uewe .-ra
a
\N LANDSCHAPP
juweeltjes ïientallen heefthetAmsterdamse Rijksmuseum bijeengebracht, Vanarcadische natuurtaferelen uit hetbeginvandeachttiende eeuwtot de realiteitsgetrouwe landschappen vande Haagse school endeeerste abstracte landschapsschilderingen rond1900 toenhetmaareensafgelopen moestzijnmetalleHaagse realiteitszin. 'Anders Landschappen dienden meerte zijndaneenafbeelding vandezichtbare werkelijkheid. ishetalleeneengatin je de natuurzïet,'klonkhetrond1900. de muurwaardoor Bijnaeeneeuwlaterblijkendeblikken doorde Haagse 'gatenin de muur'ook 'schok eenonvermoede spiegelfunctie te hebben: 5imVisser overde derherkenning' bij hetzien prachtige vanzoveel oer-Hollandse landschappen. 56
AARDE | vnucHrsaRE I o e c I r e r . rI r s s z , r s s a
A,fb- 1: W.B. Tholen, Molens te Giethoorn (188284). Parti cuIie re coII ectie.
is begin juni. Een frissewind blaastgrote fJ., I Ibloemkoolwolken over het groene, door breed water doorsneden land. Zon- en schaduwplekken schuiven snel over dit landschap heen. Bij iedere windvlaag komt het water in heftige beroering. Driftige golfies knabbelen aan de oever. Achter een streep groen is de mast van een zeilschip te zien. De wind speelt met de stagen en ander touwwerk, waardoor een ritmisch getik
hoorbaaris. Twee kerelshebbenhet zich semàkkelijk gemaakt.Geleundtegeneen rietstapelzitten ze met de rug uit de wind en met het gezichtin de zon. Om hen heen hangt de geur van water vermerrgdmet kruidig hooi. Dit allesis te zien op een aquarelvanJanHendrik W'eissenbruch uit 1880 (afbeelding2). Hij is geexposeerdop de tentoonstelling'Langs Velden en Wegen,de verbeeldingvan het landschapin de
v R U C H T B AnRaËn o r I o r c I r a r u| r s s : - r s s e I
57
tii::t::
r:::::,;i*,s:tl:1,:ttitii
18deen 19deeeuw',die dezewinter loopt in het Rijksmuseum in Amsterdam. De aquarelvan'W'eissenbruch is een van mljn lievelingsschilderijen en ik had hem in langetijd niet meer gezien.De laatstekeer was in het Gronings Museum(het oude),beginjaren mchdg,waarde aquareltoen tot de vastecollectiebehoorde.Ik studeerdeaan de kunstacademieMinerva en trok er in die tld, geïnspireerd door mijn leermeester Ben van Voorn, vaak op de fiets op uit om in aquarelhet Groningerlandschap vastte leggen.wat me toenen nu Voelen,ruiken en hoïen zo trolwas de fysickeervaring vanWeissenbruchs zl)ordendoor het zien landschap.Voelen, ruiken en horenwordendoor het zien opgewekt. opgewekt.
Afb. 2: H.H. Weissenbruch, Gezicht bij Noorden (1 88085). Groninger Museum, Groningen.
Z E V E N T I E NEDEEU W
'Langsveldenen wegen'iseenvervolgop de tentoonstelling 'Onze meestersvan het landschap',die het Rijksmuseumin 19SSwijdde aande landschapschilderkunst van de 17deeeuw.Door de chronologischeopzetis goedte volgenhoe het erfgoedvan de 17deeeuw alseen voortdurendijkpunt fungeert voor de Nederlandseschildersvan de 18deen 19deeeuw.Zo verklaartde schilder GerardBildersomstreeks. 1850 z{jn liefde-voor Ruysdaelals volgc 'Ruysdaelis voor mij de ware
De echo van de 17de eeuw vormt de rode draadin de tentoonstelling.Daarnaastis te zien hoe in Nederland werd gereageerdop internarionale stromingen als classicisme,romantiek, realisme en de elkaar snel opvolgende'ismen' aanhet einde van de 19de en begin van de 20steeeuw.Hoogtepunt op dezetentoonsrelling is voor mij de schilderkunst van de Haasseschool.De al genoemde Weissenbruchbef,oort tot deze rrËild.rrg.o.p. De Haagseschoolis grofwegte daterentussen 1860 en 1900 en vertegenv/oordigtde oerNederlandseof liever gezegdoer-Hollandsevariant van het realisme,Ik ben in mijn waardering voor de Haagseschoolnatuurlijk niet erg origineel.De Haagseschoolheeft,zeker binnen Nederland, een reputatie verworven. Maar het leuke van de tentoonstellingin het Rijksmuseum is, dat de waarderingvoor de Haagseschool als vanzelfsprekenden als nieuw tot standkoml Ïerst wandelenwe door rweezalenmet 18deeeuwse en vroeg 19deeeuwselandschappen met ai die variaties op het 17de eeu\À/se voorbeeld.Ln dan, opeensis daar die frisseen geheel eigen kljk op het Hollandselandschap. Opeenskunnen we afscheid nemenvan de erfenisvan Ruysdael, of lievergezegd, is er eeo waardigeigentids aÍrtlvoordop zijn visie. Wat op de tentoonstelling voorafgaataande Haagseschool is, op een paar uitzonderingen na, 'W'at schilderkunstig weinig interessant. in dat deel van de expositiewel interessant is,is de blik die het ons verschaftin de cultuur van de 18de en lgde eeuw en de vergelijking, die we kunnenmaken tussenherkenbareplekken, toen en nu.
ilï:r1ï#"1';l;i:.,ff d;ïï;,';.ï;ïïn' wordt niet zeldende 17deeeuw alsmaatstafgebruikt.
58
a A R D EI o r c I r o r ' il r " n - , n " " | vnucHreaRÉ
A C H T T I E N DEEE U W In de 18de eeuw rust Nederlandop zíjn lauweren. De dadendrangvan de 17deeeuw is voorbij. Nederlandis rijk, maar doet in ondernemendezin weinig met zljn kapitaal.Er wordt gerentenierd. De blik is naarbinnen gericht.Woningen worden verfraaidmet beschilderdemuurpanelen.Daarop Herdersen taferelenafEebeeld. ziin arcadische hËrderinnenverDozenmet-hun kuddestussende restenvan klassieketempelsin een door milde zonnestralenbeschenenlandschapmet blauwe bergenin het verschiet(afbeelding3). Ook is er in dezeperiodeveel aandachtvoor topografisch'JuisDat levert voor onze laat-hvinte" landschappen.
ogen een aantalzeer tigste-eeuwse schilderijenop. interessante Zo heb ik lang gekekennaar het in 'Gezichtop Den 1750 geschilderde Haag'vanJanten Compe.Op de plaats,waar nu ongeveerde ligt, ter hoogtevan het Plein 1813,heeft Javastraat zijn schilderijgesirueerd.'Wezien ter Compe Jan in de achtergrondhet dak van de Kloosterkerk, de bebouwingrond het Noordeindeen de Grote- of Daarvoorligt een weiland met koeiStJacobskerk. en en helemaalin de voorgrond, ter plekke van de huidigeJavastraat,ligt een zandpad,waarop een elegantHaagsechqraarflaneert(afbeelding4).
Afb. 3: L Andriessen, Gezicht in de bossen van kasteel Doorwerth (1 780). Part. coll.
Afb.4: lan ten Compe, Gezicht op Den Haag (1 750). Kunsthistorische Musea Antwerpen.
o oE* o . I o t c l r o t I t s s t - r s s e | vRUcHTBAR
59
PUZZELS
Afb. 5: W.l. van Troostwijk, Gezicht op de aetewalerweg (thans Li naeusstraat) (1805).Kaninklijk Oudheidkundig Genootschap,Amsterdam.
Op de tentoonstelling zijn meer van dit soort span'terug nende in de tijd'puzzels te zien, die, hoe kan het ook anders,je docn beseffen hoe ongelooÊ 15k vol Nederland is gewordcn. Neem bijvoorbeeld de prachtige aquarel, van'W'outer Johannes v r n T r o o ' r w i j k , d i e i n 1 8 0 5 c c n g e z i c h to p d c Oeterwalcrweg (thans Linnaeusweg) te Amsterdam schildercle.In dit vredige landschap is nicts, maar dan ook niets te zie:n, áat duidt op dc nabijhcid van de grotc strd. In plaarsdarrvan zien we een uitgestrekt veenweidelandschap ondergedompcld in het zachte ochtendlicht van een vochtige zomerdag. De in sterke horizontalen (de horizon zelf en de beschacl-rwdeweg in de voorg r . r n d )e n v e r t i c a l c n( d r i e b o m c n l a À g rd e w e g ) opgebouwde compositie is een toonbceid van harmonie (atbeelcling 5). Nog zo'n topografische vcrrassing is het gczicht op Haarlem van Andreas Schelfliout uit 1840. Dit schilderij is wel heel letterlijk geïnspireerd door het voorbcclcl van Ruysdacl uit 1670 rnct hetzelÊ de gczicht op Haàrlem a1sonderwerp. Op het
L;
6O
Ë A R D IEo e c l - , n r uI r s e ; r o e e I v n u c u r e n RA
prachtige schilderrj van Schclfhout zien we in dc voorgrond de binnenduinrand rnet cle ruïne van Brcdcrode (we bevinden ons in cle romantiek). Aan de horizon het silhouet van Haarlem met dc imposante St. Ilavo als aandachtstrekker.En dan, links van dc srad,licht aan de horizon het Haarlemmermeer op. Nog geen 10 jaar na voltooling van het schilclerij is het Haarlemrrermeer drooggelegd cn wordt de Haarlemmermeer. Nu, weer 150 jaar later, onclergaatdc Haarlernmermeer de voigende grote transformatie door de uitbreiding van Schiphol, dc bouw van 15.000 woningcn brj Hoofcidorp en NieuwVennep en cle vorming van 1600 ha'strate gisch groen' aan dc westzijde van de polder. Het is jammer, dat het onbclemmerde zicht op Haarlem vanafhet duin, waarop Ruysdael en Schelfhout 'W'e stonden, nu niet rnecr bestaat. zoudcn cen 'Gezicht volgend op Haarlem'hebben kunnen toevoegen en daarmee een prachtige reeks topografischc beelden hebben gehad vanafRuysdacl tot in onze tlcl.
van Afb.6: Gerard
ROMANTIEK
HAAGSE SCHOOL
De heftige, religieuze gevoelens,die je bijvoorbeeld in Duitsland aantreft in de schilderkunst van een Caspar David Friedrich, trefje in Nederland niet aan. Hier geen eenzame mens, die vol ontzag de machrige natuur beschouwt. En ook, op een enkele uitzondering na, geen zwiepende onweersstormen over een verlaten landschao. De Nederlandse romantiek vindt zijn belangrijkste representant in de figuur van Barend Cornelis Koekkoek. Zijn romantische visie ('Het doel van den schilder is [...],in zooverre met dat des dichters gelijk, dat beiden op het gevoel van den beschouwer of den lezer willen werken') komt tot uiting in bostaferelen, waarin machtige eiken de kracht van de natuur en de nietigheid van de mens verbeelden. Maar de stemming is vredig en niets verwijst naar heftige gevoelens. Waar ik blj Koekkoek van heb genoten is zijn vaardigheid om'de natuur'weer te geven. Zljn eiken zijn imposante woudreuzen. Het korstmos op de stammen wordt door het langsglijdende licht net even aangeraakt en geeft zijn korrelige structuur prijs. Het groot hoefblad aan de oever van de beek is vet en sappig. Koekkoek moet een enorm waarnemingsvermogen hebben gehad om aI deze details zo natuurgetrouw vanuit zijn schetsen in de natuur te kunnen vertalen in grote doeken op het atelier. (AÍbeelding 7)
En dande Haagseschool.'warzo verrastis de on- [!iiÏ"Ï'';i,ïE'iliï!ï opgesmuktheid en directheid.De enigehoofdper- l?|.:":..9 :y.!('Amsterctam' I :21^-. ^ Ruksmuseum' róJtr ir het vlakke Hollandse polde.bïrdschap. ze
hebben,zo lljkt het, de 'goudenlast'vanhet 17deeeuwsevoorbeeld,waar hun voorIn Nederland, op een enkele gangersnog zo aan uitzonderíngna, geeneenzame voldeden,eindelijkvan zich af weten te werfiguren die uol ontzag de pen. Lijkt het, want ook de schildersvan m a chtige n atuur bescho uuten. de Haagseschoolzijn schatplichtigaan de grote schildersvan de Afb.7: B. C. Koekkoek, GoudenEeuw.Alleen, en dat is het grote Bosgezicht (1839). Part. coll. verschil,is er bij hen niet sprakevan navolging maar van inspiratie. JacobMaris kwam eindejaren zestigvan de vorige eeuw in Parijsin aanrakingmet schilders,die zljn benaderingvan het landschapblijvend zoudenveranderen. Schildersdie de natuur introkken om daar hun schilderijen directnaarde natuurte maken - of in ieder gevalde voorstudies. De realistischebenaderingvan het landschapdoor de Fransenvond zijn oorsprong in het voorbeeldvan de Enselseschilder
v R U C H T B AARAER o rI o e c | : o r u| , n s r - r s s e [
61
'i1'.,.t' -,i
.'
lii
.';.: :i ' :'ti, .\I
Willem Roelofs, Weidela ndschap rnet vee (1870). Rijksmuseum, Amsterdam.
John Constab\e.Zíjn schilderijen lieten in de jaren rwintig van de negentiende eeuw op dc Parijse Salon een geheel nieuwe benadering van het landschap zien. Het landschap zoals dat buiten te zien is en niet de idealiserende. arcadischelandschappen in de stijl van Poussin, tot dan toe de gangLare sdjl in Frankrijk. Op de tentoonstelling hangen prachtige schilderijen van Roelofs, GabriëI, Mauve,'W'eissenbruch, de gebroeders Maris en als laatste in de rij Tholen. Opvallend in hun schilderijen is natuurlijk in de eerste plaats de veel schetsmatigertoets, waardoor een beweeglijker en atmosferischer beeld ontstaat. In die zin is er ook wel verwantschao met de Frarrseimpressiorristen, hun directe i1dg.not.n. maar de verschillen zijn groter dan de overeenkomsten. De schilderijen van de Haagse school zijn opgebouwd uit een vrij traclitioneel palet, waarin grijze tonen overheersen. Ook in onderwerpkeuze is er een belangrijk verschil met de im-
Wijnand Nuyen: Gezicht op een Romaanskerkje in Bretagne (1 833). Particu Ii ere coI Iecti e.
pressionisten.Bij de schilders van de Haagse school ontbreekt vrijwel iedere verwijzing naar het moderne leven van de stad. Het lijkt wel of zij met de rug naar de stad hebben geschilderd en dat teÍwijl zlj hun landschappen toch in het dichtstbevolkte deel van Nederland vonden, zoals het veenweidelandschap achter Den Haag en het Gooi bij Amsterdam. De kunst van de impressionisten, ontstaan in een gistende periode van maatschappelijke orlrust (einde rwcede keizerrijk, Frans-Dr.ritseoorlog gevolgd door de Commune), is duidelgk stedelijk geïnspireerd. Kunst die de sfeer van het revolutionaire denken uitademt en waarin, gekoppeld aan Parijs, duidelijk relaties zijn te leggen met vernieuwingstendensen in politiek en literatuur - wat b1j de schilders van de Haagse school totaal ontbreekt. De afwezieheid van de stad in hun werk maakt de weg echt.i weer vrij voor een onbelemrnerde blik oo lvat wel het meest karakteristieke Nederlandse landschap genoemd kan worden: de veenpolders in.W'est-Nederland en de kop van Overijssel. Het is de combinatie van hoge luchten, vlak land met een bruggetje of molen als accent, koeien en water, heel veel rvater, die hun schilderljen zo onweerstaanbaarHollands maken. Dat oer-Hollandse is, ik zei het al eerder, wat zo opvalt op deze tentoonstelling.
HART GROENE De tentoonstelling in het Rijksmuseum sluit af met ee1laantal prachtige voorbeelden van Van Gogh, Verster, Mondriaan, Gestel en Sluyters. En hoewel ik heel veel van deze schilders houd, meer nog dan van de Haagse scholers,had ik cr nu mincler aanclachtvoor.
62
AARDE | vaucHraaRE I o r c | . , e r .Ir r s e t - t s s e
wordenmeege.nomen in de nieraflarende srroom plannen voor dit gebied, waarvan de Groene Harr Impuls van deze regering (lO milloen gulden per jaar) de laatste is. Alleen wordt hier noáit explicie, aan gerefereerd. Daar zolu deze tentoonsteilÀg toe kunnen bijdragen. Ik citeer met instemmirre .Ën passageuit het slot van het voorwoord van órof. Ronald de Leeuw voor de catalogus van de exposirie 'Langs velden en wegen,. 'De samenstellersvan'Langs velden en wegen, hadden naast hun kunsthistorische en. I Naast
educatieve in_
i"!i!!i;T,rnf,, HaagseBos(tilso-Bs). Riikimuseum, Amsterdam
aIIe ecologen, planologen,
en sociotogen ::fïï:5.ï,",Ë biotogen,psychotogen
nevenambitie wordt er opaallend zueinig beroep : de hoop dat gedaan op het inzicht uan debezoeker
;#*,rtÏ;
.il.]iil .r, r.r:, ...i]l
Misschien kwam dat wel doordat ik niet aileen als schilder naar dezetentoonstelling heb gekeken. Beroepshalveben ik dagelijksbezig -e1 d. uoo.t_ durende ffansformatie van het NeJerhndse land_ schap.Dan valt op hoe, ondanksalle dynamiek in met name'lVest-Nederland, toch nog sprakeis van continuïteitin het kenmerkendebeeldvan het veenweidelandschap. Natuurlijk,je moetje best doen om nog een horizon zonder stedeli.ikaccenr te vinden,maarze zijn er nog,zoalsin Waterland, de kop van Overijsselen ten westenvan Utrechr. Het is de schok van herkenning die de landschap_ pen van de Haagseschool, naasrhun schilderkun_ stige kwaliteiten, zo'n impact geven.Ën dat levert dan gelijk de ongemakkelijkegedachteop of er nog toekomstis voor dezevoor Nederlandzo karakteristiekelandschappen. Niet alleenrukt de verstedelijkingsteedsverderop, daarnaast verandert het beeld ook sterk door natuuronfwikkeling. Ik wil hier geenpleidooi houdenregennatuurontwikkeling of versredelijking. InrJ endeel, door een zorgvuldigeverstedelilking*gekoppeld aannatuuronrwikkeIing.eneen grorer to.[inL._ lUlrherdkunnen de kwaliteitenvan biivoorbeeld het Groene Hart toenemen. Met dat GroeneHart is iets wonderliiksaande hand.Ik ben er van overtuigddat deJ. constante in de Nederlandseruimtelijke ordeningvan de laatstevljftig jaar ondermeer zijn inspiátie vindt in de schilderlenvan de Haagseschool.Die beelden zullen ongenvljfelddoor de hoofdenvan de plano_ logengezweefdhebben,die dit concepthebËen ontwikkeld. En ook nu zullen de schilderiienvan de Haagseschoolnog alsvanzelfsprekend-beeld
scheqqendekunstenaars.
deel zou hebben aan de innige liefde voor de natuur, die alle hier qepresenteerde kunstenaars uit het verleden veóànd. tn zijn catalogusinleiding tor de tenroonstellinq .De rchokder herkenning, (Mauritshuis 1970) Ëbteer_ de A.G.H. Barlach de prestatiesvan de landschaoschilderkunst aan de bewusrwordinq van de noodzaak tot nahrurbescherming. deze auteur, die al voorzag dat het woord'milieu-' dat van ,natuur, zou overvleugelen, verwonderde zich erover dat er naast alle ecologen, planologen, biologen, psycho_ logen, sociolo gen zo weinig beroep wordt gedaan op het inzicht der scheppende kunstenaarsiToch zljn hetjuist de kunstenaars, die door de eeuwen heen , de bewustmaking van wat natuur voor ons betekenr,beroepshalveálrhr.rndomein hebben.' Geef ons te midden van alle veranderingen in West Nederland een aantal plaatserr,*à. de beelden van de Haagse school als karakteristiek voor de identiteit van ons land, gewaarborgd zijn. Sim Vbser P.C.Mondriaan: Boom (191 1). Haags Gemeentemuseum, Den Haag.
De tentoonstelling 'Langs wlden en weger'is nog tot 3 mzart 199g te bezichtigen in het fujksmuseum in AmsterJam. Naast de catatogus (/ 70,-) is een wmdelboek (f 24,95) verschenen waarin op stap wordt gegaan met de kunsrenaars uit de lgde en 19de eetiw. Lokadesrn natuurbcleving sraan hier cenuaal. Voor-/g9,95 (pn1s cd-rom) kan ook een virtueel bezoek arn de rentoonitelling ie_ bracht worden. Kunstwerken kunnen in detail bekeken wo?Ím. er zijn persoonlijke rondleidingen, geleid door de conseryatoren van het museum en ongelooflijk veel achtergrondinfo- Voor lezrngen en grachrentochren: vraag info op bij Rijksmuseurn.
v R U C H T B AaRnÉn o e I o e c I r n * r s r , - r s s a | |
63
