi si condita serves] Auribus arrectis, atque haec docili imbibe mente Suave futurum animi inpenetrali haec condere, namque ut 15 Et super haec fando quae instillo plurima tendunt Coram principibus valeas seu provida dando Consilia, omni in re iudicium ne ferendo? Nonne ut te capere et favorem, sibi ut undique constet Quod verum et solidum, et quae vero consona verba 20 Creditor ut te Si non solvendo es, ipso extrudatque grabato

ut quae saepe huc fallacia tendunt Interiora tua expiscentur. Neve labore Improbo, opes tantum ut cumules, miseram obrue vitam 25

qui verò consonus, atque Ne puerum disciplina unquam sub trahe, at iusta

animam sed mortis faucibus eius Eripere instantem monitis ferulaque severa. Interiora mihi saliunt dulci omnia sensu 30

Noli aemulus [-illjs] illis Esse quibus vitae dux est sua caeca libido.

tibi sed reverentia summi Numinis ante oculos esto, assiduumque, recurrat

rei suus exitus 35 Affectus compone, omnes ac dirige gressus

Nam comedóque bibaxque facilem quemque indulgere sopori. promptam arrigito aurem Ac matris, vigor etsi animi iam aetate remittat 40

quae sedula dictat.


67r

[22. Petrus Heuriblock, Uitnodiging in dichtvorm aan Johannes Radermacher voor een schoolvoorstelling, 22 juli 1576.] Petrus Heuriblock D. Johanni Rotario. Salutem Plurimam Dicit Duximus historias vobis proponere sacras,

Hasquoque desumptas ex bibliis nitidis. Quas ut spectatum venias vir inclite quaeso:

Invenies gratum quod tibi forsan erit. Si errata aut fuerint aliqua aut vitiosaque dicta

Ne aspernas, verum Consule quaeso boni. Agemus 22 Julii Die Lunae circiter horam secundam Tragaediam Saulis Regis. Proximo autem Die agemus Tragaediam Sacerdotis Heli. Si placuerit Domino meo nostras tuo decorare adventu Scoenas: gratissimus omnibus eris, gratiasque tibi maximas agemus, Vale charissime mi Domine. 22 Die Julii 1576.

Tuus tibi obsequentissimus Petrus Heuriblock


67v Viro Pio ac Prudentissimo D. Johanni Rotario. Invitatio ad comaediam spectandam.


68r

[23. Hugo de Groot, Gedicht voor Johannes van Reygersberg.] Hugo Grotius ad Ioannem Reygersbergium in morbo amasiae mox despondendae

5

10

15

20

Haec quae te potuit domare prima Effrenesque diu ligare sensus, Cepit, sed pariter puella capta est. Et contagia traxit in medullas Flammae nec tenuis nec ante notae. Et iam pallida lectulo iacebat Imis visceribus faces anhelans Iactandoque suum fovebat ignem, Quem stulti medici febrem putabant. Tum tu sedulus assides cubanti Et tangis digitos, et ora mulces. Solum te videt, audit illa solum, Et lusus faciles, iocosque molleis Tanti iam putat ut valere nolit Sed mox fortior exsilit cubili, Et firmam recipit, suasque vires Quid mirum? gravis est Deus Cupido Dum luctamur adhuc, levis sed idem Cum victi dominum fatemur ultro. Sic nunc illa suo calore gaudet Et vitam putat hoc, quod ante morbum.


68v 1611 Hug: Grotii ad Joan: Reygerspergium


69r

[24. Johannes Vivianus, Gedicht op het zelfportret van Julius Clovius in het Album amicorum van Joris Hoefnagel.] In picturam Julii Clovii Macedonis propria manu elaboratam extantem in Philophilacio Georgii Hoefnaglii, quae sequuntur carmina adscripsit Jo. Vivianus. 5

10

D.M. Dis Manibus of Deo Maximo. Julio Clovio Macedoni Georgius Hoefnaglius genii eius imitator L.M.P. Libens Merito Posuit. obit Romae pridie Nonas Januarias Anno M.D.LXXVII

Hocce fuit penetrasse Alpes, ut clara viderem ora Clovi. mirasque manus; ipsum expirantem Quod specto, extremumque datur persolvere honorem? At pars magna Clovi superest, victura tot inter 15 Farnesi decora alta domus, nec carpserit aetas Naturae felicis opus, venamque beatam. Fortunata anima, ô mihi salve maxime Juli, Congressum quanquam invideat mors improba; vivum Te specto tamen in Tabulis, geniumque magistrum 20 Te praeunte sequens, vestigia semper adoro. Venit ut ingenti laudum perculsus amore Hoefnaglus Clovii Romana ad culmina, fatum Heu! vitam Clovio rapiebat: quem super ales Cum virga insistens Cyllenius, ora Georgi, 25 Lumina dum claudit Clovio, una contigit: artes Iulius ipse suas legat tibi, ut alter ab illo Qui fueras, celebret tandem te fama priorem Dixit: et in tenuem ex oculis evanuit auram. canebat JOHANNES VIVIANUS.


69v

[25. Johannes Vivianus, Gedicht op de dood van de schilder Frederik van der Muelen; Johannes Berotius, distichon.] [In margine:] Excellebat hic in arte pictoria D.M. Dis Manibus of Deo Maximo. FEDERICO VANDER MUELEN ELEGANTIS INGENII IUVENI, ET AD PACIS ARTES NATO, QUI DUM BELLI SE IMMISCET MUNERIBUS GENIUM FRAUDANS. AB HOSTE CAPITUR ET LAQUEO, HEU! VITAM FINIT Jo. Vivianus Nic. F. Parthenius Johannes Vivianus Nicolai Filius Parthenius Amico B. M. F. Bene Merenti Fecit 10 Sic igitur Federice peris, dum saeva per undas Incautus sequeris Principis arma tui? Nonne vides quantum sceleratis discrepet armis Insignis probitas, et tibi culta fides? Quid properas natas artis melioris in usum 15 Sanguine civili commaculare manus? Queis satius fuerat spirantes arte tabellas Mollius antiquis pingere marmoribus Seu vivas hominum facies, faciesve Deorum Quascunque aut libuit fingere delitias: 20 Obstupuere ipsi praestantes arte magistri, Et quisquis calami nobile vidit opus. Nuncque iaces tenui non sat tumulatus arena, Et bona formosae tot periere animae. At tibi pictorum pia turba utcunque licebit 25 Sparget odoratis lilia mixta rosis. Et florum vario meditata emblema colore Iusta feret tumulo multa puella tuo. [In margine:] Jo: Berotii Innumerae formae coelique, marisque, solique Innumeras immo pectore dant lacrymas.


70r

[26. Brief van Franciscus Florius aan Egidius en Arnold Hooftman.] Intime Aegidii et Arnolde mei boni et Charissimi Amici, audivi ex literis Servatii, quas mihi iam pridem scripsit, vos ambos bene valere, et venisse ex schola domum, et quod vester magister profectus est Lovanium ut ibi maneret his calamitosis temporibus: omnes hae res displicuissent mihi ni intellexeram quod domi non estis otiosi ad discendum linguam latinam: et vos quoque exercere in Arithmetica quam à me didicistis et retinuistis. quod mihi audire tam iucundum fuit ac si oblatum fuisset aliquod munus: nam Deus novit quam bene sim erga vos affectus quasi essetis mei propinqui. Idcirco suadeo atque rogo vos ut velitis retinere bona elementa, quae vos recipistis tam ab uno quam ab altero: et auxit meam laetitiam quod à domino Radermacher intellexerim quia vester pater sinit vos scribere in musaeo ut semel essetis liberi à scholis, et etiam necesse esset ut vos applicaretis ad magnas res et maioris momenti, quàm ad prima fundamenta, in quibus nunc estis quoniam aetas atque proceritas vestrae staturae quam habetis et etiam vestrum ingenium posset comprehendere si modò velletis: nam scio quod accepistis bonum ingenium à Deo patre luminis, et quod habetis industrios atque sedulos spiritus ad ferendum fructus rerum qui docebuntur. itaque opus est ut iis utamini et incipiatis aperire oculos intelligentiae relictis nucibus, induentes novum spiritum ut nunc deinceps possitis facere res quae plus decent virum quàm puerum: neque unquan Lees: unquam. eatis dormitum quin aliquid didiceritis precedente die,


70v quandoquidem melius esset non esse in hoc mundo quàm non didicisse quae sunt necessaria ad hanc caducam vitam, plura sunt vobis necesse scitu antequam estis magni viri. Ideo ne velitis perdere vestrum animum, quoniam s[c]itis benevoli (sicuti spero ut essetis) perpetuo habebitis bonos amicos atque cognatos qui vos honestè admonebunt ad ea quae vobis opus erunt. quantum de caeteris non vobis de ero secundum parvum meum posse vos interdum admonendo verbis et epistolis. haec est occasio quod iam coepi pennam in manu ad scribendum vobis, quamvis non habeam multum temporis haec tria verba vobis scribere verum ut videretis quod sim magis atque magis vestri memor et semper manebo vester amicus si placuerit Deo et non obliviscar vestri quoad vixero, saepius praesens dixi et nunc scribo et spero denuo dicere cum addero vobis quod habetis optimam occasionem omnium discendi quod vobis necesse est, quoniam unusquisque vestrum est paratus vos docere tam parvi quam magni quod ignoratis: quoniam estis diligentes et studiosi ad rogandum eos. quantum ad reliqua schalda citius sine aqua erit quàm vobis deerit charta atque atramentum aut aliqua alia necessaria ad bene discendum. prae omnibus admoneo atque oro vos ne obliviscamini deum devote orare tam matutino quam vespertino tempore ut vobis det agilem intelligentiam ad omnia graviter discendum et etiam propter longaevam et beatam vitam vestrorum parentum


71r qui vobis sunt lampades atque taedae vestrarum viarum etiam orans pro fratribus sororibusque et in ultimo pro me ut mihi is det gratiam vos dudum amare et prodesse his me vobis ex animo commendo et ad alios bonos Dominos et ad unumquemque vestrae familiae, Deum orans ut eos custodiat ab omni malo: et obsecro vos etiam mittite mihi prima occasione data aliquam epistolam vestra manu scriptam festinanter vobis scripsi alia vice si placuerit Deo, faciam maiori otio. Franciscus Florius


71v 1572 Litterae F.Flori in Latinum versae a pueris Eg. et Arn. Hooftman


72r

[27. Anoniem, Pasquil op de Spaanse Koning en edelen in 1607] España al Rey. Exurge Domine et Iudica causam tuam.

El Rey a España. Exsurrexi, et adhuc sum tecum, et scitis quia ego sum Dominus.

El Rey a Franquesa y Prado. Persequar et comprehendam. dividam spolia, implebitur anima mea.

El Duque al Rey Iustus es Domine, et rectum iudicium tuum, esurientes reples bonis, fastidiosos divites dimittens inanes.

El Rey al Duque. Fidelis servus, et prudens, quem constituit Dominus super familiam suam.

Franquesa a Prado. Tecum paratus sum et in carcerem et in mortem.

Prado a Franquesa. Cecidit corona capi +tis nostri, vae nobis, quia peccavimus.

Prado y Franquesa a Pedro alvares. Nos quidem digna factis recipimus, hic autem, quid mali fecit?

La fama a Don Rodrigo. Et tu ex illis es, nam et loquela tua manifestum te fecit.

Don Rodrigo a La fama Non sum, nescio quid dicis: et coepit iurare et anathemizare quod non novisset homines.

Franquesa y Prado al Duque. Domine adiuva nos, et libera nos propter nomen tuum.

El Duque a ellos. Innocens ego sum, vos videritis.


72v El Rey a Don fernando Carillo. Tu verò vigila in omnibus, labora, ministerium imple

Don Fernando Carillo al Rey. Zelus domus tuae comedit me, quos odisti Domine oderam, et super inimicos tuos tabescebam

La Casa y familia de Franquesa. Spectaculum facti sumus, mundo, Deo, angelis et hominibus.

La Condesa sola. Sic transit gloria mundi.

El padre Confessor. Memento homo, quia pulvis es, et in pulverem converteris.

1607 [-Pasquille opt feest vande grot*.* *ESpagnien*] 1607 Pasquille op de Groote van Spagniën Deze adressen staan -dwars- resp. ter linker en ter rechterzijde op fol. 72v.


73ar

[28. Anoniem, Voorspelling van de Tiburtijnse Sybille, in brief van Baselius, november 1589.] Vaticinium Sibyllae Anno Domini M.DXX.die mensis Martii III repertum est in Helvetia, in Tauri montis hiatu, qui tum magnis imbribus acciderat, monimentum hoc modo insculptum. PROPHETIA.T.SIBYLLAE.OL.LVII.MVNNE. Orietur sydus in Europa supra Iberos, ad magnam Septentrionis domum, cuius radii orbem terrarum ex improviso illustrabunt. Hoc verò erit tempore desideratissimo, quo mortaleis positis armis pacem unanimes complectentur. Certabitur quidem variis per diuturni interregni occasionem studiis, cui imperii habenae tradantur. Sed vincet tandem aucti sanguinis propago, quae eousque armorum vi progredietur, donec fata contraria fatis obstiterint. Nam eodem ferè tempore hoc demerso sydere coaevum quoddam eius lumen longe ardentioribus Mavortis ignibus exardescet. Verum hocce iubar ante diem ingenti mortalium desyderio se dirum nubibus condet. Quo extracto, post duos et sanguinolentos cometas ignivomasque coeli facies, nihil amplius tutum, salutareve erit. Usque animantibus coeli firmamentum, pugnantibusque planetis, et contrariis cursibus labefactabitur: concurrent Urbibus Urbeis, fixae cursu antevertent erraticas, aequabunt aequora montes. Haec omnia denique erunt nox, interitus, ruina, damnatio ac aeternae tenebrae.


73av Vaticimium Sybillae ‘Per epistolam Basel 12 Nov. 89’


73r

[29. Carolus Clusius, Brief aan Johannes Vivianus, 12 juli 1598.] Carolus Clusius Ioanni Viviano Salutem Plurimam Dicit Quam ad me XXV May dedisti, mi Viviane, ea mihi III Iunii reddita à Daniele vander Meulen nostro, ad quam hactenus respondere non licuitob alias occupationes. Quiquelbergii tamen commentatiunculam Doct. Paludano misi, quam se accepisse, triduo ante quam profectionem in Germaniamsusciperet, scripsit, atque in itinere Quiquelbergum salutaturum, et quacunque in re possit, eius theatrum se ampliaturum affirmavit. Salutem adscripseram tuo nomine, plurimam tibi ipsius nomine redderem voluit. De fungo marmoreo quid dicam non habeo, nisi me pleraque huiusmodi Naturae miracula vidisse ex intimis terrae visceribus eruta, et etiam in summa superficie inventa conspexisse. Superior Austria non procul Lintzio erinacei Marini tertii generis formam exprimentes lapides suppeditat quos e veris erinaceis concretos affirmare possis; vicinis Bruxellae collibus varii generis conchilia saxea ipse aliquando erui; memini etcancros saxeos ex Italia accipere, adeo veris similes, ut in lapideam duritiem conversos facile quispiam credere potuisset. Cum Viennae agerem, ipse in Ungaria silices erui e quercus ramis concretos, quorum nonnulli externam ligni superficiem friabilem et quodam- modo cariosam retinebant, cor autem plane saxeae duritiei erat. In superiore quidem Ungaria Daciae vicina aqua est quae ferrum in aes convertit (cuiusmodi aliquando fragmenta habui, atque etiam campanulam) non eodem momento, sed alicuius temporis intervallo. Quin et ipsa aqua istic in lapidem vertitur assiduo decursu, et in Stiriae Alpibus saxeas laminas digitalis crassitudinis è fontibus non semel detraxi. Sed de Naturae miraculis iam satis superque. Domini Lipsii Admiranda Imperii Romani evolvi obiter, exemplar enim ad me misit. Unum te rogo, ut hunc fasciculum ad Janum Jacobum Boissardum Metas curare ne pigeat, significavit enim mihi Dominus Franciscus Junius commodam apud vos singulis septimanis dari occasionem eò litteras ablegandi, atque suas ista via perpetuo curare. Boissardi autem epistolam alia via accepi, nempe Francofortensi, per nostros Bibliopolas, inde, superioribus nundinis, reduces. Foeliciter vale amicissime Viviane, Lugduno in Batavis XII Julii M D IIC Virtute et Doctrinâ praestanti viro Domino Ioanni Viviano, amico veteri Aquisgranum


73v [blanco]


74r

[30. Brief aan Adolf Occo, vermoedelijk van Vivianus] Viro clarissimo Adolpho Occoni Med. D. Onuphrius Panvinius de praecipuis urbis Romae basilicis, de basilica S.Petri inter alia haec habet. Cuius atrium sive impluvium quod Paradisus dicitur, Domnus Papa marmo-reis quadris constravit. In cuius medio Symmachus Papa cantharum (id est fontem) fecit, columnis octo porphyreticis ornatum, cuius operculum aeneum, pavonibus ex mole Hadriani erutis et delphinis inauratis aquam fundentibus decoravit. In cuius medio pineam aeneam locavit, qua per subterraneos siphones et plumbeas fistulas aqua ex forma Sabbatina publicae commoditati corrivabatur. Videndum an nux pinea quae est in vestibulo Aquisgranensis templi similem usum praebuerit, nec enim incredibile est Carolum Magnum multa in eo ad exemplar Romanarum basilicarum constituisse. Et adiuvant hanc coniecturam versuum fragmenta, in quibus laticum Euphratis et Tigridis vestigia supersunt, quae ad comparationem refero.


74v M. Welseri Augustani iudicium de Pinea ex aere antiqua in vestibulo templi B. Mariae Virginis Aquisgrani, scriptum in Septembri 1597


75r

[31. Marcus Velserus, Brief aan Vivianus] Salve Vir Clarissime Bonum factum, quod amicitiam nostram litteris interdum ferruminandam existimas. Etsi profectò valida utri[-m]que fibula, Occo noster. De inscriptione vestrate, amo te, et coniecturam de Edenis fluentis plenè probo, nihil mihi eius in mentem venerat. Nunc vide quid de nummo isto censendum existimes, quem ab Ortelio habeo. Amicus meus, cui nescio quid lucubrationis de cruce sub manu, post Lipsium, inquies? sic sanè, et quantum subolet, de cruce et furca quaedam contra Lipsium, is ergo arbitratur notam Hier staan de chi en de rho door elkaar getekend hieroglyphicam esse isto loco, quam aemulati postea fuerint Imperatores Christiani, cum Christi nomen tam apte innueret. Sed ariolari opinor de omnibus omnia possumus, certis testimoniis confirmare non item. Audio plures alibi nummos hoc typo esse. Quaeso si quid saltem [-aliquid] verisimile in animo, ne nos celaveris. Ad nepotem tuum scribas velim, si illi opera mea aliquâ usui esse possit, moneat libere. Vale. Augustae Vind. Augusta Vindelicorum is Augsburg VIII. K. Jul. An. MDIIC. Lipsium secundam Admirandorum editionem parare audio. Tuus Marcus Velserus Epigrapha [-Virtute et Doctrinâ] Viro Clarissimo Joanni Viviano, amico honorando Aquisgranum.


75v Epistolae 2, M. Welseri Antiquaria, Caroli Clusii de Naturae conversionum miraculis ad Jo Vivianum An MDIIC


76r

[32. Marcus Velserus, Brief aan Johannes Vivianus, 8 juli 1598.] Salve Vir Clarissime. Scitè nescio quis olim dixit, Amantum oscula et amplexus non augere amorem, sed exercere: idem rectè mihi ad amicorum litteras transferre videor. Facio itaque lubens, ut ne hoc officii genus deseram, saltem per intervalla temporum, leves etiam quascumque scribendi occasiones arripiam. Eiusmodi est ea quae nunc accidit: Accepi Româ à Fulvio Ursino inscriptiones duas veteres, haud ita dudum repertas, quarum utraque cum observationem alia atque alia de causa mereatur, tecum mihi communes esse volui: Annotavit autem Ursinus, priorem omninò antiquitissimam esse, vetustiorem scilicet nobili illa C.Duilii basi quae in Capitolio spectatur, characterum figuras ferè eis esse. similes, quae in Graecis illius temporis nummis L

L

visuntur, ut [-in]credibile sit ex Magna Graecia Romam per venisse; quamquam in exemplo quod misit praeter unam L reliquarum litterarum formae usitatis nostris similes prorsus erant. Memini te in postremis ad me literis, spem fecisse excutiendi diligentius libros Rerum Augustanarum nostros, et monendi amicè sicubi dissentires, quod cum hactenus distuleris, per fidem tuam te, et per amicitiam nostram rogo, aliquando, quod tamen commodo tuo fiat, praestare velis tandem, neque enim profecto est quo me alio beneficio nunc arctius devincire possis. Vale vir praestantissime. Augustae Vind. Augusta Vindelicorum is Augsburg. XI K. Ian. Anno MDXCIV Tuus Marcus Velserus. Clarissimo Viro D. Joanni Viviano, amico meo observando. Aquisgranum.


76v [blanco]


77r

[33. Marcus Velserus, Bijlage bij fol. 76r, inhoudende twee Romeinse inscripties uit Spanje aan J.Vivianus toegezonden.] MARTEI M.CLAVDIVS. M.F. CONSOL. Marcus Claudius Marci Filius. DEDIT. L

L

M.Claudius M.F. Cos. fuit Anno V.C. Urbis Conditae. CDLXVI. Pater eius Cos.fuit Anno CDXXII. Filius eius, qui spolia opima retulit Cos. fuit Anno DXXXI Apparet in L

L

lapide prius fuisse DOVIT pro dedit. Antique nimirum donum DOVIT. Inventus est extra portam Capenam, ubi templum Martis. 10

15

20

VIA. QV[-Æ]AE. DVCIT. PER. AGRVM NONIANVM. A.M.XX. DEVERTIC Anno Miliario deverticulo. SINISTROSVS PER COMPITVM SECVS.PISCINAM IN FVNDO DECIMIANO THALAMIANO IVNCTIS.DEBETVR ITA,VTI.HODIE IN. VSO. EST.

Coniunge Festum in Mutini Titini Sacellum.


77v Inscriptiones veteres ad D. Jo. Vivianum missae a D. Marco Velsero Augustano.


78r

[34. Twee in Spanje gevonden Latijnse inscripties.] In suburbio hispalensi a parte meridionali quod ipsorum lingua el tablado vocant, reperta sunt duo monumenta ex uno solidoque lapide excisa longa pedes octo, lata duos ac totidem alta, referta humanis ossibus vetustate adesis -- Tecta coperculis ex eodem marmoris genere confectis, in quibus inerat insculpta scriptura *haec* maiusculis litteris, In uno eorum hunc in modum: PAVLA CLARISSIMA FEMINA. FAMVLA CHRISTI VIXIT ANNOS XXIIII MENSES DVO RECESSIT IN PACE DIE XVI KAL. FEBRVARIAS, ERA DLXXXII alterum sic habebat CEREVELLA CLARISSIMA FEMINA, FAMVLA CHRISTI VIXIT ANNOS PLVS MINVS XXXV, RECESSIT IN PACE, III Kal.s FEBRVARIAS DC, --Cum huiusmodi signa supra [-epathap] epitaphia schulpta: Hier het chi-rho teken met alpha en omega.

Non longe ab eo loco in subruenda arbore quadam sub radice arboris inventus est lapis in eodem suburbio marmoris magnetudine unius pedis latitudine totidem altitudine dimidiati hunc in modum vetustissimis ac pene extinctis litteris insculptus NOME VIXIT ANNO, ET MENSIBVS VIII DIEBVS XII: H:S:E.S.T.T.L, hic sita est sit tibi terra levis: NOME FVIT NOMEN: HÆESIT NASCENTI CVSVCCIA: VTRAQVE HOC TITVLO NOMINA SIGNIFICO VIXI PAROM. DVLCISQVE FVI DVM VIXI PARENTI HOC TITVLO TEGEOR DEBITA PERSOLVI Qvisqve legis TITVLVM, SENTIS QVAM VIXERIM PAROM Haec PETO Dicas, SIT TIBI TERRA LEVIS:


78v Inscriptiones monumentorum in Hispania repertorum


79r

[35. Anoniem, Beschrijving van de piramide opgericht ter herinnering aan de moordaanslag van Jean Chastel op Hendrik IV en verslag van het proces.] Inscriptio pyramidis ante palatium Parisiis erectae. Primi lateris pontem changeum respicientis. Veu par la Cour, les grand Chambre et Tourrelle assemblees,le procez criminel commencé à faire par le Prevost de l'hostel du Roy, et depuis parachevé d'instruire en icelle, à la requeste du procureur general du Roy, demandeur et accusateur à l'encontre de Jean Chastel natif de Paris, Escolier ayant faict le cours de ses estudes au College de Clermont, prisonnier ès prisons de la Conciergerie du Palais, pour raison du tres execrable et tres ab-ominable parricide attenté sur la personne du Roy: Inter-rogatoires et confessions dudit Jean Chastel, ouy et interrogé en ladicte Cour ledit Chastel, sur le faict dudit parricide. Ouys aussi en icelle Jean Gueret, Prestre soydisant de la congregation et societé du nom de Jesus, demeurant audit College, et cy devant Precepteur dudit Jean Chastel: Pierre Chastel, et Denise Hazard, pere et mere dudit Jean: Conclusions du Procureur general du Roy, Et tout consideré. Il sera dit, Que ladicte Cour a declaré et declare ledit Chastel attaint et convaincu du crime de leze Majesté divine et humaine au premier chef, par le tres mechant, et tres detestable parricide attenté sur la personne du Roy. Pour reparation duquel crime a condamné et condamne ledit Jean Chastel à faire amende honorable devant la principale porte de l'Eglise de Paris, nud en chemise, tenant une torche de cire ardente du poix de deux livres, et illec à genoux dire et declarer; Que malheuresement et proditoirement il a attenté ledit tres inhumain et tres abominable parricide, et blessé le Roy d'un couteau en la face et par faulses et damnables instructions il a dit audit procez estre permis de tuer les Roys, et que le Roy Henry quatriesme à present regnant n'est à l'Eglise jusques à ce qu'il ayt l'approbation du Pape: dont il se repent[-ant] et demande pardon à Dieu, au Roy, et à la Justice. Ce faict, estre mené et conduit en un tumbereau en la place de Grève. Illec tenaillé au bras et cuisses, et sa main dextre tenant en icelle le cousteau duquel il s'est efforcé commettre ledit parricide, coupee. Et apres, son corps tiré et demembré avec quatre L

L

chevaux, et ses membres et corps jettez au feu et consumez en cendres, et les cendres jettees au vent. A declaré et declare tous et chacuns ses biens requis et confisquez au Roy. Avant laquelle execution sera ledit Jehan Chastel appliqué à la question ordinaire et extraordinaire, pour scavoir la verité de ses complices, et d' aucuns cas resultans dudit procez. A fai[-c]t et fait inhibitions et defenses à tout les personnes de quelque qualité et condition qu'elles soyent, sur peine de crime de leze Maiesté, de dire ne proferer en aucun lieu public, ne autres lesdits propos: lesquels ladite Cour a declaré et declare scandaleux, seditieux, contraires à la parole de Dieu, et condemnez comme heretiques par les saincts Decrets. Ordonne que les Prestres et Escoliers du college de clermont, et tous autres soy disans de ladite societé, comme corrupteurs de la jeunesse, pertubateurs du repos public ennemis du Roy et de l'Estat, vuideront dedans trois jours, apres la signification du present


79v Arrest, hors de Paris, et autres villes, et lieux où sont leurs colleges, et quinzaine apres, hors du Royaume: sur peine où ils y seront trouvez ledit temps passé, d'estre punis comme criminels et coulpables dudit crime de leze Maiesté. Seront les biens tant meubles qu'immeubles à eux appartenans employes en oeuvres pitoyables, et distribution d'iceux faicte ainsi que par la cour sera ordonné. Outre, fait defenses à tous subiects du Roy d'envoyer des escholiers aux Colleges de ladicte societé, qui sont hors du Royaume pour y estre instruits, sur la mesme peine de crime de leze Maiesté. Ordonne la Cour que les extraicts du present Arrest seront envoyes aux bailliages et senechaussees de ce ressort, pour estre executé selon sa forme et teneur. Enjoint aux Baillifs et Senechaux, leurs Lieutenans generaux et particuliers, proceder à l'execution dedans le delay contenu en iceluy: et aux Substituts du Procureur general, tenir la main à ladicte execution, faire informer des contraventions et certifier ladicte Cour de leurs diligences au mois, sur peine de privation de leurs estats. Signé DU TILLET. Prononcé audit Jean Chastel, executé le Jeudy vingt- neufiesme Decembre quatrevingts quatorze. Secundi lateris versus portam Palatii QUOD SACRUM VOTUMQVE SIT MEMORIAE PERENNITATI, LONGAEVITATI, salutique maximi fortissimi et clementissimi Principis HENRICI IIII Galliae et Navarrae Regis Christianissimi. [Links:] Audi viator, sive sis extraneus sive incola urbis quoi Paris nomen dedit. Hîc alta qua sto Pyramis, domus fuit Castella, sed quam deruendam funditus Frequens Senatus crimen ultus censuit. Huc me redegit tandem herilis filius, Malis magistris usus et schola impia Sotericum eheu, nomen usurpantis. Incestus, et mox parricida in Principem, Qui nuper urbem perditam servaverat, Et qui favente saepè victor numine Deflexit ictum audaculi sicarii, Punctusque tantum est dentium septo tenus, Abi Viator, plura me vetat loqui Nostrae stupendum civitatis dedecus.

[Rechts:] In Pyramidem eandem. Quae trahit à puro sua nomina Pyramis igne, Ardua barbaricas olim decoraverat urbes, Nunc decori non est sed criminis ara piatrix: Omnia nam flammis pariter purgantur et undis, Hîc tamen esse pius monimentum insigne Senatus. Principis incolumis statuit, quo sospite, casum Nec metuet pietas, nec Res grave publica damnum


80r Tertii Lateris D.O.M. Deo Optimo Maximo. Pro salute Henrici .IIII. clementissimi ac fortissimi Regis, quem nefandus parricida perniciosissimae factionis haeresi pestifera imbutus, quae nuper abominandis sceleribus pietatis nomen obtendens, unctos Domini, vivasque Maiestatis ipsius imagines occidere populariter docuit, dum confodere tentat, coelesti numine scelestam manum inhibente, cultro in labro superius delato, et dentium occursu foeliciter retuso, violare ausus est. Ordo amplissimus ut vel conatus tam nefarii poenae terror, simul et praesentissimi in Optimum Principem ac regnum, cuius salus in eius salute posita est, divini favoris apud posteros memoria extaret, monstro illo admissis equis membratim discerpto, et flammis ultricibus consumpto. Aedes etiam unde prodierat, heic sitas funditus everti et in earum locum, salutis omnium ac gloriae signum erigi decrevit..IIII. Nonas Januarias Anno Christi M.D.XCV. Ex S.C. Senatu Consulto Heic domus immani quondam fuit hospita monstro, Crux ubi nunc celsum tollit in astra caput. Sanciit in miseros poenam hanc sacer ordo Penates, Regibus ut scires sanctius esse nihil. Quarti lateris. D.O.M. Sacrum. Quum Henricus Christianissimus Francorum et Navarrorum Rex bono Reip. Reipublicae. natus inter caetera victoriarum exempla, quibus tam de Tyrannide Hispanicâ, quam de eius factione priscam regni huius maiestatem iustis ultus est armis, eandem hanc urbem et reliquas regni huius penè omnes recepisset, ac denique felicitate eius intestinorum Franciae nominis hostium furorem provocante, Joannes Petri Filius Castellus ab illis submissus sacrum caput cultro petere ausus esset, praesentiore temeritate quàm feliciore sceleris


80v successu. Ob eam rem ex amplissimi Ordinis consulto, vindicata perduellione, dirutâ Petri Castelli domo, in qua Joannes eius Filius inexpiabile nefas designatum patri communicaverat in areâ aequatâ hoc perenne monumentum erectum est, in memoriam eius diei, in quo saeculi felicitas inter vota et metus Urbis, liberatorem regni, fundatoremque publicae quietis a temeratoris infando incepto, regni autem huius opes adtritas ab extremo interitu vindicabit, pulso praeterea tota Gallia hominum genere novae ac maleficae superstitionis, qui Remp. turbabant, quorum instinctu piacularis adolescens dirum facinus instituerat. S.P.Q.P. Senatus PopulusQue Parisianus. Extinctori pestiferae factionis Hispanicae, incolumitate eius et vindicta parricidi[*i*] laeti Maiestatique eius devotissimi. Duplex potestas ista fatorum fuit Gallis saluti quod foret, Gallis dare: Servare Gallis quod dedissent optimum. Finis. [Dwarsgeschreven:] Inscripta pyramidis Parisianae in memoriam detestabilis parricidii in Regem Henr. .IIII. a Jo. Castello attentati anno 1594


81r

[36. Herman Taffin, Disticha voor Franciscus Mezerius op het verlies van de linkerhand van François de la Noue.] Ad D. Franciscum Mezerium de Francisci Lanoï Herois Clarissimi laeva rescissa et dextra integra, disticha .13. Pro Christo et Patria fortis Lanöus obibat

Proelia, cùm icta levi glande sinistra fuit. Sic moriens, ut viva, Deo servivit, et olim

Exemplo vivis serviet illa suo.

1 At nunc abscissa [-dex] laeva cui dextera sola est

Mirum, si dexter dextera cuncta facit?

2 Si quid erat laevi, cessit, cum laeva resecta est,

Sic reliquâ dextrâ nulla sinistra facit.

3 Corpore secta suo dum torpet laeva seorsùm,

Fortior officium dextra utriusque refert.

4 Desectae laevae successit dextra sorori,

Sed dextras obiens (semper ut antè) vices.

5 Pulpita sustentant libros, quos laeva tenebat,

Dextra regit calamum, dextra notanda legit.

6 Lamina pro laeva chartam dum dirigit, acta

Tùm sua, tum veterum fortia dextra notat.

7 Quid iuvat insanos, quòd laeva resecta, sit hostes?

Ferrea nunc dextram ( dum ferit illa) tegit.


81v

8 Ferrea pro clypeo nunc laeva retundit ut ictus,

Adversum gladio dextera quemque fodit.

9 L

L

Ferrea quaque regit spumantem laeva caballum

Ense micans hostes dextra cruenta necat.

10 Causidicis utinam laevae, Medicisque secentur,

Queis capiunt, scriptis dum mala dextra nocet.

11 Nulli Lanoï (dum stabat) laeva nocebat,

Est, [erit+]/fuit\, et semper dextra iuvamen erit.

12 Mortua laeva iacet[-coelum] melioris tessera vitae,

Dextera, quô nomen non moriatur, agit.

13 Mortua laeva iacet, coelum pia dextra recludit,

Integrum corpus sistat ut illa Deo. In eiusdem Herois Clarissimi obitum. Qui terram meritis, coelum qui laudibus implet

Hunc terrae bustum quinquepedale tegit. Quî de tantillo mutilo quoque corpore tanta?

Dux in Lanoö pro grege Christus erat. Ergò Deus simul hinc cessit? Tu videris hospes,

Sed curare magis [munera di...] Dei Hermanus Taffinus Torsaeus. Sedani


82r

[37. Anoniem, Gelukwens voor Koning Jacobus I naar aanleiding van de behouden terugkeer van zijn zoon Karel uit Spanje.] Serenissimo Regi Jacobo congratulatio pro Caroli principis reditu. En tibi in ulnis filium, rex optime, rex maxime, salvum ab iniuria maris et coeli: iam tibi dies et noctes ibunt suavius a metu et spe securae. Salvus, est rex, salvus populus reditu tam auspicato: vivis enim in filio, et nos in utroque. Nunquam blandior flavit Zephyrus, quam quum intra biduum impatienter expectatum tam carum depositum reduxit. Non capit sua gaudia civitas: certant ignis et aqua, utri cedet exultandi gloria: gaudio plorat aër, imbres calent ignibus; ignes rigati rore benigno altius conscendunt, et clarius lucent; ipsa inanimata aera in partem veniunt festivitatis O suaves somni tam iucundo strepitu, tam mane interrupti! cuius causa ex votis assiduis et foelici coniectura statim agnita omnes ordines ante lucem e stratis excussit, diem nebulosum accensis simul flammis et publica laetitia illustravit, L

L

solisque absentiam opaco veluti velo operti supplevit. Nec tamen adeo col lucent compita pyris erectis, ut subditorum animi scintillas emittunt amoris et gaudii ad coelum usque sublatas gratiarum actione, et vocum favore personantes. Nescivimus antea, quid esset carere regis filio et unico; receptum tantò arctiùs amplectimur, quantò magis absenti formidavimus. Hanc tibi gratiam supra caeteras debemus, quod dimisso priùs, iam revocato effecisti, ne ignoraremus nostra bona, utque ardentioribus votis salvum in posterum retineamus, cuius aspectum diu non possumus irretortis oculis desiderare: tui enim muneris est post Deum, quod haeredem regni, et talem te patre, te magistro possidemus. Non facile posthac tibi et nobis, ut bona spes est, elabetur, cuius absentia tantum doloris, reditus tantum voluptatis utrisque attulit. Quicquid cecidit, Dei providentiae acceptum tribuimus; et quamvis audito vitae discrimine non leviter sumus commoti, gaudemus tamen impensiùs, quod ipse certiùs inde se hominem intellexit, et liberatus Deo curae suam salutem esse magis cognovit, ut eo documento discat ordine suo humaniter imperare, et ex solo Dei nutu dependere: in quo cum tuae et nostrae opes consistant in eius amore et praesidio libenter acquiescimus.


82v [blanco]


83r [blanco]


83v [blanco]


84r

[38. Anoniem, Paskwil over de staat der Nederlanden ten tijde van de bestandsonderhandelingen in 1607.] MIra faCIt DeVs Chronogram voor 1607. 1607 [Links:] Las 17 Provincias. O quam pulchrum et iucundum est habitare fratres in unum.

Las obedientes a sus Altesas. Domine, fiat pax virtute tuâ, et abundantia in turribus tuis.

Las desviadas. Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco.

Sus Altezas. Popule meus, popule meus, quid feci tibi Quoties volui vos congregare, sicut gallina congregat pullos suos, et noluistis.

El Marquisado del santo Emperio Sub umbra alarum tuarum protege nos.

Brabante. Ecce reliquimus omnia et secuti sumus te quid ergo fiet nobis

Las Villas perdidas en Brabante Nos autem sustulimus pondus diei et aestus.

Bolducque. Quid amplius vis faciam. paratum cor meum.

Flandres. Auxilium nobis a Domino.

Esclusa et Axel. Non nobis Domine, non nobis.

Ostende. Circumdederunt me gemitus mortis.

Dunkerke Opera eorum sequuntur eos.

Malinas. Diviserunt sibi vestimenta mea.

Hainault Zelus domus tuae comedit me.

Artois Esurientes implevit bonis.

Namur Ego vobiscum fui in omnibus tribulationibus.

[Rechts:] Limburch. Tu scis Domine quia amo te.

Lutzemburch. Nunquid cor nostrum ardebat in nobis

Selanda et sus confederados. Salva nos, periimus.

Hollandia. Nolite timere, ego vobiscum sum.

Frisia. Etiamsi oportuerit me mori tecum non te negabo.

Groeninga Butyrum et mel comedet, ut sciat reprobare malum et elegere bonum

Geldre. Vincit qui patitur.

Overysel


Paucitatem dierum meorum nuncia mihi

Utrecht. Quaerite Dominum dum inveniri potest

Sutphen a Spinola. Surge, comede grandis tibi restat via

Al Conte de Bucquoy In chamo et freno maxillas eorum. constringe qui non approximant ad te

A Rhynberck. Amice, quomodo hic intrasti, non habes vestem nuptialem.

Respuesta. Sic placuit Deo et hominibus.

El marques Spinola a sus Altesas. Quinque talenta dedisti mihi, et ecce alia quinque superlucratus sum.

Respuesta Servus fidelis, quem constituit Dominus super familiam.

El Prince d'Arschot. In omnibus requiem quaesivi.

El Prince Doranges. Ex omnibus hic liberavit me Dominus.

El Conte Mauritio Unam petii a Domino et hanc requiram.


84v El Conte Henruique. Mirabilia fecit deus.

Don Emanuel de Portugal Delicta iuventutis meae et ignorantias meas ne memineris.

El Commun. Similes facti sumus insipientibus.

La Cleresia. Beati pacifici.

Los Soldados. Non est pax impiis.

Los Aldeanos. Sinite hos abire, pauperes facti sumus nimis.

El Consejo. Nisi Dominus, frustra.

El Rey d'Espana. Cor regis in manu Domini.

El Rey de Francia. Exemplum dedi vobis, ut quem-admodum ego feci sic et vos faciatis.

El Rey d'Inglatierra. Reddite quae sunt Caesaris Caesari.

Los Commissarios de la paz. Annuncio vobis gaudium magnum.

La Infante a su Altesas In Iustitia tua laetabitur Rex.

El Commun. DoMIne et pLebs LaetatVr In te. Wederom een chronogram voor 1607

[Halverwege deze pagina rechts:] 1607 Pasquille op den staet der Nederlanden metten Co: van Spagnien ten tyde van de Treves makinghe welcke Treves eerst wierde getroffen in april 1609


85r

[39. Bijdragen aan het Album Amicorum van Tobias Lullius.] Proverbia 15, 33. Ante gloriam humilitas. Augustinus Omnes delectat celsitudo, sed humilitas gradus est. Quid tendis pedem ultra te? cadere vis, non ascendere: a gradu incipe et ascendisti. Excelsa est patria, humilis est via. Ergo qui quaerit patriam, quid recusat viam? Assuerus Regermorterus. Sic vive cum hominibus, tanquam Deus videat; sic loquere cum Deo tanquam homines audiant. Virtus una terminum nescit. Ianus Dousa fil. Mors tua Christe mihi vita est, victoria, regnum. Labe mea morior, sanguine vivo tuo. Iulius Byma. Qui cupit in terris praeclarum nomen habere: Det, cupiat, quaerat plurima, pauca, nihil. Si metuis, metues homines: si non metuent te: Haec sors est ubi iusta ministerii. Ysbrandus Trabius Frisius. Pacis non in armis positis, sed in abiecto armorum et servitutis metu consistere iudicandum. I.DOUSA NORDOVIX. θεου διδοντος ουδεν ισχυει ϕθονος και μη διδοντος ουδεν ισχυει πονος. Deo iuvante livor officit nihil, Et non iuvante proficit nihil labor. Bonaventura Vulcanius Brugensis.


85v

[40. Johannes Radermachers bijdragen aan het Album Amicorum van Tobias Lullius]. Radix omnium malorum est amor pecuniae: quam quidam dum appetunt, aberrarunt a fide, et seipsos transfixerunt doloribus multis. Tu vero homo Dei ista fuge: sectare autem iustitiam, pietatem, fidem, charitatem, tolerantiam, lenitatem. etcetera. SYMBOLO HOC MEO SUMMORUM PAR AMICORUM CLARISSIMOSQUE VIROS ALIOS SEQUENS AMICOS. OPTIMI PARENTIS MIHIQUE AMICISSIMIQUE MATTHAEI LULLI OPTIMAE SPEI FILIUS TOBIAE MERCATURAE LABORIOSA PERICULA IAM ADITURO INNOXIA ET PROSPERA A DOMINO OPTIMO MAXIMO OMNIA PRECOR IOANNES RADERMACHERUS MERCATOR AQUENSIS VI.KALENDAS MAIAS MDXC.


86r

[41. Johannes Radermacher, Bijdragen aan het Album Amicorum van Jeremias Lullius.] Argumentum condendi carminis. Symbolum adscribam gnati instar dilecte Lulli: Quid proderit? ni mentem et causas nôris. Casibus a puero rotatus variis; ut caeteri mortalium; Non sine dubia inter spem metumque lucta, Servili affectu victus iacuerim pridem: Coeleste nisi irradians iubar apertam, Tutamque in Christo ostendisset receptui viam, Aeterni, tanquam filio, Patris ad providentiam, Qua lectos gratis vocat, adoptat, et iustificat, Servatque tutos malorum vel in medio: Prodesse ut omnia se diligentibus cogat: nocere nedum, Aeterni sive amoris adamantina convellere Fundamenta, coelitum, terrestrium, vel infera Vis ulla creata possit. Hac fiducia firmus, Liberto ac liberior laetus, committo sortem meam Domino: versatilis et idoli ludibria vana Pede calco Evangelica hac solea munito: DEUM DILIGENTIBUS OMNIA CONFERUNT IN BONUM.

AMICORUM PAR TERTIUS; NEC IMPAR CONFIDO; INSTAR FILI DILECTE LULLI QUO VOCAS SEQUOR, ET REDAMANTEM CONSTANTER AMARE PERGO. SED PAULLUM SISTENS ATTENDE [In margine:] ps. 119O beatos, qui sequuntur orbitam legis Dei: O beatos qui monenti sponte parent numini, Labe puri nec relinquunt lege iussum tramitem, Quem severitate dura nos tenere praecipit! JEREMIAE LULLIO SUO PERPETUANDUM VITAE INSTITUTUM AGGRESSURO FELIX FAUSTUMQUE OPTAT JOANNES RADERMACHERUS AQUENSIS MERCATOR NONO CALENDAS APRILES MDXC. Vasa rotans figulus format, sic OMNIA VERTIT OMNIPOTENS: Fatum, vel dea coeca; nihil! [In margine:] Jere. 18 Dan. 2 Ro. 9 Format pro arbitrio figulus vas, OMNIA VERTIT Sic DEUS: ast fatum, vel dea coeca, nihil.


86v

[42. Johannes Vivianus en Franciscus Raphalengius, Bijdragen aan het Album Amicorum van Jeremias Lullius.] [Deze tekst staat op zijn kop in vergelijking met die op fol.86r] EX PROVERB. X. Cui favor adspirat propensus Numinis, unà Divitiae accedunt purae: sua namque benignus Haud Deus irrequieto adspergit dona labore. PAR AMICORUM RAPHELENGIUM. VIVIANUM CARE LULLI IUNCTA HABETO PAGINA ET AB UTROQUE PAREM BENEVOLENTIAM. IEREMIAE LULLIO AD MERCATURAM EUNTI IOANNES VIVIANUS VALENTIANUS MERCATOR AQUISGRANI ANNO MDXC. PSAL. CXXVI hazzoreim bedimah brinnah yiqs.oru

ld-yn yzrwn bdmw blqrh. yh.s.dwn

Δακρυσιν οι σπειροντες επαμησωσι χαρεντες. Ps. 126:5, ‘degenen die zaaien in tranen, zullen oogsten in gejuich’ resp. Hebreeuws, vertaald in Arabisch c.q.Grieks. Optimae indolis ac spei iuveni IEREMIAE LULLIO in amicitiae τεκμηριον haec Lugduni Batavorum Postridie Kalendas Julias M D LXXXIX. [Dwars:] Meum et 2 amicorum symbola Jeremiae Lulii albo inscripta.


87r

[43. Josephus Scaliger, Bijdragen aan diverse Alba Amicorum.] Jambi morales, inscripti studiosorum Albis, ab Illustri Josepho Scaligero. Qui cernere aequo Marte detrectaverat, Ignaviàne, consciusne virium, 5 Angusta rumpens, factus est audentior. Cui per phalanges expedivit exitum Irata virtus, tunc timendus maxime est Cùm fecit animos arcta desperatio. Ad moliendum maxima, efficacior 10 Necessitatis norma quàm virtutis est. In Albo F.Nansii Ne curiosus quaere causas omnium, Quaecunque libris vis Prophetarum indidit Afflata coelo, plena veraci Deo: Nec operta sacri supparo silentii 15 Irrumpere aude, sed pudenter praeteri. Nescire velle, quae Magister maximus Docere non vult, erudita inscitia est. In Albo Philibrti à Borsalia Caput tenebris exerentes literas, 20 Quas longa curis expliverat Lees: expoliverat; vgl fol.122r,r.5. dies, Repente dirus Martis et Sophistices Abegit aestus non reversuras statim. Morbi ingruentis est medela segnior Quàm morbus. aevo crescit occulto nemus: 25 Puncto sequacis ignis afflatu, perit. Vigore lento nostra crescunt corpora, Statim labascunt. tarda virtutum augmina Citò opprimuntur, non reviviscunt citò. In Albo Joannis Regii


87v Si te tyrannus falsa adegerit loqui, Nil indecorum nec bono fac, nec viro. Servilium si verborum intentat minas, Si triste letum: gratulare tu tibi, 5 Quod te experiri dura per discrimina, Quanti aestimares virtutem, contigit. Constare parvo tanta res non debuit. Poenarum acerba ridet audax, omnia Pro Veritate qui timet, pro se nihil. In Albo Justi Lyraei 10 Rex, cui relicta vidua, cui suas preces Pupillus offert, vita adulantes Canes Feros in omnes, cicures uni tibi. Cui pro maligno est parcè adulans, hostis est Qui vera loquitur, ius ad omne is surdus est 15 Et blandientum non suas aures habet. In Albo Sam. Rade[rmacheri]

Josephus Scaliger Jul. Caes. Fil. scribebat Lugduni Batavorum prid. Kal. Octobri[s] Juliani M.D.CII. Mulier est morbus naturalis eo modo 20 Quo etiam senectus, qua carere non potes, Haud morte praevertendo quos damnas dies. Ergo necesse est, ut vivas tu mori senem, Ut species vivat, perpeti domi crucem. In Albo Jo.Dousae


87ar

[44. Diverse bijdragen aan het Album Amicorum van Samuel Radermacher.] Sequens scribebat in meo Albo Hugo Grotius Iuvenis sine exemplo I.C.+ Iuris Consultus.,Hagae-comitis. [In margine, in 19e eeuws handschrift:] vid. Grotii Carmina, p.325 Qui sancta sumis arma Civilis Togae Cuî se reorum capita, fortunae decus 5 Pensanda credunt, nomini praesta fidem Iuris Sacerdos: ipse dic causam tibi, Litemque iustus arbiter praeiudica. Votis clientum iura metiri time, Nec quod colorem patitur, id iustum puta: 10 Peccet necesse est saepe, qui nunquam negat. Properans nimis, minus viator proficit. Possis ut ire longius, ito tardiùs. Praepoperum Lees: praeproperum, vgl fol.113v,r3 initium languidum finem facit. Studiumque nimium paenè negligentia est. 15

Istud scribebat S.Beaumont in meo Albo. Christianorum via, vita praesens; viae lex Veritas: viae lux fides, viae dux Christus. Ecclesia et Respublica viae εϕοδια, terminus gloria Dei in vita aeterna.

20

Incerti autoris.


87av Jos. Scaligeri iambi amicorum albis inscripti met brief Sam Rad. vande 13 april 1603


88r

[45. Franciscus Junius, Bijdragen aan diverse Alba Amicorum.] Sententia, quam b.m. bonae memoriae D.F.Junius tanquam paraphrasin illius Christi cap.X. Joh. Ego sum via, veritas etc. solebat inscribere Albis studiosorum, variatisverbis quoties ab eo scriptam vidi!

In Albo Philiberti à Borsalia.

Christus via, veritas et vita: Christianus viator, veritatis alumnus, ad vitam contendens, beatus. Huic enim παθηματα μαθηματα, και η εις τα στενα καταβασις γινεται εις το ευρυχωρον της αρετης αναβασις.

In Albo Thobiae Mierbeke.

Christus via, veritas, et vita: Christianus quisquis est in hac via, per veritatem contendit ad vitam: cui alia quaevis (ut putatur) via est invia: cui omnia praeter veritatem falsa, imo praeter vitam lethalia. Christus via veritas, et vita: Christianus viator, veritatis alumnus, et vitae haeres. Quisquis Christianus est, is se meminerit hac viâ per veritatem ad vitam contendere sanctè et religiosè oportere!

In Albo Justi Lyraei.

In Albo Nobilis ex satellitio Ducis Caroli, Swediae Gothorum et Vandalorum Principis.

CHRISTUS Via, Veritas, Vita: Christianus Viator in Schola Veritatis ad vitam perducitur. Vias nostras in veritate ad vitam contendentium et alios ducentium in te ipso dirige, ô VIA, ô VERITAS, ô VITA AETERNA.

ln Albo Sam: Radermaker.

Christus via, veritas et Vita. Quid ergo Christianus, nisi viator veritate contendens ad Vitam? Hoc meditari, in hoc nos esse oportet, qui Christi sumus, et Christiani ab illo audimus.

Fr.Junius scripsi Lugduni Batavorum a.d.X. Octobris MDCII. Obiit decimo tertio post scriptum die.

In Albo Justi Hulteni Bredani.

Christus via veritas et vita. Christianus viator in veritate Ad vitam contendens. Det nobis illa via veritas et vita, ο της πιστεως ημων αρχηγος και τελειωτης


88v D.Francisci Iunii inscriptiones in albis amicorum met brief Samuelis R. vande 13 april 160


89r

Sententia, quam b.m. bonae memoriae D.F. Junius tanquam paraphrasin illius Christi caput X. Joh. Ego sum via, veritas etc. solebat inscribere Albis studiosorum, variatis verbis quoties ab eo scriptam vidi. In Albo Philiberti à Borsalia.

Christus via, veritas et vita: Christianus viator, veritatis alumnus ad vitam contendens, beatus. Huic enim παθηματα μαθηματα, και η εις τα στενα καταβασις γινεται εις το ευρυχωρον της αρετης αναβασις

In Albo Thobiae Mierbeke.

Christus via, veritas, et vita: Christianus quisquis est in hac via, per veritatem contendit ad vitam: cui alia quaevis (ut putatur) via est invia: cui omnia praeter veritatem falsa, imo praeter vitam lethalia.

In Albo Justi Lyraei.

Christus via veritas, et vita: Christianus viator, veritatis alumnus, et vitae haeres. Quisquis Christianus est, is se meminerit hac viâ per veritatem ad vitam contendere sanctè et religiosè oportere.

In Albo Nobilis ex satellitio Ducis Caroli, Swediae Gothorum et Vandalorum Principis.

CHRISTUS Via, Veritas, vita: Christianus Viator in Schola veritatis ad vitam perducitur. Vias nostras in veritate ad vitam contendentium et alios ducentium in te ipso dirige, ô VIA, ô VERITAS, ô VITA AETERNA.

In Albo Sam: Radermaker.

Christus via, veritas et Vita. Quid ergo Christianus, nisi viator veritate contendens ad Vitam? Hoc meditari, in hoc nos esse oportet, qui Christi sumus, et Christiani ab illo audimus.

Fr.Junius scripsi Lugduni Batavorum a.d.X. Octobris MDCII Obiit decimo tertio post scriptum die.


89v [blanco]


90r

[46. Andreas de Meester, Gedicht ter ere van het huwelijk van Daniel de Meester met Sara Radermacher, 22 januari 1606.] CARMEN SAPPHICUM In honorem nuptiarum auspicatissimarum honesti, reverendi, pietate atque eruditione praestantis iuvenis, D. Danielis Demetrii Reverendissimi Doctissimique Viri Andreae Demetrii Senioris, Pastoris Ecclesiae Dordracensium fidelissimi, Filii, Sponsi. Nec non Castissimae pudicissimaeque Virginis, cuius nomen Deo notum, mihi verò ignotum, Sara. Clarissimi, Consultissi mique Viri D. Johannis Radermakeri, Senioris quondam Ecclesiae Antverpiensium Vigilantissimi Filiae, Sponsae. 22 die Januarii, Anno Salutis 1606 Middelburgi in Zelandia celebrandarum. 15 Gentium Mater, Venus alma, dulcis Coniugum nunc huc venias, voluptas: Mutuum ut lecti socies amorem

Foedere certo. Tu tui dexter pede, sacra Phoebe 20 Tange foelici pariter clientis: Absint hinc luctus, procul omnis absit

Tristis Erynnis. Nunc novo florum recreat colore A[b+]/r\va ver: laetis resonan[s+]/t\ querelis 25 Alitum sylvae: Dryadum levatur

Voce viator. Cuncta nunc rident sub utroque coeli Axe, cur rident sub utroque coelo Cuncta? gratantur thalamo iugali 30

Omnia SPONSE. Est satis formosa, satis pudica Est satis dotata, tibi datur quae Sponsa DANIELI facilis bonaque

Digna marito. 35 Cum thori consorte diu beatus Vive: consurgat tibi longa SPONSO Nestoris, Sponsae melior Sibyllae et

Serior ae[s+]/t\as Offerebat Andreas Demetrius Fratri suo Charissimo Sponso.


90v [blanco]


91r

[47. J. Regius, Lijkdicht op Joris Wybo.] In obitum pii et docti viri Domini Georgii Wybotii Ecclesiae Londinobelgicae fidelissimi Pastoris Epicedium. Firma licet sint fata, queunt nisi tempore fixo 5

Tollere mortalis sic moderante Deo. At tua mors multis est importuna ti

Visa piis, quorum in pectore charus eras. Te deflet coniunx, te Ecclesia Belgica luget

Symmystae tristes congemuêre tui. 10 Obscuro moerent sublatum lumen ab orbe

Et dotes tantas interiisse simul Accensum fueras lumen de Lumine vero

Ipsius ut fidus testis ubique fores. Quò Sathanae regnum, quò Antichristique tenebras 15

Discuteres gnavus miles et acer eras. Vox tua per varias Belgarumincrebruit oras

Sermo tuus Christi buccina clara fuit. Patria te Christi nomen non passa docentem

Ingrata apprensum carcere clausit atro. 20 Propter idem nomen diram Brabantia mortem

Saepe minata tibi est et machinata dolis. Hinc ubi te eiecit rabies furiosa tyrannorum

Atque Dei verbo non dedit esse locum: Cessisti furiis, veniens proscriptus et exul 25

Ad Phrysiae fines qui patuere tibi. Expositum quoties gravibus mortisque periclis

Eripuit Dominus, restituitque gregi? Per mare, per terras iactatum te Anglia tandem

Hospitio excepit, tuta ubi vita foret. 30 Hîc pene assiduis morbis, capitisque dolore

Confectus, toto corpore fractus eras.


91v 1 Interea validos habuit tua concio nervos

flecteret ut quaevis pectora dura virûm Prae multis diserta tibi facundaque lingua

est data, et in verbis gratia mira fuit 5 Doctrinam ex sacris prompsisti fontibus haustam

hanc methodo tractans, pro populoque rudi. Haereticis asper, confutans dogmata falsa

Atque monens graviter quemque cavere lupos. Acriter obiurgans resipiscere nescia corda 10

Percellens ira iudicioque Dei. Ad verum extimulans cunctos pietatis amorem

Ignava exacuens pectora, fracta ligans. Fervidus et sancto Domini conductus honore

odia non hominum, nullaque dona morans. 15 Integra vita fuit, certe omnis criminis expers,

Et faciles mores qui placuere bonis. Verùm haec non periere tibi, Deus ipse rependet

Quando suis servis praemia magna dabit. Quam Christo mandasti animam moriendo fidelem 20

Hanc habet, hanc Abrahae nunc sinus ipse tenet Ex mundi luto coelestia gaudia pura

Cernis, et e turbis est tibi firma quies Diceris à nobis mortalibus esse beatus

Quem mala nulla premant, nec caro prava gravet. 25 Nos trahimus vitam, mortis versamur in umbra

obruimur vitiis perpetuisque malis. Horrida (praedictum est) nunc instant tempora nobis

Impendet cunctis saeva procella piis. Tolluntur iusti e vivis et turba piorum 30

Tristia ne cernant, ante diemque malum Intereuntque pii doctores lumina mundi

Messores obeunt, dum bona messis adest.


92r Deficiunt nautae dum tempestatibus atris

Iactatur vasto turbida cymba mari Christe tuum ne linque gregem pastoribus orb[-i]um

Ne verbo vitae destituantur oves 5 Sunt ingrata quidem nec digna haec secula tantis

Dotibus: at facias nominis ergo tui Ut sic in terris sanctorum ecclesia crescat

Et fiat magnum nomen ubique tuum


92v In obitum G.Wibotii J.Regius. Eerste versie van gedicht, dat overgeleverd is door Simeon Ruytinck, Geschiedenisse, ed J.J. van Toorenenberger, Utrecht 1973; werken Marnixvereniging, Serie III, dl.1, pp119-120.


93r

[48. Anoniem, Paskwil over de huidige toestand.] PASQUILLUS DE PRAESENTI Rerum statu. Pontifex ad Imperatorem.

Congregati sunt inimici nostri, et gloriantur in virtute sua, malignaverunt consilium super populum meum, erige igitur brachium tuum et disperge illos protector noster imperator. Imperator ad Pontificem. Non possum etiamsi vellem. Pasquillus. Et vana et sine viribus ira. Catholici ad Imperatorem. Mane nobiscum Domine quoniam advesperascit. Confessionistae ad Veni ad nos et dabimus tibi patrimonium Petri in Imperatorem. haeriditatem. Pasquillus. Huc huc arrige aures Pamphile, placatur donis Juppiter ipse suis, hic iubet Plato quiescere. Rex Franciae. Expugnaverunt me a iuventute mea, sed tu Domine usquequo? Pasquillus. Deus fortis Zelotes visitans iniquitatem patrum in tertiam et in quartam generationem. Rex Hispaniae ad Ducem. Salutem ex inimicis nostris, et de manu omnium qui oderunt me. Pasquillus. Hic populus labiis te honorat, Cor autem longe est à te. Rex ad Ducem. Purga tu arcem meam, et pugna contra oppugnatores meos. Pasquillus. Duram provinciam suscepisti senex. Dux ad Regem. Circumdederunt me viri mendaces Rex ad Ducem. Tu ne cede malis sed contra audentior ito. Dux. Sisterunt adversum me Castra non timebit cor meum. Princeps Orangiae. Pro fide, pro Rege, pro Grege, pro lege. Pasquillus. Pro fide, quam omnes sectae contra Catholicam confitentur? Pro Rege, quem tu criminae Lees: crimine. laesae Maiestatis ad iracundiam provocasti. Pro Grege, quem his persuasionibus misere seducis. Pro Lege, quî liber ab omni obedientia esse possis. Princeps. Iacta est alea, Dii bene vertant. Exercitus Orangiae. Audaces fortuna iuvat. Pasquillus. Ecce manipulus furum. Exercitus Albanicus. Congredere et Luctae strata palestra tuae est. Pasquillus ad status imperii Cur ita in utramvis aurem dormitis? Romani. Status imperii. Nolumus mittere falcem in alienam messem. Pasquillus ad status. Mundi estis, sed non omnes, nam inter vos multi Nicodemi sunt, qui de nocte ad Nazarenum veniunt. Videant igitur illi, ne maneat alta mente repostum Judicium Paridis spretaeque iniuria formae. Regina Angliae. Expecto finem magno desiderio, nam propter hos tumultus protrahuntur Nuptiae meae. Pasquillus ad Reginam. Utere interim o regina amoris remedio. Regina ad Pasquillum. Parcius ista viris tamen obiicienda memento.


Pasquillus ad Domum Austriae. Domus Austriae. Pasquillus.

Et tua res nunc agitur Domus Austriae. Scio, propterea afflicta sum et sine consilio relicta. Habes consilia maiorum tuorum saluberrima, iis utere et tuta eris ab omne haeresi, et regni tui perditione.


93v Domus Austriae. Pasquillus. Domus Austriae. Pasquillus. Cardinalis Granvellanus. Pasquillus ad Cardinalem. Cardinalis. Pasquillus.

Cardinalis. Pasquillus.

Cardinalis ad Pasquillum. Pasquillus. Cardinalis.

Pasquillus.

Cardinalis. Pasquillus.

Cardinalis.

Pasquillus. Cardinalis. Pasquillus.

Cardinalis.

Pasquillus.

Cardinalis.

Bene loqueris et admones Pasquille, Sed? Quid sed? num potestas tua apud subditos tuos? Eo proch dolor nunc ventum, ut fides mea ab opinione vulgi magna ex parte pendeat Pendeat igitur et pereat illa cum omnibus suis Consiliariis, sed Romam unde veni revertor. Quid novi ex Germania iterum adfers Pasquille? L

L

Omnia mala et maxime ex patria tua quae iam in summo discrimine et periculo versatur Forte propter quosdam vasallos, qui fuga et in tempore sibi consuluerunt Ita venerande Pater, hi enim sunt qui collecto Germano exercitu restitutionem et libertatem patriae iam petunt et quaerunt. Laterem lavabunt. Nescio Mars dubius est, et Germani militis robur satis validium, ut ipsa experientia et fuga olim ab Oeniponteversus Brauneckium testatur. Quid garris furcifer? Si peccavi, ignosce. Rex Hispaniae iustam causam habet, et ducem belli satis astutum, qui Germanorum consilia longo rerum usu expertus est. Omnia concedo. Sed tamen victoria à Deo est, in hoc tamen pars una alteri praeferenda, quod apud exules belli nervi desint, ita ut moram longam in armis trahere non possint. Praesentem rerum statum ego ante multos annos tanquam in speculo vidi atque praedixi Credo, et ideo multi sunt, qui omnem culpam in te conferunt, teque autorem horum omnium malorum palam proferre audent. Non ignoro sed quam immerito, Deus scit, qui hoc negotium ad gloriam nominis et aedificationem Ecclesiae suae Catholicae dirigat, nam ille solus est qui conterit bella et dat pacem fidelibus suis. Amen, amen. Sed quid igitur in Austria? Disputatur de religione Catholica et de confessione Augustana quam Aulici et Barones magno desiderio desiderant, tanquam [-de] rei familiari ipsorum amplificandae profuturam admodum. Lapidem et scorpionem pro pane et pisce poscunt. Sed putabam Confessionem Augustanam cum autore suo terra nigra iamdudum sepultam esse. Est sed reliquit Spurios quos nonnulli caeci et gibbosi Philosophi et grammatelli nunc legitimare volunt, ut haeriditate magnae illius meretricis Babilonicae priventur. Quid audio? Sed hoc negocium Theologos non Philosophos et Grammaticos requirit.


Pasquillus.

Cardinalis. Pasquillus. Cardinalis. Pasquillus.

Verum, sed isti novi germani Theologi non bene inter se conveniunt, literam magis quam spiritum sequuntur, ideo Grammaticorum opera et consilio opus est Caecus caecum ducit, Sed quid ad haec Dominus et Archidux. Tacet et haeret inter spem et metum. Ergo consentire videtur. Nescio.


94r Cardinalis ad Papam.Pater sancte, domus Austriae iam quoque ruinam minatur, quare sustenta illam. Papa. Misi servum et quod potui feci. Cardinalis. Si hanc amisimus actum est de nobis. Papa. Confide fili, non enim Deus Ecclesiam supra hominem, sed supra Petram aedificavit, atque ita ne portae inferni adversus eam praevaleant, emendemus modo vitam nostram, ut non secundum carnem, sed secundum spiritum vivamus, nam propter peccata nostra persecutione patimur, et opprobrium facti sumus vicinis nostris Pasquillus. Et testimonium eius verum est, Sed nemo corde concipit, [sed+]/et\ surdo narratur fabula. FINIS

[49. Antonius Otto, Vergelijking van Maarten Luther met Philip Melanchton, gedicht. Andreas Fabricius, Disticha over de catechismus.] Collatio Martini Lutheri et Philippi Melanthonis a M. Antonio Ottone Papa et Aristoteles calamo cecidere Lutheri Papa et Aristoteles calamo rediere Philippi Luce Lutherus erit nubes dispergere Papae Nube Melanthon erit lucem dispergere Christi Attulit una dies Christum suprema Luthero Attulit una dies Papam suprema Philippo.

Andraeas Fabricius Northusanus pastor. Cura Cathechismus tibi sit, nam corpora fallunt Doctrinae sapiens quam tibi fingit Adam. Ipse licet Christo redeat comitante Lutherus Haec nisi scripta probent ibit uterque foras.


94v

[50. Anoniem, Pasquil over het einde van het verbond van de Paus, Spanje en Venetië.] Pasquino Romano quando la Lega del Papa, di Spagna et de Venitiani si ruppe. Trista è la peste, è tristo il mal Francese. Ma peggio il Venetian, peggio il Francese Venetia è la puttana, il Doge il vecco, Il Francese il ruffian, il Turco il mecho. Dimmi s'è Fiorenti[-a]no il capellano, Che Venetia sposa col Maometano Francia fie il velen, la fraude il venetiano L'orgoglio il Turco, il Re la spada in mano. Pasquin tu che connosci tutti quanti, Di come i venetiani son forfanti, [In margine:] Pas. Dimmi poltron, ladrone, over Maran, Ma non mi di Venetian.

[Dwars:] Pasquillus de Statu Reip. Christianae anno Het jaartal is niet ingevuld. Overigens staat dit adres op fol. 94v, maar het heeft betrekking op het pasquil van fol. 93r."


95r

[51. Karel Utenhove, Twee gelukwensen in dichtvorm aan Robert Dudley bij zijn verheffing tot Graaf van Leicester door Koningin Elisabeth.] Ad illustrem virum D Robertum Dudleium a regina Angliae Comitem designatum. εξαστιχον Cur Titulo Comitis te regia Virgo beavit? 5 Te comitem Vitae poscit habere suae. Si titulum Comitis titulus ducis amplior ornet, Iamque comes vitae, Dux fuerisque viae. Duxque viae factus, vitae comes, ilicet, illam Ducere quoque voles, quaque volet, poteris 10 ἐξω τοῦ θεοῦ οὐθὲν-ὁ-βίος ὀυθέν-ὁ/θεσπεσρόιο-βίος πέχε νόσφι θεοίο


95v [Dwars links:] 1 Obvia te laeto comitem Lecestria vultu Suscipit, et potius vellet habere ducem Sed tamen ut verum fatear praeclare Roberte Est via qua comes et dux simul esse potes 5 Te comitem fortuna comes prosperrima fecit Et tibi dux virtus te facit esse ducem. Dux maneat Virtus, comes et Fortuna sequatur Sic patriae fies gloria summa tuae

[Dwars rechts:] Carmen aggratulatorium Caroli Utenhovii, ad Illustrem D. Robertum Dudleium a Regina Angliae Comitem designatum Ao 1564. 8 octobris.


96r

[52. Anoniem, Drie hekeldichten op Paus Paulus IV (Giampietro Caraffa) en een prozatekst op zijn standbeeld.] Laeta sit illa dies qua Papa Caraffa sepultus

Quaque malo hoc magno Roma soluta fuit Hunc Monachum Monachi lugent hunc curia tota

[-Multos] ante dies plures non obiisse dolet 5 Austerum sensit pastorem Ecclesia Petri

Num bene numne male, nescio, pavit oves Hoc scio caniculam Petri quod merserit undis

Agnatis voluit dum placuisse suis At nunc forte aliud: veteres migrate coloni 10

Dicere iam poterit Roma Caraffa tibi Haec rerum facies haec est successio sedis

Tempore quo cepit Lees: coepit. perdere Roma fidem

D.M. Pauli 4 Pontif. Maximi. Errantem et profugum patria te caepit Lees: cepit. Asylus 15

Romaque Tarpeio colle dedit statuas Utrum servatos ob cives, anne tyrannum

Horreret quod te, Roma locavit opus? Credimus, Hac etenim cuperet te Roma necatum

Qua posita est capiti luce Corona tuo 20 Nunc, ne pontificis titulis et honore careres,

Paule tuis, carnem dedicat ad tumulum. Impia Carneficis tegit hic lapis ossa Caraffae

Quo vivo pietas tota sepulta fuit

Ad statuam D.M.S. Pauli *Papae*. Iohanni Petro Caraffae [r25] Immanissimo saevissimoque Tyranno, humani consortii, bonarumque artium eversori, subversorique de Rep. gentilibusque suis pessime merito, S P Q R Ut tam pessimorum quam optimorum memoria servetur statuam hanc vivo Tyranno ab adulatoribus dicatam, et erectam, a iustiss. populi ira, capite mutilatam, et ornamentis spoliatam servavit 30 Qui l'Hypocrita giace altiero et triste Crudel, volubil, vano, al vino amico, Ch' a i boni, a i grandi, al vero aspro nemico Ucello al mondo, Cardinali, et Christo.

Frate, preste, Theatrino Lees: Theatino, Theatijner orde werd door Caraffa opgericht., et d'Antichristo 35 Discipolo degno, et Cardinal mendico. Fu d'ottant anni di quel mant' antico Di Pier pargara (hai scelerato) acquisto Carceri, exilii, stupri, incendii, et morti Bugie, Datii, Gabelle odii et rapine 40 Calumnie, carestie, accuse et torti. Arme, trombe, tamburri, guarre et roine Bolle riforme vandi et colli storti, Far del governo l opre sue divine.


96v Cardinalis Caraffa Giampietro Caraffa (Napels, 1476 - Rome, 1559 werd in 1555 paus als Paulus IV. In zijn jonge jaren hervormingsgezind was hij als Paus zeer fel tegen ketterij. Fel Anti-Spaans. Kreeg na Sacco di Roma asiel in Venetie. [-.........] Colonia


97r

[53. Herman Taffin, Disticha voor Franciscus Mezerius op het verlies van de linkerhand van François de la Noue.] De domini de Lannoye Laeva rescissa epigrammata 14. Dit gedicht staat eveneens op fol.81r Ad D. Franciscum Mezerium de Francisci Lanoï Herois Clarissimi laeva rescissa, et dextra integra, disticha.13. Pro Christo et Patria fortis Lanoüs obibat

Proelia cum icta levi glande sinistra fuit. 5 Sic moriens, ut viva, Deo servivit, et olim

Exemplo vivis serviet illa suo. 1 At nunc abscissa laeva, cui dextera sola est,

Mirum, si dexter dextera cuncta facit? 2 Si quid erat laevi, cessit, cum laeva resecta est, 10

Sic reliquâ dextrâ, nulla sinistra facit. 3 Corpore secta suo dum torpet laeva seorsùm;

Fortior officium dextra utriusque refert. 4 Desectae laevae successit dextra sorori,

Sed dextras obiens (semper ut antè) vices 5 15 Pulpita sustentant libros, quos laeva tenebat,

Dextra regit calamum, dextra notanda legit. 6 Lamina pro laeva chartam dum dirigit, acta

Tum sua, tum veterum fortia dextra notat. 7 Quid iuvat insanos, quòd dextra resecta sit, hostes? 20

Ferrea nunc dextram (dum ferit illa) tegit. 8 Ferrea pro clypeo nunc laeva retundit ut ictus

Adversum gladio dextera quemque fodit. 9 25 Ferrea quâque regit spumantem (-dextra) laeva caballum

Ense micans hostes dextra cruenta necat. 10 Causidicis utinam laevae, Medicisque secentur,

Queis capiunt, scriptis dum mala dextra nocet.


97v 11 Nulli Lanoï (dum stabat) laeva nocebat,

Est, fuit, et semper dextra iuvamen erit. 12 5 Mortua laeva iacet, melioris tessera vitae,

Dextera, quô nomen non moriatur, agit. 13 Mortua laeva iacet, coelum pia dextra recludit

Integrum corpus sistat ut illa Deo. 10

In eiusdem Herois clarissimi obitum.

Qui terram meritis, coelum qui laudibus implet Hunc terrae bustum quinquepedale tegit. Qui de tantillo mutilo quoque corpore tanta? Dux in Lanoo pro grege Christus erat 15 Ergò Deus simul hinc cessit? Tu videris hospes, Sed curare magis munera disce Dei Hermanus Taffinus Torsaeus. Sedani.


98r

[54. Anoniem, Gedicht dat zogenaamd op een oude marmerplaat werd gevonden.] Carmen Vetusto in Hier staat tweemaal ‘in’. marmore nuper repertum.

5

10

15

20

25

30

O'Batavi, quoî reî propero confiditi' Gallo, Atque ipsi totiens vostris ex Urbibu' Signa Mittitis auxilio? creperi certamina Martis Anne ut sustineat, requie et possiti' frunisci Intereà, dum Rex perduellis fligit Iberos? Quin contrà est; vos-ipsos calvimini: omnia Vota Dissentanea sunt Galli. vos cernere duello, Illum Pax quaecumque iuvat; quò tutiù' sese Deliciis mersans, possit condepscere amicas. Hinc sublesta fides, heu, Vos simituque Britannos Concinnat moestos, levis hic ad manticulandum Dum rex andruat, et palpo percellit Utrosque. Iam Versutiloquax ferè in sua Vota Sacerdos Gallorum emotos protraxit Cardine postes. Deserti Socii. En Armorum pausa: sequetur Illa ministratix multarum reru' malarum Pax, quae collutulet Regem, et Vos deiiciat spe. Quare agite, haud aliis Vostri committite curam Aut custodelam; propriâ in Virtute sed omnis Sit spes, et solis securi Vivite in Armis. Spissum iter ad Pacem est pactis; Vafer ilicet hostis Ostinet optanda. Hesperiis ne credite technis. Sunt Vires Vobis, animus si sit modò fortis, Est ingens pariter terraï Vallum et aquaï. Est Belli nervus, demum est armata Iuventus. Stringite (diis superis benè fortunantibu') ferrum: Sentiat infractos Hispanus. Pacem ita Vobis Et Libertatem dabitis. facite hoc modò sultis. Sic benè sit vobis semper Plebeique Poploque, Et capite à Vostro Verruncent numina cladem.


98v

[55. Jacobus Susius, Voorspelling op een oude marmerplaat gevonden.] Vetusto in marmore repertum. Vaticinium. O BELGAE, si perduelles expellere voltis Et vomicam quae gentium longè alienigenarum 5 Venit. Mavorti voveatis censeo mentem Pompaque Bellonae fiat communè quotannis. Praetor ibus ludis faciundis ollu' praeesto Qui summum Poplo Plebeique endo Urbe dabit ious: Poplos poblicitus quum diderit e stipe partem 10 Conferinant uti privatim pro seque suisque Atque Viri VII iouri dicundo vacanto. Haec si faxitis recte; gaudebiti' semper, Atque adeo fiet melior Respoblica vostra: Nam FIDIUS vostros perduellis stinguet ad unum 15 Qui vostros campos placidè anteid ruraque edebant. Jacobus Susius ad imitationem Carminis antiqui ex Macrobio Saturn. .I. lusit

[Dwars:] Versus ad imitationem antiqui Carminis ad Batavos, Belgasque reliquos.


99r

[56. Anoniem, Frankrijk zegt de Jezuïeten vaarwel.] GALLIA IESUITARUM SECTAE VALEDICIT. CARMEN TROCHAICUM.

5

10

15

20

25

30

35

40

Cede tandem dira pestis Jesu abutens nomine, Artibus tuis dolosis non erit posthac locus. Iam patet quo tendat ista ficta sanctimonia, Dum, scelecta Lees: scelesta., Galliarum clam struis Regi necem. Hoc Fides Romana suadet, hocne suadet Pontifex? An Monarcha ( si placet Diîs) Occidentis Imperi? Dic Iberi in innocentes suscitabulum Rogi, Et Iuventutis tenellae secta corruptrix, furor Quis tenet te? cur ad Arma Christianos concitas? Vah! putabare esse Mundo Pax; sed es Fax maxima. Cede tandem Iesuita cum dolosis artibus, Et pete Hesperos recessus, Semimauram Patriam. Scilicet detecta fraus est, unde tantas possides (Dum tamen molestus Orbi pauculis annis) opes. Ditiorum quippe natos callidus palpo feris; Huc movens cunctasque vires illicesque machinas, Ut velint dedisse sectae tam probatae nomina. Quos simul vides tenaci colligatos compede, Spernere haud fundos domosque et patrimonium soles. Deinde noxas cum fatetur poenitens anus suas Quaeris an sit orba, quantum Villici colant agri, Occulatne quid Thesauri, quo queat mererier Caelitum sedes beatas, per preces interpretes? Si quid horum: certa res est; absoluta non abit, Ni latente auro refertas cistulas exenteres. Cede tandem Iesuita Galliarum finibus: Novimus quid praestet ista ficta sanctitas tibi. Novimus quàm sis molestus Civibus queis interes, Quamque tu rimas per omnes impudens musca advoles, Nec satis te limen ullum possit arcere arbitrum, Si modò quid seriarum sentias rerum geri. At cavent cordatiores, teque nolunt conscium? Ecce ne quidquam cavent. est plurimus tibi ad manum Proditor, delator, et susurro: pestes Civium. Hi docent, quid quisque narret in foro, atque compitis, Quem vel hic vel ille saevi Martis optet exitum, Institutum comprobetne Iesuiticum satis, An magis Fratrum vetustos (iure) laudet Ordines, Scire te necesse cuncta, Publici ut quid muneris (Namque tu conferre solus sustines) nemo gerat,


99v 1 Ni tuo sit aptus ante iudicatus calculo. His ministris, euge, rerum Rector ad clavum sedes. Sed negat se ferre Regnum [-ferre] tale posthac Gallia: Exigitque pullulantem moenibus pestem suis, 5 Voce clamitatque magnâ, Cede nostris Finibus, Cede cede Iesuita, sat diu turbas seris Cede Secta quam Tyrannis Urbibus nocentior.

[Dwars:] Gallia Jesuitis vale dicens.


100r

[57. Anoniem, Negen gedichtjes over de nederlaag van de Armada.] [1] Scripserat Pontificius. Ad Anglam Lees: Angliam., et eius asseclas Europae. Tu, quae Romanas voluisti spernere leges, Hispano disces subdere colla iugo.

[5] Responsio, post classem Hisp. ab Anglis repressam mense Augusto 1588. Ad Hispanum et eius asseclas Anglia. Tu, qui Divinas ausus contemnere leges, Divino disces subdere colla iugo.

[10] Aliud. Ad Hispanum et caeteros Ro.P. carnifices. Tu qui Divinas ferro vis tollere leges, Foemineo discis subdere terga colo.

Ad Hispanum et asseclas. 15 Tu, qui Divinas ausus contemnere leges,

Ultorem scelerum noscere disce Deum. Excute Pontificis quae tu iuga sponte subiisti,

Et tua Divino subiice colla iugo.

Aliud. 20 Adversus Dominum quam vana potentia regum est!

Exemplo tandem disce Tyranne tuo. Non hominem patrio tantum vis pellere regno,

Imperio Christum sed spoliare cupis.

Tetrastichon numerale de classe Hispana ab Anglis profligata. 25 Hesperii ecce potens, Eoique arbiter orbis Invadit ratibus divisos orbe Brittannos Divite sed classe exuitur, perdique videre est L

L

Arma, viros, tabulas et castra ; Hispana [-que castra] per undas

Distichon de eadem. 30 Mattiacos Mattiacus, stad in de buurt van Wiesbaden; maar Mattiaci zijn hier vermoedelijk Zeeuwen. Vide Eijffinger, Poetry Hugo de Groot, 1988, p.140. Batavosque truces ut virgo Brittanna Consociat, subitò classis Ibera perit.

Distichon Retrogradum Numerale Ad R. Angliae. Oceanus tuus est, stupeas quid Regia Virgo, 35 Regia si classis tam citò conciderat?

Distichon numerale ad haec tempora accomodatum. Regis praecipuè praetextu, et Relligionis,

Relligio ac Regum dilacerantur opes.


[Naast de regels 24 t/m 38 bevindt zich deze rekensom, de getallen in deze rekensom corresponderen met de optelsom van de romeinse cijfers in de bewuste regels]


100v In classem Hispanam ab Anglia profligata variorum auctorum carmina.


101r

[58. Theodorus Beza, Gedicht over de Armada met Engelse vertaling, 1588.] Ad serenissimam Elizabetham Angliae Reginam Theodorus Beza Straverat innumeris Hispanus navibus aequor, Regnis iuncturus, sceptra Britanna suis. 5 Tanti huius rogitas, quae motus causa? superbos

Impulit Ambitio, vexit Avaritia. Quàm [benè] te ambitio mersit vanissima, ventus:

Et tumidos tumidae, vos superastis aquae! Quàm benè totius raptores orbis avaros, 10

Hausit inexhausti iusta vorago maris! At tu, cui venti, cui totum militat aequor,

Regina, ô mundi totius una, decus. Sic regnare Deo perge, ambitione remota,

Prodiga sic opibus perge iuvare pios. 15 Ut te Angli longum, longum Anglis ipsa fruaris,

Quam dilecta bonis, tam metuenda malis. The Spanish fleete did flote in narow Seas, And bend her Ships against the English shore, With so great rage as nothing could appease, 20 And with such strength as never seene before.

And all to ioyne the kingdom of that land, Unto the kingdoms that he had in hand. Now if you aske what set this king on fire, To practise warre when he of peace did treat, 25 It was his Pride, and never quencht desire, To spoile that Islands wealth, by Peace made great:

His Pride which farre above the heavens did swell, And his desire as unsufficed as hell, But well have winds his proud blasts overblowen 30 And swelling waves alaid his swelling heart, Well hath the Sea with greedie gulfs unknowen, Denounced the devourer to his smart:

And made his Ships a praie unto the sand That meant to praie upon an others land. 35 And now O Queene above al others blest, For whom both windes and waves are prest to fight, So rule your owne, so succour friends opprest, (As farre from pride, as ready to do right) 40

That England you, you England long enjoy, No lesse your friends delight, then foes annoy.


101v Carmina Th. Bezae De classe Hispana Dei Manu, Maris et Ventorum Ministerio, in nihilum redacta A.o 1588. Ook te vinden - met enige verschillen, o.a. de opdracht aan Elisabeth ontbreekt - in Theodori Bezae Vezelii Poemata varia omnia ab ipso auctore in unum nunc corpus collecta et recognita, Jacobus Stoer, Geneve 1599.


102r

[59. Joannes Arcerius, Anagram van de naam Joannes Rotarius met bijbehorend gedicht.] Ioannes Rotarius Anagramma Rarus ne notis aio? Est habitus quondam eloquii Mercurius aptus 5

Praeses, et interpres dicitur esse Deûm. Et mercatorum tutorem constituerunt

Veri illum haud frustra nescia turba Dei. In cuius capite et pedibus finxere citatas

Alas, ut capiat mente loquenda cito. 10 Nec non designent sermonis ubique volantis

Virtutem, absentes qui movet atque ferit. Per mare, mercator volat, excurritque per altos

Montes, orbe sibi nil sinit esse procul. Hoc praestare nequit linguarum ignarus in orbe 15

Mercator, rerum et nescius arte caret. Namque ornare solent diversa idiomata merces

Ars calamo et lingua sic minus ipsa valet. Primis Musarum solers sectator ab annis

Me mercaturae cum pietate dedi. 20 Hinc linguas varias diversa idiomataque orbis

Discere non piguit res aliasque pias. Me Latium ut noscat me haud Graecia nesciat, Anglia

Me agnoscat, Gallis vox bene nota mea. Italus, Hispanus, Germanus dicere possint, 25

Hic nobis notus cuilibet unus erit. Ergo ne rarus aio notis? queîs notus ubique

Terrarum est, sermo et gratus ubique meus? Ut prosim cunctis, totus non sufficit orbis,

En Christo, atque gregi profui in orbe diu. 30 Ecce senectutis canos tibi dedico Christe,

Caelestes post mî es namque daturus opes. Ioannes Arcerius Verbi Dei minister.


102v Anagramma nominis mei authore Jo Arcerio Verbi Dei ministro in Altena.


103r

[60. Filips van Lansbergen, Gedicht over een nieuwe ster in October 1604.] In stellam novam quae fulget in dextra sura Ophiuchi, Ophiuchus, sterrenbeeld Slangendrager, in deze streken alleen in juni en juli zichtbaar. primumque nobis visa est anno Christi 1604.4 Octobris. anni Juliani. 5 Ergo obduratâ pergis cervice cruentum

Miscere bellum cum DEO? O tu quae gemmis, atque auro ornata propinas

Fallax venena Regibus; Et te nulla movent monita,[-atque] aut oracula vatum 10

Sacris notata paginis? O quid agis malè sana? tuus quò te rapit error,

Furorque vastans omnia? An CHRISTUM superare putas? aut sceptra tueri

Injusta caede, et sanguine? 15 Falleris: ecce dies oritur maestissima cladem,

Datura mox tibi ultimam. Aspice fulgentem in caelo sine crine cometam

Quem crure gestat Anguifer. Hic illum tibi adesse probat, tua crimina qui mox 20

Ulturus est nefaria. Et qui serpentem antiquum pede conteret, et qui,

Potenter asseret suos. Vos quibus una salus curae est, quosque horrida morsu

Ob id lacessit bellua; 25 Suspicite aethereo, venientem è vertice CHRISTUM.

Vobis futurum vindicem. At tu, saeva Babel, nondum satiata cruore

Horresce, plange, corrue. P. Lansbergius

Carmen hoc quod nobis excidit, cum primum nova stella nobis videretur. putavimus etiam tecum esse communicandum. Utinam eventus votis respondeat.


103v P.Lansbergii Philips van Lansbergen, Gent 1561-Middelburg 1602. Hervormd Theoloog en astronoom. Eerste predikant die het stelsel van Copernicus verdedigde. carmen in stellam novam mense Octobris a.o 1604 fulgentem. Zie voor dit gedicht: Fernand Halijn, un poème inedit de Philippe Lansbergen, Humanistica Lovaniensia 46 (1997)


104r

[61. Anoniem, Paskwil over Matthias Flaccius, 1567.] Colloquium Pasquilli et Marforii

5

10

15

20

30

35

P. Unde venis Marphori? M. E Belgio. P. Quid fit? quid agitur Antwerpiae? M. Illyricus Dalmatiër i.c. Flaccius. delirat, Rana coaxat, Pium Philippum Melanchton., Caeterosque pios, Omnes Germanos Olim prosequutus: Piam renascentem Antwerpiensem Pacem distrahit, Persequiturque rabidus, Pacemque piam Terrarum ubique Persequi paratus, Usque ad extremos Etiam Indos Rana coaxans. P. Quaeso Marphori ut hos versus Illyrico quam potes citissime mittas, nam Romam non est venturus. Pia nulla hic est pax, quam rodere possit. fac itaque ut praedictorum versuum habeat exemplar: oblectatur enim iis quae ne ipse quidem capit. Disquirat igitur quod genus carminis protulisti. Ut habeat quod rodat, Rodere qui gaudet, Etiam in mensa, Etiam a mensa, Et sine mensa, αδιαϕορας Coenitat libenter, Coenitat semper, Exosus pacem Rana coaxans.


104v 1567 Pasq.s de Matth. Flaccio Illyrico.


105r

[62. Anoniem, Gedicht over hoe de Politiques in Parijs te herkennen.] LES MARQUES

5

Par lesquelles Ceulx de Paris cognoissent les Politiques Pour Cognoistre les Politiques Adherans faulteurs d'heretiques Tant soyent ils cachez et couverts Il ne fault que lire ces vers.

[Links:] Qui se plaint du temps et des hommes, En ce siecle dor ou nous sommes. 10 Qui ne veult donner tout le soin [*au*] sien A ceste cause il ne vault rien. Qui tard a l'union juree, Qui a pris sa robbee fourree, Au lieu de vesti[-*.*]r le har[m+]/n\oys, 15 Qui ne dict point le Byarnois Ains dict le Roy, et qui le loue, Qui a faict Seize la moue, Le pensant hors de tout credict, L

L

Qui [-de] en murmure et [-*]en mesdict 20 Qui au Quarante a faict la figue, L L

Qui na point la barbe a la ligue Qui n'a un chappelet au col, Merite y avoir un licol. Qui ne court point quand on lappelle, 25 A la porte ou a S'entynelle [sic], A la tranchee ou au rampart, Cestuy n'est point de bonne part. Qui ne va point chez le [sic] princesses, Qui a Noel n'oyt que deux messes, 30 Qui confict en devotions Ne court point aux processions, Prieres et penelerinages [sic] Ains entremesle en ses suffrages Un da pacem, en souspirant 35 Cest pour le moins un adherant

[Rechts:] 8 Qui n'honore la Seigneurye D'un Machault ou d'un Aquarye, 10 Qui n'ayme point d ouyr prescher, Commelet Cyncestre et Boucher, Et qui volontiers ne salue Louchart Lamortier et la Rue, Ou qui a dict en quelque endroit 15 Que jamais boitueux n'alla droict, Qui demande par la fenestre A ses voysins que ce peut estre, Des alarmes et des Toxains, Qui n'eust point peur a la toussaincts 20 Et que quand Chauldiere ou Nyvelle Ont imprimé quelque nouvelle En doubte ou senquiert de l'autheur, Je gaige que cest un fauteur,


Et puis encores je remarque 25 Avecques plus certaine marque Sainct Cosme, Olivyer et Bussy Empoingnez moy ces gallans cy Ils en sont, et pourquoy ce? pource Ils ont de l'argent en la bourse.


105v

[63. Anoniem, Gedichten over de familienaam (Sfondrati) van Paus Gregorius XIV. Gedichten over het visioen van Chatendos.] L

L

R Rencontre sur le [-monde] nom du nouveau pape [Links:] S Soubs ce Pape Sfondrat, si le vaisseau s'effondre, F Frappé de mauvais vent, et de flots agité, Comme on voit contre luy le Ciel tout despitté, 5 Si comme pierre en mer gettée il vient afondre Q quon dira tres bien qu'a la chose respondre se voit souvent le nom. Et ala verite, L'orgueuil estant monte jusqu'a l'extremité Il reste de le voir abymer et confondre, 10 *Q*ainsy est en la main du Seigner sont les temps, Quil ne fault trop cercher, Terre et Ciel tous contents, Louans Dieu respondront lun lautre: la Terre * Arrosee du Ciel produira ses beaux fruicts De Justice et de paix regnant Christ. Et destruites 15 Estans tous ses hayneux prendra fin toute guerre,

Esjouy toy o Ciel, et cela. Amen Soubs ce pape S fondrat je voy fendre de pierre La barque tout dun coup. la France pour le moins Arrosee du sang de plusieurs bons tesmoings 20 Vit en ce bon espoir aprez si longue guerre, Si je me trompe au terme et si au contre jerre Je ne me trompe au faut, Car en son temps venir Je masseure quil doibt, quoy qui puisse advenir, N'estee pas la Babel qui regne sur la terre. 25 Or delle il est escrit, que comme en la pierre Jettee, elle cherra: et je voy a grand erre Ce coup tomber den hault, qui le peut retenir?

Sur le nom du nouveau pape Sfondrat si de ton nom la lettre privative 30 Doibt cheoir sur le papat, qui na que trop duré, Cest Dieu qui veult tirer sa pauvre gent captive De ce joug soubs laquelle elle a tant endure S'ainsi est o bon temps! o siecle bienheure! Et o moy bien content, si Dieu veult que je vive, 35 Jusqua veoir tant de bien, Si jusques la j'arryve Comme jay tousiours creu, jay tousiours espere Quoy que doit tost ou tard, ce dict ceste faix vive Que lespoir du crayant de son desir ne prive Cela ne peult faillir d estre un jour averé 40 Et privativement pour a ton nom suspondre Comme fond en la mer le vaisseau effondré SFONDRAT. de comble en fonds tout le papat doibt fondre 22 Jan 1591 Papa sacerdotes etcetera. Amen

Qui est la vision de Chatendos 45 Cest heurtant contre Christ fondamentale pierre Que sen va effonder la nascelle de pierre Ou tient le gouvernail ce Romain Antechrist Et fault quaccomply soit ce qui en est escrit Cest quelle doibt perir en un jour ou un heure 50 venant celuy celuy qui vient en peu d heure il labeure Le lieu de ce senat Francois quon voit decheoir


*

[In margine:] Ps.85

[Rechts:] 2 Veult dire que bien tost la papate ce doibt cheoir Et que du bon L Huillier le songe nest mensonge Passant tout ceste orgueuil du monde comme un songe 5

Pater sancte sic transit gloria Mundi

Sur la vision dudict de Chatendos *Quo locus* et France Mayestas etc Quand ce Mayeste de senat quand ce lieu 10 Je voy ainsi decheoir comme frappe de Dieu Tout esbahy je dis, et ne scay si ie songe Seroit quaccomply sen va L huyllier, ton songe Sainsy est a dieu Pape et tout ce qui sensuyt Quoy que soit *c* le clair jour la nuict obscure suit 15 Plus grand nous voyons redoubler la tempeste Plus haulte nous devons eslever nostre teste Proche est la delivrance et le salut promis Christ sera le vanqueur de tous ses ennemis 25 jan 1591 Ils batailleront contre l Angneau et l Angneau 20 les vaincra, Car il est le Seigneur des saints et le Roy des Roys et ceulx qui sont avec luy sont appelles esleves et fidelles

Apoc.17. Lors que seffondra ceste barque de pierre 25 Qui charge d'erreur d abbus d impiete A sur les grands Roys tant pris et empiete Cessant *.fire* du Ciel cessera toute guerre Si la tempeste est grand encor je voy terre Puis ie bien mescrier quoy quil ayt tempeste 30 Et quil tempeste encor, le printemps et l'esté Suyvant le dur hyver qui les fruicts nous ressent Le temps estant venu chaque chose a son temps Arryvey a bon port nous verrons tous contents Les pieces receuiller de l'effondree barque 35 Je voy tout lentour les grand princes et Roys Pour la brusler par feu ramasser tout son boys Et christ cogna partout l'universel Monarque Amen 40

Ileulx auront en hayne la paillarde la laisseront seul et nue mangeront sa chaeir et la brusleront *parse*


106r

[64. Johannes Lampadius, Gedicht op Frederik IV van de Palts, 1598]. SERENISSIMO DOMINO DNO FRIDERICO .IV. Electori Palatino Reni Bavariae Duci etc: Cùm Heidelbergam rediturus ex superiori Palatinatu Mosbacum diverteretur, Domino suo Clementisso gratulantur SEPTEMVIR inter conspicuos Duces Tuisconis orae praecipuum decus, 10

Qui Noricos acreis paterno Imperio FRIDERICE flectis. Boios Sudetum qui regis ad nemus Virtute avita splendidus: an tuam

Tandem revisurus Budorin Fers toties reditum expetitum? 15 Ecquô tuorum priscus amor diu Menti recessit? nec Nemetum aut Nicri

Nec vangionum aut vorticosi Cura momordit amica Reni? Non otiosi munera Liberi 20 Vulgi esca; Sed te Relligio Iovae

Lynge grata compedîtum Detinuit, Dei amore captum. Quacunque prodis Relligio latus Stipat sacratum, ne metuas mali 25

Ditis cohorteis, nec catervas Centimanûm rabidas Gigantum. O grate caelo, terribilis Stygi Qui veritatis causam agis. An Deus

30

Causa hac relictâ, veritatis Destituisse potest patronum? Quin Dux triumphas, de Eutyche et omnium Lernâ malorum papicola grege:

Te stante, verum atque aurea aetas Stabit et addita turba vero.


106v 1 Nè pulsa fastu tergeminae ferae Det terga virtus, mentem adhibe Dei

Veracis oraclo vetusto Ex superis adytis relato. 5 *Fundatam in altis montibus altior Ardet Sionem Christus et omnia

Supra tabernacla ac cohortes Isacidûm numerosiores. His cedat orbis gloria montibus 10 Ad hos cacumen pyramidum nihil

Memphiticarum, aut moenia igni Cocta Semiramidis superbae. Fallor? Pharusne huc accelerat viam? Morisne ruptis huc Babylonia 15

Gestis iuventus, huc Palaestini Et Tyrii properant coloni? Ambustus atris solibus Aethiops Hanc patriam, omnesque orbicolae appetunt

20

Quos Amphitryte cunque circùm Oceanum rotat aestuosum. Quid? Gaditano quod procul â freto Hic ille Christo deditus advolans

Natalibus se Christianis Esse satum meritò triumphat. 25 Dabunt Jehovae nomina, et haec Deus Inscribet astris, nulla dies eos

Delebit aut obliterandos Ferre dabit Zephyris protervis. Gratamur ergo de reditu tibi 30 Heros, tuo quod praesidio Deum

*Q*uâ mente quêis sese invocari Ritibus ipse iubet, colamus


*

[In margine:] Psalmi, 87.

107r 1 Dux perge tantùm, quod facis, et Domum Summi Tonantis constabili et Deus

Voto tuo lenis vicissim Annuet et dabit astra coeli. 5

T.S. addictissimi Autore Johanne Lampadio Ministro

Ecclesiae Mosbacensis ministri


107v Carmen oblatum Illustrissimi Principi Electori Palatino a Ministris Mosbacensibus Mihi donavit Gotfridus Ratlo Matthiae Limburgensis quondam secretarii Aquensis filius, nunc rector paedagogii Mosbacensis die 4 iunii 1598


108r

[65. Johannes Arcerius, Twee grafdichten (met vertaling) op Johannes Radermacher.] Epitaphium Doctissimi ac pii viri D. Joannis Rotarii. Perpende lector optime 5 Sub hoc cadaver marmore Reconditum JANI iacet ROTARII cuius decus In orbe toto cognitum PIETATIS ET SCIENTIAE, 10 Serisque erit nepotibus. Anima illius iam gaudium Habet, inque CHRISTO spiritus Vivit; cadaver illius Resurget, ut cum Spiritu 15 Vitae id fruatur gloria Perenni ab aeterno, vale.

Idem Belgice O vriendt leert met aendacht, Hier onder is gebracht 20 T'lichaem, dat is seker Van JAN RADEMAEKER. Wiens lof in swerelts cloot Vermaert is, ende groot, SOO SIJNER GELEERTHEYT, 25 ALS DER GODTSALICHEYT, Bij kindts kindren bekent T'sal sijn tot swerelts end. Wiens siele vreuchde heeft Wiens geest in Christo leeft 30 Wiens lichaem sal opstaen Om met de siel t'ontfaen Des levens heerlijckheyt Van euwicheyt tot euwicheyt

Joannes Arcerius 35 v.D.m. [In margine:] incarnatio VVeet, hIer rVst Ian raDeMaeCker, Wiens lof end eer blijft hier beneden: Wiens geest onsen salichmaecker Van hier heeft laten gaen in vreden. 40

idem Lat. Hac iacet, expendas, JANVS Rademaecker in [-urn] urna Cuius in hoc mundo lausque decusque manent Illius in coelos animum salvator Jesus Transtulit, hanc laetus pace reliquit humum

45

J. Arcerius v.D.m.


108v [blanco]


109r

[66. Joannes Arcerius, Lijkdicht op Johannes Radermacher voor Samuel Radermacher.] Honestissimi, doctissimi, piique viri JOANNIS RADEMAKERI memoriae ad SAMUELEM RADEMAKERUM Filium ipsius. EPICEDIUM Naturale pii mortem deflere parentis

Est filiis sui piis. Ex στοργη lachrymaeque fluunt, et tristia verba 10

Ob triste funus prodeunt. Sed procul exequiis illius abesse profanum

Lessum, atque Naeniam decet. Nam pius excedens mundo manet ecce superstes

Post fata vitae lubricae 15 Ergo pium pietatis opus deflere parentis

Obitum tui charissimi. Fletibus indulgere nimis non convenit illi,

Qui credit in CHRISTUM pie. Nam fruitur gaudens haec inferiora relinquens 20

Anima illius caelestibus. Quare age pone modum lachrymis, finemque dolori

Iubet fides, Parensque vult. Namque hic Nestoreos annos, aetate senili

Vitamque perduxit pie. 25 Ingenio excoluit doctas raro ille Camaenas

Inter scientes eminens. Artibus ingenuis non infaeliciter ipse

Imbutus excelluit senex Qui doctos magno est dignatus honore superstes 30

Honore dignus maximo. Adde quod est rarum in mundo pietatis amore

Flagrans pie vixit pius. Mercatorque diu inter eos, quos fama probavit

Honesta iustus exstitit. 35 Mercurii tandem contentus sorte reliquit

Sua studia, et curas graves


109v 1 Ut reliquum quod erat vitae CHRISTO, atque camaenis

Impenderet quietior. Imo gregi posset CHRISTI inservire fideli

Commodius donis suis. 5 Plurima perpessus, patriam relliquit ob eius

Nomen suam et sua omnia. Tandem ubi Nestoreos senio compleverat annos

Raro satur vitae senex Viribus exhaustis illius debile corpus, 10

Nec non senile concidit Qui moritur, reddens animam CHRISTO immortalem

Pius pie in DEO parens. Vitam, quam speravit, habet nunc mortuus illam

Fruiturque caeli gaudio. 15 Cuius vita potest vivis existere vivum

Exemplar in vita omnibus Cuius mors pia sit morituris omnibus opto

Piis pium spectaculum. Vos RADERMAKERI gaudentes nomine vestri 20

Patris referte imaginem. Quorum etiam natos, et qui nascentur ab illis

Sequi decet vestigia. Illius in vita vitam, moresque sequendo

Humiles, et exprimant fidem. 25 Ut retinere sibi possint s*ic* nomen honestum

Famae optimae, et puram fidem. In CHRISTO tandem vitam finire caducam

Possint fideles unico. Ad serosque bonae transmigret adorea famae 30

Post fata eorum posteros. In caelisque frui caelestis gaudii honore et

Possint coronae altissimo. Non poterit melius mortem quis flere parentis

Vestri pia memoria. 35 Quam meminisse eius virtutum queis fuit ille

Ornatus inter plurimos


110r 1 Nec non illius pietatem pone sequendo

Fidemque CHRISTO praestitam. Non solum in caelis semper victurus ob illud

Inter beatos caelites 5 Ast etiam in terris illius fama superstes

Apud suos et posteros.

[67. Joannes Arcerius, Twee epigrammen op de dood van Johannes Radermacher.] Aliud Non vixisse diu multum, sed plurimum in orbe

Est vixisse pie at rarum obiisse pie. 10 Vixit IOANNES RADEMAKER quam diu in orbe

Atque pie, nec non ille obiitque pie.

Aliud Vixit IOANNES RADEMAKER, vixit in orbe

Musarum cultor, mercuriique decus. 15 Et pius in CHRISTO senior grege plurima lustra

Vixit amore DEI, vera obiitque fide. J. Arcerius.


110v [blanco]


111r

[68. Joannes Vivianus, Latijnse versificatie van Psalm 15.] Psalmi XVi Paraphrasis. Quis o Deus, Deus alme diversabitur

Tentorio in tuo? quis ó Habitetque montem sacrum, ubi tua propius 5

Communicat se sanctitas? Hic nempe, qui nihil movet non integre,

Iustum facit, vera loquitur. Et quaeque puro pura promit pectore

Non iste contra abutier 10 Sermone gerulus cuipiam quo detrahat.

Malum nec ulli fabricat, Nedum sodali. haud artifex probra aggerat

Vicinum ut obruat suum. L

L

Idem impium, quem vita quem Deus improbat, 15

Quamvis potentem despicit: Ast illum honorat quem regit Dei timor

Castis renidens moribus. Fidem datam dispendio quovis suo

Haud subeat unquam fallere. 20 Non promovet rem foenore, aut insontium

Ius prodit ulla ob munera. Haec qui facit, fundamine aeterno manet

Securus atque immobilis.


111v Psalmi XVi paraphrasis Joannis Viviani


112r

[69. Excerpten uit het Album Amicorum van Samuel Radermacher.] Excerpta ex Albo amicorum fratris mei. S. Radermacher [De tussen vierkante haken geplaatste folionummers verwijzen naar het Album Amicorum van Samuel Radermacher] BPL 2185, Universiteit Leiden. Emanuelis van Meteren Deze onderstreping is in rood uitgevoerd evenals die op fol.112v [fol.2r] Bernardus Lib. de Conscientia. Bernardus van Clervaux, Tractatus de interiori domo seu de conscientia aedificanda, 101, 4; PLM, dl 184, 510. Omnes cordis distractiones et mentis fluctuationes in unum collige, et in solo Deo totum desiderium tuum fige, et ibi sit cor tuum, thesaurus tuus desiderabilis multumque amabilis. Ipse frequenter visitat, et libenter inhabitat tranquillitatem cordis et otium quietae mentis, quoniam Pax est, et in pace locus eius. Propterea talem te praepara, ut tecum adsit Deus. sit in ore, sit in corde, tecum eat, tecum redeat, nec à te recedat. Nisi tu prior eum dimiseris, nunquam te ille dimittet: Ubicunque fueris, nunquam solus esse poteris, sed TECUM DEUS ERIT. Pauli Merulae [fol.21r] De τα του αυτου πραττειν, και μη πολυπραγμονειν namen van de ‘vrienden’ zijnΔιακοσυνη εστι. Plato, Politeia, 433a; αυτου i.p.v. het niet in de marge maar bovencorrecte ‘αυτου ook in A.A. Διακοσυνη i.p.v. Δικαιοσυνη hun bijdragen geplaatst is fout van de excerptor. Cypriani de Valera [fol.63r] Vera Amicitia Christi glutine est conglutinata Vale y Valera la Verdad. Lucae Trelcatii filii [fol.33r] Sum tuus et meus es, non sum tuus et meus ipse es Sed Deus est noster, cuius uterque sumus. Rodolphi Snellii [fol.36r]

Opinionum commenta delet Dies: Naturae iudicia confirmat. Cicero, De natura deorum, II,2,5.

Gerardi Tuning. [fol.128r]

Πειρα δ*.*ο παντα τελειται. Theocritus, XV, 62; Chi si loda, si lorda Alcança, quien no se cansa.

Bartholomei Panhusii [fol.84r]

Praestantissimum, maximeque optabile omnibus bonis et sanis et beatis, CUM DIGNITATE OTIUM: Cicero, Pro Sestio 45,98. sed difficillimum eodem tempore, magnam famam assequi et magnam quietem. Tacitus, Dialogus 41,5. Contemtu famae, contemni Virtutes. Tacitus, Annales IV, 38,6.


Hans Berwijns [fol.85v]

Uut Godt geboren ende in Christo herboren te zyn is het eeuwich Leven. Die vrindt is, heeft altyts lieff maer die lieff heeft is niet altyts vr*ind*, Door inktvlek onleesbaar; in A.A.: vrindt


112v

Patris mei [fol.74r] Molli Jeremia vasa luto plastes facit, OMNIA VERTIT Zie ook fol.86r. sic DEUS: haud fictae numen inane Deae O Dit cirkeltje verbeeldt het symbolum van J.R. - een wereldbol op een draaischijf met ‘bonis in bonum’ er om heen en de initialen I.R. - zoals te zien in het A.A. Over dit symbolum: Bostoen, Bonis in bonum, Johan Radermacher de Oude...... Hilversum, 1998. Ut Patris coelestis benedictio meam tibi, mi fili; quod unice opto; ratam faciat, tuque non vane patrio hoc symbolo rebus tam adversis quam prosperis uti, teque solari possis, proximè praecedens Apostoli monitum constanter observa, diligenter serva. Sic inter bonos et fideles Dei famulos; Christi demum gratia, verè beatus censeri, et volubilis huius mundi fallacias evadere poteris, semper et ubique memor, Dei regnum, quod quaerimus, non in sermone, sed in VIRTUTE situm esse. 1.cor.4. Artes ingenuae à teneris mea magna voluptas, Mercatura labor: pax mea Christe manes. Joannes Radermacher Aquisgranensis Samueli f. suo peregrè ituro, vitae suae propè metam decursae imitandum exemplar, recolendi amoris paterni [-*obsequium*] μνημοσυνην et plurium monitorum summam, consulendi studio, benedictionis voto scripsit. Middelb. Zelandiae. ipsis cal.Decembris, natae salutis anno MICII verschrijving voor MDCII, zie A.A. aetatis 65, quadrante minus et dieb. 23. Laus Deo. Nota: illud Apostoli monitum, cuius pater meminit, habebatur pagina proximè praecedenti et erat adscriptum a Joanne Juniori Ecclesiaste Middelburgensi. [fol.67r] nempe ex 1.Timoth.4/ 7,8,9. Exerce teipsum ad Pietatem. Nam corporalis exercitatio paululum habet utilitatis: at pietas ad omnia utilis est, ut quae promissionem habeat vitae praesentis ac futurae. fidus est hic sermo et dignus qui omnibus modis recipiatur. Antonii Anselmi [fol.88r]

Den loon van de duecht naer Godes vreese, is de eere Antonio Anselmo. Alom noot aensien. Praemium virtutis honos.

[Gillis Hooftman] [fol.89r]

Tegens alle leet is gedult, tbeste cleet Gillis Hooftman Há, lof sy myn Got.

[Willem Schuyl] [fol.96v]

Qui a la vertu, a le vray bien, qui vit selon Dieu, ne manque Rien Ums Well ly ich. Willem Schuyl


113r Henrici Bruggen [fol.106r]OOtmoedich in Voorspoet, Grootmoedich in tegenspoet. freunde in der noth, der gehn 25 auf ein loth solles aber ein harder stant sein, so gehn der 50 auf ein quintin. Cornelii Swanenburchi [fol.29r]

Nihil quod ipse sis negaturus, pete, Nihil quod ipse sis petiturus, nega. Cicero. Pro Plancio 2, 5 Vetus est lex iustae veraeque amicitiae ut idem amici semper velint, neque est ullum certius amicitiae vinculum quam consensus et societas consiliorum et voluntatum. Virtus sibi Praemium.

Michael Maqueli Die wel leeft, die wel heeft, verschrijving voor Die wel sterft, die wel erft. M.Maquelini? Deze bijdrage ontbreekt in het A.A. Guillelmi Godaei [fol.26r] Σκοπελος ϕιλιασ παν το ακαιρον non iuvat officium, quod me gravat. Horatius, Epist. II, 1, 264. Εκ του οραν το εραν Agathon fragment 29 Snell Hermanni Moded [fol.59v] Si non ego mihi, quis mihi? et cum ego mihimet ipsi. quid ego? et si non modo, quando? Hillel in Misjna, Nazikien, 9e tractaat 1, 14. Tria continet hoc apophtegma: Primum, quemque se ipsum debere excitare ad res sanctas, honestas, et utiles. parum enim efficiunt aliorum monita si non adsit propria animi voluntas et promptitudo. Alterum si in rebus honestis et utilibus promoveris, et quid rectè feceris, vide ne tibi placeas, arrogantiusque de te et factis tuis sentias, cum quicquid facimus, sit imperfectum, et nihil ex omniparte beatum. Laatste woorden citaat Horatius, Oden II, 16,27-28. Tertium, in tempore: hoc est, in iuventute optimis, rebusque piis incumbendum esse; Difficile enim est, assueta, sive bona, sive mala sint, relinquere. Aegrè et non nisi magna molestia in senectute addiscimus, quae in iuventute negleximus. Jac. Gruteri [fol.48r]

ως καλον χρηστοτης συνεσει κεκραμωνη ex Menandro. Fragment 531K


Petri Scriveri [fol.39r]

Nulla recordanti lux est ingrata gravisque; Nulla fuit, cuius non meminisse velim. Ampliat aetatis spacium sibi vir bonus: hoc est Vivere bis, vitâ posse priore frui. Martialis, X, 23 5-8.

Hugo Grotii [fol.22r]

Qui sancta sumis arma Civilis Togae, Cui se reorum capita, fortunae, Decus Pensanda credunt, nomini praesta fidem Iuris Sacerdos: ipse dic causam tibi, Litemque iustus arbiter praeiudica, Votis clientûm iura metiri time, Nec quod colorem patiens id iustum puta: Peccet necesse est saepè, qui nunquam negat. Zie voor dit gedicht ook fol.87a r.


113v Simon Bellomontius[fol.23r]Properans nimis minus viator proficit Possis ut ire longius ita Lees: ito.tardius Praeproperum initium languidum finem facit. Studiumque nimium paenè negligentia est. Josephi Scaligeri [fol.16r] Rex, cui relicta vidua, cui suas preces Pupillus offert, vitae adulantes Canes feros in omnes, cicures uni tibi. Cui pro maligno est, parce adulans, hostis est Qui vera loquitur, ius ad omne is surdus est, Et blandientum, non suas, aures habet. Joannis Canuti Episcopi Dani [fol.115r]

SICUT ROSA ita Veritas, Virtus, Vita inter SPINAS: Ut ROSA suaveolens SPINIS miscetur acutis Sic VIRTUTIS honos pungitur invidia Ambros. Ambrosius, Hex. II, 11 Spina sepsit gratiam ROSAE tanquam vitae humanae SPECULUM.

Antonii Walaei [fol.64r]

Μεγας πορισμος η ευσεβεια μετ' αυταρκειας Temporis maximè sumus prodigi, cuius Unius honesta avaritia est. Sis quod esse velis. 1Tim. VI, 6.

Caroli Francii [fol.116r]

Virtus est placidis abstinuisse bonis, Ovidius, Heroides 18, 100.

[Pieter Paau] [fol.28r] Ontbrekende naam aangevuld uit A.A.

Virtus ipsa sibi pretium.

Bonifacii Junii [fol.77v]

Assiduitate et Diligentia. Haec praecipuè colenda est nobis. haec semper adhibenda Cicero, De Oratore 148.nam quaecunque sunt in cura, attentione animi, cogitatione Vigilantia, labore, uno verbo diligentiae complectuntur, qua una virtute, omnes reliquae virtutes continentur. Cicero, De Oratore, 150. Proxima puris sors est manibus nescire nefas.

Reneri Bontii [fol.37r]

Vive ut mori malis.

Jacobi Cornelii [fol.65r]

August. Sermo, 302,2, Minge P.L., 39, 2324 Qui vult cum DEO semper esse, frequenter debet orare et legere, nam cum oramus: ipsi cum DEO loquimur cum verò legimus Deus nobiscum loquitur.


114r Henrici Henningii Bernardus. In dedicatione ecclesiae, sermo 5, par.6-7; S. [fol.49r] Bernardi Opera, Leclerq Rochais, dl. 5, p. 393. Quis poterit salvus esse? dicunt discipuli Servatoris: et Ille, Apud homines hoc impossibile est, sed non apud Deum. Haec tota fiducia nostra, haec unica consolatio nostra, haec tota ratio spei nostrae. Sed de possibilitate iam certi, de voluntate quid agimus? Quis scit, si est amore dignus an odio? Quis novit sensum Domini, aut quis consiliarius eius fuit? Hîc iam planè fidem nobis succurrere necesse est: Hic oportet succurrere veritatem, ut quod de nobis latet in corde Patris, nobis per ipsius Spiritum reveletur. Et Spiritus eius testificans persuadeat Spiritui nostro, quod filii Dei sumus. Persuadeat autem vocando et justificando gratis per fidem, in quibus nimirum medius quidam transitus est ab aeterna praedestinatione ad futuram magnificationem. Hermanni Foekelii Augustinus Lib. de Virginitate 6, 14. [fol.151r] Inspice vulnera pendentis Christi: sanguinem morientis: pretium redimentis: cicatrices resurgentis. Caput habet inclinatum ad osculandum, cor apertum, ad diligendum, brachia extensa ad amplexandum, totum corpus expositum ad redimendum. Haec quanta sint, cogitate, haec in statera cordis vestri appendite, ut totus figatur vobis in corde qui pro nobis fixus fuit in cruce. προς Γαλατας ε. Εμοι δε μη γενοι το καυχασθαι, ει μη εν τω σταυρω του κυριο ημων Ιησου Χριστου δι' ου εμος κοσμος εσταυρωται, καγω τω κοσμω. Laurentii Potz [Potts] [fol.50r]

Tuta via, tuta vita, tuta modò conscientia A Travaylers Caveat Epicharm. νηϕε και μεμνησ' αποστειν Epicharmus fragment 250K Kaibel. αποστειν lees: απιστειν Be sober and distrustfull, for these'be two points off wisdome. In A.A. staat joints: oud-engels voor voorschriften.

Guillelmi ab É terra geniti sub terram quisque redimus Hasvelt [Hatzvelt] Natus homo sub humum, rursus humatur homo. [fol.87r] Huc omnes properant, huc tendunt Cyrus et Irus. Dira bonos pariter mors rapit atque malos. Melchior Engelbert. [fol.100r]

Cum spes omnis abest, cum nemo levamina praebet Tu spes Christe mihi, tuque levamen eris Tu Deus atque meo sanguis de sanguine nunquam Dimidium poteris deseruisse tibi


114v

[70. Fragmenten uit de vertaling van Zacharias Heyns van Otto Casmann, Der swaermoedige Conscientie Troost, Vrede en Vruecht.] Sequentia S Scripturae loca adscripsi in fronte, et calce nobilis cuiusdam et piissimae Virginis libello scripta, cui titulus: Der swaermoedige Conscientie Troost, Vrede en Vruecht per Ottonem Casmannum, Overgeset uut het Latijn door Zacharias Heyns. Psalm 126.5.6. Die met tranen saeyen, sullen met vruechde maeyen Sy gaen henen ende weenen, ende dragen edel saet: ende comen met vruechde en brengen haere gaaven. Psalm 97.11 Het licht is den gerechtigen gesaeyt, ende de vrolyckheyt den oprechten herten. Matth. 5: 3.4.6. Salich syn de aerme van Geeste, want haer is het Coninckrycke der hemelen. Salich syn de truerige, want sy sullen getroost werden Salich syn die hongeren ende dorsten naer de Gerechtigheyt want sy sullen versadicht werden. Item Versa Pagina, Proverb. 15.15 Een vrolyck herte is een gedurich bancquet Jesajae 55.2 Hooret my doch toe, ende etet het goede, soo sal uwe siele in wellust vet werden. Jesajae 58.11 De Heere sal u doorgaens leyden, ende uwe siele versadigen inder dorheyt, ende uwe beenderen stercken, ende sult syn als eenen gewaterden hoff, ende als een springende fonteyne dier het nimmermeer aen water en feylt. Jesajae 12. 1.2.3. Te dier tyt sult gy seggen: Ick dancke U Heere dat ghy toornich op my geweest syt, ende uwen toorne hem gewendet heeft, ende troostet my, Siet Godt is myn heyl ende ick ben Zeker, ende en vreese my niet: want Godt de Heere is myne stercte ende mynen psalm, ende is myn heyl geworden, Gy sult met vruechden water scheppen uut de fonteyne der salicheyt. Psalm 36.9.10 Sy sullen gelaeft werden van de vetticheyt uwes huys ende ghy sult se drencken uut de beken uwer wellusten want by u is de fonteyne des levens: in dyn licht sullen wy het licht aenschauwen.


115r Psalm 34.20 De Vrome heeft vele quade aenstooten, doch de Heere verlost hem uut allen dien. 2. Tim. 2.5. Ist dat yemant campt, die en werdt niet gecroont ten sye dat hy recht gecampt hebbe 2. Tim. 4.7. Ick hebbe den goeden camp gecampt. ick hebbe den loop voleyndet: ick hebbe het geloove behouden, voort soo is my de Croone der Rechtveerdicheyt wechgeleyt, welke my de Heere de rechtveerde Richter geven sal in dien dage, ende niet alleen my, maer oock allen die syne verschyninge lief gehadt hebben. Apocal. 2:7.17 Den genen die overwint sal ick te eten geven van den Boom des levens die midden in den Paradyse Godes is. 17. Hem die overwint sal ick geven te eten van dat verborgen manna, ende sal hem geven eenen witten kuersteen, ende op den kuersteen eenen nieuwen name geschreven, welcken niemant en kent, dan die hem ontfanght. Versa paginâ. Psalm 52.10. Maer ick sal wesen als eenen groenen Olyfboom in den huyse des Heeren: ick betrouwe op de goetgunsticheyt [-des Heeren] Godes eeuwelyck ende gestadelyck. Psalm 92.13.14.15. De Gerechtige sal bloeyen als eenen PALMBOOM hy sal opschieten als eenen Cederboom op den Liban. wesende geplantet in den huyse des Heeren Sy sullen in de voer vloeren van onser Godt opgroeyen, jae sullen noch in den witten ouderdom vruchten dragen, sy sullen wel gedyen ende groen wesen. Proverb. 3.18. De Wijsheyt is eenen Boom des Levens dengenen die haer aengrypt, ende gelucksalich is een yder die haer vast houdt.


115v 1619 Excerpta quaedam dicta praeclariora ex albo amicorum fratris mei Samuelis Radermacheri Dit adres slaat op folio 112 e.v.


116r [blanco]


116v [blanco]


117r

[71. Marcellus van Eversdyck, Nieuwjaarsgedicht voor Johannes Radermacher, 1601.] 1 Strenarum vice, Rademachre docte;

Paucos, illepidos, severiores, Mitto versiculos, inane munus Gratanter capias, quod est amici. 5 Non quales helicon, vel alta montis

10

15

Parnassi iuga nutrivere quondam. Dignos spurcitia improbis idolis, Mendax Graecia quae colebat olim. Immundi Sathanae irretita fraude. Cultores similes sui, prophanos, Mendaces; Genii Gulae, atque ventris Reddens mancipia, omnibusque fumos Vendens ne capiant futura secli Aeterni bona; sed beatitatem Totam constituant in hacce vita: Caecatos, rapiat sub ima tetri ut Inferni loca; rideatque semper Plenos tristitia, igneisque poenis. At quales Patribus dedisse primis

20

25

Hebraei referunt canentem Adamum; Doctum colloquio dei, Angelorum Lapsu, notitiaque mysticorum, Eheu, per proprias originalis Labes criminis, et privationem Primae iustitiae, deique visus, Quam sit grande nefas, et expiandum Flagro multiplici, dei favorem Non quaesisse iugem, vel expulisse: Luget posteritas quod omnis usque.


117v 1 Auxerunt alii pii sequaces,

5

In quos insiliit dei tremendi Maiestas, bonitas, timorque purus, Vates efficiens, probos, pudicos, Sacros, veridicos, deique amicos. Qualis legifer extitit Moyses, Et Regis titulo David decorus, Et longo ordine nobiles Prophetae. Quorum vigilias sacro labore

10

15

Consummavit Iësus ipse, dictis Hymnis, versiculis, metrisque, quando Caenâ Gethsemanim recessit actâ: Nec non in medio doloris aestu, Atque hymnis obiens necem volutis, Consecravit opus, Patrique gratum Curavit fiëri omne, quidquid esset Scriptum tempore quolibet, Poëta A quocunque pie, deique zelo. Quales muneribus beäre multis,

20

25

Et post funera clariore fama, In terris honorare novit: atque Assumptos locat inter Angelorum Sanctorum agmina caelicosque cives, In caelestibus atriis receptos Plenos laetitiâ, suavitate, Plenos laudibus, atque amore sancto: Non tantum ore, sed omnibus medullis, Cantantes modulos deo sonoros, Idque in perpetui momenta secli.


118r 1 Faelices ter, et amplius profecto

Qui sic conciliant dei favorem, hymnis, carminibus, potente versu. Ô si me annumeret supremus istis 5

Iudex Vatibus, et piis Poëtis, Quali sidera transmeäbo cursu? Et sistar domino, caputque lauro Ornatus, fidibus canam suäve, Et sublime melos, in omne tempus.

10 Ô des optime dona tanta Iësu.

15 januarii 1601. M.E.


118v [blanco]


119r [blanco]


119v Carmen c.v. clarissimi viri Marcelli ab Eversdyck, de Christianae Poësis excellentia, mihi pro strena donatum mense ianuario anni M.DCI.


120r

[72. Johan Radermacher Jr, Prozatekst, lof van de arbeid.] Quotusquisque Philosophorum arguta sua ratione ad liberalium artium studia iuventutem vehementius hortatur Apollonio Tyanaeo apud Philostratum de formicis cicadisque fabula: Ea enim nullis argumentis ad honestum laborem magis allici potest, quam exemplo formicarum, de quibus Horatius Satyra 1a libri primi sermonum sic scribit: Parvula (nam exemplo est) magni formica laboris Ore trahit, quodcunque potest, atque addit acervo Quem struit, haud ignara, ac non incauta futuri Quae simul inversum contristat Aquarius annum Non usquam prorepit, et illis utitur antè Quaesitis patiens Vanaf Parvula... in ander lettertype - Nec hoc mirum, quoniam hae olim homines, agrique cultores fuerunt, nunc verò in formicas mutatae, nihil nisi ipsam hominis formam amiserunt. Nam quosdam mores observant, veterem naturam retinent, certam Reipublicae rationem habent, nempe simulacra demarchiae id est popularis status, quemadmodum apes monarchiae. Nam illae per magistratus hae per regem rem administrant. Praeterea etiam proficiscuntur rus, arbores conscendunt frumenta colligunt antrisque recondunt, idque non sine magna prudentia, nam semina condunt arrosa, ne exeant fruges, imbreque madefacta proferunt et siccant, operantur et noctu plena Luna. Et quoniam ex diversis fructus convehunt altera alterius ignara certi dies nundinis dantur ad mutuam cognitionem, tunc diligens cum obviis concursatio et quaedam collocutio et percunctatio. Hae igitur ingruentis hiemis memores, tam diligenter laborant, ut earum itinere silices atteri semitasque fieri videamus, ne cui dubium sit, qualibet in re quid possit diligentia. Ad has igitur tanquam vitae magistras Rex Salomon pigrum ire, earumque mores contemplari iubet, ut sapientior fiat, quoniam eae quamvis nec principem nec ducem habeant, aestate tamen sibi grana componant, quibus hiberno tempore vescantur. At inertes cicadae omnino contrariam naturam ostendunt, quas Socrates apud Platonem ex hominibus natas esse dicit, nam adeo cantus voluptate moventur, ut canentes nec cibi nec potus curam habeant, ut hodie videmus eas tempore messis canere, hiemis verò egestate tabescere. Harum stulti imitatores sunt, qui iuvenes ignavia tempus suum ineptè consumunt, nullos in iuventa labores subire volentes ut ad eruditionem provehantur. Sapientes verò laudantur, qui formicas imitati ad doctrinam honesto quodam labore contendunt, ex qua magnam utilitatem in senectute arripiant, sibi ob oculos proponentes, ignaviae comitem esse paupertatem, ut voluptatis, dolorem, segnesque non modò ab hominibus, verum etiam a deo odio haberi, qui semper eos iuvat et aspicit, qui diligenter labori sedulo se dedunt. Hinc optimo demetrius [sic] dixit, nullum esse infoeliciorem eo, cui nihil unquam adversi evenit. Ut et Seneca in libro de providentia divina meminit. Hinc est quod Saturnius olim foliis stillantia mella decusserit, ignem removerit, et passim rivis currentia vina represserit, non torpere gravi passus sua regna veterno. Et Lycurgus iuvenes non in forum, sed in campos duci iussit, ut operentur, vel domi in bonis artibus se execerceant, ne iuvenilem aetatem in voluptatibus ac ocio more cicadarum, sed in honestis operibus bonisque artibus more formicarum degerent. Certè occupationes nomine horribiles esse videntur, sed Reipublicae bonos mores in felici statu retinent, contrà, desidia nomine blanda, multis vitiis periculisque eam polluit. Exemplo sit Roma, cuius magnum Imperium cura ac diligencia ad amplexionem omnium viventum excitavit, parvum verò otium perdidit. Hinc Appius Claudius saepè dicere solebat, negotium Populo Romano melius committi quam otium.


Joannes Rotaev*aerus*


120v

[73. Johan Radermacher sr, Epigram, lof van de arbeid.] Epigramma de formicis. Crede mihi nulla citius ratione moveri

Ad doctas artes culta iuventa potest: Quam formicarum studio, duroque labore,

De quibus egregiè Flacce poëta notas. 5 Nam formica rapax hiemis non immemor atrae

Convehit ore suo quaeque calore potest: Nec satis: adductam praedam superaddit acervo,

Quem struit, ingenti, bestia gnara sui. Sed quis miretur, vel cui stupor occupet artus 10

Ob tot bestiolae provida facta ferae? Agri hae cultores, hominesque fuêre sagaces

At nunc formicas reddidit ira Jovis. Nam quosdam ritus has observare videmus,

vivendi certos et retinere modos. 15 Ad campos etiam contendunt agmine longo

Et patulae fagi scandere summa student. Undique convectant fruges, antrisque recondunt,

Neve renascantur dulcia grana, secant. Et sudant noctu, cum lucent sydera coelo, 20

Et cum nocturnos Luna gubernat equos Ad quas rex Salomon vivendi quippe magistras

Argutis verbis iussit adire pigrum. Utile formicis exemplum ut captet ab ipsis

Tempore quo poterit cautior esse brevi. 25 Hae siquidem quamvis opus haud rogantur ad ullum,

Nec ducis imperium, quod vereantur, habent: Attamen insudant, durisque laboribus instant,

Ac epulas teneras quaslibet ore legunt. Nec tolerare graves piget has aestate labores, 30

et longas toties ire, redire vias. Ergò age, surge piger, somno quid tempora perdis,

tempora quae nullis sunt reparanda bonis. [-Desidiam vitare, operamque impendere rebus

Scilicet haec praesens, fabula ritè docet.] Joa. Raderm. Disce bonas artes [-animo] igitur primaeva Iuventus. Utilis humanis rebus ut esse queas. Deze laatste twee regels staan ernaast geschreven - in een andere (?) hand - en dienen vermoedelijk als vervanging van de doorgehaalde vss. 33-34


121r

[74. Baptista Mantuanus, Somnium Romanum, de verzen 137-162.] MANTUANUS in Somnio Romano. Mantuanus is bijnaam van Baptista Spagnuolo, Mantua 1447-1516. Fata Dei consulta voco, non aetheris astra; Quae quamvis aliquas habeant in corpore vires, Cuncta tamen Dominum, Moderatoremque sequuntur, 5 Et nihil attentant, si non vidêre Tonantem Assentiri Lees: assentire. operi, nutuque favere secundo. Non secus ac validis harpe comprensa lacertis Non aliò torquet, nisi quò manus egerit, ictum. Tanta hominum generi impietas, tam noxia mens est 10 Ut coelo dent iura Dei, quasi cymba per undas Sponte sua scopulos fugiat sine lege magistri, Et quasi per campum volvat se biga patentem Automedonteae gradiens sine verbere dextrae.

Praesidet ut summa vigilans in puppe magister 15 Ostenditque viam prorae: Sic solus ab altâ Sede Deus tantae cursus et pondera molis Temperat: ex primae motu vertiginis horae: Ex horis nox atque dies; ex nocte dieque Lunigenae surgunt menses; ex mensibus anni; 20 Lustra et Olympiades nemoris de nomine dictae: Et quae centuplici volvuntur saecula cursu: Chiliadesque cadunt: quarum iam quinta recessit, Sexta citis vectata rotis per inane iugales Ad medium iam cogit iter, mundique senectam 25 Ducit, et alterius vitae praenunciat ortum. Hinc hominum Deus aetates, hinc tempora rerum Hinc spatia, hinc vitas animantum et fata gubernat.


121v Ex mantuano DEI PROVIDENTIA


122r

[75. Excerpten uit het Album amicorum van Johannes Regius.] Sententiae quaedam excerptae ex albo amicorum Domini Joannis Regii. Quod Lex imperat: Fides impetrat. Esaiae Sadéelis. Vince mundum cum suis amoribus, erroribus et terroribus. Jacobi Regiipatris V.M. Caput tenebris exerentes litteras Quas longa curis expoliverat dies transcriptie aan de hand van fol.87r waar hetzelfde gedicht staat. Repente dirus Martis, et sophistices Abegit aestus non reversuras statim. Morbi ingruentis est medela segnior, Quam morbus. aevo crescit occulto nemus: Puncto, sequacis ignis afflatu perit. Vigore lento nostra crescunt corpora, Statim labascunt. tarda virtutum augmina Cito opprimuntur, non reviviscunt cito.

JOSEPHI SCALIGERI.

Quis sit Afflictionum nostrarum usus. In ipsis afflictionibus gloriari nos decet: quoniam videlicet didicimus illas fortuitò non evenire, sed ab eo immitti. qui nos sibi reconciliatos, partim suis flagellis benevolè castigat, partim conformes facit imagini filii sui. et paulatim nos hac ratione docet peccatum odisse, mundum aspernari, Patrem caelestem invocare nos ipsos agnoscere, nos ipsos magis ac magis confirmare, ut vita Jesu Christi in nostro corpore, et mortali nostra carne manifesta fiat, et ut ostendatur quae sit Spiritus Sancti in fragilibus vasis istis virtus, et efficatia ad gloriam Dei sempiternam. Orandi studium ne desere, fungere iusso officio, dabit haec magnos tibi regula fructus. Contra omnes hostes, contra omnia vulnera cordis, Una est spes miseris, una medela, preces. canite, vigilate, et orate. EMANUELIS DEMETRII. Sum tuus, et meus es, non sum tuus, aut meus ipse es. Sed Deus est noster, cuius uterque sumus. Augustinus. Qui vult semper cum Deo esse, debet frequenter orare et legere. Nam cum oramus, nos cum Deo loquimur, cum verò legimus, Deus nobiscum loquitur. Conradus Deckher Rector Scholae Oppenheymensis Quid te conquereris non re, sed nomine Regem? Regia res certè est regna tenere sui. Haec tibi non duro belli sudore paranda, Quaerenda à sola sed Pietate tibi est. In te nulla boni fallacis opinio regnet Lancinet hinc mentem nulla cupido mali, Sed recti cura et ratio te auriga gubernet Neve Deo dubites credere regna tui. Haec tibi contingant, poteris contemnere Reges Regibus est maior qui suus esse potest. Nam reget ille alios, qui se compescuit ante QUIQUE DEO PARET, IMPERAT ILLE SIBI.


Jani Dousae filii. Heureux le corps qui pour l'ame labeure Heureuse l'ame qui en tel corps demeure.

Joannis Polyandri.


122v Augustinus Sermo 153, Minge P.L., 38, 831. Qui de seipso praesumit: ante prosternitur quam pugnet, Exemplo Goliathus. Origines Mala consuetudo, malitinae pabulum. D. Francisci Gomari. Christus via, veritas et vita. Christianus viator in veritate Ad vitam contendens. Nos ergo Qui administri Christi, Christianorumque Studemus esse, qua fide et diligentia In Christo opus est incedere, et Viam praeire veritatis fratribus Nobiscum ad vitam contendentibus! Tu verò, mi Regi, in his esto.

D. Francisci Junii.

Mors tua Christe mihi vita est, victoria, regnum. Labe mea morior, sanguine vivo tuo Julii Beymae. Quaelibet regio habet suas virtutes et sua vitia: Peregrinemur igitur ut apes, non ut araneae. D. Everhardi Bronchorst. Tertullianus De Patientia, Hfst. XV, par. 1. Satis idoneus patientiae sequester Deus: si iniuriam penes eum deposuerunt ultor est; si damnum, restitutor est; si dolorem medicus est; si mortem resuscitator est. Jacobi Lectii. Fer difficilia, ut facilia levius feras Pauli Melissi. Si beati sunt qui in Domino moriuntur, Erunt certè beati qui in Domino vivunt, Si ad mortem usque in eo perseverârint. Quanto verò beatius est praesente bono frui, quam futurum licet spe minima fallaci Expectare: tanto mors ista est illi vitae Anteponenda. Cuius est igitur amentiae id timere in quo demum sita est eius quam exoptas beatitatis fruitio.

Theodorus Beza manu quidem vacillante sed corde per Dei gratiam intrepido in patriam contendens, anno huius vitae 77. uno excepto mense expleto, Genevae scripsi egregio iuveni Joanni Regio, die Maii 25. anno ultimi temporis 1596.

Sui cuique mores fingunt fortunam Nepos, Atticus, Hfst. XI. Julii Pacii.


123r Fide et Arte ειδοτως και ευ συνειδατως Abel Bedeus Gallicanae Ecclesiae minister D. Joan. Regio amico coniunctissimo Heydelbergae 24 Martii 1596 Scripserat esse sui monumentum et pignus amoris. Ut unguentum et suffitus laetificat animum Ita dulcedo amici sui quemque, magis quam consilium proprium. Proverb. 27. Stephani Belocei Πλουτος αριστος η των επιθυμιων πενια. Joannis Huernii. Geme in area, ut gaudeas in horreo. Augustinus. Sermo 15, cap.6, par.6; Minge P.L. 38, 119. Caroli Perrotti. Omnis dies, omnis hora ostendit quam nihil simus. Seneca Epist. 101, par.1. Antonii Faii. Non videri, sed esse. Point ne te chaille estre bon d'apparence Mais bien de l'estre apreuve et par effect. Contre un faux bruict que le vulgaire faict Il n'est rempar tel que la conscience. ελευθερια, αγαθη συνειδησις Periander, Stobaeus, III, 24, 12. Symonis Goulardi p. Sophocl. Fragment 77 R. ’Ενταυθα, μεντοι παντα τ' ανθρωπων νοσει, κακοις οταν θελωσιν ιασθαι κακα. Gasparis Peuceri. Sola temporis avaritia honesta. Joannis Jappei. Nodos virtute resolve. Joannis vande Beke Ego optimum et emendatissimum existimo, qui caeteris ita ignoscit tanquam ipse cotidie peccet: ita peccatis abstinet, tanquam nemini ignoscat Arnoldi Verbequii. In silentio et spe fortitudo nostra Joannis Kuechlinii. αϕοβια μεγιστη, ϕοβηισθαι τον θεον, και τους νομους. Synisius, Epist. II. O foelix hominum genus Si vestros animos amor


Quo coelum regitur, regat. Quamvis verus amor chartis depingier istis Nescit, et in solo pectoris antro habitat: Saepe tamen calamo praeberi symbola viva Illius internae constat amicitiae. Accipias igitur victuri semper amoris O Regi, haec propria symbola scripta manu. Abrah. Aurelii


123v Plautus Trinummus, 311. Qui animum vincunt, quam quos animus, semper probiores cluent. Enochi Pottaei. Bernardus MIRA NOVITAS, sed eius qui omnia nova facit: IUGUM TOLLENS invenit requiem RELINQUENS OMNIA centuplum habet. Balthazaris Claus. ουδεις ελευθερος, εαυτου μη κρατων Soli fide Deo, soli constanter adhaere A solo cunctis eripiêre malis. Guilielmi Zudlaraei. Bernardus Janua salutis aperitur nobis, dum hodie Evangelium auribus percipimus, sicuti illis fenestris, dum Sathanae patuerunt, mors admissa fuit. πολυτελεστατον αναλωμα χρονος. Joannis Bogermanni frisii Mors tua, Mors Christi, Fraus mundi, Gloria coeli Et dolor inferni, sunt metidanda tibi. Joannis Terundi. Qu

an os

H

di guis

san

tr rus

mi

mul isti

Chr

pa cedine

dul

vit la

Id est Quos anguis dirus tristi mulcedine pavit. Hos sanguis mirus Christi dulcedine lavit. Benjamini Massini. Viae Domini difficiles carni et sanguini, sed rectae in se semper et iusti ambulabunt in eis. Joannis Calvius. Bis vivit, benè qui vivit. Nam praemia vitae Praesentis Pietas atque sequentis habet. Theodori Meyer planè. sanè, pede plano si pede sano: I planâ, sanâ si cupis ire viâ. Joannis Marquini Seneca de Providentia Caput II, 6, r. 37 en 38 en Caput I, 6. Paternum habet Deus adversus bonos viros animum. et illos fortius amat, et laboribus doloribus et damnis exagitat, ut verum collegant robur. Itaque cum videris bonos viros laborare, sudare, per arduum conscendere, malos autem lascivire et voluptatibus fluere, cogita Deum filiorum modestia delectari. Vernularum permittere licentiam, illos disciplina tristiore contineri, horum ali audaciam. Jacobi Bruno.


Si fortuna iuvat, caveto tolli, Vgl Diels, II, p. 523, Periander 8. Si fortuna tonat, caveto mergi Eliae Thalwencelii Silesii. *Deu*s sphaera est, cuius centrum est ubique, peripheria nusquam. Symeónis Ruytingh. *Stul*tus qui post illa non abiit, quae amata inquinant, possessa onerant, amissa cruciant. Assueri Regemorteri.


124r

[76. Geoffroi de Vinsauf, Poetria Nova, de verzen 1079-1096.] In coperculo pergamendo libri cuiusdam hos versus reperi. Nequa feras igitur peregrina vel abdica Lees: abdita. verba. Quid possis ex hoc ostendis, iusque loquendi Non attendis; ab hac macula se subtrahat error Oris, et obscuris oppone repagula verbis. Utere consilio: licet omnia noveris unus, Maior in hoc aliis, in verbis sis tamen unus Ex aliis. nec sis elati, sed socialis Eloquii; veterum clamat doctrina: loquaris Ut plures, sapias ut pauci. Nec tamen ex hoc Vilescis, sermone potes simul esse facetus Et facilis. Proprias ergo ne respice vires, Immo suas, cum quo loqueris; da pondera verbis Aequa suis humeris, nec pro re verba loquaris. Cum doceas artes, sit sermo domesticus artis; Quaelibet ars gaudet propriis, si sint sua verba Limitibus contenta suis; cum veneris extra In commune forum, placeat communibus uti. In re communi communis, in appropriatis

Caetera desunt

Boven een duer in Steffen Wolfs huis Wat lyet daeraen wat du bis of wer dich wan Aen die goetdaetten kent men den edelman.


124v [blanco]


125r

[77. Johannes Radermacher, Kroniek van zijn familie.] sponsalia [-nuptiae] parentum 4 Januarii 1532., nuptiae 23 die eiusdem. Gerlacus nascitur ultimo die Novembris 1532 circa horam 11 post meridiem. Mater nata est Ao 1510 in feria Simonis et Judae 28 Octobris. Ego 14 die martii 1538 circa 12 horam post meridiem. Machtala 10 Junii 1540 8 hora ante meridiem. Maria 24 Julii 1542 inter 6 et 7 ante meridiem. Catharina 23 Octobris 1543 hora 9 post meridiem. Odilia primo novembris 1546 hora 10½ post meridiem. 12 Augi 1546 inter 3 et 4 post mer. natus est Godefridus Odiliae filius. 2 Septembris 1548 baptisatur Maria filia praetoris. Januarius haudmaent. Februarius Spurkel. Junius braemaent. Julius Hewmaent. Sept. evenmaent. Oct. *remiesmaent*. Nonember Lees: November. allerhilghen maent. Dec. Andriesmaent. 15 July 1529 wirde mynen vader salicher meester van syne ambacht ghemact. 20 Junii 1541 inter 4 et 5 is myner moder altfader Sanders vanden Wyer us Lees: aus?diser welt ghescheiden. o

1 febri 1546 obiit hora 9 ante meridiem susceptor meus Joannes vander Haghen 26 Novembris 1548 obiit susceptor meus Hermannus vanden Weyer. In Augusto 1566 wirde te Aken een niewe dachcappe op Granis torn ghemact. 30 Januarii die Martis 1554 obiit bone memorie pater meus hora 10 ante meridiem; sepultus in vigilia purificationis. expensae familiares ad IIML aureos aquenses. Anno praesenti 1566. mense Augusto sunt in vivis filii Renerii Ratlot Joannes. Maria. Henricus. Alexander. Renerus. Item filii Joannis Ratlot. Godefridus. Maria. Joannes. Elizabet et Alexander.


125v Anni 1568 die Maii 6.o hora ... ante an post meridiem, obiit patruus meus Gerlacus Radermacher annos iam natus plus quam 70, in aedibus Simonis van Thienen Generi sui Mechtildae filiae suae mariti. [Dwars:] Chronike van geboorten, Howliken ende Lyken binnen Achen endeLimborch.


126r

[78. Anoniem, Epigram op het devies van Charles, Kardinaal van Lotharingen, ‘Te Stante Virebo’.] In Caro. Loth: Card: Symbolum TE STANTE VIREBO Links boven op deze pagina een tekening van een soort pyramide begroeid met klimop en in de top een maantje

Pyramidis donec regalis machina staret

Dicebas hederam posse virere tuam Nimirum ridens dixisti Carole verum 5

Namque hederam superas ambitione tuam Dicebas fateor Regi te stante virebo

Sed tibi non tantum cura virere fuit Quippe tua fueras hedera distortior, utque

flexibilis tibi mens, sic tibi lingua duplex 10 Cardine nam tua lis non vertebatur in isto

Nec fuit hic [-scopus] voti propositique scopus At te maiorum stimulavit dira cupido

Dum petis aucupiis ulteriora tuis Parva rapina equidem vastos non implet hiatus 15

Nec quae praeda cani, convenit illa lupo Tu primum ut Regi ceu firmo haerescere muro

Coepisti; augusti corporis umbra levis Ipse tuis hederis mox ambitiosior, altè

Prosiliens omni brachia parte seris 20 Et tibi versuta nectenti fraude corymbos

Serpere paulatim longius ardor erat Scilicet, ut, tua cum, successu temporis esset

Viribus et foliis arbor adaucta satis Crescenti posses tenebras inducere Lunae 25

Implendumque orbem perdere fronde tua Pyramidisque [-sua] suo spectandam pondere molem

Obruere, atque hederas exeruisse tuas Hoc verum nimis esse statim post funera Regis

Cladibus experta est gallia tota suis 30 Sed tua cum fuerit tantorum causa malorum

Ambitio et sceptri Carole pravus amor Dixisti merito Regi te stante virebo

Cuius post casum regna superba petis ανακεϕαλαιωσις 35 Ambitiosus et obliquus cum Carole semper

Extiteris, hederam convenienter habes


126v

[79. Anoniem, Gedicht over de strijd tussen de bakker en de schilder; gedicht op I. Calinnus.] 1 Contendunt specimen pistor pictorque uter edat

Pulchrius, hic fuco doctior, ille foco Hic fecisse deum se iactat, rettulit ille

Corpus ego verum tu simulachra facis 5 Pictor ait, multos meus integer astat in annos

Saepe una innumeros devorat hora tuos Et tibi vix toto deus tuus pingitur anno

Pistor ait decies mille dat hora mihi Dentibus assidue teritur deus hic tuus inquit 10

Arrodunt vermes rettulit ille tuum. PARCite ait Mystes iudex contendere frustra

Nil sine me poterit vester uterque deus Et quia utrunque sacrum reddo, mihi servit uterque

Hic mihi mendicat, manditur ille mihi

In. I. Calinnum Odimus angue magis, Qui te despiciunt, O utiniam bene sit, Qui te concelebrant, foedera nulla volo, Quo tibi displiceam, Nam pia relligio, te propter regnat, Ille igitur miser est, qui te devitat,

qui te Calinne sequuntur sic bene semper agant tibi qui convicia dicunt ut male dispereant mihi sunt communia tecum foedera multa volo per te nunc occidit omnis vana superstitio qui vult tibi foedere iungi consulit ille sibi

[Dwars, rechtsonder:] Epigramma Te Stante Virebo


127r

[80. Karel Utenhove, Gedicht op de verheffing van Robert Dudley tot Graaf van Leicester met Franse vertaling, november 1564.] Ad Illustrissimum virum D Rob: Dudleium Comitem Leicestriae designatum ξ στιχον Cur titulo Comitis te Regia virgo beavit; 5

Te Comitem vitae poscit habere suae. Si titulum Comitis titulus ducis Amplior ornet

Iamque comes vitae, dux fuerisque viae. Duxque viae factus, vitae comes, i licet Lees: ilicet, illam

Ducere quaque voles quaque volet poteris.

Le Mesme en francoys

15

20

25

30

Pourquoy est ce, dy moy, que la Vierge Royale S'est monstree envers toy si courtoyse et loyale Celle qui de son temps est la perle et la fleur. celle a qui apartient le premier Ranc d' honneur) que de t'avoir donne ce beau tiltre de Comte? c'est que faisant de toy plue que d'un autre conte De toy de qui jadis en son adversite A eu tant de secours) en sa prosperite Ores a bien bon droit ha desir et envie que luy soye compaignon et d'honneur et de vie. Car de (Comes) le nom vaut autant en francoye Comte que compagnon, felowe, qu' earle, en angloye. Si le tiltre de duc lequel beaucoup plue monte, venoit a decorer encor celuy de Comte, Estant Ja compaignon, Conducteur du chemin Ensemble te feroit, (o quel bonheur) affin qu'ayant gaigne ces deue pointz, d'estre comte, d'estre duc quant et quant, puisses faire ton conte qu'un jour la meneras qu'ell' taccompagnera par tout ou tu vouldrae, partout ou luy plaira. ἔξου γαρ θεου ὀυθέν-ὁ-βίος ὁυθεν[sic] - ο[sic]-(θεσπεσίοιο)- βιος πελε νοσφι θεοῖο

Charles Utehove


127v 1564 mense Novembri Caroli Utenhovii in Robertum dudleium a Regina Angliæ Comitem Lecestriæ designatum


128r

[81. Anoniem,Lofdicht op niets (nieuwjaarsgedicht).] NIHIL. Pro xenio. Kal. Januar. Ad Aulum. Vis tibi Januariis donem de more Kalendis 5

Munus; habe mirumque insolitumque: NIHIL. Ringeris an rides? sed ride si sapis, Aule:

Nostra nec invitâ suscipe dona manu. Nam NIHIL hoc isto laudandum in Carmine cernes

Magnoperè; et certum est: NIL avida aure bibes. 10 Scilicet egregium munus, NIHIL, inquis, habebo?

Quaeso manè: magnum hic dixeris esse NIHIL. Caussam vis? Dicam: NIHIL est Fundisque Domoque

Gratius, et Censu divite, pingui et Agro. Carum auro contra NIHIL est, praestantius immò 15

Est NIHIL; et NIHIL est quod mage quisque petat. Sed si fortè lucrum spernis, Mentisque potenteis

Quaeris opes; habeas has tibi: SCIRE NIHIL. Quam NIHIL exoptant quibus est Constantia cordi!

Quàmque NIHIL metuunt, mutat eosque NIHIL! 20 Felices quorum famam NIHIL auget iniquam:

Felices et qui commeruêre NIHIL. Ecce, Nihil quam sit praestans: Lusorque Neposque

Post cuncta effusa, hoc servat uterque tamen. Quid retinet iuvenis malè cùm decoxerit omnem 25

Rem patriam luxuque ingluvieque? NIHIL. Mors cùm cuncta domet; NIHIL IMMORTALE RELICTUM EST:

Quin vel in [-hoc] hoc Mortem perdomat Orbe NIHIL. Peccas tute NIHIL? quis te neget esse beatum?

Laedis tuque NIHIL? quis neget esse pium? 30 Si NIHIL EST; iubeo securum à furibus esse

Quòque voles tutum carpe viator iter. Si NIHIL EST, RAPIAS-VE NIHIL; securus ab omni es

Iudice, Iure, Foro, Carcere, Supplicio. Si capiti Bromius gravis est, BIBITO NIHIL, Aule: 35

Si gravis est stomachus, tunc iuvat ESSE NIHIL. Summa: NIHIL potuit facere aut servare beatum,

Qui NIHIL ipse sibi praestitit, aut aliis.


128v [blanco]


129r [blanco]


129v fol.128v en 129r zijn blanco Nihili encomion


130r

[82. Paulus de Meester, Epithalamium ter ere van het huwelijk van Daniel de Meester en Sara Radermacher, 12 maart 1606.] Pietate, Virtute, Doctrináque spectatiss.mo iuveni, M.DANIELI DEMETRIO, Verbi divini apud Lindanos Ministro; REVERENDI ET CLARISS.mi VIRI D.ANDREAE DEMETRII, Pastoris in Ecclesiâ Durdrechtanâ fidelissimi, Filio; cum primis nuptiis duceret Lectissimam et castissimam Virginem SARAM ROTARIAM, Amplissimi et Magnifici nec non doctrinâ ac morum gravitate praestantiss.mi viri, D. IOANNIS ROTARII, Mercatoris apud Middelburgos, et in eadem ecclesiâ Senioris vigilantissimi, Filiam Quadriiugo procede hilaris sol auree curru,

Et roseum profer nunc pater alme diem. 15 Parce poli rector tristes inducere nubes,

Parce procellosis iam quòque flare Notis. Quaeso fave nobis hominum rerumque repertor,

Ut festi series laetior huius eat. Christe fave, comitemque piis te coetibus adde, 20

Dum tua cum voto templa maritus init, Seque tuis supplex cum virgine destinat aris,

Illius ut magno coepta favore iuves. Quisquis ades faveas, animo linguaque precare

Fata maritali dexteriora iugo. 25 Iungitur ecce thoro DANIELI SARA iugali:

Hic tali Sponsâ dignus, et illa viro. Quid tibi mentis erit? quae nunc te flamma peruret?

Tantam quis referet laetitiam Daniel?


130v 1 Uxorem es nactus toties ex corde petitam,

Quae tibi non unâ in parte placere studet. Quid tibi mentis erit? quae nunc te flamma peruret?

Letitiam dicet quis quoque SARA tuam? 5 Nacta virum es voto toties ardente petitum,

Qui tibi non uno nomine carus erit. In vestrum thalamum placidis pax involet alis,

Adiiciant Charites vincula triplicia, Ut sic adstringant geminorum pectus amantum, 10

Tres illas veluti copulat acer amor. At chorus aethereus, sancti tutela pudoris,

Et Pacis custos excubet ante thorum, Pax nectar, Pax ambrosia est, Pax una triumphos

Exsuperat [-co] cunctos, nec sine Pace bonum est

Paullus A.F. Demetrius Francofurtensis. [Dwars:] Epithalium ad nuptias Danielis de Meestere die 12 martii 1606 celebratas


131r [Dwars:] - 1618 Epitaphien van Emanuel van Meteren ende Jacob Cool. begraven in de Kerke t

van S . Denys in fanchurch straete tot London. by my aldaer uutgetrocken.


131v

[83. Grafschriften voor Emanuel van Meteren en Jacob Cool.] D.O.M.S. EMANUELI DE METEREN MERCATORI ANTVERPIENSI Atque inter ordinis eiusdem Belgas Londini quondam COS. DES. VIRO PIO, VIRO DOCTO Qui rerum in Belgio gest. Historiam opus luculentum et fide plenum Posteris reliquit Esther de Corput coniux coniugi Liberique IX. parenti optimo PP. obiit die VIII. Aprilis, anni M.DCXII. cum vixisset ann. LXXVI. mens. III ANIMAE SUPER AETHERA VIVUNT

IACOBO COLIO G.F. BELGAE Regis Henrici VIII munere Angl.indigenae Mercatori probo Q. obiit anno Christi M.DXCI suo LXXIIX et Elisab.Orteliae, q.ob. anno Christi M.DXCIIII. connubio nuper, nunc tumulo iuncti JAC. COLIUS parentibus pientiss. M.H.F.C. CHRISTO Duce et ossa resurgent


132r

[84. Johan Radermacher, Grafschrift voor tweeling Arnold en Christiaan Anselmo.] ARNOLDI ET CHRISTIANI HONORATORUM ANTONII ANCELMI ET JOHANNAE HOOFTMANNAE STADÂ IN HOLLANDIAM HÂC COMMIGRANTIUM GEMELLORUM EXUVIAS QUAS UNÀ VITAM HANC INGRESSI INDUERUNT ET UNÀ EANDEM CUM AETERNA COMMUTATIONE EXUERUNT HOC MONUMENTUM CONDIT

NATI SUNT STADAE CALENDAS IANUARIAS M.D.XCIII. DEFUNCTI EMBDAE XIV. XII.CALENDAS.AUGUSTAS. M.D.XCIV. INGRESSI PARITER TERRENAS LUMINIS ORAS EGRESSI PARITER VIVIMUS IN SUPERIS QUID FLUXO MISERI MORTALES FIDITIS AEVO SI HORA PENE UNA ET NASCIMUR ET MORIMUR?


132v Epitaphium Arnoldi et Christiani gemellorum Antonii Ancelmi et Johannae Hooftmannae defunctorum Embdae 14 et 12 Cal Augusti 1594.


133r

[85. Anoniem, Ave Joseph.] Jesus Maria Joseph peccator ad Joseph Monstra te esse patrem Sumat per te preces Qui pro nobis natus Tulit esse tuus

hic depictus sedet Joseph cum puero Jesu in gremio

Joseph ad peccatorem Monstre me esse patrem Sumit per me preces Qui pro vobis natus tulit esse meus

Gloria JESU filio, gloria Mariae matri, gloria JOSEPHO sponso, utrique amantissimo. Amen. SALUTATIO AD BEATISSIMUM JOSEPH AVE Joseph, plene gratia et spiritu sancto, Dominus tecum, benedictus tu inter homines, quia Jesus benedictus fructus ventris Mariae, etiam tuus filius habitus est, ora pro nobis o Virgo, Pater Christi; et sponse Virginis, ut qui tibi in hac vita subditus esse voluit, meritis tuis nunc et in hora mortis, nobis propitius esse dignetur. Amen. Gloria sea dada a Jesus hijo, y a MARIA madre, y Virgen, y a Joseph esposo, Virgen, y padre, Amen Dios te salve Joseph, lleno de graçia, y de espiritu santo, el seor es contigo, bendito eres tu entre los Hombres; porque Jesus bendito fruto del vientre de la sacratissima Virgen Maria, tambien fue tenido portu hijo. Ruega per nosotros Virgen, Padre del Cristo, y esposo de la Virgen, para que el que en esta vida quiso ser tu subdito per tus merecimientos oy, y en la huora de la morte, a todos nos sea propiçio. Amen El illustrissimo seor Don Bernardo de Sandoval y Royas Cardinal de la santa yglesia de Roma, del titulo de santa Anastasia, Arcopispo de Toledo primado de las Espaas etc concede en todo su Arcobispado ochenta dias de perdon por cada vez que se rezare esta oraçion. Una Ave Maria por la intençion de la persona que ha hecjo y da esta oraçion. Con licençia. En Madrid por Luys Sanchez. año 160*8*


133v [blanco]


134r

[86. Anoniem, Paskwil op het bewind in Brussel in 1563.] Pasquille Advertissement du Roy Salomon en ses Proverbes Prv: 29.a, 22b

Au Roy Le Roy maintient les pays par jugement dechasse le mocqueur, et la noise cessera et sappaisera la querelle et vitupere

Prv: 4.d.

A la Gouvernante La magnificence du Roy est en beaucoup de peuple mais quant le peuple fault cest la ruine du prince

Prv: 29.b Prv: 25.a

Prv: 19.b Prv: 6.b

Prv: 26.b

Prv: 14.d

Prv: 1,b

Le Prince qui entendt a la parolle mensongiere ses ministres sont meschants. Oste le meschant de devant le Roy et son siege sera affermi par Justice. Au Cardinal de Grandvelle Les delices ne convienent au fol, combien moings au serviteur de dominer sur les provinces Dieu hayt ces six choses, et la septiesme son ame a en abomination a scavoir les yeulx haultains, la faulse langue, les mains qui respandent le sang innocent, le coeur machinant mauvaises entreprinses, les pieds soy hastans pour courrir au mal le faulx tesmoing qui profere mensonges, et cellui qui met debat entre les freres. A labbe de Savernie Sy tu vois l homme qui cuyde estre sage, espere plustost du fol que de lui. Au President Viglius Le plaisir du Roy est au serviteur prudent mais son courroux sera contre cellui qui est confusible et infame Au Conseiller Hopperus Mon filz, si les pescheurs te veullent attrayre, ny va point ne chemine point en la voye avecque eux Retire ton pied de leurs sentiers car leurs pieds coeurent pres le mal et se hastent pour respandre sang.


.134v

Prv: 1., Prv: 9

Prv: 21,d Prv: 11,e

Prv: 22.d

Prv: 13,d

Aux noveaux Evesques Jusques a quant O filz aymerez vous la sottye Et les mocqueurs appeleront mocquerie Et les fols correction Je me riray de vostre perdition Je me mocqueray quant vostre frayeur surviendra, quant vostre paour comme la calamite adviendra Et vostre perdition comme la tempeste sera prochaine, quant sur vous viendra tourment et angoises A la ligue Cardinalisticque Il ny a sagesse ny prudence ny conseilt contre le seigneur Quelque confederation quil y ayt le malin ne sera point exempt Mais la semence du juste sera delivree. Au Duc Darschot Ne taccompagne pas avec lhomme ireux et ne va point avec lhomme furieux affin que tu napprennes ses conditions et que tu ne recommande ruine a ton ame Au Marquis de Renty Tu ne t entremesleras poinct avec cellui qui flatte de ses levres Qui converse avec les sages il deviendra sage Mais le compagnon des folz sera afflige.

A la Duchesse Douayriere darschot Prv: 24.c Prv: 1,dNe prens envie de suyvre les meschants car la fin ne sera pas bonne Ils maingeront du fruict de leurs voyes et seront saoulez de leurs conseilz

Prv: 2.c

Prv: 28.a

Au Conte Daremberghe Nentre point aux sentiers des meschants et ne marche point en la voye des malings Ains decline toy d icelle et passe oultre car ils maingent le pain de meschancete et boivent le vin de violence Au Seigneur de Berlaymont Celluy qui destourne en mauvaise voye, ceulx qui cheminent droict il tombera en sa propre fosse


.135r

Prv: 24.c

Au Seigneur de Hachicourt Cellui qui dict un meschant tu est juste Le peuple le mauldict et les gens lauront en detestation

Prv: 25.d

Au conseiller dAssoinleville Sy tu as faict follement quant tu as este esleve mets la main a la bouche

Prv: 20.a

Au Tresorier Schetz Cest gloire a lhomme de se deporter de noise mais le fol sentremesle

Prv: 26.d

Au secretaire vander Aa Par faulte de boix le feu sestainct ainsy sans rapporteur la noise sappaisera

Prv: 10.c

A la fin du menees du Cardinal Ce que le meschant craint lui aviendra

Aux Estatz de Brabant Prv: 11.d, Prv: 24.b Cellui qui prouve le bien acquiert faveur delivre ceux qui sont tire a la mort et ceulx qui declinent a loccision Sy tu y peulx donner empeschement

Prv: 31.a

Au Chancellier de brabant Oeuvre ta bouche et deffen la cause de lafflige et du povre

Prv: 31.a

Aux Pensionaires des Estats Oeuvre ta bouche pour le muet a la cause de tous les enfans de quelque part que ce soit

Prv: 3.a

Aux bon Crestiens Confie toy au Seigneur de tout ton coeur et icellui dressera tes sentiers

Prv: 28.a

Au Lecteur Les mauvais hommes nentendent poinct ce jugement mais ceux qui cerchent le Seigneur entendent toutes choses

Finis 1563.


135v Sentences de Salomon adressees a divers princes


136r

[87. Anoniem, Schimpdicht op de aanval van Frans van Anjou op Antwerpen in 1563.] Discours sur la folle entreprise des francois executee Le 17e jour de janvier anno 1583 -- sur La Ville d'Anvers faict en forme de Remonstrance O Francois de Valois qui dun tiltre autenticque 5 Te nommois protecteur de la gaule Belgicque, En qui on esperoit de veoir renaissants Tous les faicts vertueux de tes ayeuls puissants, Dont vient que lachement oubliant ce beau tiltre Tu tes cree le Chef pour sa ruine sistre ? 10 Dont vient que parjurant la foy et ton honneur Sur la ville dAnvers as traine tel malheur? Est ce la recompense et lamitie courtoise, Dont tavoit caresse ceste ville Anvernoise Quand si triomphament elle tavoit receu 15 Et pour son seigneur: sur tous Princes esteu? Quoy? tant de beaux enfants, tant de dames pudiques, Tant de braves Marschans, tant de riches boutiques, Tant dartisans subtilz soubs ta subiection, Nont ils peu satisfaire a ton Ambition? 20 Ha Prince infortune quelle fausse chimere Tha donne ce conseil? auroit este ta Mere, Ou bien quelque Fantosme, ou Cafard furieux? Quel quil soit, ce conseil vient dun coeur malheureux. Car un coeur genereulx ne cherche la ruine 25 De ses meilleurs amis par fraude Clandestine, Ains loyal en son coeur, marchant d un front haussé, Prend soin qua son honneur ne soit rien reproché. Mais voicy ce que cest, on tha mis en la teste Qua un si grand Seigneur, ce nest pas chose honneste 30 De se rendre subiect d un Conseil de bourgeois, Ny dEstats assemblez, plain de diverses voys. Car ie ne pense pas que ceste acte vilaine Tu as faict pour complaire a la fille d'Espaigne. Car delle tu ne peulx sans inceste jouir: 35 Mais on tha conseille de te faire obeyr. Or pour estre obey, cest chose resolue Qu ung prince doibt avoir la puissance absolue, Pour laquelle puissance avoir a ton desir, Une monstre traistresse ils ont voulu choisir. 40 Ainsi par un lundi lorsque ceulx de la ville Prennoyent tous leur repas aupres de leur famille, Ne pensant a rien moins qua carnage et effroy, Ce fut lors que ce Duc commenca ce desroy Car sortant la cité droict par la Kipdorp porte 45 Sen saisit, massacrant les gardes a main forte Lors fit marcher ses gens courrants de toutes parts


136v 1 Pour entrer dans la Ville et gaigner les ramparts. Ou pousse du butin accouroyent en grande presse, La coutellas en main criant vive la messe. Et de telle fureur losoient ces escondis, 5 Qui faisoient avoir crainte aux hommes plus hardis. Et ja quinze estandarts de leur Infanterie Estoient dans la Cite , sans la Cavallerie: Qui courroyent ca et la, lors que les Citoyens Voiant ja ces mastins qui butinoyent leurs biens 10 Jaloux de leur honneur, et aimant leur franchises, Pour conserver leur droicts ont tous les armes prises. Lors sortans leurs maisons les chaines ont fendu, Et chascun son quartier vaillamment defendu. Lors fut ben du Seigneur ladmirable puissance 15 Car donnant aux Bourgeois un coeur plain de vaillance L

20

25

30

35

40

L

Il donna tel peur aux ennemis francois, Quils fremissoient de crainte au reson des harnoys. Et pressez de frayeux commencerent la fuite Ne voyant presque aulcun qui leur faisoit poursuite Mais sans foy et sans coeur ces malheureux fuyarts Honteux monstroyent le dos quittant leur estandarts Brief ces effeminez fuyoient de telle sorte Que sestouffans lun lautre estonyerent la porte. Ce que considerant le bourgeois bien arme, Estoit lors de tant plus au combat anime. Qui a veu quelque fois une louve irritee, Voyant dedans son nid desrober sa portee, Et comme furieuse elle vange le tort Faict a ses faonneaux par la cruelle mort, Cestui la a peu veoir la vengeance sanglante Des Bougeois poursuivants ceste troupe fuyante: Et comme soubs la faux sont les bleds *R*uez jus Tout ainsi tomboient mort les ennemis vaincus. Car les harquebouziers qui tiroient pesle mesle Faisoient tomber sur eux les boulets comme gresle, Lun avecq une pirque enfondroit les chevaulx, Lautre d un coutelas coupoit tripe et Boyaulx, Lautre aiant en sa main une dague pointue, Faisoit couler le sang dun francois par la rue. Mesmes sur les ramparts le Vomissant Canon Fouldroit sur les champs ceux la monstrans le talon Et fut le meurtre tel quen bien petit espace Bien quinze cents francois moururent en la place.


137r 1 Voila par quel moyen Dieu scait donner Chastoy Aux hommes Infidels et Prince faux de foy, Voila comment il scait renverser lentreprise Des ennemis pervers de sa fidele Eglise. 5 Desfile donc tes jeulx Prince mal conseille, Et pren garde a ton faict, tu as trop sommeille Et chasse de ta court ceste troupe maligne De Conseillers flatteurs joyeulx de la ruine Car tu peux bien penser, que dieu tant seulement 10 A droit de commander au monde absolument Dautant quen luy ny a que quite et justice, Et lhomme est ung Bourbier ou sengendre tout vice Puis avant quasspirer destre Prince absolu, Il failloit reformer ton Pallays dissolu. 15 Car dequoy peult servir ceste vertu suppreme Au Prince, sil ne scait commander sur soy mesme? Mais les peuples aimants le Prince vertueux Honnorans ses vertus le font maistre sur eux. Voila par quels moyens plusieurs Illustres Princes 20 Ont este faict Seigneurs de maint grandes provinces. Mais vouloir par effort la maistrise usurper, Cela est contre droict, cela est ce tromper. Car que peult prouffiter au Prince aimant justice Sil possede les murs dune Cite bien riche, 25 Si cependant il perd le coeur des habitants? Cela nest rien gaigner, cela est perdre temps. Dequoy luy sert son gain et tout sa revenue, Si accroissant en bien son honneur diminue? Certes il vauldroit mieux ne gaigner du tout rien, 30 Que perdre son honneur pour amasser du bien. Or de vouloir regner dans un pays par force, Cela est gaster larbre afin davoir lescorce Sois doncq mieux avise prince, sois mieux appris. Tu peux voir ace coup comme il ten est mal pris, 35 Tu peux voir ace coup de combien le langage Des mauvais conseillers apporte de dommage Car par mauvais conseil trouble as un ruisseau Qui sera difficil a repurger son eau Et toy peuple dAnvers vaillante bourgeoisie 40 A qui Dieu a monstre si grande courtoisie Ne mets pas en oubly ceste grace et faveur Mais pour un tel bien faict rends grace au Seigneur Ostant de la Cite tant dexecrable vice, Qui sont ce jour commis par faulte de justice


137v 1 Ce faisant Le Seigneur son oeuvre parfera, Et sur tes ennemis prosperer te fera.

Fin

Sans deborder.

[Dwars:] Sur l'entreprise des françois en Anvers le 17.e de Janvier 1583.


138r

[88. Anoniem, Gedicht op het bewind in Brussel.] Pasquil Pasquille ayant hors du pays faict long sejour Est a cest huere par saulfconduict de retour Voyant quil y at apparence de justice 5 Et que au pays se metroit quelque ordre et police Comme bon patriote et pour assistence A plusieurs vient servier d advertence.

au Roy. Et premierement a sa Majeste Royale 10 Luy at propose la paix verbale Car il prye qu'en devotion La vueille effectuer par affection. Car si la paix se faict comme elle dict Sa foy [-par] perdue tournera en credit 15 Mais si suellement par dissimulation En necessite on se sert du temps et d'occasion Aller je voy le pais en grand dissarroy Changer de foy pre[n]dre gouverneur au lieu de Roij Car tout le monde trouve par experience 20 Que des Seigneurs et du Roy la puissance En lieu de defendre leurs subiectz et vassaulx Sert pour les faire massacre et manger lueur boyaulx.

A Don Jehan Don Jehan alleman naturel nourry en hispaigne 25 Destine a gouverner la basse allemaigne Prenez mon advis en bonne part Avecque visaige riant et doulx regard Cest que d espaigne la grandeur Que vuelliez [-e*.*] observer avec tant de rigueur 30 Car qui se repute de la race des Dieux Serviroit mieulx au cieulx Bon vous sera de *seriuecement* traicter aveq les francx qui ne scavent flatter Et enchasser les envieulx flatteurs 35 Qui te vont prisant des vaines honneurs.


138v 1

A Messeigneurs du conseil d'estat.

Et vous messeigneurs du conseil destatz Qui avez si bien mene les desbatz Qu'en lieu de les advancer 5 Avez fact de tout bilancer ou branler Vous servant tant de midi [-que] que de bise Le tout faisant a vostre guise. Partant cesthui qui d'entre vous est sage Se garde bien de n'entrer en caige 10 Car qui a deux seigneurs veult estre servituer A l un devient suspect et a l aultre menteur.

A chevaliers de lordre Et vous chevaliers de lordre en petit nombre Icy servez suellement de cyfre et d'ombre 15 Depuis que des flesches faisiez division Des vostres sont venuz plusieurs a perdition Mais si voulez pouvez amander la faulte Tenant a cesthuice la main si haulte Que par couardise ou promesse vaine 20 Avecque les mains liez on ne vous esmaine.

Au conseillers des finances. Messeigneurs des finances et du conseil prive Pour vous et vostre maitre avez si bien exploite Qu'encores de vous on se servira 25 Et le Roy et office vous continuera.

Aulx recepveurs. Et vous qui de petitz estes devenuz treshaults Messeigneurs les tresoriers et recepveurs generaulx Et ceulx qui de l inique confiscation 30 Avez eu la rigoureuse administration Encorezs que [-cha] scavez vos conptes si bien coucher Que pasquille ne sauroit controller


139r 1 Touttefois il vous conseille de faire des amys Des interessez tant des grands que des petitz Affin que par leurs moyens noveulx Ne vous escorchent comme veaulx 5 Et par poursuyte et commission Ne vous pressent comme esponge sans compassion.

A Messeigneurs du grand Conseil Messeigneurs du grand conseil avecque le President Si le Roy veult vuyder quelque different 10 D'entre ses subiectz pour juges vous employe Suyvez doncque la raison par toutte voye Car de communeaulte vendez le droict pour provision Ou pour obtenir quelque grasse commission. Car en faisant ung tel traictereulx service 15 Chaschun s aperservera de vostre malice.

Au Messeigneurs du conseil des troubles. Et vous Messeigneurs les troublistes Comme christians raffinez serfs d'atheistes Pour remplier le tresor des confiscations 20 Dont tirez les grosses pensions Avez maint homme juste pour son bien fait prendre Qui par ses raisons ne s est peu defendre Mettant apart les droit humains et divins Pour occuper les biens des vefves et orphelins 25 En ce elargissant vos ordes consiences Pour mieulx remplier vos grosses penses Et a cesthuice apres le depart de vostre maitre Penses estre gens de biens au lieu de traistre Si voulez que pasquille le croit 30 Faitz que le juste de restitution s'apercoit


139v 1

Au Conseil des Provinces.

Et vous Messeigneurs du Conseil des Provinces En nouveau droit quitez vos consciences Car sur le traicte de la paix 5 Tant estre les spirituels que des laix Aussi entre amys freres et parens Je vous Lees: voys. naistre nulle differens Desquelles il nya loy ne costume Partant chiascun se garde quil ne se consume 10 Aulx Conseils [-homme] de l'esglise Et vous gens d'esglise avecque les Prelatz Qui aimes en lieu d'humble poverte les ducatz Pour garder vos biens et non la religion Avez le paisbas mis a distruction 15 Car si a la vraye foy portez affection De suivre vos fondateurs soyez d intention En bonte menant vostre exemplaire Et ve*.*ez de brief la guerre se defairre

Aulx assambles en conseil general 20 Et vous Messeigneurs assambles en conseil general Soit neutre, gueulx, huygenot ou Papael Pasquille dict par frenesie Qu'entre vous regne jalosie. Et que aulcun sert de double espie 25 Pour gaigner pension evescee ou abbaie Pour tirer droit au diable d'argent En mettant la bandure au vent Et puis que par ceste avarice vaine La generalite par abuz se maine


140r 1 Je prie aulx engiens amateurs de la patrie De vouloir note[-z]r et decifrer sans envie Des pius les inconvenientz et maulx Avecque leurs remedes singuliers et generaulx 5 Qui pourront servier de preparation A ceulx de la generale convocation Car par tel instruction et memoire Les estatz verront ce que duict a leur gloire

Aulx gouverneurs. 10 Et vous Messeigneurs les gouverneurs Qui avez estatz selon vos [-honneurs] valeurs Pasquil croit que par les guerres passe[-s]z Vos bourses ne sont poinct interressez Pourtant il ne veult dire ou maintenir 15 Que les trubles desirez de soustenier Car puis qu'avez bien faitz vostre main De garder ce que avez face le plussain

Aulx capitaines Comme aussi seront les capitaines 20 Qui par plusieurs douzaines Ont manges les mortes paies Sans avoir souffert coup ne plaie[-s] Et ce par grace des Commissaires Qui aulx monstres ont est trop desbonnaires 25 Toutefois pasquil ne croit quil ayent pert Mais qu'en amys pour la *paraille* il ont souffert Que cent hommes pour ensigne prestez Possessoit aulx monstres peu argent oyez Et croit que sil eust est temps de combastre


140v 1 Que en lieu de cinquante n'eussent eu que xxiiij Pour aquoy remedier pasquil ladviseroit Que d'oresenadvant par testes on les payeroit Mais il semble que par ruse et imitation espaignole 5 Vouldroient aussi empescher ceste contrerolle

Aulx gentishommes Et vous gentilshomes en beau langage Estans au vin ilz semble que feriez rage Il vous vauldroit mieulx taire 10 Que beaulcop diere et rien faire Aussi bien on trouve par experience Que n'avez le cueur ala defence Ains que sembles aulx niche il payes Qui sont peu[-.] ou riens sans gaiges 15 Et si quelcun se met en service Il devient orguellieux et niche Et en lieu de nous defendre Sur le bien d'aultruy veult pretendre Si ainssi voulez continuer 20 L'un a rien fairre l'aultre a butiner Tout ordre en brief se confondera Et linteresse se levera Qui vous tous d eux enchassera Et son mal par armes revaigera 25 Aulx Marchants Et vous Marchants de traffique Tant d'oostlande que d'affrique Vostre marchandisse se paie en argent conte[n]t Car le credit est perdu maintenant 30 A La Commune


141r 1 Et vous la commune en general Qu'avez souffert des idalgos tant du Mal Et des m*e/o*rbieux et aultres leurs varlets Qui pour peu faire font grans cacquets 5 La leçon que pasquil vous veult dire Est que vous vous gardez de trop riere Et de ne vous fairre trop aisse Devant que les bourranche soyent chassez Car encorez que les espaignolz sortiront 10 Leur apprehentiefs docteurs demeureront Qui pour s excuser de leurs faitz t'accuseront Et sa majeste par faulx raports abuseront Et verrez leur intention n'estre arrestee Pour empesscher la tyrannie encommensee 15 [-P]Mais pour de tout la parachever Et a leur prouffyt sur vous la continuer Par exemple vi*..*ez que pour leurs services S'emparreront des *ser...* avecque leurs complices Soy entiere compensant soy des grosses gages 20 A vostre interest et grands demmaigez Taillant du cuur daultruy corroye large Vous donnant aulx espaules egale charge Et pour vous oster toutte occasion De defence par subite la invention 25 A vous desarmer trouveront des moyens Tant des villaigois que des citoyans Et ce par voye injuste et diabolique Nommee des armes la pragmaticque Pour laquelle mieulx conduiere


141v 1 Le magistrat servira a vous induiere Qui veulliez quiter les armes Et recepvoir en garnison des gensdarmes Au plat pais si quelque villaigois sent l *onguion* 5 On dira quil a tire au venison Et sera condenpne en amende fais appel Luy faisant quiter les armes comme rebel Si a ce les laissiez pervenier Comme esclaves vous feront [-ser]servier 10 Et l'espoir de la libre convocation Des estats se changera en apostee election Qui en lieu de fairre bonne reformation Admitteront toutte crue le corruption Et lesseront c[o]mdempner vos privileges 15 Comme abus et sacrileges

L advys de Pasquil Mais si vous vouillez a touts ces maulx remedier Et de lapparente servitude vous delivre Penses a vous defendre et chercer vos armes 20 Vous faisants valeur comme les gensdarmes Tousjours ayant cecy pour advys Que ceulx qui prendent vos armes ne sont point vos amys Aussi de vous fortifier est ung point principal Pour resister a leurs assaults en general 25 Et fera bien qui bien se gardira Puis qu' on voyt que le plus fort l'emportera.


142r

[89. Anoniem, Gedicht op het boek Prediker, 1565.] 1565 Sur le livre d'ecclesiasticque

5

Chrestien ly bien Et entretien la saincte doctrine sagesse divine Qu'au cler remet cestui livret

Le mien nest rien dont je t'estreine Mais au butin meilleur t'adhorte Fai tien le bien de casse tant pl[a+]/e\ine Entre au jardin dont t'ouvre la porte 15 La clef presente; n'espargne labeur Coeuilly ces fleurs prens la senteur Conqueste la rente tant permanente Qu'a tous prendeurs on y presente Sans que dargent y soit besoing 20 Nullui l'entendt qui n'y met soing Aultre L'enseignement de ce livret Que pour estreine je te donne CHRESTIEN aprens, et nabandonne, 25 Si a bonheur veus parvenir Chemin plus seur ne peus tenir Que ne t'enseigne ce livret

[Rechts:] Chrestien aprens et entretien Lenseignement de ce livret Lestreine que prens de moi n'estrien Maix seurement jusque au sommet Denthier bonheur qui parvenir Vouldra plus seur chemin tenir Ne peult que decestui tesmoing Nullui lentend qui ni met soing


142v

[90. Johan Radermacher, Schets van een opstel over het ongelijke huwelijk.] Quae mala accidant ei qui divitibus matrimonio iungitur ut ipse iis annumerari possit, cum opibus per se non aequè atque illi polleat Dit adres staat onderaan dit folio dwars Amittitur optata libertas, hominibusque servi fimus Victus talis qualis proprietas, et focus parcus Vigilandum dormiendum alieno appetitu, Liberi nutriendi et educandi ad aliorum placita Iurgia audienda propter iustas actiones stultis non placentes Alium offendendi metu illicitis ceremoniis vacandum Iniquae legum infractiones, [-mol] monopolia, periuria Extorsiones, charitatis offensiones et obmissiones Improperia audienda et toleranda, propriis laboribus parta alii ut sua videantur, Si ipsi male agant, non contradicendum adulandum, videndum nec mederi posse filios pravis sermonibus et exemplis imbui, talentum quod divus dedit defodiendum. naturalibus inclinationibus cedendum Virtuti valedicendum, plebeculae intermisceri et eiusdem opinionibus obtundi atque distrahi, sic aliis devincire ut sive in peius vel in melius proficiant illorum consors esse cogaris, animo collabi, vires numquam experiri


143r

[91. Anoniem, Sonnet over het devies ‘Souffrir nous faut’ van Jasper van Nispen.]

5

10

15

20

Souffrir nous fault, car cest Raison Souffrir dure en toute saison Souffrir doibt celuy qui est saige Souffrir a partout avantagie Souffrir nous vient de courtoysie Souffrir hait toute vilonnie Souffrir nasquit de patience Souffrir nous donne obedience Souffrir descend' d'humilité Souffrir engendre charité Souffrir nengendre nul danger Souffrir donne a tous a menger Souffrir faict le povre homme riche Souffrir donne robbe et peliche Souffrir est la voie des cieulx Souffrir faict lhomme venir vieulx Souffrir nous convient en Souffrant Souffrir nous soit doncques plaisant Souffrir a par tout des amys Souffrir est ung droict paradis Souffrir debvons jusques a la mort Souffrir soit nostre resconfort Souffrir doibt on ce qu on luy dict Quan Dieu souffrit ce quon luy feit


143v Sonnet sur la devise souffrir nous faut met brf Jasper van Nispen vanden 4 octobris 1605


144r

[92. Anoniem, Requiem over de dood van de Hertog van Guise, 1563.] Le Requiem de leglise chrestienne en fraunce sur lamort de guise O dieu en qui seul gist toute notre esperance Aye compassion des fidelles de fraunce, Donne nous maulgre ceux qui veulent aleur guise 5 Mettre ce jeune Roy et son peuple en chemise

Requiem Nous scavons bien (seigneur) que des saccagementz, Blasphemes contre toy et des ravissementz, La vengeance seras: ta parolle est certaine 10 Et point neviteront tes ennemis la peine,

Aeternam Regarde il en est temps en ta misericorde Acheve de coupper des ces meschans la corde Permission que soit dun los perpetuel 15 Entre les desireux ton nom fait solemnel,

Dona Et si tes verges sont encores desployees, Plus ne soyent contre nous desormais employees Le mal viendroit a point aux triumviriens 20 Au rebelles de christ, aux imagineens

Eis En profond de noz cueurs au fons de tous ennuitz Nous tavons adresse nos clameurs jours et nuitz Fay cognoistre combien est ferme le secours 25 Que tu donnes a ceulx qui vers toy ont recours

Domine, Combien que nous soyons des pervers aguettez En tes sainctz mandementz nous sommes arrestez Et ny aura tyrant qui par tourment aulcun 30 Nous face de tes loix changer seulement un

Et Nous peres ont vescu en tenebris obscures Pourtant avons nous en calamitez sidures: Mais nous serons soudain de la nuict retirez, 35 Quant de ta grand bonte nous aura esclairez

Lux O dieu delivre nous de la race faulsaire Qui est [-en] a ton cher filz et nostre roy contraire Et que de ci bienfaict en tous lieux la memoire 40 Soit entre les humains, et a toy seigneur gloire,

Perpetua


144v 1 Et fay que cy apres tout lunivers on voye Se redresser a toy par la plus seure voye Et soit es champs desertz soit en bourg soit en ville Le clair et beau soleil de ton vraye evangile 5 Luceat Lors sans cesse les tiens seigneur te beniront Quant par arres joyr icy bas se verront Du bien qu as prepare lassus a tes amis Selon qu en ta parolle est seurement promis 10 Eis 1563

[Dwars:] Requiem sur la mort du ducque de Guise.


145r

[93. Lucas de Heere, Gedicht over het devies, naam en toenaam van Karel IX (=Charles de Valois), in de vorm van anagrammen.] Sur la devise, nom, et surnom Anagrammatizé de Charles de valois Roy de france. De Busscher peintres gand t II pp 193,194 In 19e eeuws handschrift. Charles de valois Tu as autrefois Donné cest indice Nous faisant vanter 10 Que devois planter PIETE ET IUSTICE. Lon disoit de toy Ce jeune bon Roy L'Eglise console: 15 Et tout revestu D'honneur et vertu VA CHASSER L'IDOLE. Mais veu ton forfait Si enorme et laid, 20 De droit on te nomme Un boreau papal, [In margine:] notez CHASSEUR DELOIAL De Dieu et de l'homme.


145v Anagramme sur Charles de Valois par Lucas d'Heere.


146r

[94. Lucas de Heere, Gedicht over het devies van Thomas Gresham.] Poeme Heroique Sur la devise De Monsieur Thomas Gressem Chevalier. Par L. Dhere Peintre Gantois. [Links:] Un jour je contemploy le superbe portique 5 Dedie aux marchans et ala Republicque Par vous Noble seigneur qui servez D'ornement A vostre nation, comme ce bastiment Decore ceste ville (ou toutte chose abonde) Mieulx que nont fait jadis les miracles du monde 10 Qui nont peu resister au temps rude et mauvais Au lieu que vostre ouvrage est durable a jamais Et regardant depres ses membres et parties Tout lordre la mesure avec les symmetries Tellement observez q'un Vitruve ou un tel 15 Je trouveroit a mordre en cest oeuvre immortel Je marestoy pensif a vostre bel'devise Ayant FORTUN AMY sur qui chascun devise Cherchans en leurs Esprits si lon ne pourroit point S'esclarsir orendroit dun si notable point 20 La me vint au cerveau mainte chose diverse Comme lentendement du monde se disperse Mais rien ne me pleust tant, de tout que javoy feint Que l'exposition quun songe ma depeint Or il mestoit advis que je vey comparoistre 25 Unne femme assez belle, et facile a cognoistre Dun Regard fort hardy, riante bien souvent Ayant aisles au dos qui tournent a tout vent En un habit legier comme lantique Robbe Et si tenoit encor en main un petit Globe, 30 Avec un gouvernal: Bref ceste femme estoit Habillee en tel point quelle en tout resembloit A ceste vieille idole, inconstante importune Quon Apelle en commun la deesse Fortune Cheminant de vitesse et venant devant vous 35 Dun regard asseure et dun parler plus doulx Vous poursuivoit ainsi, je Suis la grand deesse Du monde universel souveraine maistresse, Conduisant toute chose ainsy quun Gouvernal Conduit une navire: Et suis en generall 40 Celle qui octroyant aux uns des benifices Des sceptres des estatz, des honneurs, des offices Soit quun tel le merite ou ne merite point Aussy dautre ceste quant la haine me point Contre lhomme esleve et fust il un grand Prince 45 Je le rue alemieus, et toute sa province Bref, je fay toute chose et en despose aussy Selon mavolonte Laquelle regne ainsy Mais entre mes plus cheres, *a un* je suis favorable Je T'ayme mon Gressem d'un amour perdurable 50 Promettant de te faire au monde plus heureux Plus riche et plus puissant que tous tes bons ayeux Et je tappreste encore ung siege et haulte place Aupres des plus grand dieux parlaide et bonne grace dune grande deesse a qui tu es subiect 55 Pouquoy cest abon droit que suivoit ton suject Tu me veus tel honneur et louenge divine


Comme a ta favorite et la seulle origine Et ta prosperite disant FORTUN AMY monstrant or que tu es de la fortune amy 60 Elle est du tout a toy Et tu es tout a elle Comme l'enseigne aussy ta devise tant belle

[Rechts:] Ayant ainsi parle il survint a l instant 5 Un grave personnage, a levoir bien constant Dun mantien gracieux, benin scavant modeste vestu en Philosophe alavenant du reste Icelluy sattachant a fortune disoit Avec la gravite que luy appertenoit 10 Escoute moy parler sur ces propos frivoles Que toy fortune as dict, *.........* parolles Je monsteray a loeil, Que tu mens et fais tort Au grand dieu tout puissant lequel par son effort Et par sa main soyneuse estant leternel pere 15 Sagement il gouverne et conduit tout laffaire des humains icy bas: qui donne les honneurs Les Richesses les biens, les estats, les faveurs Envoyant daultre part la perte et la misere A l'un se monstrant doux a l aultre plus severe 20 Par son hault jugement que nul homme congnoit Si estre toutesfois quil est saint juste et droit Or cest luy seul Gressem, qui ta monstre sa face Plus douce qua beaucoup: Or de sa seulle grace Qui ta tant enriche de si grand dons exquis 25 Pouquoy cest a lui seul auquel lhonneur et pris doit estre attribue non pas a ceste Idole Qui se nomme fortune, et qui le monde affolle Qui nest rien q ung pur songe: et pourtant qui n'a pas Aucun pouvoir, de quoy on doive faira cas 30 Comme lenseigne bien ta devise, et lexhorte Qui se doit lire ainsy FORTUNA, MY et porte L

L

Prenant lun mot latin et laultre mot gregois Ferme les yeux fortune Et se vaut en francois Comme si l'on disoit Tay toy et ayes honte. 35 Car de toy vanteresse on ne tient plus de conte Ains le Dieu Eternel s'adore en lieu de toy Comme autheur de tout bien, selon sa sancte loy Or ceste raison la plus belle et plus notable Vous estoit (Monseigneur) sur tout tresagreable 40 Ce qui ma mis au coeur en mon joieux reveil Dun faire a ce matin quelque plaisant recoeil Et de vous lenvoyer. que sil nest en ta sorte Que je veux Toutefois l'honneur que je vous porte Ma forcé de lofrir a voz pieds tel quil est 45 Masseurant (Monseigneur) quil est bien sil vous plaist.


146v Sur la devise du Sire Thomas Grescham FORTUNAMY Poeme de Lucas Dehere paintre faict par mon instinct Est a scavoir que ledit Grescham en sa jeunesse practiquant la marchandise et merceries de draps de soye il se paint ledit mot de 9 lettres diversses pour ciffre secrete selon la costume de chasque mercier Puis parvenant a plus grand estat il le retient pour sa devise en tour de scel [.........]


147r

[95. Lucas de Heere, Sonnet op de dronkenschap.] Sonnet Alexandre fut yvre et si conquist la perse Anacreon fut yvre et chanta doctement Quand Caton estoyt yvre il jugeoit sainement 5 Encor dans le senat Anthoine son vin verse Tousjours dessous le vin la Raison ne renverse Homere ne fit vers quil neust premierement Eschauffé soubs ce dieu son docté entendement Puis il entonnoyt Troyes de la fortune adverse 10 Le vin chasse soucy et nous esgalle aus dieux Il faict le pauvre riche et rajeunist le vieux Il eschauffe nos coeurs, et gaillards nous faict vivre Pour estre grand poëte et sainement juger pour devenir monarcque hardi en tout danger 15 Bref pour faire un beau faict, il faut estre bien

yvre


147v [blanco]


148r [blanco]


148v Sonnet du Sr L.d.m.


149r

[96. Lucas de Heere, Gedichtjes op Koningin Elisabeth.] A la Royne d'Angleterre Elisabeth Ame sainte, Esprit vif, corps chaste [- beau *......*] et non pareille [- As tu] Autre Hester, Judith, Susanne, ô grand merveille! Ton Ame, Esprit, et corps, sont ornéz (ô merveille) 5 De vertu, de savoir, et beauté non pareille.

Tot de Conynghinne van Engheland. Dyn ziel', gheest, en' lichaem' (ô des werelts groot wonder) Is verciert med de dueghd, const, end' schoonheyt bysonder. Vivat in aeternum vultu regina fideli, 10 Et soli domino serviat ipsa suo


149v [blanco]


150r

[97. Anoniem, Lied op de slag bij St. Quentin, 1557.] Chanson de la Journee de St Laurens anno 1557 [Links:] Rosignolets francois chantes a haulte voix nostre belle victore 5 escripte pour memoire le jour de St Laurens pour Bourgignois vaillans

Vous scaves habillier et bien gazouillier 10 desployer voz gorgettes entonnes chansonettes et dittes nous pourquoy sestonne vostre Roy?

Le tourc est son cousin 15 le pape son voisin tous deux lui font caresse pour amour ou finesse il est lappuy de tous pourquoy fuyt il les coups? 20

Les bourguignons conduictz

par soubzddards et reduitz soubs le Duc de Savoye luy ont tollu sa [-gloire] joye sa gloire et son honneur 25 et font trembler de peur

Francois neez pour fuyr Sainct Quentin secourir pensoyent par audace mais bourguignons en place 30 sopposerent a eulx [-comm] comme gens valereux

A cheval messeigneurs qui veult conquerre honneurs dit le Duc de Savoye 35 je lui monstray la voye car certes je le scay faisant mon coup defray

[Rechts:] Ne craindez point amiz grand nombre dennemis qui n'eurent oncq victoire 5 au moins daulcune gloire sinon par trahisons foullans nobles maisons

De leur sang suys yssu neantmoins me ont decu 10 par leur dure cautelle ungne trahison telle


qu ilz ont tous mes pays par leur fraude en[v]ahys

Dieu leur doibt aujourdhuy 15 la paye dennemy du tort et grand oultrage quy me font/ Sus courage allons a eulx tout droi[-c]t calengeons nostre droict 20

Lors pour franchois facher

on vyt bien tost coucher en arrest mainte lance au dur regard de france quy femmes ney trouva 25 mais hommes esprouva

Les femmes ny sont plus ains hommes resoluz de graver pour memoire leur eternelle gloire 30 dessus les fuyards dos des franchoys sans repos

Quatre mille chevaulx Bourguignons fiers et chaulds deffirent sans demeure 35 des franchois en peu dheure ung grand nombre infini Dieu seul en soit benny


150v [Links:] 1

[J+]/T\ournee oyssies lors

la campaigne des mors et les nobles de franche par pistolets et lance 5 abbatuz par fureur mourir a grand douleur

Et tant de prisonniers ung peu avant sy fiers aux bourgignons se rendre 10 et leur mercy attendre sans ung seul coup ferir de crainte de mourir

Franchois *puadariseurs* l arrogans et vanteurs 15 apprendes a vous tayre ou mieulx combattre en guerre comme matins mordants vous combattez des dens

Mesdisans blasonniers 20 des princes et seigneurs vous imprimes sans honte ung tas dinfame compte a la reste ma foy rien ne vault vostre alloy 25

Vous naves que le plaist

vray soubzdars ont le faict vous luires et ordures ne sont plains que *dhorjures* le langaige en est doulx 30 toute la honte a vous

Car Dieu qui tout cognoit soubstient enfin le droict et vous faict apparoistre que ung meschant ne peult cognoistre 35 tousjours la verite plaist a sa maieste

[Rechts:] 1 Vous estez tout trompeurs de nature et de coeurs en vous ne a foy aulcune que selon la fortune 5 tous gens sans loyaulte des la nativite

Violeurs dorphelins conspirateurs malings usurpateurs iniques 10 perturbateurs publicques ennemis des Crestiens confederes des chiens

Voz enormes peches


de tous costez preches 15 vous mainent a ruine par vengeance divine car *regner*[-violent] longement ne peult roy violent

Ce tiltre tres Chrestien 20 ne vous sert plus de rien que de reproche et blasme lusurper vous diffame les vallois lont perdu ilz sont turcqs devenu 25

Mieulx leur duict le Croissant

quilz portent maintenant car cest du turcque lenseigne esperent lune plaine mais plaine de malheur 30 leur damat le Createur

Et doinct a nostre Roy paisible juste et coy rapporter les trophees des gaules conquistees 35 allons nous aurons paix une fois pour jamais

Plus est en dieu Sillyers


151r

[98. Pierre Assesaz jr, Klacht van de Inquisitie.] Prosopopee de l'inquisition

5

10

15

20

25

30

35

40

Les anciens a bon droict ont dict que lavarice est cause de tout mal, et source de tout vice la convoytise aussi et la concupissance qu'de cest'avarice ont tire leur naissance nous monstrent tous les jours, combien de maulx amassent ceulx qui par leur instinct quelque chose pourchassent. les despouillant en fin, tant du bien pourchassé que de ce qu'ilz auront jusqu'alors amasse, pour leur faire scavoire quelle est la recompense de s'estre gouvernes par leur concupissance. De cecy pens je bien, a tous monstrer exemple moy pouvre inquisition, Qu'un chascun me contemple, j'ay tins en mon pouvoir, des long temps tout espagne et froisse soubz mes pieds la sicile campagne du tout je gouvernoys ainsi qu'il me sembloit, et s' un mot je disoys tout le peuple trembloit Bref j'ay este tenue en telle reverance que Roys et leur subjectz estoyent en ma puissance j'ay faict emprissonner les uns quand il m'a pleu, les autres je faysois jecter vifs dans le feu, Aucuns, ayant tenus dix ans aux basses fosses avec les fers aux pieds, et aux bras chaines grosses. Sortir je les faysois po.r rassasier mes sens a me [-plonger] baigner dedans le sang des innocens. Et pour monstrer a tou[t+],s\ quell estoit ma besogne j'avoys po.r ma devise, le feu a qui en grogne, menassant un chascun qui ne m'adoroit que dans le feu ardant tout vif il brusleroit. Par tout le pays bas estoyent mes estandards et mes bons lieutenantz qui estoient nommes placquartz lesquelz tenoyent le peuple en leur obeissance Leur faisant bien sentir, l'effort de ma puissance. Bref ceste terre estoit par eulx aussi traictee tout ainsi que par moy l'espagnole contree. Mais moy trop convoyteuse de ses pays tant beaulx et faire ma demeure en ces terroirs nouveaulx lasse de se tourner en la terre barbare voisine des nations de la noire tartare je fis tant de debvoire par ma subtille voye qu'il me fust octroye tout ce que desiroye Et en ses pays bas debvoys estre establie et trouver ma veillesse et y finir ma vie,


151v 1 Mais tout ainsi qu'on voit la nef en mer coulant a la petite voyle po.r eviter le vent, voguer eguallement sans crainte de naufrage la ou si le patron pour faire davantaige 5 et plustost attraper le butin souhaite estant en son desir convoiteux arreste hausse la plus grand voile, po.r avoir le devant ne peult pas, resister, po.r la force du vent qu'il ne heurte le roc auquel sa nef il brise 10 perdant sa nef, sa vie, avec sa marchandise Prenant po.r sepulchre et tombe decoree les flotz impetueulx, d'une vague salee, Aussi moy tant sen fault que j'aye este receu po.r faire ma demeure en la place conceu 15 Que non seulement moy mais aussi mes placquartz ont este tout soubdain rejectes a lescart et n'est plus tost tourne d'orient en occident le chariot triumphal du soleil evident, qu'on a veu mise bas, et dutout renversee 20 des placquartz et de moy la malice pensee, je pensoys y trouver un morne populaire. Qui se laissast mener du tout a ma maniere mais j'y treuvay beaucoup qui faisoyent resistence et bien peu se vouloyent soubmettre ma puissance, 25 Quant et quant se leva ceste grande noblesse pleine de grands honneurs et pleine de prouesse, ou faisoyent leur sejour tant de nobles seigneurs, lesquelz jusques icy ont acquis grands honneurs, Tous d'un commun accord resistoyent a l'effort 30 que j'avoys prepare po.r les livrer a mort, et furent tant zeles d'un amour fraternelle que pour eulx seulement ne prindrent la querelle mais prevoyant les lacs lesquelz je faysoys tendre pour de dans mes filetz tout le peuple surprendre 35 et ne pouvant souffrir ce malheureux outraige que je leur preparoys et a tout leur lignage, prindrent la cause en main pour du tout divertir le mal que je pensoys leur faire bien sentir pour a quoy mettre fin s'esleva dentre tous 40 ce vaillant brederod, qui fist cognoistr' a tous les dangers evidentz qui leur estoyent prochains si je pouvoys un jour, les avoir en mes mains, et fust par son moyen le commun populaire plus prompt a se monstrer estre mon adversaire,


152r 1 de sorte qu'un chascun me print en telle hayne qu'on ne me desiroit moins que mortelle peine doncq les seigneurs voyantz qu'ainsi j estoys haye m ont de tout leur pays soubdainement banie 5 Si que des maintenant au lieu de l' heritaige dont je pensoys avoir ce pays en partage pour faire mon sejour dedans ces belles villes pourveues tout autour de terres si fertilles Ayant non seulement perdu le propre fons 10 de ce bel heritaige, mais aussi tous les bons et tres gros revenus que annuellement m en donnoit des placquartz le entretenement m'estant tant gouvernee par ma grand convoytise que je n'ay peu finir ma trop haute entreprise 15 me convient retirer a ma premier eschole po.r revoir de rechef la contree espagnole et illec me tenir tant que la nuicte obscure les tiendra soubz le joug de lignorance dure, sans plus avoir espoir ny moy n'aucun des [-bie] miens 20 de revenir icy pourchasser pour ces [-*.*] biens. mais que (le jour venu que je crains approcher que esclairerra si loin, que les plus hautz rochers jusques a gibraltar voirront ceste lumiere par laquelle l'espagne me repoussera arriere,) 25 ne treuvant plus au monde pays qui me recoive n'aucun qui de ma fraude asses ne s'appercoyve je maille retirer en la basse machine la ou faict son sejour ma mere proserpine et avec lucifer pere de mes ancestres 30 sejourner desormais aux infernalles estres

fin de la prosopopee sur la complainte de l' inquisition.


152v Prosopopeia Inquisitionis Petri Assesat Tholorani iunioris. Petrus Assessaz uit Toulouse


153r

[99. Lucas de Heere, Aan de Malcontenten, 1580.] Aux Malcontens Malcontenten: verzetspartij tegen de Staten en Willem van Oranje in 1577-78; veel katholieke edelen en geestelijkheid uit de Frans sprekende gewesten. Doornik.

5

10

15

20

25

30

Dictes moy malcontens, estes vous si contens de vendre voz honneurs, biens et deniers contens Voz villes et pays, a ces boureaux du pape? Qui soubzbelle couleur, vous surprent a lestrappe. Vous promettant un ciel, et cependant voyez Que tombez en enfer, tant fin que vous soyez. Vous vous flattez en vain d'une folle esperance et contenter le Roy par vostre contenance lequel sera content quand il sera pendu verra le dernier malcontent, avecq le residu: Tant sont les espaignolz, humains et contentables, tesmoing leurs faictz passez, pires que detestables. Ainsy serez contens en fin de recevoir un tel contentement que meritez avoir,. Vous pretendez (semant grande contention) nous faire malcontens a vostre intention: non, non contentez vous, comme bien contentez Demourerons contens en mesmes voluntez: Malcontens toutesfois, de malheurs et injures Que souffre le pays par vous, double perjures Desquelz Dieu, malcontent, se vengera un jour Quand sentirez son ire, et nous de son Amour: Quand vous verrez tomber cest Antechrist Athée Avec'toute sa suytte assez mal contentée, Si florira l'Esglise en grand contentement, Et le pays uny par Amour et Serment: Que si vous revenez avecq lenfant prodigue Vous rengeant avec [-ave] nous en bon accord et ligue, Et que de malcontens devenez gens de bien. L

L

Vous en recevrez tous contentement si bien, Que vous detesterez la malcontenterie, Autant que vous aymez le mal de la Patrie.

Par D.L.D.G. 1580 Deheere, Lucas de Gand.


153v [blanco]


154r

[100. Lucas de Heere, Aan de Malcontenten, 1580.] 1580 Aux Malcontens. [-Ennemis De nostre heur nous biens Contens predisons grand malheur] Dictes moy malcontens! estes vous sy contens 5 De vendre voz honneurs, biens, et deniers contans Voz villes et pays, a ce boureaulx du Pape Qui soubz belle couleur vous surprend et attrappe? Vous promettant ung ciel, et cependant voyez Que tombez en enfer, tant [-F] fin que vous soyez. 10 Vous vous flattez en vain d'une folle esperance [En+],De\ content[ant+],er\ le Roy par vostre contenance, Lequel sera content quand il verra Pendu Le dernier malcontent, avecq le Resydu: Tant sont les ezpaignoez humains et contentables 15 Tesmoing leurs faictz passez pir[-r]es que detestables. Ainsy serez contens en fin de recevoir Ung tel contentement que meritez d'avoir. Vous pretendez (semant grande [-confusion] contention) Nous faire malcontens a vostre intention 20 Non, non,contentez vous comme bien contentez Demeurerons contentz en mesme voluntez Malcontentz touttesfoys, de malheurs et injures Que souffre le pays, par vous doubles parjures Desquelz Dieu, malcontent se vengera ung jour 25 Quand sentierez son ire, et nous sa [- bonne] ferme amour, Et quand verrez tomber cest Antichrist Athee Avecq toutte sa suycte assez mal contentee; [In margine:] Lors Sy florira lesglise en grand contentement Et le pays uny par amour et serment 30 Que sy vous revenez avecq l'enfant prodigue Avecq nous vous rengeant, par bon accord et ligue Et que de malcontens deveniez gens de bien Vous recevrez trestous contentement sy bien Que vous detesterez la malcontenterie 35 Autant que vous aymez le mal de la Patrie.

Finis Par H.D.L.


154v

[101. Lucas de Heere, Antwoord van de Malcontenten.] Response

5

10

15

20

25

30

Les malcontens, fourvoyez, par malheur Aux biens Contens, ne portant hayne au coeur Escouttez bien contents, le malheur quy nous mayne Et le Diable quy a engendre nostre payne Cest envye pour vray, et desir de regner, Quy veullent nostre maistre et nous tous ruyner. Nos biens, et nostre honneur sentons par nos messuz Du tout salliener dont sommes tous confuz Et sy serons forcez en fin a nostre honte De confesser que mal avons [-ny du peuple support] faict nostre conte Des villes plus navons ny du peuple support Voire taschent du tout a nous donner pasport Voyant que nostre but ne tend qua dominer Et lheur de la Patrie en malheur terminer Bourreulx vous nous nommez du Pape et la sequelle Parce que maintenans, sans regard, sa querrelle Et sy nous alleguez la deue recompense Que le Roy nous fera pour loyer de l'offence Nier nous ne saurions, et confessons par force Que par nous advenu ne soit ce grand divorce: Et que rayson nayez de vous malcontenter De noz trop grands mesuz ponct nen fault contester Confesser il nous fault, car l'offence est trop clere: Que rebelle enfans de la Patrie mere Sommes dignes d'ouyr tous brocars et injures Pourveu que ne soyons nommez doubles parjures En payne nous trouvons, plus que bien nosons dire Et en noz coeurs couvons un remors quy desire Que fussions raliez come helas soulions estre Mais chascun de nous veult (quest le mael) estre maistre Que mauldict soit celluy, quy commenca la dance Et quy des malcontens lheur desire et avance, Et Dieu doint a tous ceulx quy dentre eux ont vouloir De samender quen brieff le fassent apparoir

Finis


155r

[102. Lucas de Heere, Van De Misse, 1580.] Van De Misse

5

10

15

20

Mishooren Comt van Doefheyt Licht Misdoen is quaet in woorden en sede Missien is ghebreck van ghesicht Mishandelen menich man ontsticht Missen heeft by gheraken stede[-n] Misselyck syn wel de vroukens mede Missende dat sy achten goet Misverstant veroorsact onvrede Misbruycken alom veel hinders doet. Mistrouwen men ooc dickmals moet Mishout syn is groote pijne Misseghen mach licht een arme bloet Misval is der papen ruyne Misjonnen en salmen niemant tsyne Misbruycken machmen by misdaet Mismaectheyt is wel schoon van schyne Misselyck watter al omme gaet Misclappen brenght menich in haet De missen hebben veel mishaeters Siet dan hoet met mismaecken staet Met mismaeckers, Priesters, en Paters L

L

Die eertyts de Nonnen en maters Misten als mistverkens vet 25 Nu missen syt als aerme katers L L

Die met misrapen va e ren bet. Hun alghe-misterye met Die sy met strop vier en sweert Pleghen te houden valt nu doort net 30 Ende en is niet een mispel weert

Schade leer u 1.5.8.0


155v Spallart.


156r

[103. Gilles Arondeaulx, Viervoudig acrostichon op de namen van de gouverneurs van het jongenshuis te Antwerpen, incarnatie van het jaar 1565.] In Altyds Neemt De En Lieflick Alle Favoriseert Altyds In Leeft Laudeert En

niemands vriendelick alom naecte voedse, wilt onnoosele naecte schuyt elx lieflick, hier eert

infortune conforteertse wel armen nourrisseertse, ouders neemt crancken hier eere niemand jonste altyds

Jont Arme

niemand raept

quaed, up,

en wilt u verblyden slecht naer u macht. waer,der bedructer lyden. altyds dagh ende nacht naer uwer cracht. eeren, en vlied quaed bemoen. in u ghedacht. en wiltse voen. vilonie, met sinnen coen. verblyt, zonder murmuratie. en wilt quaed doen. rein, volght myn exhortatie. vader en moeder, in elck saisoen. en schuyt zulcke blamatie. neemt se in u habitatie.

INCARNATIE VANDEN JARE 1565. Gillis arondeaulx spelt hier in, cloeck al zonder abuys De namen vande vier gouverneurs van tjonghers huys Te weten Jan De La Faille, Jan van Wonsel, Henric van Onchen en Jacques van Eiewerven.


156v [blanco]


157r

[104. Johan Radermacher, Grafschrift voor Johanna Hooftmans] Siet aerde die leeft, wat aerde nu is die geleeft heeft. Ick levende storf, end leefd' int sterven; valt het wie sneeft; Myn'siel' hem heeft die 't leven is, end geeft het leven, Die 't gloof my gaf op syn woirt vast, d opstanding sal geven. 5

Een ander Gy staet, ick ligge: gy worden stof, end liggen oock sult. Met Christo opstaen ick sal tot glorie: wilt gy so oick Betoint geloif met liefde, hoopt in Christi onschult. Ick heb t geloift, daerom ick t leedt int aerts beloick.

10

Een ander Leeft zo gy sterven wilt om weder te leven: Betrowt hem die syn leven gaf voor ons ter doidt; Doch t leven was, end altyts blyft, niet meer mach sneven. Getroost icks bleef met hop' onbeschaemt in all myn' noit.

15 Hier light begraven Johanna Hooftmans Gilliss dochter, Antonis Ancelmes wyf.

CHRISTO SII DIENDE TWEENDVEERTIGH IAREN LANCK OM WEDER TE LEVEN HIER STORF DER WERELT CRANCK [In margine:] a.o 1597 den xvi. Augusti 20 Gode hebb' geleeft vast xlij Jaren lanck, Werelt v stervende voleindde ick mijnen ganck.


157v

Grafschrift over nichte Anselmes Johanna Hooftmans.


158r

[105. Johan Radermacher, Refrain tegen een onkuys gedicht.] [In margine:] begin Gy bitter-gallich aes des Serpents oudt mordadich, Hoe comt gy nu so dwaes? wie heeft U soo verkeert? Die eertyts waert geacht in Christus school gestadich Geoeffent, end bynaest een doctor hooch geleert, 5 Bequaem tot predicant: Dat gy so verr verdwaelt Van Christo loopen gaet, nae de heydensche afgoden In u refrain genaemt,, daer van Godt niet verhaelt? Hebben u so geleert meesters, oft owders goet? Christum, de liefde Gods, end reinichheits fonteine, 10 Die u gesuyvert heeft ende gedoopt in syn bloet? Neen sy voorwaer. Tfy schaemt u geest onreine, Van Belsebul een vliegh, die meint met sulck u lecken Godts dochtren hertten rein met ontucht te bevlecken, Die gy seer onbeschaemt dorf noemen soet fenyn, 15 Gelyck een ruffiaen, die meint dat hoeren syn All' die hy siet, end acht bereydt tot syn profyt.

Laet sulcke bouffens gaen in huyszen cortiseren Daer uutgesloten is all' [-eer] schaemte end acht van eeren. Aen ons en hebdy niet, die Christus kercken reyne 20 Syn ledekens gesont, end oock hopen te blyven: Het zy in maechden staet, of in den Eestandt reyne; Als beelden van dat groot geheimenis der trowe Van Christus kerck, vercnoopt aen t hooft als syne vrowe.

Tfy aen u vuyle guyt, die uw' vileine onduecht 25 So hooch verheffen dorf met onbeschaemden monde, Dat d'hemel self in hem niet en heeft sulcke vruecht! Gy segt wel waer tis soo wan gy t terecht verstonden, Namelyck dat aldaer geen plaetse werdt gevonden Voor Eebrekers onkuys, hoereerders, noch onreine, 30 Van licham' oft van geest: veel min eeniger hande Die met wercken oft woirdt Gods tempel brengt tot schande, Niet achttende voor Godt dan wat t vuyl' hert begeirt.

Hebt gy vergeten dat t verderf van seden goet Ontstaet uut vuyl geclap? gelyck den lust des krawens 35 Een schorffte huydt verlaet met smertte tot in t bloet?

Nu segt naer uw' gedicht, dat ick sy al te spytich, Onweirdich van so jent een knaepken als gy vlytich: Om dat ick u een aes des Serpents heb genaemt, Van Belsebul een vliegh', end met meer termen swart. 40 Laet U vry duncken dat gys niet en hebt te hart. Ten is oock niet uut lust u t'ontfamen geraemt. Maer waert dat van ons geene en spraeck tegens doneere, Waer mede gy betycht t geslacht der maechden teere: T sow' schynen dat wy ons so vuyl kenden als gy: 45 End dat den goeden naem, van d eerbarheit der vrowen Van onsen lande, alomme wel befaemt, uut zy, Welck' ons gelaten nae van onz' moedren vol trowen, In ons haer spruyten nu verstorven waer te gaer.


158v 1607 Refrain tegen een onkuys gedicht; dit maeckten onsen saeligen vaeder Johan Radermacher in Middelborch in eenen voornoen en lietet drucken tot verantwoording aller eerlycke Jonckvrouwen.


159r Ick bidd' u swelcht doch op dees' medicine achtbaer, Hoewels' u bitter smaeckt, laet s' in u wercken seere, Om te purgeren u van Satans boos' infectie, Op dat gy naer berow genieten muecht refectie 5 Tot uwer salicheit, end geuen Godt syn' eere Met d'aengename offrand van een hert seer verslagen, End lust te rechtten op wat gy neer hebt geslagen Aen syner kercken bow, om syne liefde bidt, Die t onser salicheit Christus syde heeft doorspitt. 10 De valsche kennen leert [-(doch niet sonder Gods licht, Twelck schynt in duysternis)] uut uw' heydens gedicht, Alsdan gy sult verstaen (doch niet sonder Gods licht, Twelck schynt in duysternis) d ydelheit uwer droomen, End schade booser lust, die niet en treft den vroomen.

Is uwe Afgodeken niet blint, naeckt? Wat duydt t gedicht? 15 Is t niet all' onverstandt van eer' end duechden acht? Jae d onbeschaemtheit selfs, die willens vliet het licht? End heeft all haer jolyt in duysternis der nacht?

O levens licht heer Christ, hoe doodlyck men u mist, Als men int donckel gaet om te breken den hals! 20 De pylckens uws beeldt lyden vele uutleghs. Siet T is d ongestadicheit, waermet gy vryers schiet Nae dochters, heden dees', nae d ander morgen schyft; Maer lichter dan een vliegh' nergens gestadich blyft, Dan eintlyck op het schorft; maer t reine wel besmett 25 Gelyck de vliege doet t aensienlixt waer s' haer sett. Dewyl' uw' liefd'is blint, so schiet se waer s eerst valt: Daermet gy wint den prys, die u met s viers gewalt Van langs brandt end mismaeckt als cancker ongeneeslyck Dit gaet u minnaers aen,die schiet en jaecht onneeslyck, 30 Sonder visier oft licht. Maer salich boven dese, Vrowen end maeghden syn wien Godt met syner vreese Geeft oogen om te sien, end' ons voor u te wachten, End niet te syn geraeckt van verderflycke schachten,

Bekeert u dan Poeet, end bidt dat God ontbinde 35 Het deksel uws gesichts, waermet gh'u selffs verblindet, Volght Christum als den wech, [-ende hebt] naer syne waerheit leeft, Op dat gy comen mueght in t leven twelck hy geeft, Allen die syn' geboden nae volgen ongefaelt. En weest oock niet mistroost, al hebdy lang gedwaelt,


159v [blanco]


160r Want hy barmhertig is, gelyck de vader goet, End neemt aen ter genade elck kint dat boete doet.

[106. Anoniem, Antwoord van een Christenvrouw op bovengenoemd onkuis gedicht.] Aen de Jonckvrowen ende maechden.

5

10

15

20

Nu myn'gespeelen soet, end cloeck int Godlyck kampen, Neemt oock wat leer' hieruut, als oli' in uwe lampen, T ontsteken liefde rein tot Christum dier fonteine. End'u te wachten voor Satans pylen onreine, Met den schilt des geloofs, end het tweesnydich sweirt Syns woirds, waermet men die wel machtelyck afweirt, Doch acht het niet genoech roemen t gloof met den monde, Maer met uw' leven dat bewyst tot aller stonde Met woirden end het werck, met hooren end'aensien, Met cleeding insgelycks, die uw' gemoet doet sien. End denckt wat gy doch wint, als gy met uw' cieraet Sulcken Poeet behaeght, of syns weergae calanten, Die langs uw' dueren heen liever gaen lantrafanten, Dan ten sermoon, ten zy te begapen uw' gelaet, Of met onkuys gebaer uw' gesicht aen te loncken. Segt wat warachtich is, end' eerlyck Paulus leert, Wat gerecht is, end oock wat reyn is onverseert, Wat lieflyck end wel luydt. Geeft plaetse aen geen gepeynsen, Dan twelck verweckt tot duecht, end Gods loff doet uut schallen, Dus sult behaechlyck syn [-tot] voor Godt ende [-menschen] vroomen allen.

LOOFT GODT. Antworde eener Christelycker dochtere op het eer-schendich Brulofs-gedichte in druck gestelt, ende verthoont aen vele Eerbare brulofs-genooten out ende jonck, den 11en Februarij 1607. binnen Middelburch aldus beginnende: Gy soet fenynich volck etcetera.


160v [blanco]


161r

[107. Anoniem, Lofdicht op Frederik V, keurvorst van de Palts, 1613.] 1613

Nieu lied ghestelt tot loff Eer ende prys Van Zijn P EX Prinselijke Excellentievan nassou 5 Naer de wys Com swed loeff Vlg. het Volksliedarchief: Come sweet love.

[Links:] Ras ontwaect lieffhebberen vrij Des vaedelands vroom eendrachtich Comt nu voort helpt singen met my den loff ende prys waerachtich. 10 Nassouwen, vol trouwen, behouwen voor 'd land Oraegnien, almaegnien, maect spaegnien te schand Door godes moghende hand. Spyt al dyn vyanden hoe wreet Den stamme Nassou gepresen 15 Is vry tuwer schanden en leet In eeren hooch opgeresen Nommen, syn bloemen, men roemen hoort seer niet crancken syn rancken, wy dancken u heer plant voort Nassouwen vol eer 20 Siet hoe schoon Oraegnien nu staet Verchiert met Rooskens ontloken Fy, fy, u ghy moordenaers quaet ghy haddet den stam gebroken maraenen, ruffiaenen, u waenen is vals 25 Syn struycken, noch buyten uytspruijten groen als nu bloeyen schoon in den phalts Merct hierinne u groot abuys ghy blinde mollen vol gallen Die omwroettet dyn eygen huys 30 om ander ter neer doen vallen begonden tot londen, verslonden [h+]/w\oud heel Den Coning syn Crooning, ende wooning prijeel werd nu Nassouwen deels deel

[Rechts:] 6 Al hebt ghy het dlelyken siet moordaedelyc aff gehouwen t' distelbloemeken scherp noch biedt Syn hulpe vast aen Nassouwen 10 met borsten der vorsten gevoedet op net nu paeren te gaeren Oraegnien met FREDERICUS ELIZABETH Frederik V (1596-1632) keurvorst van de Palts, zoon van Fr. IV en Louise Juliana van Oranje, huwde in 1613 Elisabeth Stuart, dochter van Jacobus I van Engeland. Te vergeeffs arbeydet met een ghy moorders met al u bedryven 15 Nassous stamme te roeyen uyt neen Die was noch is, en sal blyven Vermaert seer goedich Cloecmoedich ooc voor


beraedich genaedich, weldaedich daer door TANDEM FIT CIRCULUS ARBOOR Lees: tandem fit surculus arbor. Wapenspreuk van Prins Maurits. 20 Maer mocht ghy ombrengen te saem thuys van Nassouwen verderven hun vroomheyt loff eer ende faem en sult ghy nemmer doen sterven noch minder ons ionstich, goetgonstich hert vrom 25 Sal stryden altyden voor t vaederlands roem Soo lang den globus gaet om. Comt dan voort ghy maechdekens schoon omvlechtet met lauerier cranse Nassous hoofft welweerdich de kroon 30 HONI SOIT QUI MAL Y PENSE Waerachtich, bedachtich, eendrachtich getrou bevonden gebonden u pylen vasthou JE MAINTIENDRAY NASSOU

[Midden:] Prince loff Nassouwen vorst fyn 35 god spaeret dyn spruyten groene voor tspaens quaet archlistich fenyn bewaertse heer in Saysoene laet groeyen en bloeyen in eeren vergaert Den naeme groot faeme loffsaeme verclaert 40 [T]ot d Antipodes vermaert

Finis Fecit Peyst om d'eewich Zinspreuk van D.M. vgl van Doorninck, Vermomde en naamloze schrijvers, Bibliotheek van Pamfletten 765.


161v 1613 Nieu liedt ter eere van den stam Nassaw gemaeckt doe de niew getrowde kuerfurst Pfaltz Frederick de.V. met vrowe Elisabet Infante van groot Brittannien uut Engellant comende duer de steden van Walcheren pas-seerden.


162r

[108. Anoniem Gedicht over de prijzen van levensmiddelen in 1546-1548.]

5

10

15

20

[In margine:] 1546 Int jaer xv hondert en sessenveertich tis waer Wert t hantwerpen gepubliceert in t openbaer Wie xxv, veertelen rogs ter merct brogte Soumen ses guldens tot t geen, dat hy en vercochte Schencken// In t self jaer gaf men t'Eemden in stadt Voor een vat corens, goeder boteren een vat Want d last van den rogge wert doen daer betaelt Hondert twintich goutguldens; Oock ist goet verhaelt Dat men tAmsterdam dlast rogs vercocht op t self pas Lxviii. goutguldens, maer, dbeterde ras [In margine:] 1548 Men cocht daer nae int achtenveertichste jaer Om Lxviii goutguldens al dat hier volcht naer Een last terwen, een last rogs, een last gersten zoet Een last havers, een vierendeelken boters goet Een schippont specks, een schippont keesen met Een hondert hantkeesen, een schaep wel vet Een ton rostiger biers, een vat juepen biers bekent Een vette gans, eenen stoop wyns excellent Een wambeys, coussen, bonette en een paer schoen Een tesse, noch overde hem gelt daer in te doen [In margine:] 1548 In t self jaer gaf men in vrieslandt t was seer verkeert Een last roggen voor een ton boters hier by leert Godt vreesen, zyt danckbaer en looft hem van al Want hy de zyne nemmermeer verlaten en Zal

ges. 1583 den 20 juny stilo novo


162v Tafelgen funden in Kornilius hus van Acken burger ende wonaft tout Leiden


163r

[109. Jan van Hout, Gedicht met chronogram, 1574.] LEIIDEN T'hryc van Spaengien hem verbliden

In t beleggen als zy zagen Met gedult, my dragen Eliden 5

So veel letters, so veel dagen

Nae zVVarte hVnger-noot GebraCht had tot de doot BInaest zes dVIsent MensChen 10

ALs t God den heer Verdroot Gaf hI Vns VVeder broot Zo VeeL VVI CVnsten VVensChen Suuct en vint t Jaer van liden swaer

dat niet en was te herden De heer, maer, vrid' ons daernaer

Der tiender maent den derden


163v Copia So stot zo Leiden vort stat heus Dit chronogram van Jan van Hout uit 1574 staat nog steed op het stadhuis van Leiden.


164r

[110. Anoniem, Amsterdams rederijkersgedicht over de maanden mei - augustus.] [Links:] APRIL Den soeten tyt// is nu voorhanden en besoeckt de landen// met duecht veelvout dus weest verblyt// scharpt u verstanden 5 ghy die laeght in banden// des winters cout werdt nu door Gods liefd' soo aenschout dat hy verflout// u vyandt wreet die u sneller// feller// beet met zyne listen// twisten// smeet 10 in tgemoede// en van tgoede// heel af heeft geleet al brult hy zeer// den leew hy heeft geen macht so ghy herplant// goede aerde hebt gevaet Godt geeft syn eer// en u selven veracht het groeyen desen Mey tehant// wel in t' groeyen staet 15

MEY

Den dageraet// in tvrouch vertogen alle open ogen// nu heel verlicht de sonne laet// ut Lees: niet. haer verhogen in diese gedogen// met goet gesicht 20 maer die int duyster is verplicht in waens gedicht// gevangen bracht en de claerheyt// swaerheyt acht hen soo vinden// inden// nacht sullen dwalen// altemalen vallen in de gracht 25 dan die opryst// als hy neer is gevelt thalf verdort cruyt// met vers water bespoeyt de sulc bewyst// dat hy hem groeyend' stelt het bloey dees vruchtbaer spruyt// godt ter eeren bloeyt

[Rechts:] 1

JUNY

Ryckelyc gegoeyt// met Goede vruchten in alle gehuchten// dees planten zyn van Godt behoeyt// voor quade luchten 5 de fel wints geruchten// doen hen geen pyn hagel noch rupsens, tsvruchts' verdwyn in welcken schyn// hem tonweer biet t'can hen beladen//schaden niet noch veel minder//hinder iet 10 doen de cnoppen in de toppen van dees boomen siet In den lusthof des heeren dan vermeyt scheppende vreucht//in syn goetheyt getrow singet hem lof//met herten wel bereyt syn eewige duecht// verdryft alle row 15

JULY

[In margine:] de genade godes Des hemels dou maeckt vocht de blomen en de vruchtbaer bomen// ter noottruft goet wiens hope sou// dan niet vervromen [In margine:] de waerheyt de claer waterstromen// nemen hen vloet 20 in sheeren hof vol van voorspoet cruydekens soet// den ganschen dach men in desen// lesen// mach soe de vrye// blye// plach


noeyt int plucken// men verdrucken eenich minnaer sach 25 al die hebt lust na goede vruchten schoon [In margine:] het rypen compt ten boomgaert// sy syn int rypen hier [In margine:] tevangelium de bode cust// die u compt vriendlyck noon [In margine:] vrede en victori Dolyftac aenvaert// met de groen Laurier

[Midden:] 30

Prince

AUGUSTIJ Den Eglentier// lieflyck om ruycken wenscht u haers gebruycken// te syn bequaem als bykens dier// wilt honich suycken 35 u herten ontluycken// godt aengenaem In liefd' bloeyend' niemant sich schaem twinnen vreedsaem des vruchts getal elck nae daerde// waerde// zal tgodlycsaeyen// maeyen// al 40 veur een hondert// onverwondert// in dit groene dal [In margine:] Den oost den oost neempt waer: hebt brandent licht gereet wacker de vur// des bruydegoms vertoeft innerlic claer// treckt aen het brulofts cleet op dat ghy int suut Lees: suur. // naemaels niet bedroeft


164v Retorika und liet van ansderdam Deze 5 coupletten - met binnenrijm - zijn geschreven op een extra breed vel papier; er zijn 4 of 5 verschillende lettertypen gebruikt. Er zijn tal van woordspelingen op namen en deviezen van Rederijkerskamers in verwerkt. Te raadplegen: A. van Elslander, Lijst van Ned. Rederijkerskamers in: Rederijkersstudiën ,5, 1969.


165r [blanco]


165v

[111. Anoniem, Religieus gedicht, kruisdicht] Looft den Heer uVVen Godt almachtich

Eert synen naem die u salicheyt biet

Belyt hem die UVVs ter noot is gedachtich

hoort syn stemme die na tverloren schaepken siet

Alle menschen VVilt troVV beVVysen

Godts liefde altyt vast in therte prent

Gelooft Godts geloften die u ziele spysen

Hoopt op syn goetheyt eeVVich sonder ent

Stryt tegen des VVeysch ingeven Crachtich

Die VVerelt mit haere begeerte vliet

VVapent U met de gerechticheyt eendrachtich

Doet soo die VVysheyt den VVysen oeit riet

VVat ongodlick is en VVilt niet prysen

Den raet der Godloser en syt niet omtrent

Laet V Ziele inden Geest tot Godt oprysen

Drinct VVater dat VVt slevens fonteine rent

Betaelt Godt V beloften ende accysen

VVandelt met licht op de valsche eer u die Leere hebt een duysternis verblent affgrysen

Volcht Christus en syne voetstappen jent

Trect VVt den ouden Adam mit all syn wercken

Doet den nieVVen Toont dat gy mensch aen nae syt leeden der Godt geschapen soetheyliger kercken

Besteet u pont mitten getruwen knecht vroet

Des Geests Ingeven hout Voor V advysen

Acht op goede Castydinge die V Godt toesent

Helpt VVeduVVen en VVesen schier Verdruct geschent

Crachtich is Gods Altyt VVeest VVoort VVilter gedachtich dat op mercken ghy sterven moet

In VVs naesten VVelvaren VVilt V Verjolysen

Syt oprecht Schandelyck ongeveynst by geVVin treet leeken en klercken onder de voet.


166r Antwoort der Godts geboden VVaerheyt en VVilt hebt altyt VVycken niet voor oogen

VVreest hem die de ziele brengt In't verdriet

Laet geen goede gaven in V verdroogen

Soeckt den heer ootmoedich V sonde bekent

Mit alle menschen Tot eerbaar zeden hebt Vrindtschap V sterflycke en Vrede Lichaem VVent

Slaet de hant aenden plouch ende plouchtselfs mede

Van tongeloofs oncruyt V hoffken wiet

Totten rechten Gedenct die Godts Dienst VVilt Genade die V V leden poogen Is geschiet

In als VVilt Godt danckbaerheyt betoogen

In onnutter Clapperi draecht gheen consent

Spreeckt tot stichtinge in gerechtichede

Inden dienst VVs naestens Zyt diligent

Stelt liefde te VVerck In elcker stede

Mitten blyden verblyt V int goet pertinent

Gedenckt VVs broeders in UVVen gebede

Deylt den aermen V broot in des VVerelts convent

Doet elcken als ghy VVout datmen V dede

Schout alle boosheyt en loont quaet met goet

Pacientich VVilt U Cruys dragen

Stryt VVittelyck soo VVint ghy des Levens kroon

volhert in de Deucht en slacht niet den tragen

Eert dye overheyt env Srechts regiment

Suyvert U Conscientie nae tgeests zede

Viert den sabboth des heeren excellent

Singt den Heer een nieVV liet volcht des VVaerheyts snede

In als hout maet pryst geen overvloet

Eygen liefde en eere wilt Van V jagen

Ridderlyck VVederstaet den Sathan verVVoet

Eens gesint met Christo Voleynt V dagen


166v Afgeschrift der ta*w**.*el so hingt int hus van merten int portgen zo Wttert Waarschijnlijk Utrecht bedoeld


167r

[112. Lucas de Heere, Refrein gemaakt voor Johan Radermacher, 1568.] Refereyn an M. Jan R. ghemaect Anno 1568 Ziende en hoorende nu hoe t in de wereld gaed: Hoezeer dat alle quaed toeneemt onder de lieden: Zeer cranck dat de dueghd is, hoet gheboue nu staed: 5 Ziende nu Christus woord vulcommelic gheschieden: Dat de goede niet en weet waer hem berghen of vlieden: Dat d'ongherechticheyt neemt d'overhand alom: Hoorende hauden den spot med Gods Woord en ghebieden, En crom maken van recht, of van recht maken crom: 10 Ziende uwe Princen ooc, tsamen raedslaghen som Jeghens Christum, zijn volc, en teghen zijne leere: Ander, diet weten let, slap vervaerd ende stom Welcke laten in druck de schapen van den heere. Ziende haer voorstanders ooc, diese beschermen zeere 15 Lyden nu groote pijne, en datter veel zijn bleven: Vremoedende Lees: vermoedende. alom druck waer ic mij wend of keere, Hoe zaude dan mijn herte in vreughde kuennen leven? Ziende nu bovenal ons land in zulx verdriet Daer de waerheyt onlancx hadde wat heerschappije: 20 Maer die nu verdruct is, ghelyc men tquad ziet Altijd verdrucken tgoede in grooter tyrannije: Ziende weer op gherecht de Roomsche kremerye, L

L

En zoo menich vroom man uut den lande verjaeghd Ghebannen en verdruct, ja vermoordt nu ten tije Van dit spaensche ghespuus, daer elc schier overclaeghd:


167v 1 Ziende hoe dat alle mann daer af nu word gheplaegd Hoe dus specken ons ghoed, rooven ende bederven: Hoe zij schoffieren ooc menighe vrouwe en maeghd L

L

Hoe zij den buuteman, schenden [-zijn hof] hoven en erven: 5 Ziende hier duer de neerynghe ooc vergaen en sterven: Die edel coopmanschap uut den lande verdreven: Als ic dit jammer hoore, ende zie menichwerven Hoe zoude toch mijn herte in vreughden kuennen leven? Ziende dat zij ons land willen brijnghen in tjock 10 Die Spaensche inquisitie onrelic boven maten: Hoe wel, zij gheven haer eenen anderen rock, Merckende onzen eeldom, ons heeren, ende staten Som ghevangen, verjaeghd, ende eenighen verlaten Ziende al ons steden meest van dit volcxkin vermant: 15 En dat ons in nood niemand en comt ter baten: Ziende het quaed lancx om meer daer nemen d'overhand: Als ic hoor'dat nu compt menich Papisch trauwant L

L

Waer is [-den] der Guesen God, Religie en prekin? Ziende ondertusschen ooc, dat in dit zelfde land 20 Menich *er*reur toeneemt, en veel zijn afgheweken Die in haer eerste quaed weêr tot den ooren steken: Ziende eenighe onder tcruuce, ooc buughen, ende beven, Zoo dat zy nau van God, of zijn Woord derven spreken L

L

Hoe zaud [-mijn] toch mijn herte in vreughden kuenen leven?


168r 1 Ziende, beminde vriend, der secten groot ghetal die willen altemael Christy ghemeente wezen daerdie maer een en is, noch ooc wesen en zal De onderstreepte woorden zijn in de linkermarge vervangen door:noyt en was, noch zyn zal. die voor zijn Duive en bruud [-alleen] is ten rechten gheprezen: 5 Ziende zulcke schuerijnghen en tweedracht boven dezen zelfs onder diet betaemt te leven zonder twist: Ziende datter zoo veel t'Evangelium le[v+]/z\en Dies draghen haeren rom med schande en arghelist, Maer wiens leven en werck beter Epicurist: 10 Ziende datter noyt meer spotters van Gode opquamen, Ende dat men Judas bijna nerghens en mist: L

L

Datter veel Christen zijn [-van buiten] med den monde en bij namen: Merckende dat de lien tquaed haer niet meer en scha[-e]men Daer bij de gheesels Gods ons zijn terecht ghegheven 15 Ghevoelende ooc mijn siecte en ghebreken altsamen Hoe zaud dan mijn herte in vrueghden kuennen leven?

T'oudste is tbeste.


168v Refrain van Mr. Lucas d'Heere


169r

[113. Johan Radermacher, Grafschrift voor Peter Panhuys en Margriet Hooftmans]

5

10

15

20

O wandelaer, die kerckenbow end sercken admireert, Wat baet u doch t aensien, ten zy gy wordt geleert? Hoe ydel d ydelheit end staet des menschen leven zy, Wildy des werden wysz, bedenckt end leeret hier aen my. Jonck sach ick aen der werelt pracht, traphik'end vreucht, End nae t verdorven aert was ick daerin verheucht. Deze regel moet hier in worden gevoegd Ick trachted' oock naer goet, dat menschen maeckt verheven: Eerlievende in coophandel des arbeidd' ick all' myn leven. Uut gnaed' Godt segen gaf, als Davids psalm belooft: Wyfs trow', kinds liefde soet, als balssem over t hooft Liet vloeyen oock in t hert' syn woort, dat t cruys verlicht. Stadts lasten swaer ick droech; tis eerlyck alst wel sticht; Almoessenier, Rentmeester, oock schepen, lest thresorier T Antwerpen uut gedient. Uut swaer beleg'ring quam ick hier Als pilgrom, daer ick storf', myn wyf dry daeg' tevoren. Nu liggen wy hier int stof, der Werelt als verloren: S doods ure en conden t goet, vrinden, noch meester uutstellen, Hadd' Christus niet g'rantsoent, wy waren t' aes der hellen. Daerom Lieft Godt, vliet sond', t bedroch der werelt varen laet: Want hoe schoon dat hier blinckt, als wolck end roock alles vergaet.

AD DOMINI OPTIMI MAXIMI LAUDEM. HONESTATE, FIDE, & PIETATE SPECTATISSIMIS CARISSIMISQUE PARENTIBUS FILII SUPERSTITES VII MERITO MOESTISSIMI TUTORUM OPERA POSUERUNT. Tutorum opera volgens verwijzing hier in gevoegd


169v Ontwerp eenes grafschrift over wylent Sr Peeter Panhuys ende Margriete Hooftmans zyn beyde te Amsterdam gestorven den [10] ende [13] dach [Novembris].


170r

[114. Marnix van Sint Aldegonde, Vertaling van enkele psalmen.] [Links:] Verwerp my niet van dyn lief aengesicht En wil my niet gantz ende gaer verstooten dyns heyl'gen geests wil my oock niet ontblooten noch wech van my nemen zyn heylsaem licht 5 maer geef my weer die blyschap ende vruegt dyns heyls o heer, en salicheyts getrouwe den milden geest der vorstelicker duecht Geef dat hy my steedts vest end'onderhouwe Alsdan zal ick den sondaers met bescheyt 10 Aenwysing doen van de wegen des heeren Soo dat die boos' haer sullen gaen bekeeren Tot dy en staen op dyn gebot bereyt O God ô God, ô myn heylant getrow verlost my doch van dese sonden bloedich 15 So sal myn tongh'ontspringen zonder schow Tot loff end prys van dyn gerechtheyt goedich Dus open du, myn lippen ende mont O heer: sy zyn doch anders heel gesloten, En dan wil ick van herten onverdroten 20 maken dyn loff aen alle plaetzen kondt want du en hebst geen offerhand begheert Anders hadd'ick s'ootmoedich voor gedragen maer dy en zyn geen offers lief noch weert noch du en hebst aen alsulcx geen behagen 25 T offer dwelck God behaegt ende wel staet aen Is eenen geest verslagen ende vol smerte Een droef gemoet ende een gebroken herte En zalt du niet verstooten noch versmaen. Laet Sion heer dy wesen lief getal 30 dat gy geniet'die weldaet dyner trouwen En wil die stadt daermen dy dromen zal, Jerusalem haer mueren sterck op bouwen. En dan zalt du nemen voor aengenaem oprechte, reyn ende heylig'offerhanden: 35 diemen dy zal op dynen altaer branden met veersen jonch tot loff van dynen naem.

Den LXXXIX Psalm. Ick wil Gods goetheyt groot lofsingen dach ende nacht Ende kondigen syn trow van geslacht tot geslacht. 40 want ick seg't voor gewis, dat zyn gnad'is gestichtet Eewich ende onbeweegt. Syn waerheyt die verlichtet Seer schynbaerlyck ende claer des hemels omgryp schoone En staet daerin gevest, gelyck als in haren throne Ick hebbe spreeckt de heer een sterck verbondt geslaen 45 met myn verkoren knecht: End'hebb' een eedt gedaen David myn dienaer trow, als dat ick sal volvueren Syn stamm'in eeuwicheyt: ende altyts laten dueren Syn konincklycken stoel Op welcken ick wil stellen Syn afkomst in de weg niet mogelyck om tellen 50 Die hemeln tuygen heer dyn wonderbare macht


En in der heylgen schaer dyn trow wort hoochgeacht

[Rechts:] 1 Want wie isser zo groot in alle hemelrycken L

L

die zich by God den heer zoud derven vergelycken? Oft onder d'engeln reyn ende hemelsche heyrkrachten diemen zoud'eenichsins tegen God willen achten? 5 De heer is in de raet der heyligen gevreest zeer schricklyck is hy daer alomm'int minst ende tmeest O heer almachtig God o God heer der heyrscharen du sterck ende crachtig God wie sal zich by dy paren? dyn waerheyt ende trow bestendich t'allen tyden 10 Omcingelt dy o heer rontzom aen allen zyden. Du dwingst die hooge zee ende legst haer baeren neer So wanneer zy ontstelt van storm is end'onweer Du hebst Egipten fel vermorselt met veel plagen door dynen stercken arm dyn vyanden verslagen 15 het hemelryck is dyn: dyn is het aertryck ronde want die werelt hebstu gebouwet uut den gronde Du hebst t'Suydt ende noort geschapen zeer bequaem Hermon ende Tabor hoog juychen in dynen naem. dyn arm is vol gewelts, dyn handt is sterck ende crachtich 20 dyn rechtehandt om hoog verheven is almachtich Gericht ende vromheyt zijn dyns throons vaste wonsteden Goetheyt ende waere trow sietmen steets voor dy treden. Welsalich is het volck dat sick Lees: sich. in dy verhuegt En recht verstaet waerin hy sal bedryven vruegt 25 Int licht dyns aengezichts zullen zy gaen haer wegen En juychen dach voordach in dynen naem ende seghen die wyle zy haerselfs duergaens in all haer leven mits dyn gerechticheyt sullen vinden verheven Want du bist heer alleen den Boem van haer macht 30 mits dyn genad'en gunst zal werden hooch geacht den hoorn onser loffs ende prys: want onsen schilt gemeene Bestaet in God den heer, die ons bewaert alleene Ons Coninck ende vorst en kan ons niet beschermen So ons den heylgen heldt isrels niet reyct syn ermen 35 Du hebst hier voortyts heer dyselfs geopenbaert dynn dienern'end'aldus dyn'meyninge verclaert ick hebbe myne hulp bescheert door myn genade den machtigen die ick uut allen last end'smade hebbe verheven hoog: als eenen die zouw wesen 40 uut midden mynes volcks besonder uutgelesen want david hebb'ick recht nae mynen sin gevonden die my een diener trow zal wesen t'alle stonden. Dies hebb ick hem gesalft met heylig oly soet Oock rust myn handt op hem in allen tegenspoet 45 Myn erm zal hem met macht in allen noot ontsetten So dat hem geenen vyndt sal schaden ofte letten noch t'godloose gespuys en zal hem zo niet deeren dat sy hem nederslaan: want ick wil hem verweren


170v [Links:] 1 Ja zyne vynden all'sal ick stooten ontwee En zyne haters slaen met allerhande wee Myn waerheyt, gunst ende trow zullen steeds by hem wesen Syn hoorn in mynen naem zal hoog staen op geresen, 5 Ick wil hem metter handt tot aenden zee doen raken Ende met de recht vuyst der stroomen end genaken Myn vader bistu, heer, zal hy spreken tot my myn God: myn stercken heldt: myn heyl ende toevlugt vry myn eerstgeboren Soon, zal ick hem in s gelycken 10 noemen end'heffen hoog ov'r alle coninckrycken myn g'nad end' goede gunst wil ick hem doen beklyven En myn verbondt zal steets by hem bestendich blyven Syn afkomst ende stamm zal nemmermeer vergaen Syn coninclycken stoel zal so lang blyven staen 15 Als themelsche gebow: En zo dan zyn nasaten myn wet tot eenger tyt uut boosen raet verlaten Oft myn heylich bevel onheylichlyck verachten En myn geboden reyn niet nae en willen trachten So wil ick by hun zyn met myn roed' ende staff 20 End plagen velerley: tot haerder sonden straff Maer niettemin myn gunst en zal hem dies niet liegen noch myn trow'ende beloft'en zal hem niet bedriegen want ick doch niet en wil treden van myne bonde noch wederroepen twoort gegaen uut mynen monde 25 By myner heylicheyt hebb'ick eens eedt gedaan Tot david mynen knecht dien ick niet aff zal gaen datmen syn'afkomst e'el sal kunnen eewich spueren En zynen throon so lang voor my zal blyven dueren als die heel klaere Sonn'oft als het liecht der maenen 30 die myner waerer trow de mensschen steeds vermanen Nu hebstu hem nochtans ô heer van dy gejaeght uut gramschap ende toorn dyn gesalfden geplaegt Tverbondt met dynen knecht maecktstu nu van onweerden Syn conincklycke kroon hebstu gesmackt ter eerden 35 Syn tuyn, syn schutt end'scherm heeftmen dy sien ontbloten End syn blockhuysen sterck vernielen end'omm'stooten Elck een die voorby treedt maeckt hem tot vryen buyt Syn nabuer spot met hem ende dryft hem ter stadt uut du hebst die handt verhoogt der ghen'die hem vervolgen 40 En vervruegt het gemoet synr vyanden verbolgen die scherpte zynes sweerts hebstu bot omgevouwen En hebst hem inden strydt niet staende willen houwen Syn zuyverlick ciraet hebstu te niet gedaen En zynen conincx stoel ter eerden neergeslaen 45 du hebst die bloeyende jeught verkort haar jonge dagen Oneer ende schand'eylaes, hebstu hem laten dragen Och heer hoe lang salt du dy verre van ons maken Sal dynen toorn altyts als een viervlamme blaken?

[Rechts:] 1 Sy leyden hier een leven goet en sacht Elck pryst hem oock die nae goey dagen tracht


doch zullen zy haers vaders wech in gaen En teewich liecht nemmermeer schouwen aen daerom een mensch die hier in eeren leeft 5 En geen verstant noch wysheyt daerby heeft Is wel te recht by 't veeh te vergelycken dwelck teenemael met lyf ende ziel gaet strycken

Den LI Psalm Ontferm dy mynr'o God in desen noot 10 volgens dyn gunst barmhertich tallen tyden wissch myn zond'aff, nae dyn hertlyck mitlyden dwelck menich is ende wonderbaerlick groot wasch my te degh'ende spoel aff gantz end gaer myn boosheyt vuyl ende laets' aen my niet kleven 15 maer maeck, my heer, reyn suyver ende claer van myn misdaet, en wilse my vergeven Want ick bekenn'ende voel'tot in het hert die leelickheyt myns trowloos overtreden myn sond'ligt my al knagend'op de leden 20 En in tgesicht, met wroeging'ende smert dy, dy alleen heb ick o heer misdaen. Sulck leelick stuck begaend'in dyn gesichte dies zal dyn woort rechtveerdich blyven staen En du oprecht en reyn in dyn gerichte 25 Eylaes ick ben van smoeders lichaem aen Leelick mismaect en in zonden geboren En dat meer is, myn moeder daer te voren doen sy m'ontfinck, heeft my in sond'ontfaen Sie du hebst lief die waerheyt in den gront 30 En neemst dyn lust aen een rechtsinnich biechten nu hebst du my dyn wysheyt gedaen kondt En thert bestaen inwendich te verliechten Suyver my dan o heer met hissop ree' So sal ick reyn wesen van allen zonden 35 wassch af die smet van myn vervuylde wonden So zal ick syn witter als eenich snee. wil myner oor'mits dyn genaden woort Blytyding', vruegt ende goeden troost beschicken dan sal tgebeent' dwelck du synde gestoort 40 vermorselt hatst wed'romm' in my verquicken Dyn aengesicht van myne sonden heer En wil niet meer op myn gebreken mercken Maer wisch gantz uut all myne boose wercken dat sy voor dy niet en verschynen meer. 45 Daertoe o God schepp'en nieu hert in my Een suyver hert vrom ende oprecht van sinnen End'eenen gheest die reyn end'louter sy Stel van niews aen in myn leden van binnen


171r [Links:]

Den XLIX Psalm Ghy volcken all hoort dit wel neerstich aen ghy werelts lien, laet u ter ooren gaen Tsy groot oft kleyn: tsy schamel ofte ryck 5 Eel oft oneel: hoort vlietich all gelyck want wysheyt zal, nu gaen uut mynen mont En goet verstant uut mynes hertzen gront tot myne reed' wil ick zelff neygen d'ooren en op de luyt schoon spreeck worden doen horen. 10 Waerom soud'ick ontzetten myn gemoet In tyt van ancxt oft eenich tegenspoet? Off my die schaer der boosen reed' aenviel En tredde my al schoon vast op de hiel Sy mogen vry vertrouwen op haer macht 15 ende op groot goet snorcken met prael ende pracht doch niemant zal lossen des anders leven noch voor de doot rantzoengelt Gode geven Want het rantzoen haers levens is te dier dan dat sy't oyt opbrengen konden hier 20 Tis te vergeefs datmen wendt arbeyt aen Te leven hier eewich en tgraff tontgaen want men doch ziet de wyzen gaen ter doot d'onwysen med'end'dwasen kleyn ende groot Ja men siet dick, dat so wanneer zy sterven 25 die vrembde lien haer goet ende gelt beerven. Nochtans int hert maken s' haer selven vroet hier eewiglyck te zijn met huys end'goet dat haer plaetz'altyt zal staen bewaert dies maken zyn Lees: zij. een naem ende faem vermaert 30 maer t'gae so twil, sulck volck sal korten tyt met zynen pracht ende roem wesen verblyt want zy gewis den besten zullen slachten. die gantz ende gaer verderven en versmachten. Dus ist van hun een dwaesheyt al te groot 35 En niettemin, haer kinders na hun doot doen vast al tselffd'ende hebben telcker stondt haer vaders'lesse int hert ende op den mont dies sullen zy in tgraff werden gebracht met kudden groot: ende van der doot geslacht 40 der vromen schaer zal hiertusschen met eeren Ter morgenstont des godloosen verheeren Want haeren schyn verandert ende wort laff van haer paleys rysen sy stracx in't graff maer my zal God redden van des doots macht 45 mits hy my wil aennemen in zijn wacht dus vreest 'doch niet als een man machtig zeer in ryckdom wast ende komt tot staet end'eer want na zyn doot sal hy t hier samen laten en hem en mach naevolgen eer noch staten

[Rechts:] 1 Gedenck hoe cort ô heer ende snel zy mynen tydt Soud'dan den mensch van dy geschapen zyn om niet


want wie is dieder leeft, die niet eens'en moet sterven Oft die den onderganck en tgraff niet zal beerven 5 waer is dyn goetheyt heer van den tyden voorleden david met eedt belooft mits dyn barmherticheden Gedachtig zy des smaets dyn dieneren geschiet dies ick draeg in den schoot groot leedt en zwaer verdriet Om veler lieden will'die schendich van dy clappen 10 En lasteren met smaet Christum end zyn voetstappen doch God den Heer moet zyn gelovet end' gepresen nu end'in eewicheyt. Amen tsal also wesen

Den CXVII Psalm Looft alle volcken God den heer All'heydens geeft hem prys end'eer 15 want syn genad'is veel end'groot Tot ons waert steedts in allen noot En zyne waerheyt ongeschendt Blyft duerend'eewich sonder endt.


171v

[115. Marnix van Sint Aldegonde, twee gedichten voor Lucas de Heere, 1576.] Aen Lucas de Heer U ziel met Godes woort: d'oogh met syn wonderdaden u tongh met synen loff: met syn liefd' u gemoet Den gheest met kunsten reyn: De penn' met dichten soet 5 Kundt ghy Lucas de Heer ten vollen niet versaden. De Psalmen syn Gods woort: zy leeren syne paden: verkonden synen loff: End liefd'in overvloet sy syn kunstryck end fraey: haer dichten is oock goet soud ickse dan onrecht aen u konnen bestaden? 10 Dewyl ick wilde doch, als synd'in u verbonden u doen een cleyn geschenck voor myn vertreck van Londen wat hadd'ick beter doch als Psalmen cunnen schencken? op dat, so menich mael ghy myner sult gedencken, Gods woort, werck, loff, end liefd:oock kunst end poësye 15 u ziel, oog, tong end hert: u geest end penn' verblye.

Aen den selfden God houdt in syner handt den beker der gerichten Daer uut, hij bitt'r oft soet eenn'yegelyck en schenckt Na dat syn wysheyt groot verordent en gehengt. 20 Maer gheensins by gheval also de dwase dichten. Nu moet syn kerck' altyts (want hijs' int cruys wil stichten) Drincken den eersten dronck met bitterheyt vermengt Maer t goddeloose volck dwelck vrij te wesen denckt, Den droessem drincken uut, end' soo den bodem lichten. 25 Wat willen wij dan doen Lucas in tegenspoet Sullen wij truerich syn, end geven op den moet? Neen. neen: maer wel getroost den beker met den dranck Nemen van Godes handt gewillich end in danck End met dees Psalmen soet syn bitterheyt vermenghen 30 Die ick u t'samen wil met desen beker brengen. uw. Goede vrient Ph. van Marnix

Den autheur gaf L.dheere eenen silveren cop den XXVIII Martii 1576/ Ontfaen den 28 Martii 1576


172r [In 19e eeuws handschrift:] Uitgegeven: Eenige onuitgegeven gedichten van Marnix (Tijdschrift voor Nederl. Taal en Letterkunde 1898 pp 106,107) door Marten Rudelsheim.


172v [Dwars:] P. Marnix aen Lucas d'Here schilder ende Poeet van Gendt A.o 1576. te London in Engellandt


173r

[116. Johan Radermacher, Enige rijmen op doopgiften te stellen.] Over D'Arcke. Deze tekst is -in rood- geschreven in verschillende lettergroottes, maar wel door dezelfde hand Bydies dat Noahs Arck syn' cracht uut s'waters vloet Behiel, gedenckt Isac uw's doops in Christi bloet

of soo: Dies dat Noachs Arck behiel uut s'waters vloet acht sielen: Jan, Gedenckt uws doops in Christi bloet

Over den doorganck der kinderen Israels door de roode Zee Israel onder t'scherm De vaders door t' beleydt der wolck syn is ‘is’ staat boven ‘syn’ als alternatief doorgegaen De roodezee: Dat wyst den Doop U Isac, ons duydlyk ‘ons duydlyk’ als alternatief voor ‘U Isac’ aen

1.Cor.10.2

Over de historie van den Doop des Moormans door den Apostel Philippo. Act. 8.26 Wie door een recht geloof is Christo ingelyft Een segel des verbonds de Doop hem immer blijft

oft Wie onder Christi jock in Waer geloof hem buygt Die staet in Gods verbont dies hem de doop getuygt

oft Alwie in Jesum Christi gelooft uut s'herten gront, De Doop getuyght hem dat hij staat in Gods verbont of hem waerlyck is een pant van

oft Wie Christi lieflyck jock gewilligh ondergaet, De Doop getuyght hem dat in Gods verbont hij staet Over'deen of dander mochte staen Soo menichmael gy hieruut komt te drincken Soo wilt uws heylgen Doops in Christi bloet gedincken


173v

[117. Johan Radermacher, Op de historie van Susanna.] Op de Historie van Susanna soo se voor de Valsche Richters staende door Daniels wysheyt verlost ende vry erkent wierde. Susanna wierd erkent onschuldich int gericht: Godt brenght der vromen recht eens eyndlyck aan het licht. [Dwars:] Eenige rymen om op doopgiften te stellen.


174r

[118. Anoniem, Klaaglied der soldaten over het Bestand, 1609.] L

L

Een liedeken op de wyse waerder oyt Man van cussen gestorven besalosmanos waer langdoot [Links:] spaniaert Maeyken mijn lief wat sullen wy maken 5 vale medios.dit bestant dat brengt quay neeringhe in ons saken si sengnor. dus ruijmt het lant sengnora. dat ware groot schant t'huijs te comen naeckt en bloot 10 soo moet ghy spelen,,sonder quelen schabbeken es goet pant in noot italiaen Cacho wats dit le male canker belle florence. geeft my raet 15 no faio singnor,,ghy Venus Jancker want wy syn in soberen staet siet dat ghy naer italien gaet roept schouvager sonder leer naelden en spellen,,moeten nu gellen 20 want den crych en deucht niet meer franschois par la teste que je porte moet ick voort,,ouy monseur helas madame,,niet een corde 25 brengh ik t'huijs voor mijn labeur Laguerre est mort,,met groot getreur moet ik inden rouwe gaen weer te wercken,,tallen percken dat heeft dit bestant gedaen

[Rechts:] 3 engels man Is robbert egan en moet ick mede 5 ai me serre Lees: mi sir?. goed conterman soo wyst mij dan een ander stede om myn macht te t'hoonen dan god boy iou mester ick en can u niet helpen soomen siet 10 gaet weven en breyen,,en beesten weijen want den crych en deucht hier niet

hoochduyts kets hondert dousent slappermenten was werd mer machen motter myn 15 o liber hans. wy en hebben geen renten ghy drinckt nochtans soo geerne wyn het sal nu water moeten syn tot dat de coninck ons betaelt en sullen ons voegen,,het lant te ploegen 20 want den crych ons proven smaelt Nederlander en wy beroeyde nederlanders


die den crych hebben gedient wy sagent oock veel liever anders 25 wy en syn t'bestant geen vrient waren sy al als wy gesint ghy en sout [l+]/n\iet leven getreur maere moet tot desen,,nu soo wesen misschien hoe langh dat het deurt

[onderaan-midden] 30 Oorlof Adieu adieu al ghy soldaten packt u op elc een om best ghy moet het nederlant verlaten dat ghy hebt geweest een pest 35 al volchden u voort al de rest en dat het nederlant ware vry soo mochten wy even,,in vreden leven en stellen t'mistrouwen aen d'een sy 40

FINIS ANNO 1613 Godt is myn burcht


174v Claech liedeken der soldaten over den bestant gemaeckt 1609


175r

[119. Lucas de Heere, Ode aan Johan Radermacher, 1576.] ODE Aen S.r Jan Rademaker [In margine:] De Bussche peintres Gand t II pp 196,197 [Dit is in 19e eeuws handschrift.] 5 JOANNES, uwen naem Seer schoon ende bequaem Bediedt des heeren gaven Die u rycklic voorsien Van deughdt, en boven dien 10 Van goeden waerdt veel haven. Daer menich, zoo ghy ziet, Heeft weynich ofte niet Van sulcke gaven rijcke: En nochtans, lieve vriendt, 15 Wel licht zoo veel verdiendt Als ghy oft uws ghelycke. Derhalven ziedy claer Gods goetheyt wonderbaer Tot u ionstich gheneghen 20 Om Christi wille alleen: Dies prijst hem int ghemeen Als de danckbare pleghen. Want dees ghenade schoon Verbindt uwen persoon 25 Sulck eenen God end' heere, (Die u doet dees weldaet Daer hy veel ander slaet) Nu te beminnen seere. Dit sal u oock hier by 30 Maken int herte bly' Ende gherust ten lesten, Wetende in u ghemoet Dat beyde quaet en goet Comt de goede ten besten. 35

Den aluwen goetjonstighen Lucas dheere Anno 1576 den 1 Januarii Londinii


175v [blanco]


176r [blanco]


176v Ode L dhere in strenam. Kal.Jan. 1576.


177r

[120. Elisabeth de Meester, Brief aan haar oom, 1628.] Deze pagina is dwarsbeschreven. Lof sy gode den 1.e Jannewari 1628 in dordrecht Eer:werde ende lieve Oom. het is UE bekent hoe dat met het begin vanden niewen Jare het saisoen sich verandert den vorst hagel sneew ende onweder hout op. de Sonne begint te hoogen de vogelen des hemels verheugen sich loovende haren Schepper met een niewe melodie de Aerde begient tontluycken gras cruyden en blommen vertoonen haer gelyck een schoon tapyt tot vermaeck voor het vee des velts den wyngaert krycht sap de boomen groenen en bloyen den lantman wandelt romtom syne velden vertrouende ter bequamer tyt eenen goeden oogst te becomen in somma alles toont syne cracht om niewe vruchten voort te brengen: het is nu alsoo Eerweerdige beminde Oom dat UE van my noyt ofte selde eenige verniewinge ofte verbeteringe gesien en hebt op dat ick dan niet geleken en worde by eenen onvruchtbaren acker soo en heb ick niet connen laten UE by desen te toonen dese kleyne beginselen verhoopende dat se in my sullen op wassen tot een volcomen vrucht waerinne UE een welbehagen sult hebben daer toe helpt my Got die ick bidde UE met sampt myne lieve Moyken ende myne lieve neefkens ende niechten met desen niewen Jare te willen verleenen salicheyt aen ziel ende lichame ende voortaen een lanck ende gesont leven. UL onder danige nichte Elisabet de Meester Elisabeth de Meester, 1616-1651?, dochter van Daniel de Meester en Sara Radermacher.


177v

[121. Elisabeth de Meester, Gedichtje.] 1 gedicht van Lisbetien de Meester Als ick gaen bedencken aen den oever der zee hoe my de heer heeft geholpen op een goede ree hoe hy my leyt door de bergen met zant 5 daer ick gaen rapen klyn gespoickelde hoorentiens plysant ick aen sien godts wonderdaeden de sonne laet hy op gaen vroech en spaede daer om danck ick hem voor syn groote weldaeden Vereert vaeder en moeder weest daer toe recht en vroom 10 en ghy sult syn gelyck een schoone vrucht van den olyfboom


178r

[122. Anoniem, Lofzang op het huwelijk van Anna de la Palma met Isaac Hoornbeeck.] LOFSANGH VAN A.D.L.Palma trauwende met Mr. J.V.H. Boven deze H. is in 19e eeuws handschrift ‘orn’ toegevoegd. Beke Anna de la Palma, dochter van Pieter, heer van Lodijke en Isaac van Hornbeek, Johanneszoon (1587-1648), predikant te Meliskerke en Middelburg; Nagtglas, Dl I. p.418. op de wyse van den lofsangh MARIAE. of den 3.en Psalm. [Links:] Myn Siel maeckt groot den Heer, Myn geest verhueght hem seer 5 In mynen Godt genadich: Die met nieuw segeningh My syn dienstmaecht geringh Heeft besocht seer weldadich. Gy hebt, o Heer, verhooght 10 Myn HORN, end u getooght Mynen heylandt te wesen: Hierom soo wenschen my Al rechtgesinde bly Veel g'luck end heyl mitsdesen. 15 Gy hebt, Heer, van jongs aen My soo veel goets gedaen, Meer als ick wel can loven: Ja, soud' ickt noemen al, My soude t'groot getal 20 Seer verre gaen te boven. Maer t'welck is aldermeest Hoogh t'achten, uwen Geest Hebt gy my, Heer, gegeven: Oock hebt gy doorgeboort 25 My d'ooren, om u'woort Rechtsinnich te beleven. Gy, als een herder trauw, Hebt my op groen landauw Steeds lieffelyck geweydet, 30 End aen dat water soet Van uwe kennis goet Met uwen staf geleydet. (Wie ben ick doch, o Heer, Dat gy gedenckt soo seer 35 Aen u' dienstmaecht eenvoudich? Ick ben ja te geringh Voor al de segeningh Die gy my schenckt veelvoudich.) Al dit U docht te syn 40 Noch weynich. O Godt myn. Gy stelt my heel in rusten: Gy neempt my by der handt End voert my aen den cant


Eener BEK' om verlusten.

[Rechts:] Op dat dien PALMEBOOM Aen desen waterstroom Mocht weeldrich staen ten thoone, Dien boom, die met u' handt 5 Van jongs op was geplant In u' voorhoven schoone. (Och Heer, hoe costlyck is U' gunst voor die gewis Onder u' vleugels rusten! 10 Gy laeft se met het vet Dyns huys, en drencktse met De bek' uwer wellusten.) Gepresen sy myn Godt Die my dit beste lot 15 Heeft gunstich toegevoeget: Hy wil my tselve deel Langh houden int geheel, Dat my soo wel genoeget. Geeft, Heer, dat dit plantsoen 20 Vrucht brengh' in recht saisoen, Tot aengename spyse: Geeft dat syn bladers fyn Tot heylsaem medecyn Dienen tot uwen pryse. 25 Geeft dat ons' tacken wyt Sich mogen breyden uut G'lyck spruyten van olyven, Te dienen tot cieraet Van Sion, om te baet 30 Uwes huys te verblyven. Eyndlyck, maeckt ons bequaem Te heyl'gen uwen naem End in u' vrees' te blyven: Want uwe gunst voortaen 35 Aen all' die oprecht ghaen Eeuwichlyck sal beclyven. Gy all' die vreest den Heer, Verhueght u met my seer, End wilt sonder berouwen 40 Voortgaen van duecht tot duecht: Hy sal ons t' onser vruecht Veel segening ontvauwen. Voorts, gy myn Siele wilt Den Heer uw' Son end Schilt 45 Gestadich dancbaer wesen Voor al dit groote goet, Dat hy u senden doet Uut Sion hooch-gepresen.


178v [blanco]


179r

[123. Anoniem, Variatie op de lofzang van fol. 178r.] DESE acht versen aldus verandert maken desen lofsangh singhbaer op de wyse vanden 19.n Psalm. Slaat opde Lofsangh op fol. 178r [Links:] 1.Myn siel maeckt groot den Heer, Myn geest verhueght hem seer In mynen Godt seer goet, Die met nieuw segening My syn dienstmaecht geringh Nu dus besoecken doet. 2.Gy hebt o heer etcetera 3.Gy hebt, heer, van jongs aen My [-soo] veel meer goets gedaen Als ick can mercken aen: Ja soud' ickt noemen al My soudet' groot getal Seer verr' te boven gaen. 4.Doch, t'welck etcetera. 5.Gy als een herder trouw, L

L

hebt my [-aen] op groen landouw steeds lieffelyck geweydt: End aen dat water soet Van uwe kennis goet Met uwen staf geleydt. 6.Wie ben ick doch o heer etcetera. 7.Al dit u docht te syn Te weynick, o Godt myn, Gy stelt my heel in rust: Gy neempt my by den handt, End voert my aenden Cant van eene Beeck ter lust. 8.Op dat dien Palmeboom etcetera. 9.Och heer hoe costlyck is U'gunst voor die gewis Onder u'vlueglen rust! Gy laeft hem met het vet Uw's huys, en drenckt hem met De beeck uwer wellust. 10.Gepresen sy myn Godt etcetera 11.Geeft, Heer, dat dit plantsoen Vrucht brengh'in [-go] recht saisoen Tot aengenaeme spys', Geeft dat syn bladers syn Tot heylsaem medicyn Dienen tot uwen prys'. 12.Geeft dat onse tacken wyt


[Rechts:] 13.Eyndlyck, maakt ons bequaem Te heylgen uwen naem Te dienen U met vlyt want U'goetheyt voortaen Voor ale' [sic] die oprecht gaen Beclijft tot allen tyt. 14.Gy al die vreest etcetera 15.Voorts, gy mijne siele wilt Den Heer, U'son en schilt opoffren lof en danck: End al dit groote goet, Dat hy U schencken doet, Gedenck U'leven langh.


179v [blanco]


180r

[124. Johan Radermacher, Deviezen op messen.] MARGARITA RACKET. AO.M.D.LXXXIII. EEN SALICH LOT BESCHIKT MY GODT Wildy worden ryck, soeckt eerst Gods Ryck. Soeckt eerst Gods Ryck, so wordt gy ryck. Een salich Lot beschikt my Godt, psl. 31. In Godes rust staet mynen Lust. Wie Godt vreest heeft geen gebreck. ps. 34 In Godes licht syn wy verlicht. ps. 36 Des vromen ootmoedt hem verheffen doet. proverb. 11 ende 33.Sirach.11 Wie seer praelt verderft daerover, maer wie hem druckt, die cruipt erop. Sirach 20. Des heeren handt slaet den vyant.


180v 1583 Devysen op messen


181r

[125. Anoniem, Duits liefdesliedje] [Links:] Muss den die treuwe meyn So gar mit falschem hertzen von dir belehnet sein? voor schmertz ich schier gar vergehe 5 weil ich kein gunst von dir verstehe bringht mir ein shwere pein. Ach wie so listighlich haben mich dein woort betrogen auff welche bauwet ich 10 ick meint du werest gwislich mein Jetzt nimpt dein hertz ein ander ein dein ontrew tawret Lees: trawet. mich Regiert in liebes band by dir in solchen wancken 15 das hab ich nie erkant bistu nicht werden bericht das alte liebe Rostet nicht sywo eiwole im Land. thu dich bedanken schier 20 das du mit gutem hertsen offtmals geredet mir du sprachst ich sol mich trosten derzeyt das widerComen wirdt bringen freud darauff scheyd ich von dir 25 hastu aber den sin Was dir mich ist in augen lest dabald fahren hin so ist es auch geschehen an mir als ich ein cleines war von dir 30 Ich eine schabab ich bin Auff geluck ich entlich beyt das mich noch wirt erfreuwen godt weis die Rechte zeyt Lasz fharen Lees: fahren. was nicht cleiben will 35 Wer wers wems noch getewt

[Rechts:] 1 Disz hab ich euch allein Zur ehren gedichtet ach liebst liebelein moecht ich nur einmal allein 5 mit dir schön lieb frolich seyn so weiss ick kein mehr pein

finis maison sans Reproche Zur ehren der edler *.* und 10 Viel duegenhafter Jonckfraue

Onder deze versjes staat een tekening van een symbolum?



181v Liedeken waeraff Samuel bruer het origineel heeft van J. de C.


182r

[126. Anoniem, Pasquil tegen Catharina de Medici.] Il Re Pace non Trovo, et n'ho da fare guerra

Il Re di Navare Et temo et spero, et ardo et sono un ghiaccio 5

Il Clero di francia Et volo sopra il cielo et giaccio in terra

La Reg.na madre Et nulla stringo et tt.o'l mondo abbraccio

Monsig.re 10 Tal m'ha prigion che no m'apre ne serra

Il Mares.l cosse Ne per suo mi ritien'ne scioglie il laccio

La Reg.na di navarre Et non mancide amore et non mi sferra 15

Il maris.l De momoranci Ne me vuol vivo ne mi trahe d'impaccio

Il principe di Conde Veggo senz'occhi et non ho lingua et grido

Il Canceliere 20 Et bramo di morire et chieggio Aita

monsig.re di nemours Et ho in odio me stesso et amo altruy

Il maris.l De Retz Pascomi di dolor Piangendo Rido 25

mons.r De morvillier Egualm.te mi spiace morte et vita

La francia a la Reg.na madre In questo stato son, Dona per Voi.


182v 1575 Pasquillo di francia Italiano con*tre* *Anna* di *18* di settembre. Dit pasquil tegen Catharina di Medici komt overeen met sonnet 104 van Petrarca.


183r

[127. Anoniem, Paskwillen o.a. sonnet op het Concilie van Trente, 1563.] Il gran giudicio di Pasquino propheta Sopra lanno 1.5.6.3. [In margine:] Romano La meretrice ha il lupo per lorecchie Nec puo tenerlo che si vede in torno 5 Un miglione de galaurom et pecchie Che la vantra figendo e notte e giorno La misera si struge et alle sue vecchie Ruffiane chiede agiuto et ne have scorno Onde non potra fare molta dimora 10 Che tenendo la friado al fin non mora

Sonetto Si el consiglio di trento per natale non va in bordello voglio in cappucciarmi di biggio, bianco, o nero, et infraticciarmi 15 Con predicar il bene et far il male Farmi Abbate vescovo o Cardinale et di pecora in fine mascherarmi di fuori e dentro poi lupo mostrarmi Como fan Loro .E. in tutto esserli eguale Lees: equale. 20 La cagion e che a tutti non comporta Quel utrum sit vel ne Sopra il Consiglio Et che sattachi una Riforma al Clero Tal che per questo ogni speranza e morta ogni timor de dio gitto e in eszilio 25 si a Roma non si pon forse un clistero

Dal giglio e dal' impero Che li purghon lhumor la frenesia che ne e cagion diquella perteria

Che a morbo tuttavia 30 Il mondo e fatto tal che al parer mio Sol ferro fuoco po sanarlo e dio.


183v

[128. Anoniem, Paskwil op de Paus.] Pasquello Al papa [In margine:] copia. Tu che possiedi il titulo di santo qua giu fra noi e di vero pastore del catholico grege e possessore 5 del segio del buon pietro e del suo mante Lees: manto. A che commettere opere indigne tanto del nome della sede del amore della speranza dal divin timore Lontane havendo ogni hor la morte a Canto 10 Non vedi il grege tuo pieno di SCabia per leurop[e+],a\ vagar tutto disperso per non haver chii lguidi unisca esani Et esser preda alla spientata Rabia di fiere et tutto hormai di sangue asperzo 15 Chiamar- gridar e al ciel stendere le mani

Et suo prieghi esser vani Presso di te che in vantican Lees: vatican. te ne stai pensando sol di te non di suoi guai

Dech pone fine hormai 20 Al ingordo voler doro di stati Gola luxuria e mille altri peccari Lees: peccati.

Che semper sone Lees: sono. stati Famigliari di papi E cardinali Preti frati cagion de tanti mali 25

Non piu a cose mortale Sia el tuo pensier ma sol a viver bene Come conviensi a chi tal grado tiene

Non patir che sian piene Le corte de Buffoni et Ruffiani 30 Done pagi. Cavalli et tanti cani

Ne dornamenti vani Siano i Pallagi fin al ciel dricciati D oro d argento marmi et statue ornati

A honor sean chiamati 35 Quei che son degni et atti ad insegnare Il ben viver al grege et Predicare

Ne voler sol oprare Che di duca figliolo o di marquese sia fatto cardinal sensa contese 40

Anchor che sia palese Che sioccho a fatto et ignorante sia Non sapendo pur dire lave maria

Ogniun tenuto sia Haver una sol chiesa un vescovato 45 Passendo il greggre Lees: gregge. come ha dio ordenato Lees: ordinato.

Ne si mostri turbato Quel che ne ha duoi otre perche la gloza Dice non si puo haver piu duna sposa


184r 1

E pur la strana cosa Veder il Papa E Cardinali el Clero stracciar il Patrimonio di san Pietro

Sprezzando in tutto il nero 5 Modo che egli mostro con tanta fede per conservar l alma Romania Lees: Romana. sede

Per ho Lees: che. se alchun non crede Non ti maravigliar o Papa pio poi che ne sei cagion tual parer mio 10

Dech per lamor de dio Fa libero il consiglio da dovero Accio si Sapia qual sia il bianco o, el nero

Quel e gallo et e lhutero E ogniun possi parlar liberamente 15 Et dir alla carlona quel che sente

Della pretesca gente Che teme e fuge de venir alquia Per non udir la sua Poltronoria

Il do la fede mia 20 Che se vol fai sara qualche comedia Et voglia dio che in fiu Lees: fin. non sia tragedia


184v Pasquillus Il gran giudicio de Pasqu.o.


185r

[129. Anoniem, Engels lied over de dood van de Graaf van Essex.] A mornefull Dittie made on the Death of the late Earle of Essex to the tune of, oh hove. [Links:] Gallants all come mourne with mee, Ladies whaile in yo.r degree: 5 Knights and gallants be not slacke but turne yo.r Coll.rs all to blacke: for he that was to vertue friend, Untimely death hat wrought his end. oh hove/ Alalalendo/ Alalalendo 10 Alalalendo hove. Souldiers all come trayle yo.r pikes Let trickling teares bewet yo.r cheekes for he th.t loveth all souldiers still Is can Lees: gone. from them against their will: 15 w.ch [w+]/m\akes them sigh and sorrouwe sore th.t they shall never see him more. oh hove Alalalendo Etc. The portugales his fame can ring, by don Antonij who was their Kingh 20 who honored him in his estate when he sett foote at Lisborne gate he challeng'd there the proudest within Saying open yo.r gates let in yo.r King. oh hove Alalalendo Etc. 25 But when he saw it would not be his poignard from his side tooke he and from his neck his chaine of gold stickingh them in the gate full bold Saying, keepe these while I feche them again 30 w.ch will be to your cost and paine. oh hove Etc. Then into Fraunce this lord was sent w.th gallant cheere thither he went his noble brother went w.th him then 35 besides then thausend english men. The toun of Gurney he tooke in and marche to Roan that place to win oh hove. Etc.

[Rechts:] This brother marching for the amaine leadingh bravely his faire traine 5 was sodainly shot trouch the head and from his hors he fel stark dead The cittie he would have spoyled that day but the french Kingh did his furie stay oh hove Alalalendo Etc. 10 Stately Cales he did attaine In despicht of the Kingh of Spaine his shippes for feare themselfes did fire dreading the english in their ire


but two of them away he brought 15 forw.ch the spaniard chast in thought oh hove Etc. That toun he bravely entered then w.th all his worthy warlike men ther he gave charge upon their lives 20 they should deflour nor mayds nor wy[ves] There many gallant gentlemen he Knichted for their service then oh hove Etc. S.t Georges Crosse he there did spread 25 the Spaniards all hung downe their head Souldiers all got riches store The like was never seene before w.ch made all england joy in heart as they mourne w.th griefe *and* smart 30 oh hove Etc. Unto the ylands sayled he then with gallant brave couragious men that follouwed him both fare and neere honoring much that noble peere 35 Great riches thence he brought away and more but ill lucke crost his way oh hove Etc.


185v [Links:] 1 But Ireland wee all may curse for he and his for it fare worsse In Ireland he was ill bestead and in his hart discontent bred 5 w.ch after burst out unluckely and he condemned was to die oh hove Etc. Widdowes waile and sigh in singhing, Maydes sits weeping their hands wringing 10 Wives with teares bedew their face husbands sit in woful case: aske these *murthers* Lees: mourners? what they ayle o essex, essex theyle waile oh hove Etc. 15 But no mourning wil it amende for he is brought unto his ende ashwednesday morne that fatall houre Did Dead cease on him his pouwer 20 yet dead could him no whit dismay God gave him strenght to die that day oh hove Etc. oh nouw trayle cullours on the ground drumme and phife found doleful sound 25 Souldiers all, lament for this That such a general they shall misse To whom should souldiers make theyr mone for essex, essex he is gone oh hove Etc. 30 You nobles all th.t stood him by and were appointed to see him die There he spoke all his last will The State nor Commons he nere meant ill and also there he tooke his Death 35 He nere wrong'd queene Elisabeth oh hove Etc. Brave gallants all, mourne not for mee in heaven again you shall me see. yet I am sorrie for my sake 40 many brave men mischaunce shall take That for my love did enter *farre* into this most unhappy yeare

[Rechts:] 1 farewel' my lady and children three whom I on earth shall never see farewel unto that princely Court where often times I did resort 5 where I in Counsel often have beene for savegard of my Royal Queene oh hove Etc. My Executioner let me see Then base derricke in came hee 10 art thou the man must do the deed


w.ch Lauw and Justice had decreed Thou knowest at Cales Lees: Cadiz. I saw'd Lees: sav'd. thy lyfe for ravishing of a burges wife oh hove Etc. 15 But to the taske thou hast in hand then mildly he put off his band his gouwne hy gave unto his man w,ch had waighted on him than Now when I do my hands uut-spread 20 Then manfully cut off my head oh hove Etc. Great Kingh on earth, and God in heaven blesse our noble prince King JAME That he the Gospell may maintaine 25 in the despight of Pope and Spaine and they that wish him [-m]any harme Lord cut him off w.th thy right arme oh hove, Alalalendo Alalalendo Alalalendo hove.

FINIS.


186r [blanco]


186v A Mournefull Dittie made on the Dead of the late Earle of Essex.


187r

[130. Anoniem, Parafrase van het Onze Vader in het Engels.] A Paraphrase upon the lords Prayer our father

(By right of Creation. (Merit of Mercie. (Gracious provision.

Which art in heaven

(The seat of thy Maiestie. (The inheritance of thy children. (The kingdome of [-our hands] blisse.

hallowed be thy name

(By the thoughts of our hearts. (By the words of our mouthes (By the works of our hands.

Thy kingdome come

(of grace, to inspire us. (of power, to defend us. (of glory, to crowne us.

Thy will be done

(in weale and woe. (in fulnesse and want. (in life and death. (in us, as it is in thine Angels. (willingly, readily, faithfully. (without murmur, let, deceit.

in earth as it is in heaven

Give us this day our daily Bread

(for the nourishing of our bodies. (for the feeding of our soules. (The reliefe of all necessities.

And forgive us our debts

(whereby thou art dishonoured. (our neigbour wronged, or, (ourselves indangered.

As wee forgive our debtors

(That have hurt us in our bodies. (hindred us in our goods. (wronged us in our good name.

And lead us not into temptation(of The wicked world. (The enticing flesh, or, (The envious devill. But deliver us from evill

(forgive that is past. (remove that is present. (prevent what is to come.

For thine is the kingdome power and glory

(To rule and governe all. (To command and doe all.


(in all, and by all, all in all.


187v Now and forever

(At this present. (in this world, and (in the world to come.

Amen

(As thou sayst, So it is. (As thou promisest, so it shall be. (As we pray, So be it, Lord.

[Dwars:] 1616 Engelsche Paraphrase opt gebet onses Heeren J.C.


188r [Deze pagina is in het Album verkeerd ingebonden, volgt na fol. 190v.]


188v [blanco]


189r [blanco]


189v

[131. Lucas de Heere (?), Engelse vertaling van zijn gedicht op het devies van Thomas Gresham (fol. 145r).] FORTUNA MY In Englishe uut Lucas de heers fransois Dit Franse gedicht bevindt zich op fol.145, 147. Dese groote letteren hierboven gebruyckte Sir Thomas Gresham in syne devyse ende by syne wapene, als te sien is op de bursse te London die hij op synen coste te timmeren begonde a.o 1567 ende voleindde a.o 15 De Coninginne Elisabet maecte hem in haer aencomen tot de croone haeren agent van financien ende provisie van wapenen in Antwerpen ende daernae binnen London hem gevende den tytel van Ridder, die eertyts coopman in den syden laken handel synde, gebruycte de letteren vande voorseyde devyse voor syne kraemers cyfferen


190r

[132. Translacion in Englishe off the verses made in frenche by Lucas de here peintre off Gante uppon the prose off Sir Thomas Gresham knight FORTUNAMY.] One daye I [-stood befo] was in contemplacion off that magnifi[-q]ke walking place, Wuche is dedicated to the marchaintts, and the common weale, by you ryght worshipsful Sir, that are an ornement unto your nacion, even as this fabrike Doethe beauitifie this Citie abondante off all things: Yea more then in the olde tyme didde the miracles off the [-worde] worlde, (note here that the autor meaneth that 7 peces off worke that ware so called the miracles off the worlde) Wuche coulde not resiste againste the rude and wrongfull tyme, Whereas this your worke is like to endure L

L

[-alwayes] for ever. And as I dedde [-beholde] reevewe the membres and parties thereoff, w.th the whole ordre, proporcion, and symmetrie Therin aswel observed, L

L

that neither [-a] Vitruve Vitruvius: Romeins architect in de Keizertijd., nor anie other leke to hem Where able to reprove anie thing in this immortal worke: I stayed w.th meselve beholding upon your elegant prose, W.ch is, FORTUN A MY, (wherupon every one is studyng, And seekinge in their esprites) whether yt be not possible To L

L

clere them selve [-selfes] off the trewe and notable meaning thereoff. And there came manye an diverse thinges in my head, Even as the worldes L

L

understanding is [-different] diverse and manifolde: But off all things that I had L

L

ymagined, nothing coulde I leke so wel, as this [-*.*]exposition w.ch [-*..*] was figured to me by a dreame. That was, that my thought I saa appeare A woman verye feare, and aisie to be knowen, Off a verie bolde countenance, and often tymes laffinge w.th wings on her bake, torning at all wyndes; In light apparel, facion off the antike robe [-*....*] Bearing in her hande a letle boule w.th a roder: and for to make yt short this woman was Off suche qualitie and behavior, that in all things she was leke To that olde, inconstante, and importune idole, That commonly is called the Goddesse Fortune: Faste on she [-came] wente, and L

L

came before you w.th a frendly chere, and verye suete in talke Thus speaking unto you. I am that greate Goddesse Off the universall worlde the Soverain mestresse, Conveyng all things, even as the roder doethe A shippe, and am in generall She that doethe graunte to som men benifices, And to somme, scepters, estates, honours and offices, Wheither thei be wordie therof or not. And at thother side yff I be moved to hate Anie man that is in hygh degree, yea though he be a Prince I caste hem to the grounde and w.th hem his province: Briefe[-s] I doo off all thinges, and dispose therof, According to myne oune will, [-that] wiche doethe reigne.


190v But amoung all them that I doo love and favore moste of all, Thee o Gresham I doo love, w.th everlasting love, And promise thee to make in this worlde happie [-moste] more, More riche and more myghtie then anie of thyne anncesters, And I make redie for the yet a seate and hygher place, Among the moste great Godds, [-trough] w.th helpe and trough the grace Of a greath Goddesse, to the wiche thow art a subiecte, Therfore wel reason yt is, conforme to thy subiecte That thow doeste geve me suche honour and godly prayse, As to her that doethe favore thee, and is the onely springe Of thy prosperitie, and sayeste, FORTUN A MY: Wherby thow showeste thee to be Fortunes frende, That she is whole thine owne, and also her owne art thow, As according[-ly is that] thy feare prose doethe ryght wel expresse When she hadde ended her talke, by and by ther came A [-grave] personage verie grave, and off chere wel constante, Off gracious behaviour, bounteouse, wyse, and modeste, In aparell as a Philosopher and accordingly in the reste. This same looke at fortune and sayde, W.th suche gravetie as to her became: Heare me speake, upon thy vayne talke That thowe fortune L

L

[-haest] haiste sayde: for in shorte wordes, I wil cleerly showe, that thow lyest and doeste wronge To the greate and allmyghtie God, who by his strengte, And with his carefull hande, being th'eternal father, Wysely doethe rule and governe all thinges Off men here upon earth: he that geveth honours, Richesses, goods, estates, and favours, And sendethe at thother syde losses and miserie, Showinge hemselve to th'one bounteouse, and to th'other more harde, According to his hygh Judgemente w.che noman knowethe, Nothwhitstanding yt is holye, juste and ryghte. So that, o Gresham, yt is he alone that haithe showen to thee his face More bounteouse then to manie: And off his mere grace, Haith enriched thee with so greate and singular giftes: Therefore yt is he alone, to whom suche honour and prayse Oughte to be geven, and not to this idole Named Fortune, w.ch doeth the worlde abuse, Beyng nothinge ells but a pur dreame: and therefore haithe not Anie power that is to be [-estimed] cared fore, Accordingly as thy prose doethe well showe and exhorte: Wiche muste be readen thus, FORTUNA, MY. w.ch doethe signifie: (Beyng the one woorde Latine, and the other Greke,) Shute thine eyes Fortune: and is proverbially as muche to saye As, for shame, and kepe thy peace [-fortune and leave thy] bragginge fortune,


188r Deze pagina is in het Album verkeerd ingebonden. For no man haithe thee in anie estimacion[-e], But to the contrarie, the eternal God is adored in stede off thee, According to his holie lawe, being he the autor off all goods, This reasone and meaning, [-Sir] as the feareste and notableste, Dedde you Sir like off beste off all: By reasone wherof, as I dedde gladly awake, I was moved to make therof some plaisante collectione And to sende yt to you. Wiche although yt be not suche [-as I woolde] As I woolde, yet notwhithstanding, the reverence w.che I beare you, Haithe forced me to make you an humble offre thereof in suche qualitie as yt is, And I am sure that yt is wel ynough, [-yf] Sir, yf you.r wurshippe doo wel like off yt.

Bijlagen Ad 1. Joannes Vivianus (Jean Vivien) Joannes Vivianus was een welgesteld koopman, humanist, verzamelaar (vooral van munten) en Neolatijns dichter. Hij is geboren in Valenciennes (1543/46) als zoon van jonker Nicolas Vivien en Barbe de Malapert. Hij overleed te Aken op 12 september 1598, zodat hij de overgang van deze stad naar het katholieke kamp in 1599 niet meer heeft meegemaakt. Zijn leermeester in zijn geboorteplaats was Laurent Dachol, regent van het Sint-Janscollege aldaar. Reeds in zijn vroege jeugd begon Vivianus te dichten. Omstreeks 1571 vestigde hij zich als koopman te Antwerpen. Tijdens het calvinistische bewind van de Scheldestad bekleedde hij in de periode 1581-1583 de functie van aalmoezenier (deze moest de kosten voor de armenzorg van stadswege voorschieten). Dit bewijst dat hij bijzonder vermogend was. Op 24 mei 1580 trouwde hij met zijn achternicht, de Antwerpse Catharina de Malapert (1562-1620), bij wie hij acht kinderen had. Op 11 augustus 1585 vertrok hij naar Aken, waar hij tot zijn dood in 1598 zou blijven. In 1594 richtte de Leidse koopman Daniël van der Meulen met zijn broer Andries, Jean Vivien en Nicolas de Malapert de Nieuwe Napelse Compagnie op. In het archief van Daniël van der Meulen, bewaard in het Leidse gemeentearchief, bevindt zich hiervan een dossier met 45 brieven van Vivianus aan Daniël van der Meulen. Vivianus had in zijn tijd een goede reputatie als Neolatijns dichter. Justus Lipsius prijst Vivianus' versificaties in jamben van Prediker en het Hooglied. Prediker verscheen in druk in 1580 (herdruk 1584) en is opgedragen aan de Keulse uitgever Arnoldus Mylius. Het Hooglied verscheen in 1582 met een opdracht aan Marnix van St.-Aldegonde. Het is ook Lipsius die Vivianus ertoe aanspoort om niet te treuzelen met zijn vertaling uit het Hebreeuws in het Latijn (in elegische disticha) van het boek Spreuken. Deze vertaling is niet helemaal compleet en is niet in druk verschenen. De enige kopie van deze Proverbia-versificatie in hexameters bevindt zich in het Album J. Rotarii waar nog meer Vivianus-materiaal is te vinden. Het vormt daarin de omvangrijkste bijdrage. Het gaat hier helaas om een slordige kopie van de hand van iemand met een gebrekkige kennis van het Latijn. Veel wijst erop dat dit werk van Vivianus onvoltooid was. Van een aantal passages zijn wel kladjes bewaard (zie: ‘Kladversie van delen van de vertaling door Vivianus van de Proverbia (folio 1 e.v.)’ in het hier uitgegeven Album J. Rotarii). Van Vivianus' overige werk is een aantal kleinere gedichten overgebleven, waaronder drempeldichten voor het Theatrum van de cartograaf Abraham Ortelius, een randgedicht voor een portret van de cartograaf Gerard Mercator door Frans


Hogenberg in een van diens atlassen en een gedicht dat Vivianus in samenwerking met Jacobus Susius heeft geschreven. In zijn Delitiae C. poetarum Belgicorum dl. 2 (1612), p. 746-737 [sic] nam Janus Gruterus een eigen gedichtje op, geschreven tot lof van ‘de dichter’ Vivianus. Er zijn helaas geen afbeeldingen van Viivianus overgeleverd. Toch moet er een portret hebben bestaan, want Carolus Utenhovius schrijft in een brief aan Gruterus dat hij het leuk zou vinden als zijn vrienden een gedicht zouden schrijven op het portret van Vivianus. Bovendien ging Vivianus om met schilders zoals de jonggestorven Frederik van der Muelen, Joris Hoefnaghel, Marcus Gheeraerts, Gillis Coignet en Maarten de Vos. Men zou op zijn minst een afbeelding door iemand uit die kring verwachten. Vivianus, zelf een numismaat van reputatie, was ook bevriend met de schilder-numismaat Hubertus Goltzius. Vivianus' muntverzameling zou na diens overlijden de aandacht van keizer Rudolf II hebben getrokken. Vivianus was verder nog bevriend met allerlei bekende humanisten uit zijn tijd, in de eerste plaats met de eerdergenoemde Ortelius. In 1575 maakte Vivianus met hem en Jeronimus Scholiers een reis ‘per nonnullas Galliae Belgicae partes’, in feite een reis door de Ardennen, Lotharingen en Luxemburg naar de steden Trier en Koblenz waarbij zij onderweg bibliotheken, geleerden en verzamelaars bezochten. Zij deden daarvan verslag in een boek dat door hem en Ortelius werd geschreven en dat in 1584 bij Plantijn verscheen. Daarnaast correspondeerde Vivianus met geleerden als de botanicus Carolus Clusius, Marcus Velserus, Adolphus Occo III (met wiens gelijknamige vader - † 1572 - hij trouwens eveneens bevriend was en die hij in Augsburg had bezocht) en in het bijzonder met Justus Lipsius. Een deel van die correspondentie met Lipsius is bewaard gebleven. De vriendschap moet redelijk hecht zijn geweest, want vermoedelijk in 1580 (in elk geval vóór 1591) logeerden Vivianus en zijn echtgenote bij Lipsius in Leiden. Dat hij in 1580 in Leiden was, weten we overigens op grond van Vivianus' bijdrage van 8 juli 1580 in het album amicorum van Janus Dousa. Eerder had hij in Antwerpen al album-bijdragen geschreven voor Ortelius (1574), Van Meteren (1577) en voor Bonaventura Vulcanius (1580). Vivianus heeft echter geen bijdrage geleverd aan het album amicorum van Jan van Hout zoals Heesakkers ten onrechte vermeldt in zijn uitgave van Dousa's album (zie dl. 2, p. 416). De bijdrage van augustus 1578 op fol. 18 is namelijk van Vivianus' stadgenoot en vriend, de advocaat Joannes Berotius. Deze laatste zegt daar dezelfde bijdrage aan Van Houts album te hebben geleverd als aan Vivianus' album (zie hierin fol. 4r, geschreven te Antwerpen op 11 maart 1571). Omgekeerd, in Vivianus' eigen album vinden we onder meer een bijdrage van een zestiende-eeuwse beroemdheid als Lodovico Guicciardini. De interessantste bijdrage hierin evenwel dateert uit 1572 en is van de hand van Vivianus' jeugdvriend Henri d'Oultreman (1546-1605). Deze was historicus, Neolatijns dichter, schepen-burgemeester en provoost te Valenciennes. In zijn uitvoerige bijdragen beschrijft hij onder andere hoe hij zich het aangename leventje van Vivianus in Antwerpen voorstelt in tegenstelling tot zijn eigen droevige bestaan in Valenciennes. Hij weidt uit over het gebruik van de bijnaam Parthenius en introduceert ook Vivianus' geliefde (overigens zonder haar naam te noemen). Het album berust in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, waar ook een schrijfboek van Vivianus uit 1562 bewaard wordt. In Aken - tegen het eind van zijn leven - ontwikkelde Vivianus een hechte vriendschap met Johan Radermacher de Oude (1538-1617). Deze noemde Vivianus in een brief aan hun gemeenschappelijke vriend Abraham Ortelius zelfs zijn ‘alter ego’. Vivianus en zijn echtgenote waren doopgetuigen voor Radermachers dochters Hester (in 1586) en Johanna (in 1590). In hetzelfde jaar 1590 schreef Radermacher een betuiging van innige vriendschap in Vivianus' album amicorum. Niet zonder gevolg, zoals nu blijkt: vrijwel uitsluitend aan de vriendschap tussen Radermacher en Vivianus is het te danken dat er zoveel werk van Vivianus is overgeleverd.


Wat betreft de hier uitgegeven vertaling van de Spreuken van Salomo door Vivianus nog het volgende: het gaat hier om een afschrift van Vivianus' tekst door een kopiist. Dat deze kopiist slechts een beperkte kennis van het Latijn had, blijkt niet alleen uit een aantal schrijffouten, maar ook uit het weglaten van een aantal lettergrepen dat in het metrum van de hexameter niet kan worden gemist. Daarom ook is deze transcriptie voorzien van noten, die de - vermoedelijk - juiste schrijfwijze suggereren. Wij hebben ook woorden ingevuld of toegevoegd die kennelijk bij het kopiëren zijn vergeten. Dit is te zien aan het metrum dat op die plaatsen is verstoord. In de noten worden deze correcties en toevoegingen weergegeven door ‘Lees:’ resp. ‘Vul aan:’. Voorts heeft de onbekende kopiist vaak moeite gehad om de punt op de juiste plaats boven de ‘i’ te zetten, wat bij streng diplomatische transcriptie ertoe zou leiden dat ‘in’ en ‘im’ in ‘ni’ of ‘mi’ zouden moeten worden getranscribeerd. Omwille van de leesbaarheid hebben wij dit stilzwijgend aangepast aan de door de auteur kennelijk beoogde vorm. De interpunctie van het origineel is gehandhaafd, ook al is die evident fout. Waar de kopiist de tekst liet inspringen, is dit niet gehandhaafd in de transcriptie. Voor het overige hebben wij de transcriptieregels gevolgd zoals gegeven in het Album Joannes Rotarii (zie: Het album J. Rotarii. Hilversum 1999, p. 18).

Bronnen Album Amicorum van Joannes Vivianus, Koninklijke Bibliotheek Den Haag, 74 F 19. Hierin - naast een In Memoriam voor Frederik van der Muelen (fol. 23v-24r) bijdragen van onder meer: Hubertus Goltzius (fol. 5r), Henri d'Oultreman (fol. 6r-11r, 11v-17v en 18r), Carolus Clusius (fol. 20v), Jacobus Susius (fol. 22r), Gillis Coignet (fol. 23r), Abraham Ortelius (fol. 27r), Maarten de Vos (fol. 31v-32r), Adolphus Occo III (fol. 37r), Lodovico Guicciardini (fol. 40r), Marcus Gheeraerts (fol. 45r), Joannes Radermacher de Oude (fol. 47r) en Justus Lipsius (fol. 56r). Voor bijdragen van Vivianus in Alba Amicorum van anderen, zie ‘Album amicorum Abrahami Ortelii Geographi Regii’. Ed. J. Puraye in: De Gulden Passer 45 (1967) en 46 (1968), fol. 75v-76; H.C. Rogge, ‘Het Album van Emanuel van Meteren’. In: Oud-Holland 15 (1897) fol. 5r, Album Amicorum van Bonaventura Vulcanius, Koninklijke Bibliotheek Albert I Brussel, Ser. II, nr. 1166, fol. 150; Ibidem, kopie in de Universiteitsbibliotheek Leiden, BPL 1406, fol. 42; C.L. Heesakkers, Een netwerk aan de basis van de Leidse universiteit, Het album amicorum van Janus Dousa. Facs.-uitg. van hs. Leiden UB, BPL 1406 met inl., transcriptie, vert. en toelichting. Leiden [enz.], 2000. 2 dln. Zie dl. 1, fol. 107r. Voor de brieven van Vivianus, zie Regionaal Archief Leiden, Archief D. van der Meulen, inv.nr. 635 en Universiteitsbibliotheek Leiden Vul. 101 (brief aan Clusius van 1593); Ecclesiae Londino-Batavae archivum, ex autographis mandante Ecclesia Londino-Batava. Edidit J.H. Hessels. Cantabrigiae, 1887-1897. 4 dln. Zie dl. 1, nr. 248, p. 588-589 (Vivianus aan Ortelius in 1594), nr. 308, p. 724-725 (Vivianus aan Ortelius in 1597); verder het Album J. Rotarii, fol. 74r (Vivianus aan Occo III, ongedateerd). Voor brieven aan en van Lipsius, zie Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum tomi quinque. I, II. Justi Lipsii et ad eum virorum eruditorum epistolae mutuae. III. Nicolai Heinsii, J.Fr. Gronovii, Isaaci Vossii e.a. epistolae mutuae. IV. Nicolai Heinsii, Johannis Georgii Graevii et Jacobi Perizonii epistolae mutuae. V. Nicolai Heinsii et virorum eruditorum in Suecia, Germania, Belgio, Italia et Gallia epistolae mutuae etc. Indices. Ed. P. Burmannus, [Leiden]: apud Samuelem Luchtmans, 1727. 5 dln. Zie dl. 1, nrs. 422-431 uit 1591 (nog niet in de moderne editie van Lipsius-brieven); de delen 2 (1983), 5 (1991) en 6 (1997) van Justi Lipsi Epistolae (Brussel, 1978 - …) bevatten brieven van en aan Vivianus.


Voor overige relevante brieven, zie Ecclesiae Londino-Batavae archivum, ex autographis mandante Ecclesia Londino-Batava. Edidit J.H. Hessels. Cantabrigiae, 1887-1897. 4 dln. Zie dl. 1, nr. 156, p. 358-370 (Gruterus aan Ortelius in 1588), nr. 205, p. 492-493 (Lipsius aan Ortelius in 1591), nr. 206, p. 494-497 (Radermacher aan Ortelius in 1591), nr. 320, p. 750-751 (Occo III aan Ortelius in 1598); Brieven en andere bescheiden betreffende Daniël van der Meulen, 1584-1600. Dl. 1 (aug. 1584-sept. 1585). Bew. door Gisela Jongbloet-van Houtte. 's-Gravenhage, 1986. (Rĳks geschiedkundige publicatiën, Grote serie, 196). Zie p. XXXI, CXXIX en p. 397; zie ook het Album J. Rotarii, fol. 373r (Clusius aan Vivianus in 1598), fol. 75r (Velserus aan Vivianus in 1590), fol. 76r (Velserus aan Vivianus in 1593). Voor de in druk verschenen werken van Vivianus: zie L. Voet, The Plantin press (1555-1589), A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden. Amsterdam, 1980-1983. 6 dln, spec. dl. 5, p. 2404-2407, nrs. 2469-2471, waarin de volgende titels met vindplaatsen zijn opgenomen: Ecclesiastes sive regis Salomonis sermones paraphrasi poetica explicati (1580). Canticum canticorum Regis Salomonis paraphrasi poetica explicatum (1582, maar in feite 1584) en Regis Salomonis ecclesiastes, sive sermones, et canticum canticorum paraphrasi poetica explicata (1584). Zie bovendien ook: D. Wing, Short-title catalogue of books printed in England, Scotland, Ireland, Wales and British America and of English books printed in other countries, 1641-1700. 2nd ed., newly rev. and enl. New York, 1994-1998. 4 dln., spec. dl. 3, p. 629 nrs. V669-670A, waarin de volgende uitgaven van hetzelfde werk worden beschreven: Ecclesiastes Solomonis. Canticum Solomoni, nec non Epigrammata sacra, per Ja. Duportum. Accedunt Georgii Herberti Musæ responsoriæ ad Andreæ Melvini Anti-tami-cami-categoriam (1662) en (1664). Het Itinerarium per nonnulas Galliæ Belgicæ partes ad clarissimum virum Gerardum Mercatorem, cosmographum (1584) dat Vivianus samen met Ortelius heeft gepubliceerd, is beschreven in Voet, dl. 4 (1982), p. 1712-1713, nr. 1837. Van dit werk (of van onderdelen ervan) zijn daarna nog meer edities verschenen, namelijk in 1630, 1661, 1667, 1684 en 1757. Voor een moderne editie met Duitse vertaling, zie Itinerarium per nonnullas Galliae Belgicae partes, Der Reiseweg durch einige Gebiete des belgischen Galliens von Abraham Ortelius und Johannes Vivianus. Übers. und kommentiert von Klaus Schmidt-Ott. Frankfurt am Main [etc.], 2000. Dissertatie Univ. Trier 1999. (Europäische Hochschulschriften, Reihe 3, Geschichte und ihre Hilfswissenschaften, 841). Voor overige biografica betreffende Vivianus, zie: Schrijfboek van Joannes Vivianus, Koninklijke Bibliotheek Den Haag, 78 H 70; Anna (II) Radermacher, Copie genomen van onser saeliger ouders, en onser geboorte gecopiert wt onsen eerwerdigen vaeders Johan Radermachers boeck, geheeten loci comunes met syn eygen hant geschreven. Zeeuws Archief, Middelburg, Fam. Arch. Schorer, 157, Dossier 37, p. 20 en 32; E.-H. J. Reusens, ‘Henri d'Outreman’. In: Biographie nationale. Publ. par l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique. Bruxelles, 1866-1944. 28 dln. Zie dl. 6 (1878), kol. 153-155, spec. kol. 153; A. Roersch, ‘Jean Vivien’. In: Biographie nationale. Publ. par l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique. Bruxelles, 1866-1944. 28 dln. Zie dl. 26 (1936-38), kol. 801-801; F. Prims, ‘De aalmoezeniers die men ‘intrusi’ heette’. In: Beelden uit den cultuurstrijd 1577-1585 Antwerpen, 1942, p. 273-280. (Antwerpiensia 1941: losse bĳdragen tot de Antwerpsche geschiedenis, dl. 15); L. Kooĳmans, Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam, 1997, p. 344-345, noot 31; J.W. Zondervan, ‘Montens, Panhuysen en Vosbergen, verwante vertrouwelingen van Prins Maurits’. In: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie en het Iconografisch Bureau 39 (1985), p. 144; W. Janssen, Charles Utenhove, sa vie et son oeuvre (1536-1600) . Maastricht, 1939, p. 128 en 138. Dissertatie Nĳmegen.


Ad 3. Victorinus Strigelius (1524-1569) Victorin Strigel (Strigelius) werd te Kaufbeuren geboren en overleed te Heidelberg. Hij was een luthers theoloog die in Freiburg im Breisgau had gestudeerd. Leerling van Melanchthon te Wittenberg in 1542, wordt hij in 1544 magister. Vervolgens kreeg hij in 1548 de opdracht van de zonen van keurvorst Johann Friedrich I van Saksen om (samen met zijn collega Stigel) een theologische hogeschool (het ‘Collegium Jenense’) op te richten dat in 1558 zou uitgroeien tot een universiteit. In hetzelfde jaar raakte hij in een heftig conflict met de strikte lutherse theoloog Matthias Flaccius Illyricus vanwege het synergisme dat onder meer door Melanchthon en diens leerlingen Pfeffinger en Strigel werd verdedigd. Volgens deze leer heeft de menselijke wil een aandeel bij de bekering (d.w.z. een bekering hangt niet louter van Gods genade af). Deze theologenstrijd leidde er zelfs toe dat Strigel in 1559 te Gotha op Grimmenstein werd gevangen gezet. Door de tussenkomst van keizer Ferdinand en enkele lutherse vorsten werd hij echter in vrijheid gesteld. Na een definitieve afrekening met Flaccius wordt hij in 1563 hoogleraar en rector te Leipzig. Vandaar vertrekt hij in 1567 naar Amberg in de Opperpalts waar hij voor het calvinisme kiest. In hetzelfde jaar wordt hij hoogleraar in de ethiek te Heidelberg. Zijn belangrijkste werk is getiteld Loci theologici (1581-1584). Strigels psalmcommentaar in het Album J. Rotarii is met enkele minieme tekstvarianten te vinden in zijn Hypomnemata in omnes Psalmos Davidis (editie: Lipsiae [1563], p. 243).

Bron Allgemeine deutsche Biographie. Dl. 36 (1893), p. 590-594; Deutsche biographische Enzyklopädie. Dl. 9 (1998), p. 588.

Ad 3. Vitus Theodoricus (1506-1549) Veit Dietrich (Theodoricus) werd te Heidelberg geboren, de stad waar hij ook zou overlijden. Hij was een luthers theoloog die vanaf 1522 een leerling van Melanchthon te Wittenberg was geweest. Vanaf 1528 was hij niet alleen Luthers huisgenoot, maar ook diens amanuensis en in 1530 diens secretaris in de vesting Coburg. Nadat Dietrich in 1529 de graad van magister had behaald, was hij in de periode 1531-1535 verbonden aan de universiteit van Wittenberg en van 1536 tot aan zijn dood predikant te Neurenberg. In 1537 vertegenwoordigde hij zijn geboortestad op het Schmalkaldisch Convent. Dit deed hij opnieuw in 1546 bij het godsdienstgesprek te Regensburg. Hij publiceerde Luthers preken en geschriften en in 1548 de Summaria Christlicher Lehr. Het gedicht ‘Votum et suspirium Viti Theodori’ is in de secundaire literatuur over Dietrich onbekend. Mogelijk is het gedicht tot nu toe niet bekend.

Bron Kl. Bernhard. Veit Dietrich, Leben u. Werk. Nürnberg, 1958. Reeks: Einzelarbeiten aus der Kirchengeschichte Bayerns; Bd 32. Hochschulschrift, ook: Theologische Habilitations-Schrift., Erlangen.


Portret van Joannes Arcerius (Collectie Rijksmuseum Amsterdam, inventarisnr: RP-P-BI-7067)

Ad 5. Joannes Arcerius Theodoreti filius (1569-1625) Arcerius werd geboren te Franeker en is vermoedelijk te Hamburg overleden. Hij was de oudste zoon van Joannes Arcerius Theodoretus (1538-1604), hoogleraar Grieks aan de universiteit van Franeker, en van Jacqueline Looten uit Dowaai (Douai). Na zijn studie in de theologie te Franeker en Leiden stond hij eerst als predikant op Oost- en West-Terschelling, Pietersburum en St.-Annaparochie. In 1603 werd hij de eerste vaste predikant te Altona (bij Hamburg), waar hij tot zijn dood zou blijven. In Hamburg zelf duldden de lutheranen namelijk geen calvinistische predikant. Arcerius trouwde vóór 1601 met Hester Polyander, zuster van de bekende theoloog Johannes Polyander (1568-1646). Hij kreeg bij haar vijf zonen (zijn oudste zoon Jacobus werd gedoopt in 1601 te St.-Annaparochie, verder is over deze zoon niets bekend). Verantwoordelijk voor de band tussen Arcerius en Johan Radermacher de Oude was ongetwijfeld Radermachers zoon Samuël (1581-1628). Deze laatste had zich vanaf 1603 als koopman te Hamburg gevestigd en was ouderling te Altona (zie verder voor Samuël Radermacher de inleiding bij fol. 52-53). Arcerius schreef voor Samuël een lang epicedium op de dood van diens vader en gaf aan zijn jongste zoon (geboren in 1612 of 1613) de naam Samuël. Zoiets wijst op een meer dan een gewone zakelijke relatie tussen Arcerius en Samuël Radermacher.


Niet meer te achterhalen is bij welke gelegenheid Arcerius en Johan Radermacher de Oude elkaar voor het eerst persoonlijk hebben ontmoet. Dat dit ooit is gebeurd, staat buiten kijf: men kan zich niet voorstellen dat Arcerius ooit zoveel gedichten voor en over hem zou hebben geschreven, indien beide mannen elkaar niet goed zouden hebben gekend en gewaardeerd. Enerzijds zal een reis naar Hamburg voor de meer dan 65-jarige Johan Radermacher met zijn kwakkelende gezondheid geen reële optie zijn geweest en anderzijds is er niets bekend over een reis van Arcerius naar Zeeland. Wel is het zo dat Samuël in 1609 zijn vader in Middelburg bezocht en dat mogelijk Arcerius met hem is meegereisd, maar een bewijs daarvoor ontbreekt. Het drempeldicht in werk van Cats vormt de enige aanwijzing dat Arcerius met de Zeeuwse literaire elite in contact stond. Voor een ontmoeting te Hamburg pleit evenwel dat er van beiden en portretgravure bestaat van de hand van Johan Dircksen die te Hamburg woonde: die van Arcerius dateert uit 1622 en die van Johan Radermacher de Oude is postuum gemaakt. Er zijn vier brieven van Arcerius bewaard gebleven: een brief die hij in zijn Leidse studententijd schreef aan zijn vroegere klasgenoot Johannes Saeckma in 1593 over zijn belevenissen aan de universiteit (onder meer over de botanicus Clusius als ‘viervoeter’). In 1594 schreef hij vanuit Franeker een typische filologenbrief aan Paulus Merula over de tekst van Orosius, een geschiedschrijver uit de Oudheid; twee brieven die hij in resp. 1603 en 1604 als predikant te Altona aan de Nederlandse Gemeente (Austin Friars) te Londen schreef over een preekverbod, hem opgelegd door de Hamburgse Raad, alsmede over andersoortige vormen van tegenwerking. Arcerius schreef in totaal acht gedichten voor Johan Radermacher: drie anagramgedichten en twee grafdichten (één in het Latijn met Nederlandse vertaling en één Nederlandse incarnatie met Latijnse vertaling) en daarnaast schreef hij het eerdervermelde epicedium, gevolgd door twee korte gedichtjes op Radermachers overlijden. Het anagram-gedicht op fol. 102 is waarschijnlijk het oudste: het is het uitvoerigst, parafraseert R.'s lijfdistichon en het is minder gekunsteld dan de andere twee (waarin Arcerius ook Grieks hanteert). R. vermeldde bij dit gedicht dat Arcerius predikant was te Altona. De drempeldichten en de poëtische bijdragen die van Arcerius elders te vinden zijn, dateren vanaf 1592. Ze zijn, op drie Griekse na, allemaal in het Latijn. De stijl ervan is gekunsteld, met een voorliefde voor allerlei stijlfiguren en anagrammen en ze hebben ook allemaal betrekking op het academische milieu van Franeker. Deze drempeldichten zijn te vinden in: 1. Laelius Lychles a Nyholt. Theses inavgvralis repetitionis acad. ad L. rem. maioris 2am. C. de rescind. vendit. in contractibus explicandis, nec non usu forensi, admodum necessariam & celebrem. : quas praeside ... Hen. Schot. ... pro gradu doctoratus in iure consequenda publice adseret favente Dei numine. Franekerae: excudebat Aegidius Radaeus, 1592. Exemplaar in Tresoar Leeuwarden, 54 R/I. Het gaat hierin om een gedicht in het Latijn en één in het Grieks. 2. Johannes Drusius. Qvaestionvm ebraicarvm libri tres. In quibus innumera Scripturæ loca explicantur aut emendantur. Editio secunda melior & auctior. [Amstelodami]: In officina Zachariae Heynsii; [Franekerae : Aegidius Radaeus], 1599. Exemplaren in UB Leiden, 501 G 16: 3 en 1120 G 2. Hierin twee Griekse gedichtjes met hun Latijnse vertaling. 3. Sixtinus Amama. Censvra Vvlgatae atque à Tridentinis canonizatæ versionis quinque librorum Mosis. Franekeræ 1620. Exemplaar in KB Den Haag, 3179 F 33. Hierin een anagramgedicht in het Latijn. Geen drempeldichten, maar een bijdrage aan het Album Amicorum van Johannes Bogerman (KB Den Haag, 131 E 7, fol. 39v) vormen de twee Latijnse gedichtjes die Arcerius te Franeker schreef in juli 1595. Buiten dit Friese kader vallen:


1. een zesregelig gedicht met in iedere regel het anagram ‘Cor sane nisi vera’ van de naam Arcerius bij de portretgravure uit 1622, gemaakt door Jan Dircksen (Rijksmuseum Amsterdam, Inventarisnr. RP-P-B1-7067); 2. een zeer intrigerend, dubbel acrostichon en een anagramgedicht als drempeldicht in de uitgave van 1627 van de Proteus ofte Minne-beelden verandert in sinne-beelden van Jacob Cats. Deze laatste bijdrage is pas in de uitgave van 1627 voor het eerst te vinden, dus na de dood van Arcerius. Een mogelijke verklaring voor deze postume uitgave is dat Arcerius zelf aan Cats nog deze gedichten heeft toegestuurd nadat in 1624 de Silenus Alcibiadis, sive Protevs was verschenen. Mogelijk heeft Cats deze gedichten via de Radermachers gekregen, gezien het warm hart dat de familie Radermacher Cats toedroeg (zo schrijft Johan Radermacher de Jonge zeer lovend over Cats en was Samuël een literair geïnteresseerd man). Voor een moderne tekstuitgave van deze gedichten, zie Jacob Cats. Sinne- en minnebeelden. Studie-uitg. met inl. en comment., verzorgd door Hans Luijten. 3 dln. Den Haag 1996. (Monumenta literaria neerlandica, IX). Zie voor de tekst dl. 1, p. 26; voor de vertaling en commentaar dl. 2, p.144-145 waar Luijten ten onrechte kiest voor Arcerius' zoon Johannes (? –1659) als auteur. Van de hand van Arcerius en van diens interim-voorganger Daniël de Nielles (Nillius) is een handschrift overgeleverd waarin de voorgeschiedenis van de stichting van de gemeente te Altona wordt beschreven, onder de titel: Oorspronck der gereformeerde Kercke tot Altona. Het berust in het Protocollboek vande deutsch-reformierten Gemeinde te Hamburg.

Bronnen Ongepubliceerde bronnen - UB Leiden, BPL 293b. Brief J. Arcerius aan P. Merula in 1594. - Tresoar, Leeuwarden. Collectie Oude Burgerlijke Stand, Kerkeboek van St.-Annaparochie. Inv.nr. 93.

Gepubliceerde bronnen - Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae MDLXXV-MDCCCLXXV : accedunt nomina curatorum et professorum per eadem secula. [aliis adiuvantibus edidit Guilielmus du Rieu]. Hagae Comitum, 1875, kol. 37, 178 en 202. - Album studiosorum Academiae Franekerensis (1585-1811, 1816-1844): naamlijst der studenten.Onder red.van S.J. Fockema Andreae en Th.J. Meijer. Franeker, [1968], p. 15 nr. 79, p. 67 nr. 92, p. 71, nrs. 2002 en 2003. - Bolten, J.A., Historische Kirchen-Nachrichten von der Stadt Altona und deren verschiedenen Religions-Partheyen von der Herrschaft Pinneberg und von der Grafschaft Ranzau. Altona, 1790-1791, dl. 1, p. 192-197 en 212. Exemplaar Tresoar, Leeuwarden, s 721 G. - Ecclesiae Londino-Batavae archivum: ex autographis mandante Ecclesia Londino-Batava. Edidit J.H. Hessels. Cantabrigiae, 1887-1897. 4 dln. Zie dl. 1, nr. 365, p. 855-858, spec. P. 857; dl. 3, nr. 1559, p. 1102-1104; nr. 1616, p. 1141-1142. - Engels, M.H.H., Brieven aan de curator van de Universiteit van Franeker Johannes Saeckma (1572-1636): uitgave van de Codex Saeckma en de brieven van 12 overeenkomstige correspondenten uit de verzameling Gabbema.


-

-

-

-

Leeuwarden : Provinciale Bibliotheek van Friesland, 1995. 2 dln. Zie dl. 1, p. 1 en dl. 2, p. 1.). Lamping, A.J., Johannes Polyander, een dienaar van kerk en universiteit. Leiden, 1980, p. 152-153. (Kerkhistorische bijdragen, 9). Roosbroeck, R. van, Emigranten, Nederlandse vluchtelingen in Duitsland (1550-1600). Leuven, [1968], p. 261-262. (Keurreeks van het Davidsfonds, 109). Sillem, W. ,‘Zur Geschichte der Niederländer in Hamburg von ihrer Ankunft bis zum Abschluss des Niederländischen Contracts 1605’. In: Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte 7 (1883), p. 481-598, spec. 574-575. Vriemoet. E.L., Athenarvm Frisiacarvm libri dvo. Qvorvm alter, praeter historiam academiae, qvae est Franeqverae, elogia sereniss. & ampl. ephororvm, alter, cl. professorvm, cvm serie secretariorvm, bibliothecariorvm [...] complectitvr. Leovardiae, exc. G. Coulon, 1758. Exemplaar KB Den Haag, 138 B 7. Wassenbergh, A., ‘Uittreksel uit een oud kerkeboek van de Hervormde Gemeente te Sint Annaparochie’. In: Nieuwe Friesche Volksalamanak 1 (1853), p. 127-132.

Ad 6. Samuël Radermacher (1581-1628) Hij werd als het zesde kind van Johan Radermacher de Oude en Johanna Racket geboren te Antwerpen op 30 juni 1581 en hij overleed te Hamburg op 24 augustus 1628 . Eind 1602 treffen we hem te Bremen aan. Daar woonde de weduwe van Johannes Vivianus. Gezien de nauwe vriendschap tussen zijn vader en Vivianus, mogen we er vanuit gaan dat hij haar regelmatig zal hebben opgezocht. Bij een van die gelegenheden zal hij van haar de gedichten van haar overleden echtgenoot hebben gekregen, die in het Album J. Rotarii te vinden zijn (op fol. 54r t/m 59r). Deze gedichten heeft hij - blijkens het adres op fol. 59v - samen met een helaas niet bewaard gebleven brief d.d. 13 april 1603 aan zijn vader toegestuurd. Nog in diezelfde periode woonde ook Bartholomeüs Panhuys (een zoon van Johan Radermachers vriend Pieter Panhuys) in Bremen. Deze was getrouwd met Catherina Vivien, een dochter van Johannes Vivianus. Deze Bartholomeüs schreef op 23 december 1602 (‘pridie natalis’) een bijdrage voor Samuëls Album amicorum. De bijdragen in dit album, dat berust in de Leidse universiteitsbibliotheek onder signatuur BPL 2185, beslaan de periode 1602-1627. Op een niet nader bekend tijdstip in 1603 begint Samuël Radermacher zijn carrière als koopman te Hamburg. Hij was er ouderling van de calvinistische gemeente te Altona. Op 13 oktober 1615 trouwde hij te Leiden met Elisabeth Boudewijns, tiende en jongste kind van de aanzienlijke koopman François Boudewijnsz van Berlicom en van Jacqueline Chombarts, bij wie hij twee zonen en drie dochters verwekte. Na zijn dood in 1628 werd Samuël op 27 augustus begraven in het graf van zijn grote vriend, de koopman Godert Bruggen, diaken en ouderling van de calvinistische gemeente te Altona. Deze laatste leverde een ongedateerde bijdrage voor Samuëls album. Samuël heeft zelf het epitaaf voor het graf van Bruggen gemaakt. Volgens zijn zuster Anna was Samuël behalve koopman ‘oock seer studiues in alle eerlycke wetenschappen en godtsaelige meditacien’. Bovendien was hij ‘herbergich voor alle veriaegde vroome lieden, seer goethertich tot allen’. Behalve de vrije bewerking in elegische disticha van de vermanende woorden van Tobith tot zijn zoon Tobias (Tobith 4:3-5:1), gevolgd door een Sapphische strofe waarin hij zijn gedicht aan zijn broer (Johan de Jonge?) opdraagt, is er nog één gedicht van Samuël bekend. Dit laatste is een elfregelig, vroom Latijns gedicht in jamben dat hij op 3 augustus 1602 te Middelburg schreef in het album van Emanuel van Meteren. Hij schreef ook nog een ‘Korte schets der preekmethode’, maar dit handschrift is kennelijk verloren gegaan. De eerdergenoemde bijdrage voor Van Meterens album bevat ook een


tekening van een globe die hij heeft ontleend aan het symbolum van zijn vader. Die globe is geplaatst op een Corinthische zuil die voorzien is van een opschrift (zie Bonis in bonum, p. 48, afb. 17). Samuël moet meer getekend hebben, want in het tweede testament van zijn zuster Anna is er sprake van een ‘schilderyken’ dat Samuël ‘met de penne’ heeft gemaakt. Zij vermaakt het aan Samuëls oudste zoon Johannes. Zijn belangstelling voor de beeldende kunst blijkt trouwens ook nog uit de bijdragen met pentekeningen van de schilders Ambrosius Bosschaert en Paulus van Someren in zijn album.

Bronnen Bodleian Library Oxford, MS. Douce 68. Album Amicorum Emanuelis de Meteren, Mercatoris Antverpiensis, Anno MDLXXV, fol. 12r; Universiteitsbibliotheek Leiden, BPL 2185. Album Amicorum van Samuel I Radermacher, fol. 62r, 84r, 85r en 109r; Rijksarchief Middelburg, Familiearchief Schorer, Dossier 37, Copie genomen van onser saeliger ouders enz., p. 6-9; Ibidem, Fam. Arch. Schorer 157, Dossier 69, Lijst van stukken, vervat in het Boek, getitelt Kerkelijke Zaeken Vol. I, nr. 106; Ibidem, Fam. Arch. Schorer, 157, Dossier 491. Radermacher, Anna (II): Testamenten 1630-1632; W. Sillem. ‘Zur Geschichte der Niederländer in Hamburg von ihrer Ankunft bis zum Abschluss des Niederländischen Contracts 1605’. In: Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte 7 (1883), p. 481-598, spec. 594-598; H.C. Rogge. ‘Het Album van Emanuel van Meteren’. In: Oud-Holland 15 (1897) p. 159-192 en 199-209; spec. p. 168; H. Kellenbenz. Unternehmungskräfte im Hamburger Portugal- und Spanienhandel 1590-1625. Hamburg, 1954, p. 220; J.W. Zondervan. ‘Montens, Panhuysen en Vosbergen, verwante vertrouwelingen van Prins Maurits’. In: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie en het Iconografisch Bureau 39 (1985), p. 122-146, spec. p. 144; Het Rapenburg, geschiedenis van een Leidse gracht. Th.H. Lunsingh Scheurleer, C. Willemijn Fock, A.J. van Dissel. Dl. 6 a. Het Rijck van Pallas Leiden 1992, p. 144, noot 54.

Ad 7/20. Vivianus over de dood van zijn vijfjarige zoontje Dit is een kladversie of eerdere versie van de brief met bijbehorend gedicht die Vivianus dezelfde dag nog vanuit Aken aan Justus Lipsius zou sturen. Lipsius bevond zich toen in Luik, nadat hij in 1591 Leiden had verlaten en via Vlieland, Stade, Hamburg naar Mainz was gereisd waar hij zich bij de jezuïeten tot het rooms-katholicisme had bekeerd. Lipsius zou enkele maanden te Luik verblijven voordat hij te Leuven hoogleraar werd. De versie die aan Lipsius is opgestuurd, berust in de UB Leiden (MS. Lips.4) en bevat ten opzichte van de versie in het Album J. Rotarii nogal wat tekstvarianten. Aan de interpunctieverschillen besteden we hier geen aandacht, maar in de uiteindelijke versie heeft Vivianus in het wit rechts van het gedicht vier open varianten genoteerd. In r. 14 ‘expandis’ ter vervanging van ‘Extendis’ in de eerdere versie, r. 26 ‘in quo’ in plaats van ‘quae’, r. 27 ‘avolas’ in plaats van ‘possides’ en r. 28 ‘et tenes’ in plaats van ‘tenes’ zonder ‘et’. In de eindversie heeft de brief ook nog een Postscriptum waarin Vivianus over die open varianten het volgende opmerkt: ‘tijdens het schrijven vallen mij deze dingen in, maar neem me niet kwalijk: ik schrijf het gedicht niet nog eens over, ik aarzel namelijk nog omtrent de betere versie. Adieu!’ (Inter exscribendum haec mihi se ingerunt, non rescribo, (ignosce) ambigo utrum melius. Vale). De brief zelf bevat verder ook nog een tekstvariant: na ‘versiculos’ volgt ‘vide’ in de eindversie en het gedicht heeft in r. 19 ‘effabile’ in plaats van ‘effabilem’. Deze twee varianten hebben geen consequenties voor de inhoud. Op vallend is dat in de eindversie de twintig laatste regels (vanaf vs. 29) door Vivianus


zijn geschrapt. In de uiteindelijke versie eindigt de brief uiteraard met een onderschrift, namelijk ‘Tuus Johannes Vivianus’ dat in het klad ontbree kt. In het Album J. Rotarii treffen we op fol. 62r hetzelfde gedicht van Vivianus nog eens aan, maar zonder de voorafgaande brief en geschreven in een andere hand. Ten opzichte van de versie op fol. 54r en v is er geen sprake van tekstverschillen, behalve dat het gedicht de volgende titel heeft gekregen: IOANNES VIVIANUS in obitum filioli quinquennis (Johannes Vivianus op het overlijden van een vijfjarig zoontje). Op 30 januari 1592 antwoordde Lipsius met een troostbrief waarop hij zeer zijn best heeft gedaan en waarvan twee versies bewaard zijn gebleven.

Bron J. Lipsius. Epistolae Deel 5: 1592. Quam curaverunt edendam Jeanine De Landtsheer et Jacques Kluyskens. Brussel 1991, nr. 1138, p. 86-88; nr. 1140, p. 90-92.

Ad 8. Vivianus en Mercator Van de cartograaf Gerard Mercator (1512-1594) bestaat een portretgravure met het volgende randschrift van Vivianus (http://www.uh.edu/engines/mercator.jpg): Magna Pelusiacis debetur gratia chartis: Magna tibi priscum tandem superasse laborem, Mercator, tractusque novos, terraeque, marisque Monstrasse, et magnum quod continent omnia caelum.

(Grote dank is verschuldigd aan de kaarten van de man uit Pelusium [= Ptolemaeus], grote dank ook aan jou, Mercator, dat je eindelijk het oude werk overtroffen hebt en dat je nieuwe gebieden van de aarde zowel als van de zee hebt laten zien, alsmede het grote uitspansel dat alles omvat). Deze gravure van de 62-jarige Mercator stamt uit 1574 en zou een jeugdwerk zijn van Hendrick Goltzius (1558-1617). Ze is te vinden in de Atlas, sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura (Duisburgi Clivorum: [s.n.]; Dusseldorpii: Albertus Busius, 1595) en is – gezien het onderschrift - gebaseerd op een portret dat Frans Hogenberg (vóór 1540-ca. 1590) had laten schilderen. Het gedicht in het Album J. Rotarii is twee hexameters is langer, maar dat Mercator met zijn kaarten Ptolemaeus zou overtroffen hebben, is weggelaten. Uit Vivianus' woorden is verder op te maken dat zijn gedicht bedoeld was om geplaatst te worden bij een portret van de oude Mercator. Kennelijk is bij nader inzien toch de voorkeur gegeven aan een andere versie van Vivianus' gedicht als randschrift bij het portret. Dat Mercator en Vivianus bevriend waren, blijkt uit hun briefwisseling en uit het Itinerarium per nonnulas Galliæ Belgicæ partes (1584) van Ortelius en Vivianus. Dit laatste bevat een beschrijving van de reis die ze samen met Jeronimus Scholiers door de Ardennen en Lotharingen hebben gemaakt. Het is geschreven in de vorm van een uitvoerige brief aan Gerard Mercator.

Bron H. Leeflang, G. Luijten [red.; bijdragen] Lawrence W. Nichols ... [et al.]. Hendrick Goltzius (1558-1617): tekeningen, prenten en schilderijen. Tekstred. D. Duyster; vert. Jaap Engelsman [et al.]; fotogr. Afdeling Fotografie Rijksmuseum, Jeroen Kho [et al.]. Zwolle, 2003, p.58-59. Correspondance Mercatorienne. publiée par M. van


Durme; avec le concours de la Fondation Universitaire de Belgique. Anvers, 1959, p. 107-109.

Ad 8. Vivianus en de Beurs van Antwerpen Vanaf ongeveer 1572 woonde Vivianus te Antwerpen waar hij als koopman een vaste bezoeker was van de Antwerpse beurs. Het zegt iets over de positie die Vivianus (vóór 1583) als dichter had verworven dat Plantijn hem verzocht dit epigram te schrijven. Vervolgens werd het als inscriptie op het gebouw zelf aangebracht. Dat het vermoedelijk op een prominente plaats in de Oude Beurs is geplaatst, meteen onder de stichtingsinscriptie, leiden we af uit de Monvmenta sepvlcralia et inscriptiones pvblicae privataeque dvcatvs Brabantiae (1613, p. 41) van Franciscus Sweertius. De Oude Beurs is in 1583 door brand vernietigd. Nog in hetzelfde jaar werd een nieuw gebouw opgetrokken, en bij die gelegenheid werd een nieuwe stichtingsinscriptie geplaatst. De extra-informatie die het Album J. Rotarii geeft (in vergelijking met Sweertius), is dat Vivianus de auteur van dit epigram is geweest en dat Plantijn hem die opdracht gaf.

Bron F. Sweertius. Monvmenta sepvlcralia et inscriptiones pvblicae privataeque dvcatvs Brabantiae. Antverpiae: apud Gasparem Bellervm, 1613. Exemplaar UB Leiden: 404 G 9.

Ad 13/55. Jacobus Susius (1520-1592) Susius (Jacob Suys of Jacques de Suys), heer van Nederveen, Tolsende en Greysoord, die stamde uit een oud Dordts geslacht, werd te Zierikzee geboren als zoon van Daniël Suys en Marie van Oudenerve-van Blocxem. Jacobus Susius studeerde rechten te Leuven in de jaren 1537-41, was raad in Zierikzee in de periode 15..-1553 en aldaar burgemeester in 1550 en in 1551 weesmeester. In 1553 ging hij naar Mechelen, waar hij in juli 1572 een bijdrage schreef in het album amicorum van Vivianus (fol. 22 r). In dat jaar wordt Mechelen twee keer gebrandschat, wat voor hem aanleiding is om tijdelijk elders (in Gent?) zijn intrek te nemen. In hun Itinerarium vertellen Ortelius en Vivianus, die hem beschouwden als een man met een uitzonderlijke eruditie, dat toen ze in 1575 onderweg waren, hem te Mechelen opzochten. Bij die gelegenheid deed hij hun de mogelijke etymologie van de naam Mechelen uit de doeken. Er waren volgens hem drie mogelijkheden: de stadsnaam vond haar oorsprong in een herberg, gelegen halverwege Antwerpen en Brussel, waarvan de waard Machiel heette of die genoemd werd naar de H. Michaël op het uithangbord. De derde mogelijkheid was dat de stad oorspronkelijk ‘Salinae’ heette, maar door de jeugd werd verdoopt tot ‘Malinae’ vanwege haar boosaardigheid. In 1590 vestigde Susius zich in Luik. Op 2 december 1592 schrijft Peter Oren(i)us (= Pierre d'Heure) uit dezelfde stad aan Lipsius dat Suys op 25 november (septimo Kalendas Decembris) 1592 is overleden. Op 8 december 1592 stuurt Lipsius een troostbrief aan Suys' zoon Daniël. Susius was getrouwd met Margaretha van Berchem, vrouwe van Laere, bij wie hij drie zoons had: Daniel, Rolandus en Jacobus. Zijn leven lang bleef hij katholiek. Hij was een humanist van grote reputatie, ook archeoloog en numismaat. In die laatste hoedanigheid hielp hij Hubertus Goltzius en Marcus Laurinus, heer van Watervliet. Susius verzamelde ook handschriften. Zo bezat hij maar liefst vier handschriften van De re militari van de Romeinse auteur Publius Flavius Vegetius Renatus (ca. 383-450) die de humanist Godeschalcus Steewech (1557-1588) mocht gebruiken voor zijn editie uit 1585 bij Plantijn. Hij bezat ook een handschrift van de


satiren van Juvenalis en Persius dat Theodorus Pulmannus (met dank aan Hadrianus Junius) gebruikte voor zijn editie uit 1566. Zijn belangrijkste bezit was een geïllustreerd handschrift uit de negende eeuw met de Latijnse vertaling door Julius Caesar Germanicus (15 v.Chr.-19 na Chr.) van de Phaenomena et Prognostica, een oorspronkelijk in het Grieks gesteld astronomisch leerdicht van Aratus Soleus (ca. 315-ca. 240 v.Chr.). Hij had dit in januari 1573 in een schildersatelier te Gent gekocht, zoals blijkt uit een eigenhandige aantekening op het schutblad. Het is nu een sieraad van de Leidse universiteitsbibliotheek (signatuur: Cod. Voss. Lat. Qu. 79). Hij bezat ook een exemplaar van de Aratus-editie uit 1559, gedrukt bij Guillaume Morel te Parijs en afkomstig van zijn vader, dat hij in hetzelfde jaar heeft verworven als het Aratus-hanschrift. Het berust nu in de UB Leiden onder signatuur 756 C 23 en het is door Susius voorzien van allerhande eigenhandige aantekeningen. Zijn belangstelling voor de astronomie blijkt voorts ook uit zijn Coelestis globi compositio, dat met de auteursinitialen J.S. is opgenomen op p. 249-281 van de Antwerpse editie van de Cosmographia uit 1584 van Petrus Apianus. Dit boek kwam van de pers bij Joannes Bellerus met op fol. *2r-*3r een dedicatie aan de drie zoons van Susius, die hij bij name noemt en waaruit zijn langdurige verering voor hun vader spreekt. Een ander zeer oud handschrift in zijn bezit was de Astronomica, e

een leerdicht van Marcus Manilius (1 eeuw n. Chr.), dat nu berust in de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel onder signatuur 10012. Hij had het ontdekt in de benedictijnerabdij van Gembloux (Gembloers) en wou er als filoloog mee aan de slag. Dit schrijft de Vlaamse filoloog Carolus Langius (Karel Delanghe), zoals Obertus Giphanius (Hubert van Giffen) rond 1578 aan J.J. Scaliger meedeelt. Volgens dezelfde bron is Langius zo goed bekend met de eigenaardigheden van Susius dat hij ervan overtuigd is dat diens Manilius-werkzaamheden geruime tijd in beslag zullen nemen. Dit klopt, want in de opdracht van zijn gedichten aan Dousa uit 1590 schrijft Susius dat hij eindelijk eens aan de slag zal gaan met zijn Manilius. Overigens was het door toedoen van Dousa's goede betrekkingen met de erfgenamen van Susius dat Hugo de Groot in het bezit kwam van de eerdergenoemde beroemde Germanicus-codex, zodat hij deze kon gebruiken voor zijn Syntagma Arateorum uit 1600. Andere handschriften in het bezit van Susius waren onder meer een Cicero-codex met filosofische geschriften die Carolus Langius heeft mogen gebruiken, en een Valerius Maximus-handschrift dat Stephanus Pighius gebruikte voor zijn editie bij Plantijn uit 1567. Susius schreef ook gedichten in het Latijn. Van hem verscheen in 1590 bij Franciscus Raphelengius te Leiden de Carmina tam sacra quam prophana ex bibliotheca Jacobi Susii D[anielis] F[ilius] P[etri] N[epos]. In dit bundeltje dat hij aan Dousa opdroeg, schrijft hij op p. 31 dat hij een aantal van zijn gedichten had teruggevonden bij zijn neef Petrus Susius (zoon van Antonis, oudere broer van Jacobus Susius, en van Bartha van Almonde) die hij te Leiden had bezocht. Hij publiceerde ze omdat hij ze het lot wou besparen dat zijn gedichten te Mechelen hadden ondergaan bij de tweevoudige plundering en verwoesting van deze stad in 1572. Het bundeltje sloot hij af met het epitaaf dat Hadrianus Junius had geschreven voor hun beider vriend, de Delftse priester en humanist Cornelis Musius. In de Solitudo, sive Vita solitaria (1566) van deze laatste had Susius trouwens op p. 127 een lofdicht gepubliceerd, zoals hij ook een drempeldicht publiceerde op p. 15 in Hadrianus Junius' editie van De proprietate sermonum uit 1565 van de Romeinse e

grammaticus Nonius Marcellus (4 eeuw). In 1583 publiceerde hij een drempeldicht op p. 16 van de Stirpium historiae pemptades sex van Rembertus Dodonaeus. In de thematische bloemlezing van Damas van Blyenburgh uit 1599, verschenen onder de titel Cento ethicus ex variis poëtis hinc inde contextus, juventutis maxime


institutioni accomodatus staat ook nog een gedicht van Jacobus Susius waarin hij de jeugd oproept tot godvrezendheid. Susius had een uitgebreide vriendenkring. Iemand als Lodovico Guicciardini liet zich zeer lovend over hem uit. Lipsius beschouwde hem als een oude vriend (‘vetus amicus’). In de editie uit 1577 van Lipius' Epistolicarum quaestionum libri V zijn drie brieven aan Susius opgenomen (zie II, 3; III, 1 en V, 10). Een vergelijkbare brief aan Susius, heeft Franciscus Modius opgenomen in zijn Novantiquae lectiones, tributae in epistolas C (1584). Susius leverde bijdragen aan de alba van Ortelius en Dousa. Hij noemt Ortelius zelfs zijn oude en onwaardeerlijke vriend (‘amico antiquo et summo’). Aan Susius droeg de eerdergenoemde humanist Steewech een onderdeel van zijn Apuleius-commentaar (1586) op, namelijk de commentaar bij boek 3 van De Asino; Gruterus droeg de tweede elegie uit het eerste boek van zijn Pericula, id est elegiarum libri IV (1587) aan hem op en Junius publiceerde een embleem voor hem op p. 23 van zijn Emblemata (1565).

Bronnen: - Album Amicorum van Joannes Vivianus, Koninklijke Bibliotheek Den Haag, 74 F 19, fol. 22r. - ‘Album amicorum Abrahami Ortelii Geographi Regii’. Ed. J. Puraye in: De Gulden Passer 45 (1967) en 46 (1968), fol. 84v-85r. - Apianus, P., Cosmographia, sive descriptio universi orbis, Petri Apiani & Gemmae Frisii, Mathematicorum insignium, jam demum integritati suae restituta. Adiecti sunt alii, tum Gemmae Frisii, tum aliorum auctorum ejus argumenti tractatus ac libelli varii quorum seriem versa pagina demonstrat. Antverpiae : apud Ioan. Bellerum, 1584, p. 249-81. Exemplaar UB Leiden, 347 C 10. - Bergmans, P. ,‘Jacques de Suys’. In: Biographie nationale. Publ. par l'Acadeìmie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique. Bruxelles, 1866-1944. 28 dln. Zie dl. 24 (1926-29), kol. 329-331. - Blyenburgh, D. van, Cento ethicus ex variis poëtis hinc inde contextus, juventutis maxime institutioni accomodatus. Lugduni Batavorum: Ludovicus Elzevirius, 1599, p. 155. Exemplaar UB Leiden, 274 H 10. - Dodonaeus, R., Stirpium historiae pemptades sex. sive libri XXX. Antverpiae: Christophorus Plantinus, 1584, p. 16. Exemplaar UB Leiden, 659 A 6. - Giphanius, Obertus aan J.J. Scaliger d.d. 7 februari 1578 (?), zie Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum tomi quinque. I, II. Justi Lipsii et ad eum virorum eruditorum epistolae mutuae. III. Nicolai Heinsii, J.Fr. Gronovii, Isaaci Vossii e.a. epistolae mutuae. IV. Nicolai Heinsii, Johannis Georgii Graevii et Jacobi Perizonii epistolae mutuae. V. Nicolai Heinsii et virorum eruditorum in Suecia, Germania, Belgio, Italia et Gallia epistolae mutuae etc. Indices. Ed. P. Burmannus, [Leiden]: apud Samuelem Luchtmans, 1727. 5 dln. Zie dl. 2, p. 306-7. - Gruterus, J., Pericula, id est elegiarum libri IV; Manium Gulielmianorum lib. I, etc. Heidelbergae, 1597, p. 9-12. Exemplaar KB Den Haag, 1713 D 30 (1). - Guicciardini, L., Descrittione di tutti i Paesi Bassi. Anversa, 1567, p. 205a; 228g; - Junius, H., Emblemata, ad D. Arnoldum Cobelium, Eiusdem Aenigmatum libellus, ad D. Arnoldum Rosenbergum. Leiden, 1565, p. 23; - Juvenalis, D. Junius, Satyrarvm libri V, A. Persii Flacci Satyrarvm liber I, Theod. Pulmanni in eosdem annotationes. Antverpiae: Christiophorus Plantinus, 1566. Exemplaar Museum Plantin-Moretus Antwerpen, A 924; - Lehmann, P., Franciscus Modius als Handschriftenforscher. München, 1908, p. 82 en 138-9. (Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 3,1).


- Lipsius, J., Epistolicarum quaestionum libri V. Antverpiae, 1577. Exemplaar UB Leiden, 766 D 6. - Lipsius, J., Epistolae. Brussel, 1978 - ????, zie dl. 3, nr. 776, p. 287-8 en dl. 5, nrr. 1361, p. 458-62, nr. 1368, p. 471-2. - Matricule de l'Université de Louvain. Ed. E.H.J. Reusens, J. Wils, A.H. Schillings. Bruxelles, 1903-1969. 10 dln. in 16 banden. Zie dl. 4 (1961-1966), p. 121 nr. 23. - Modius, F., Novantiquae lectiones, tributae in epistolas C et quod excurrit, [...]. Francofurti : apud A. Wechel, 1584. Epistola 28, p. 132-5. Exemplaar UB Leiden, THYSIA 1214: 1. - Musius, C., Solitvdo, sive Vita solitaria, lavdata. Antverpiae: Christophorus Plantinus, 1566, p. 127. Exemplaar UB Leiden, 574 G 15. - Nonius, Marcellus, De proprietate sermonum : Iam demum innumeris locis restitutus, multis locupletatus, ope vetustissimorum codicum, et industria Hadr. Junii, Add. est in calce Fulgentii Placiadae libellus De prisco sermone ab eodem repurgatus. Antverpiae: Christophorus Plantinus, 1565, p. 15. Exemplaar UB Leiden, 763 F 12. - Ortelius, A. et J. Vivianus, Itinerarivm per nonnvllas Galliæ Belgicæ partes. Antwerpen, 1584, p. 7-8. - Stewechius, G., In L. Apvleii opera omnia qvæstiones et coniectvræ. : in queîs præter castigationes infinitas, ritus prisci obseruati, explicati. : accesserunt quoque aliorum doctorum virorum in eundem scriptorem emendations. Antverpiae: Ex officina Christophori Plantini, 1586, p. 30. Exemplaar UB Leiden, 715 G 3 - Susius, J., Carmina tam sacra quam prophana. Leiden, 1590. Exemplaar UB Leiden, 582 G 18: - Syntagma Arateorum, opus poeticae et astronomiae studiosis utilissimum [???].Ed. Hugo Grotius. Leiden, 1600. ‘Notae ad Germanici Phaenomena’, p. 2. Exemplaar UB Leiden, 569 E 8. - Valerius Maximus, Dictorum factorumque memorabilium libri IX. Ed. Stephanus Pighius Antverpiae: Christophorus Plantinus, 1567, zie Annotationes p. 1. Exemplaar UB Leiden, 760 F 1. - Vegetius, Renatus Publius Flavius, De re militari libri quatuor [????], Ed. G. Stewechius.Antverpiae: Christophorus Plantinus, 1585, fol. [*4r]. Exemplaar UB Leiden, 765 B 1. - Vocht, H. De, History of the foundation and the rise of the Collegium Trilingue Lovaniense, 1517-1550. Louvain, 1951-1955. 4 dln. Zie dl. 3 (1954), p. 454. - Vos, P.D. de, De vroedschap van Zierikzee van de tweede helft der 16de eeuw tot 1795. Middelburg, 1931, p. 11-4;

Ad 14. Vivianus' verloofde De identificatie van de verloofde voor wie Vivianus zijn gedicht (fol. 57v) schrijft, levert problemen op omdat nergens een aanknopingspunt te vinden is met Catharine de Malapert, de vrouw met wie Vivianus op 24 mei 1580 in het huwelijk zou treden. Het gedicht is door witregels in drie onderdelen verdeeld. Het eerste onderdeel is een vrije bewerking van een 17-regelig homo-erotisch gedicht uit de Noctes Atticae (XIX, 2, 1) van een anonieme dichter, een vriend van Aulus Gellius (eerste eeuw na Christus). Behalve het metrum (jambische dimeter) ontleent Vivianis ook hele zinsneden aan zijn voorbeeld. Dit Romeinse voorbeeld was op zijn beurt geïnspireerd door een beroemd Grieks tweeregelig epigram over de ziel van de minnaar die bij het kussen zijn lichaam verlaat en in het lichaam van de geliefde terechtkomt. Dit liefdesepigram stond in de zestiende eeuw nog op naam van Plato en is te vinden in de Anthologia Palatina Boek 5, 78. In het tweede onderdeel beschrijft Vivianus


het eenvoudige en zedige gedrag van zijn verloofde en in het derde zegt hij dat zij niet alleen een inspiratiebron is voor zijn dichten en denken, maar ook dat hij bij haar geestelijke rust vindt. Om dit gedicht te kunnen waarderen, moet de verloofde in kwestie niet alleen een behoorlijke kennis van het Latijn hebben gehad, maar ook van de klassieke literatuur. Dit is het enige dat we over haar uit het gedicht kunnen afleiden. Het is mogelijk dat deze verloofde tot wie Vivianus zich richt, niet Catharina de Malapert is geweest. In 1572 verwijst Henri d'Oultreman in zijn bijdrage aan het Album amicorum van Vivianus naar diens eerste liefde (‘primus amor’). Deze ‘Delia’ (de naam waarmee Tibullus zijn geliefde Plania aanduidt) noemt hij ‘culta’, dit wil zeggen: ‘ontwikkeld’. Zie hiervoor: Album amicorum van Johannes Vivianus, fol. 14r en v, en onze inleiding bij de elektronische uitgave van het Album J. Rotarii, getiteld ‘Joannes Vivianus (Jean Vivien)’. Maar aangezien Catharina de Malapert in 1572 pas tien jaar oud was, is het niet zo waarschijnlijk dat ze met ‘Delia’ kan worden geïdentificeerd.

Ad 18. Johannes Boulen, Uitnodiging in dichtvorm aan J. Radermacher voor een schoolvoorstelling. Deze uitnodiging kent drie onderdelen: een aanhef in proza, de eigenlijke uitnodiging in dertien elegische disticha en een heilwens in proza. Deze laatste is in een ander (een kleiner) lettertype dan de vorige. Uit de aanhef blijkt dat R. ouderling van de Nederlandse Gemeente in Londen was (sinds 1569 was hij dat). Joannes Boulen schrijft ook dat R. hem zeer toegedaan was. Uit de eigenlijke uitnodiging in verzen blijkt dat Boulen vaker correspondeerde met R. en dat hij deze keer bij uitzondering in verzen schrijft. R. wordt uitgenodigd voor de opvoering door leerlingen (‘grex tyronum’) van de sexta (laagste klas) van een bijbels toneelstuk. Boulen is kennelijk één van die leerlingen. De datum van ste

opvoering is op de 23 van de maand, op het middaguur, wind en weder dienende. Dit laatste wijst op een opvoering in open lucht. Hij hoopt op R.'s welwillendheid als de opvoering niet al te glad verloopt en op diens applaus als de acteurs dit verdienen. De uitnodiging sluit de dertienjarige Boulen af met de wat parmantige, maar bijbelse (Hebr 13:4) aansporing om het huwelijksbed onbesmet te houden. In de prozawens aan het slot benadrukt hij hoezeer hij R. is toegedaan, wenst hem veel kinderen toe en een harmonieus leven. Het is duidelijk dat we hier met een onervaren latinist te maken hebben, want zijn gedicht barst van de metrische en grammaticale fouten, terwijl ook zijn woordkeus te wensen overlaat. Zo citeert hij uit Ovidius' Ars amatoria Bk. 3, 723-724 en vervangt daarbij het correcte ‘tenues’ door de ongrammaticale vorm ‘teneres’ (zie vs. 20). Ook gebruikt hij in vs. 18 het verkeerde rangtelwoord ‘ternus’ (telkens de derde) in plaats van het correcte ‘tritus’ (derde). Dit is niet de enige uitnodiging die bewaard is gebleven. Het Album J. Rotarii bevat op fol. 67r nog een uitnodiging voor een toneelopvoering uit ongeveer dezelfde tijd. Ze is afkomstig van de scholier Petrus Heuriblock en dateert van 22 juli 1576. Deze schoolvoorstelling zou plaatsvinden op 22 en 23 juli 1576 om 14 u. De vraag is om welke school het hier zou kunnen gaan. Nederlandse ouders die Londen in de jaren zeventig verlieten om terug naar het vaderland te gaan, vertrouwden wel eens hun kinderen toe aan de Londense school van Christiaen de Rijcke, die kennelijk een goede reputatie had. Dit is bijvoorbeeld het geval met de zevenjarige Petrus Bertius (NNBW dl. 1 (1911), kol. 320) en met een zoon van de IJsselmondse predikant Johan Lamoodt (Lamotius). Lamotius verzoekt zelfs R., die dan ouderling is, om via de kerkenraad vier pond schoolgeld voor zijn zoon te betalen (Ecclesiae Londino-Batavae Archivum dl. 3, nr. 393 d.d. 29-06-1576, p. 375). R.'s aantekening ‘Brief aengaende ghrex wegen tot den lesten decembris 74’ is in tegenspraak met de datum van Boulens uitnodiging, want Boulen zegt in vs. 18 ste

dat het stuk ‘weldra’ zal worden opgevoerd, namelijk ‘op de 23

van deze maand’.


R.'s aantekening is ook nog problematisch vanwege de kennelijke haast waarmee ze op papier is gezet: ‘aengaende’ en ‘wegen’ zijn dubbel op en de transcriptie van ‘ghrex’ is onzeker. R.'s aantekening slaat daarom mogelijk op een onbekende, andere gebeurtenis.

Levensloop Johannes Boulen (Boullen, Boelen) werd tussen juli 1560 en augustus 1561 te Rouen geboren. Hij was het oudste kind en de enige zoon van Adriana Anthonisdr. Franssen uit Breda (Testament van Anne Boullen; Testament van Peter Boullen; Testament van Hans vander Hofstadt) en de koopman Peter Boulen. Deze laatste blijkt uit ‘Luke’ (= Prinsbisdom Luik?) afkomstig te zijn (Kirk dl. 3, p. 357). Boulens vader woonde in elk geval vóór juli 1560 nog te Antwerpen, want hij was er diaken van de calvinistische gemeente. Dit blijkt uit een brief van hem die op 14 juli 1560 in de Londense kerkenraad (Austin Friars) werd voorgelezen (Van Schelven, p. 14). Op 2 augustus 1581 liet Johannes Boulen zich op twintigjarige leeftijd aan de universiteit te Oxford inschrijven. Begin 1564 was de familie Boulen te Londen gevestigd, want Anna, dochter van Petrus Buls (= Boulen) ‘ex ecclesia Antverpiana’, werd op 30 januari in de kerk van Austin Friars gedoopt. Als doopgetuige fungeerde Anna vander Hofstadt, een zuster van de moeder van Johannes Boulen (Van Schelven, p. 503). Anna Boulen zou ongehuwd overlijden vóór 12 november 1582 (blijkens het Probatum van haar testament, gemaakt op achttienjarige leeftijd op 5 oktober 1581). Van Anna's jongere zuster Hester weten we slechts dat ze nog in leven was toen Anna in 1581 haar testament maakte. In elk geval was Anna nog in leven op 16 oktober 1581 (Testament van Anna vander Hofstadt). Te Londen deelden vader Peter Boulen en zijn zwager en handelspartner Hans vander Hofstadt een woning, uiteindelijk in Bottolph Lane, Billingsgate. Beiden waren omwille van het geloof naar Engeland gevlucht (Kirk dl. 1, p. 333, 446 en dl. 2, p. 74). Ze kerkten in de French Church (Kirk dl. 1, p. 387), maar hun echtgenotes waren lidmaat van de Nederlandse gemeente (Kirk dl. 1, p. 270 en 272). Peter Boulen werd ‘denizen’ (semigenaturaliseerd inwoner) op 24 april 1574 (Page 1893, p. 36). Johannes Boulen werd al vroeg wees, namelijk in februari 1575 (n.s.). Zijn vader maakte op 6 februari zijn testament en op 14 februari maakte zijn echtgenote het hare waarin ze weduwe wordt genoemd. Ze zijn heel kort na elkaar overleden. Het probatum van het testament van Peter Boulen is van 16 februari en dat van de weduwe dateert van 17 februari. R. wordt in het testament van Peter Boulen aangewezen als voogd van Johannes Boulen. Dit laatste is niet zo opmerkelijk, aangezien uit Boulens uitnodiging voor de toneelvoorstelling aan R. al blijkt dat de jonge Boulen contact had met R. vooraleer de laatste tot zijn voogd was benoemd. In Oxford volgde Johannes Boulen colleges bij magister John Case aan huis. Dat blijkt uit een mededeling bij Boulens inschrijving aan de universiteit aldaar op 2 augustus 1581 (Alumni Oxonienses, dl. 1 (1891), p. 208). Boulen wordt daar namelijk genoemd als ‘scholaris mri. case’. John Case doceerde aan huis, omdat hij getrouwd was en dus geen ‘fellow’ meer (want slechts ongetrouwde ‘fellows’ mochten in St. John's College verblijven). De studenten van magister Case werden ‘mr Case's scholars’ genoemd (Alumni Oxonienses, dl. 1 (1891), p. 248). De datum van inschrijving zegt niet zoveel over de lengte van Boulens studieduur te Oxford: in de begintijd van het immatriculatieregister vielen de data van ‘matriculation’ en ‘graduation’ vaak samen (Alumni Oxonienses, dl. 1 (1891), p. III noot 1). Boulen liet zich op 28 augustus 1581 als Boelen en student in de Letteren te Leiden inschrijven. (Album Studiosorum, (1875), kol. 10). In 1583 wordt hij genoemd


in een brief van Lipsius aan Radermacher (Lipsius, dl. 1 (1978), nr. 293 p. 469). Uit die brief blijkt dat R. aan Lipsius had gevraagd om speciaal een oogje op zijn pupil en op Panhuys te houden, want Lipisius antwoordt: ‘de Boulenio et de Panhuisio sedulo faciam’ (ik zal mijn best doen voor Boulen en Panhuys). Met Panhuys wordt overigens niet Pieter Panhuys bedoeld, zoals de uitgevers van de Lipsiusbrieven ten onrechte menen, maar diens zoon Bartholomeus die zich op 19 juni 1583 te Leiden had laten inschrijven als ‘Bartholomeus Pannus’ (Album Studiosorum, kol. 14). Uit de brief blijkt trouwens dat Lipsius en R. toen voor het eerst schriftelijk contact hadden, tevens blijkt eruit dat R. aan Lipsius welbekend was en dat Lipsius hem met veel respect antwoordt. Andere correspondentie tussen hen is niet overgeleverd. Wel is het opvallend dat Vivianus en Lipsius in hun correspondentie - vrijwel altijd - over en weer R. laten groeten. In zijn Leidse tijd schreef Boulen op 19 september 1584 op fol. 126r een bijdrage voor het Album amicorum van de rechtenstudent en latere jurist Amelis (Aemilius) van Rosendael die zich op 19 mei 1580 te Leiden had laten inschrijven (Album Studiosorum, (1875), kol. 7; over hem zie NNBW 3 (1914), 1095-96). Verder moet hij in zijn Leidse tijd bevriend zijn geraakt met Willem Diert en Johannes Duyst, rechtenstudenten uit Delft (Album Studiosorum, (1875), kol. 16 en 19), want hij liet zich samen met hen op 18 april 1586 te Heidelberg inschrijven (Die Matrikel der Universität Heidelberg, dl. 2 (1976), p. 124, nrs. 71-3). Dit herhaalt zich vervolgens te Bazel waar Duyst op 10 augustus 1586 en Boulen en Diert op 25 september 1586 worden ingeschreven (Die Matrikel der Universität Basel, dl. 2 (1956), p. 345 en 346). Lipsius schrijft op 1 juni 1587 aan Duyst te Bazel over een eventuele vervolgstudie in Italië, maar van een inschrijving aan enige Italiaanse universiteit is tot nu toe niets gebleken (Lipsius, dl. 2 (1983), nr. 538, p. 358-9). Boulen is vervolgens te traceren te Wenen in mei 1590, waar hij logeert bij R.'s vriend Joris Hoefnaghel (Lipsius, dl. 3 (1987), nr. 763, p. 271-3). In mei 1595 trouwt Johannes Boulen met Catharina Hallincq (geboren in 1572 uit een zeer oud, vooraanstaand Dordts geslacht). Haar vader, Johan Hallincq of Halling was onder meer lid van de Raad van State en rekenmeester van Holland (NNBW dl. 8 (1930), kol. 673). Haar moeder was Elisabeth Hermansdochter van den Bries (Balen dl. 2 (1677), p. 1079). Volgens het Album advocatorum (p. 61) heeft Boulen vóór 1598 de eed als advocaat bij het Hof van Holland afgelegd. Het dossier Halling in het Centraal Bureau voor Genealogie vermeldt bij het huwelijk van Boulen in mei 1595 dat hij toen al advocaat was ‘voor den Hove van Hollandt’. In 1599 hernieuwt hij in Den Haag de vriendschap met Emanuel van Meteren die hij nog kent vanuit Londen, zoals blijkt uit zijn bijdrage aan diens Album amicorum van 10 april 1599 (fol. 93v; p. 202). In 1604 kocht Johannes Boulen het Oude Huys (Lange Voorhout 9), het dubbelpand waar in de periode 1910-1984 de boekhandel van Martinus Nijhoff zou worden gevestigd. Tot 1669 werd dit huis door de familie Boulen bewoond, eerst door Johannes en daarna door diens oudste zoon Pieter. In de periode 1604-1624 deelden ze dit pand met de secretaris van de Raad van State Christiaan Huygens en diens gezin (Het Lange Voorhout 1998, p. 248). Uit zijn huwelijk met Catharina Halling werden twee kinderen geboren: Pieter en Paulus. Pieter werd op 2 maart 1596 geboren. Pieter liet zich als vijftienjarige inschrijven te Leiden als student in de rechten (Album Studiosorum (1875), kol. 102). Na studies te Orléans (waar hij promoveert tot doctor in de beide rechten) en Siena (Frijhoff 1977, p. 50) leefde hij als ambteloos burger. Hij had de titel van baronet, maar hoe en op welke gronden hij deze titel heeft verworven, is niet bekend. Daarnaast had hij - evenals zijn broer - de titel van ridder. Later werd hij heer van Puttershoek: in 1650 heeft hij de helft van deze heerlijkheid gekocht en in 1659 verwierf hij de rest (Frederiks 1879, p. 88).


Op 10 januari 1624 trouwt hij met Catharina van Panhuys, dochter van Bartholomeus, tresorier van prins Maurits, en van Catharina Vivien, oudste dochter van R.'s vriend Joannes Vivianus (Beck 1993, p. 30). Het huwelijk bleef kinderloos; Catharina is begraven op 16 mei 1654 in de Grote Kerk te Den Haag (De grafboeken 1898, p. 82). Op 2 maart 1661 schrijft Constantijn Huygens het volgende gedicht ter ere van Pieter Boelens 65-ste verjaardag:

AENDEN H. VAN PUTTERSHOECK OP SYN GEBOORTEMAEL. Ses Crnijssen en een half, Thien Sessjes met een, Vijf! Wel, Heer van Pietershoec, en hebt ghij noch geen Wijf? Ey lieve, maeckt het kort: die schoone silver' haeren Vermaenen u, met mij, in aller spoed te paeren. Maer wilt ghij soo veel doen, en trecken naer uw graf, Eer ick in 'tmijne raeck, en in dat saligh sterven Mij, neffens anderen, een Tonnetje doen erven, Soo speel ick nichje, neefje, en raed' het u platt af. 2. Mart. 1661 (Huygens dl. 6 (1896), p. 308) Op 30 maart 1669 noteert Huygens in zijn dagboek dat ‘de heer van Puttershoek’ is overleden (Huygens 1885, p. 73). Pieters jongere broer Paulus moet in 1598 of 1599 zijn geboren, want hij liet zich in 1621 als 22-jarige te Leiden liet inschrijven als student (Album Studiosorum (1875), kol. 155). Paulus raakte eveneens met Constantijn Huygens bevriend. In 1622 schreef Huygens vanuit Londen aan zijn ouders dat hij zat te wachten op de overhemden en plooikragen (‘mes chemises et fraises’) die P. Boelen voor hem zou meebrengen uit Den Haag (Huygens dl. 1 (1911), nr. 158, p. 103). In een aantekening hierbij meent Worp ten onrechte dat het om Pieter Boelen gaat. Het is namelijk Paulus die toen naar Londen is gegaan, want hij leverde in dat jaar een bijdrage aan het Album amicorum van Cornelis de Glarges (fol. 98r). Deze laatste was een jaar lang Huygens' kamergenoot (‘contubernalis’), wat Huygens op 22 oktober 1622 niet naliet om in De Glarges' album op fol. 79 v te vermelden. Te Londen kwam Paulus eveneens in contact met de dichter Johan van Heemskerck (1597-1656), die met Georges Rataller Doublet in Engeland rondreisde. Maar in de zomer van 1622 moest Rataller Doublet onverwachts naar huis terugkeren (Smit 1933, p. 14). Paulus Boelen heeft hem vervolgens als Heemskercks reisgenoot vervangen, zoals blijkt uit zijn inscriptie van 18 april 1623 (ondertekend met ‘Paulus Boelen, eques’) in het Album amicorum van Johan van Heemskerck. In de opdracht aan Van Heemskerck (‘comiti per Angliam Galliamque, amico meo singulari’) schrijft Paulus dat Van Heemskerck zijn metgezel in Engeland en Frankrijk is geweest en een van zijn beste vrienden. Hij eindigt bovendien zijn bijdrage met een ‘mon Coeur pour vous’. Paulus heeft na zijn studie in Leiden achtereenvolgens in Orléans en Angers gestudeerd (Frijhoff 1977, p. 50). Hij is vrij jong - ongehuwd - overleden en werd begraven op 1 oktober 1626 in de Grote Kerk te Den Haag (De grafboeken 1898, p. 82). De sterfjaren van Johannes Boulen en van diens echtgenote zijn niet overgeleverd. Mogelijk is Johannes B. in 1627 gestorven, want De Riemer vermeldt dat het huis aan het Lange Voorhout in 1627 werd bewoond door de ‘advocaat Boelen’, (De e

Riemer dl.1 (1730), 2 st., p. 244) en Van Gelder deelt mee dat Pieter B. in 1627 van hetzelfde huis eigenaar was (Van Gelder dl. 1 (1913), 1627, p. 42).

Bronnen Ongepubliceerde bronnen: - Album Amicorum van Aemilius Rosendaal. Koninklijke Bibliotheek Den Haag HS. 132 G 12.


- Album Amicorum van Johan van Heemskerck. Koninklijke Bibliotheek Den Haag HS. 131 H 7. - Album Amicorum van Cornelis de Glarges. Koninklijke Bibliotheek Den Haag HS. 75 J 48. - Dossier Halling (Dordrecht). Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag, Coll. NL-algemeen. - Testament van Anne Boullen. Public Record Office Londen. Prerogative Court of Canterbury, PROB 11/64, Q 42, 322-323. - Testament van Peter Boullen. Public Record Office Londen. Prerogative Court of Canterbury, PROB 11/57, Q 7, 58-59. - Testament van Adriana Ffranssen. Public Record Office Londen. Prerogative Court of Canterbury, PROB 11/57, Q 7, 55[?]. - Testament van Anna vander Hofstadt. Public Record Office Londen. Prerogative Court of Canterbury, PROB 11/63, Q. 43, 345-6. - Testament van Hans vander Hofstadt. Public Record Office Londen. Prerogative Court of Canterbury, PROB 11/63, Q. 34, 269.

Gepubliceerde bronnen: - Album advocatorum: de advocaten van het Hof van Holland, 1560-1811. ed. R. Huijbrecht, S. Scheffers en J. Scheffers-Hofman. Den Haag: Algemeen Rijksarchief, 1996. (Algemeen Rijksarchief publikatiereeks, 1384-6086; no. 3). - Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae MDLXXV - MDCCCLXXV, Accedunt nomina Curatorum et Professorum. Ed. G. du Rieu. Hagae Comitum, 1875. - Alumni Oxonienses: the members of the University of Oxford, 1500-1714 : their parentage, birthplace and year of birth, with a record of their degrees: being the Matriculation Register of the University. Alphabetically arranged, revised and annotated by Joseph Foster. Early series. 4 dln. Oxford & London, 1891. - Balen, Matthys Janszoon, Beschryvinge der stad Dordrecht, vervatende haar begin, opkomst, toeneming, en verdere stant [...]. Zijnde de voornoemde beschryvinge, geçierd, en verrijkt, met verscheyde kopre konst-platen. Dordrecht: Symon Onder de Linde, 1677. Exemplaar UB Leiden, 399 B 4-5. - Beck, David, Spiegel van mijn leven : een Haags dagboek uit 1624. Ingel. en van aant. voorzien door Sv.E. Veldhuijzen. Hilversum: Verloren, 1993. (Egodocumenten, 0929-9807; dl. 3). - Ecclesiae Londino-Batavae Archivum. Ed. J.H. Hessels. Cantabrigiae, 1887-1897. 3 dln in 4 banden. - Brieven en andere bescheiden betreffende Daniël van der Meulen 1584-1600. Deel 1, augustus 1584 tot september 1585. Bewerkt door G. Jongbloet-Van Houtte. 's-Gravenhage, 1986. (Rijks Geschiedkundige Publikatiën, Gr. Serie, 196). - De grafboeken der Groote of St. Jacobskerk te 's Gravenhage 1620-1830, uit de daarvan in het kerkelijk archief te 's Gravenhage berustende bescheiden. Bewerkt door M.G. Wildeman. 's Hertogenbosch: Robijns, 1898. - Die Matrikel der Universität Basel. Im Auftrage der Univerität Basel hrsg. von Hans Georg Wackernagel [et al.]. Bd. 2: 1532/33-1600/01 unter Mitarb. von Marc Sieber und Hans Sutter. Basel, 1956. - Die Matrikel der Universität Heidelberg von 1386 bis 1662 [und von 1704 bis 1870]. Bearb. und hrsg. von Gustav Toepke [und Paul Hintzelmann]. Dl. 2: 1554-1662. Nendeln, Liechtenstein, 1976. Fotomech. herdr. van de uitg: Heidelberg, 1886.


- Frederiks, J.G., ‘Mr Pieter Boelen, ridder’. In: De Navorscher 1879, p. 87-89. - Frijhoff Willem, ‘Etudiants étrangers à l'Académie d'Equitation d'Angers au XVIIe siècle’. In: Lias: sources and documents relating to the early modern history of ideas 4 (1977), afl. 1, p. 13-84. - Gelder, H.E. van, ‘Haagse cohieren I, 1627’. In: Die Haghe Jaarboek 1913, p. 9-67. - Het Lange Voorhout: monumenten, mensen en macht. ed. Thera Wijsenbeek-Olthuis (red.). Zwolle: Waanders; Den Haag: Geschiedkundige Vereniging Die Haghe, 1998. - Huygens, C., De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687). Uitgegeven door J.A. Worp. 5 dln. 's-Gravenhage: Nijhoff, 1911-1916. Reeks: Rijks geschiedkundige publicatiën. Grote ser ; 15; 19; 21; 24; 28. - Huygens, C., Dagboek. Voor de eerste maal naar het afschrift van diens kleinzoon uitgegeven door J.H.W. Unger. Amsterdam: Binger, 1885. [= Bijlage Oud-Holland, 3 (1885)]. - Huygens, C., De gedichten. Naar zijn handschrift uitgegeven. door J.A. Worp.9 dln. Groningen: Wolters, 1892-1899. - Kirk, R.E.G. en E.F. Kirk: Returns of Aliens dwelling in the City and suburbs of London, From the reign of Henry VIII to that of James I. Aberdeen, 1900-1908. (The Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, part 1-4). - Lipsius, J.: Epistolae. Ed. A. Gerlo, M.A. Nauwelaerts en H.D.L. Vervliet. Brussel, 1978 - ... . - NNBW - Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Onder red. van P.C. Molhuysen, P.J. Blok e.a. Leiden, 1911-1937. 10 dln. - Page, William, Letters of denization and acts of naturalization for aliens in England, 1509-1603. Lymington, 1893. (The publications of the Huguenot society of London; 8). - Rogge, H.C., ‘Het Album van Emanuel van Meteren’. In: Oud-Holland 15 (1897) p. 159-192 en 199-209. - Riemer, Jacob de, Beschryving van 's Graven-hage, behelzende deszelfs oorsprong, benaming, gelegentheid, uitbreidingen, onheilen en luister, mitsgaders Stigtinge van het Hof, der kerken, kloosters, kapellen, godshuizen en andere voornaame gebouwen [...]: alsm. de privilegien, handvesten, keuren [...]. Uit zeer veele nooit gedrukte oorspronkelyke charters en bescheiden getrokken. [...]; met veele nieuwe afbeeldingen verciert. 2 dln. Delft: Reinier Boitet, 1730, 1730-1739. Exemplaar UB Leiden 415 A 10-12. - Schelven, A.A. van, Kerkeraads-Protocollen der Nederduitsche vluchtelingen-kerk te Londen 1560-1563. Amsterdam, 1921. (Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, 3de Serie, nr. 43). - Smit, D.H., Johan van Heemskerck, 1597-1656. Amsterdam: ‘De Spieghel’, 1933. Proefschrift Utrecht.

Ad 24. Joris Hoefnaghel (1548-1601) De tekenaar, schilder en dichter Hoefnaghel (Hoefnagel) werd te Antwerpen geboren als zoon van Jacob, een rijke handelaar in juwelen en tapijten, en van Elisabeth Veselaer, een juweliersdochter. Zelf zou Hoefnaghel eveneens een juweliersdochter trouwen, namelijk Susanna van Onssen. Een zuster van hem was Susanna (1561-1633), de moeder van de dichter Constantijn Huygens. Deze laatste wijdt in zijn dagboek een uitvoerige passage aan zijn oom en memoreert daarin diens vriendschap met de cartograaf Abraham Ortelius. Joris Hoefnaghel heeft in zijn jeugd (1561-1569) uitgebreid in Frankrijk, Spanje en Engeland gereisd. Tijdens Hoefnaghels verblijf in Engeland heeft Radermacher hem van een depressie afgeholpen, waarvoor hij van hem in 1569 de 24 Patientia-tekeningen ontving,


vergezeld van Nederlandstalige gedichten. Tijdens Hoefnaghels reizen zijn ook de topografische tekeningen ontstaan die door Georg Braun en Frans Hogenberg zijn gebruikt in hun zesdelige Civitates orbis terrarum (1572-1618). Hoefnaghel zou tot aan zijn dood aan dit werk bijdragen blijven leveren. In het jaar vóór de Spaanse Furie, op 6 december 1575, leverde Hoefnaghel een bijdrage aan het Album amicorum (fol.4v en 6r) van Emanuel van Meteren, bestaande uit een zesregelig Nederlands gedicht, een Latijnse prozatekst en een sepia-tekening van een schedel omgeven door korenaren. Toen op 4 november 1576 de Spaanse Furie losbarstte, verloor niet alleen Hoefnaghels vader zijn hele vermogen, maar ook Hoefnaghel zelf, die zijn vermogen in de zaak van zijn schoonvader had geïnvesteerd. In 1577 is Hoefnaghel, samen met Ortelius, via Augsburg en München naar Italië gereisd. In deze laatste stad trad hij in dienst van de Beierse hertog Albrecht V. Om die reden moest hij daarna in Rome kardinaal Alexander Farnese's vererende aanbod afslaan om diens in 1578 gestorven hofschilder Giulio Clovio (1498-1578) op te volgen. In de periode 1578-1591, toen hij - zoals gezegd – te München in dienst was van de Beierse hertog Albrecht V (1528-1579) en diens zoon Wilhelm V (1548-1626), vervaardigde hij een compendium met duizenden miniaturen waarin de toen bekende dierenwereld werd ingedeeld naar de elementen vuur, aarde, water en lucht. Tegelijkertijd was hij het Romeinse missaal van aartshertog Ferdinand II van Tirol (1529-1595) aan het illustreren, terwijl hij ook al werkzaam was voor keizer Rudolf II (1552-1612). In de periode vanaf 1591 tot zijn dood was Hoefnaghel in dienst van Rudolf II, eerst in Frankfurt am Main (tot 1594) en daarna te Wenen. Op beide plaatsen onstonden de talloze miniaturen van fauna en flora waarmee hij de Mira Calligraphiae Monumenta van de schoonschrijver Georg Bocskay verluchtte. Hoewel Hoefnaghel ook schilderijen maakte (bijvoorbeeld het allegorische tafereeltje dat aan Radermacher was opgedragen en dat in Bonis in bonum op p. 29-32 uitvoerig wordt besproken) was hij vooral beroemd vanwege zijn miniaturen. Hoefnaghel en de Duitse schilder Hans Hoffmann (ca.1550-1591) waren in de laatste decennia van de zestiende eeuw in Praag de voormannen van de herontdekking van Albrecht Dürers planten dierstudies. Zo zou Hoefnaghel niet alleen zeer fraaie kopieën maken van onder meer Dürers beroemde aquarel van een haas, maar hij heeft ook met behulp van motieven die hij aan Dürers werk ontleende, gepoogd deze meester te overtreffen. Dat Vivianus voor Hoefnaghel juist een gedicht over Dürer heeft geschreven is dan ook niet zo verwonderlijk. Merkwaardig is het dat over Hoefnaghels vriendschap met Radermacher een en ander bekend is, terwijl er weinig details over Hoefnaghels relatie met Vivianus zijn overgeleverd. Uit een brief van Vivianus aan Carolus Clusius van 13 september 1593 blijkt dat Vivianus en Hoefnaghel schriftelijk met elkaar in contact bleven. Hoewel er geen bijdrage van Hoefnaghel in Vivianus' Album amicorum te vinden is, spreekt Vivianus in een brief aan Ortelius dan ook uitdrukkelijk over ‘onze vriend Hoefnaghel’. Behalve het gedicht over Dürer, schreef Vivianus ook nog een gedicht op het zelfportret van Julius Clovius in het Album amicorum van Joris Hoefnaghel. Dit Album is weliswaar verloren gegaan, maar het gedicht zelf is gelukkig overgeleverd in het Album J. Rotarii (fol. 69r). Bovendien is het allegorische tafereeltje, dat eerder ter sprake is gekomen en dat aan Radermacher was opgedragen, mogelijk een eigenhandige kopie geweest die Hoefnaghel had bestemd als een afscheidscadeau voor Vivianus (zie Bonis in bonum, p. 31-32).

Bronnen The Dictionary of Art. Ed. Jane Turner. London, 1996, 34 vols. Zie dl. 14, 618-620; J. Hoefnaghel. Patientia, 24 politieke emblemata, 1569. In facsimile voor het eerst


uitgegeven met een historische inleiding door R. van Roosbroeck. Antwerpen, 1935; F. Koreny. Albrecht Dürer und die Tier- und Pflanzenstudien der Renaissance. München, 1985, p. 16-17; 124 -127; 138-141; 275. (Graphische Sammlung Albertina, Wien. Tentoonstellingscatalogus); Rogge, H.C., ‘Het Album van Emanuel van Meteren’. In: Oud-Holland 15 (1897) p. 159-192 en 199-210; Ecclesiae Londino-Batavae archivum: ex autographis mandante Ecclesia Londino-Batava. Edidit J.H. Hessels. Cantabrigiae, 1887-1897. 4 dln. Zie dl. 1, nr. 248, p. 588-589.


Album Joannis Rotarii (Johan Radermacher)

Recommend Documents