ADHD
3-2007
Wachtkamerspecial EEN KWARTAALUITGAVE VAN ACADEMIC PHARMACEUTICAL PRODUCTIONS BV
JAARGANG 4, NUMMER 3, OKTOBER 2007
Preventie en management van gedragsproblemen in de klas W.A. de Jong, docent en expertise- en productontwikkelaar,
Verder in deze uitgave Boekbespreking 2 Samenwerken 5 Ambulante schoolbegeleiding 6
Regionaal Expertise Centrum Noord-Holland (REC 4.5), Castricum Kinderen met ADHD, hun ouders en leerkrachten ervaren dagelijks hoe problematisch school kan zijn. Naast de problemen met concentratie, impulsbeheersing en beweeglijkheid ervaren veel ADHD-leerlingen ook storingen in de regelfuncties van de hersenen. Juist deze functies zijn zo belangrijk voor een goedlopend
Colofon
onderwijsproces. Het gaat hierbij om bepaalde vaardigheden
Uitgever Academic Pharmaceutical Productions bv, Postbus 13341, 3507 LH Utrecht, Telefoon (030) 210 95 21, Fax (030) 210 92 00. Redactieraad Prof. dr. J.K. Buitelaar, psychiater, Nijmegen; N.J.L. Buitelaar, psychiater, Utrecht; dr. A. van der Goes, medisch bioloog, wetenschapsjournalist, Amsterdam; A.C. Paternotte, Vereniging Balans, Bilthoven. Doelgroep Psychiaters, kinderpsychiaters, kinderartsen en patiënten. Vormgeving Graaf Lakerveld Vormgeving.
dracht, temporiseren, managen van frustraties en omgaan met
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door Janssen Cilag bv. De redactie, uitgever en sponsor zijn niet aansprakelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen. Uw gegevens zijn afkomstig van Dendrite. Voor meer informatie: 035-6955355 © 2007 Academic Pharmaceutical Productions bv. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag openbaar worden gemaakt door middel van druk, microfilm of op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
zoals: organiseren, plannen, focussen, vasthouden aan een opde emoties die door frustraties worden opgeroepen. Kennis ver(p)licht! Het is van belang dat leerkrachten bekend worden met de oorzaken en de gevolgen van ADHD. Dat zij op de hoogte zijn van de storingen in de hiervoor genoemde regelfuncties. Dat zij zich realiseren dat ADHD gepaard gaat met wat lijkt op motivatie-
1
problemen. Dat leerlingen met ADHD op sociaal en emotioneel
in het planmatig aanpakken van gedragsproblemen. Het
gebied vaak veel jonger reageren dan verwacht mag worden bij
schoolteam moet kennis hebben van de vele oorzaken die ten
hun leeftijd. Dat ADHD vaak samengaat met andere stoornissen
grondslag kunnen liggen aan gedragsproblemen: biologisch
zoals: leerstoornissen, angst, depressie, ticstoornissen of PDD-
genetische factoren, opvoedkundige of gezinsfactoren, karak-
NOS. Dat een aantal ADHD-leerlingen een verhoogd risico loopt
tereigenschappen, ervaringen, gebeurtenissen, schoolfactoren
op latere leeftijd een gedragsstoornis te ontwikkelen. Dat ADD
of leerkrachtfactoren.
(de variant met alleen de concentratieproblematiek) vaker bij Planmatig handelen
meisjes voorkomt en niet altijd wordt onderkend.
Bij planmatig handelen moet gedacht worden aan het systePreventie
matisch signaleren en observeren van leerlingen met zorgelijk
Werken met ADHD-leerlingen vereist naast begrip en inzet ook
gedrag. Doel hiervan is op een systematische wijze informatie
kennis van zaken. Een eerste stap in de preventie van gedrags-
te verzamelen over ongewenst gedrag. Dit kan door middel van
problemen in de klas is kennisoverdracht over ADHD. Omdat
individuele observatie en groepsobservatie tijdens verschillen-
elke leerkracht met ADHD-leerlingen te maken heeft, is het
de activiteiten en door interviews met de leerling, de collega’s
hele schoolteam verantwoordelijk voor leerlingen met complex
en met de ouders.
gedrag. In de teamtraining wordt aandacht besteed aan het gedrag van
Een volgende stap in planmatig handelen is het analyseren van
ADHD-leerlingen op school en krijgt de leerkracht praktische
de verkregen informatie. Wanneer, hoe vaak, met wie en bij
handelingstips. In dit traject moet vaak de focus verlegd wor-
welke leerkracht vindt het ongewenste gedrag plaats? Wat gaat
den van intuïtief en reactief handelen naar pro-actief werken.
er aan het gedrag vooraf? Zijn er uitlokkers of versterkers van
In feite vragen de ADHD-leerlingen om duidelijk pedagogisch
het gedrag? Wanneer vindt gewenst gedrag plaats?
vakmanschap!
Het diagnosticeren is de volgende stap. In deze fase wordt vast-
Een tweede stap in de preventie is het trainen van het team
gesteld welke factoren het gedrag veroorzaken. Gedacht kan
Volwassen & ADHD Tijdens het schrijven van hun scriptie kwamen Sandra Haafkes en Ineke Venema-Bos erachter dat gedragsproblemen van volwassenen met ADHD niet als zodanig herkend
Boekbespreking
worden. Vaak ontbreekt de kennis over deze aandoening en wordt de diagnose onjuist gesteld. Enerzijds begrijpelijk omdat men er tot voor kort vanuit ging dat ADHD alleen bij kinderen voorkomt en overgaat in de volwassenheid. Anderzijds bedenkelijk omdat onderzoek laat zien dat ruim 1% van alle volwassenen last heeft van één of meer kenmerken van ADHD. Dit boekje reikt werkers in de eerstelijnshulpverlening informatie aan waardoor zij de symptomen van ADHD beter kunnen signaleren en volwassenen kunnen coachen met ADHD om te leren gaan. Signaleren van ADHD De auteurs zijn van mening dat ook de eerstelijnshulpverlening praktische hulp kan bieden aan volwassenen met ADHD. Hiervoor ontwikkelden zij een methode die inzicht geeft in ADHD en ADHD-gerelateerde problemen waar de volwassene hinder van ondervindt; thuis, op het werk en in andere situaties. Onderdeel van deze methode zijn drie lijsten met vragen en criteria die betrekking hebben op de belangrijkste kenmerken van ADHD namelijk: aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsiviteit. De vragenlijsten zijn te gebruiken om een uitgebreide anamnese (voorgeschiedenis) af te nemen.
2
ADHD Wachtkamerspecial 3-2007
worden aan: het temperament, de intelligentie, de omgeving,
Tips voor leerkrachten en voor ouders
de opvoeding, de onderwijsstijl van de leerkracht, leerstoornis-
Onderstaande tips voor klassenmanagement zijn overgenomen
sen, emotionele en psychische problemen.
uit het boek:
Aan de hand van de observaties, de analyse en de diagnose
“Why Johnny doesn’t behave” van Barbara Bateman en
wordt een uitspraak gedaan (hypothese) over de voorspelbaar-
Annemieke Golly
heid van het ongewenste gedrag van een leerling en over de
(IEP Resources – ISBN 1-57861-490-2)
functie (aandacht, vermijding) die dat gedrag heeft. Spreek je verwachtingen uit naar de klas Complimenteren
Welk gedrag wil je van de leerlingen zien?
Om effectief onderwijs bij ADHD-leerlingen te bewerkstelligen,
Wanneer leerlingen weten welk gedrag acceptabel is in de klas,
is het noodzakelijk gebruik te maken van gedragsinterventies.
wordt een positieve en respectvolle omgeving gecreëerd voor
De belangrijkste en meest effectieve interventie is compli-
alle leerlingen, dus ook voor de leerlingen met uitdagend gedrag.
menteren (gratis en altijd voorhanden)! De leerkracht complimenteert een leerling wanneer hij aan een opdracht begint, de
Leer direct het verwachte gedrag aan
opdracht goed afrondt of bepaald gewenst gedrag laat zien.
Maak gebruik van model- en rollenspellen. Herhaal totdat er automatisme van het gewenste gedrag ont-
Effectieve leerkrachten focussen op belonen in plaats van straf-
staat.
fen. Negatieve consequenties kunnen het gedrag van de leer-
Gebruik motivatiesystemen voor de hele klas.
ling tijdelijk beïnvloeden, maar veranderen het gedrag meestal niet. Bovendien leert de leerling door straffen wat hij niet
Geef aandacht aan het gewenste gedrag
moet doen. Hij moet echter verwachte vaardigheden aanleren.
Blijf leerlingen complimenteren wanneer ze het gewenste
Positieve bekrachtiging zorgt voor verandering in houding en op
gedrag laten zien. Ook gewenst gedrag blijft bevestiging nodig
langere termijn voor verandering in gedrag.
hebben.
Blijkt uit deze onderzoeken dat er sprake is van ADHD, dan zal de cliënt worden doorverwezen naar de tweedelijnshulpverlening voor medicatie en psychotherapie. Coachen van ADHD Naast de methode om ADHD bij volwassenen de signaleren, bedachten de auteurs een stappenplan om de cliënt te leren meer grip op zijn problemen te krijgen. Deze coaching is een goede aanvulling op de medicatie en de psychotherapie, waarbij men leert met de psychische en/of emotionele problemen om te gaan. De coach richt zich voornamelijk op het verbeteren van het welzijn en het functioneren van de cliënt in het dagelijks leven. Hij werkt niet zo zeer aan de persoon, maar aan het probleem zelf. Conclusie Volwassenen met ADHD ondervinden jarenlang problemen waar ze geen raad mee weten en die niet als ADHD herkend worden. Met dit boekje hebben eerstelijnshulpverleners een instrument in handen waarmee zij volwassenen met ADHD goed kunnen helpen. Via het Netwerk van behandelaars van volwassenen met ADHD kan de cliënt doorverwezen worden naar een psycholoog of psychiater bij hem of haar in de buurt. Sandra Haafkes en Ineke Venema-Bos. Volwassen & ADHD. Signalering en coaching binnen de eerstelijnshulpverlening. Het boek kost 17,10 euro en is te bestellen bij de boekhandel (ISBN: 90-265-1721-1) of via de website: www.bol.com.
3
ADHD Wachtkamerspecial 3-2007
gedrag Bepaal wat je niet tolereert in de klas en welke stappen je onderneemt als onacceptabel gedrag plaatsvindt. Sommige leerlingen moeten negatieve consequenties ervaren om hun gedrag te veranderen.
E-mailadres: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Maak duidelijk wat de consequenties zijn voor niet acceptabel
E-mailadres: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
leerling wil horen.
Tel.: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
denken namelijk dat de leerkracht negatieve dingen over zo’n
Tel.: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
want medeleerlingen zijn geneigd die leerling af te wijzen. Zij
Postcode, Woonplaats: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Maak geen negatieve opmerkingen naar een bepaalde leerling,
Postcode, Woonplaats: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
moet doen.
Adres: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Vertel de leerling wat te doen in plaats van wat hij/zij niet mag/
Adres: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Geef korte en heldere aanwijzingen
Naam: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– m/v
doen.
Naam: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– m/v
zeggen, moet hij dat in korte bewoordingen en op neutrale toon
kelings- en gedragstoornissen.
Wanneer de leerkracht vindt dat hij iets over wangedrag moet
Tevens ontvangt u informatie over de vereniging voor ouders van kinderen met leer-, ontwik-
Besteed slechts een paar woorden aan een klein probleem.
ADHD en aanverwante stoornissen.
Minimaliseer de aandacht voor licht ongewenst gedrag
antwoordkaart in, en u ontvangt vanaf dat moment gratis alle ADHD Wachtkamerspecials.
genegeerd.
Tevens ontvangt u informatie over de landelijke vereniging Impuls, voor volwassenen met
gedrag. Dit betekent echter niet dat wangedrag moet worden
Wilt u informatie ontvangen over ADHD en ADHD-gerelateerde onderwerpen? Stuur dan deze
ten dan de leerkracht die positieve feedback geeft op correct
deze antwoordkaart in, en u ontvangt vanaf dat moment gratis alle ADHD Wachtkamerspecials.
keerde dingen doen, kan meer gedragsproblemen verwach-
Wilt u informatie ontvangen over ADHD en ADHD-gerelateerde onderwerpen? Stuur dan
De leerkracht die voortdurend opmerkt dat leerlingen de ver-
Tot slot Ouders en leerkrachten van een kind met ADHD krijgen onherroepelijk met elkaar te maken. Om een goede en vruchtbare samenwerking tot stand te brengen, is het ook voor hen noodzakelijk duidelijke verwachtingen naar elkaar uit te spreken. Daarnaast is het voorspelbaar dat zowel ouders als leerkrachten op bepaalde momenten overbelast zullen raken. Teleurstellingen en communicatieproblemen kunnen dan ontstaan. Het is belangrijk een (samen)werkhouding te ontwikkelen waarbij de leerling, de ouders en de leerkracht gezamenlijk de strijd aan gaan tegen het ongewenste gedrag. Ouders en leerkrachten moeten er vanuit gaan dat er meestal sprake is van onmacht en niet van onwil! Bij onbegrijpelijk en ongewenst gedrag van een kind zou de eerste gedachte moeten zijn: “Wat wil je zeggen, wat je niet kunt verwoorden?” Ouders kunnen ondersteund worden door verschillende functionarissen binnen en buiten de school. In het basisonderwijs zijn interne begeleiders, remedial teachers en zorgcoördinatoren daarvoor de aangewezen personen. Het voortgezet onderwijs heeft sinds enige tijd het Zorg Advies Team (ZAT), waarin deskundigen van zowel binnen als buiten de school zitting hebben. Last but not least zijn er de Regionale Expertise Centra (REC’s) die scholen en ouders kunnen ondersteunen.
Column Oudervereniging
Samenwerken Vereniging Balans
Antwoordnummer 3308
3720 VB Bilthoven
Er was eens een jongetje met ADHD dat veel baat had bij het slikken van bepaalde medicijnen. De onrust in zijn hoofd werd er minder door, zodat hij zich in de klas beter kon gedragen en meer aandacht aan zijn schoolwerk kon besteden. Dit jongetje kreeg van de indicatiecommissie voor het speciaal onderwijs, vanwege zijn ADHD en andere problemen, een budget toegewezen voor extra hulp. De school en de ouders besloten dat budget onder andere te gebruiken om de medicijnen te kunnen betalen, die de minister van Volksgezondheid voor hem niet nodig vond. Iedereen was blij niet
nodig
postzegel
met deze oplossing en het ging goed totdat het ministerie van Onderwijs er achter kwam. Die riepen toen heel hard: “Geen geld van onderwijs naar volksgezondheid.” Zwaar pech voor het jongetje, zijn meester en zijn ouders en de andere jongetjes met ADHD, want het ministerie stuurde meteen een brief door het hele land dat dat niet meer mocht gebeuren. Het vriendje van het jongetje had een autistische stoornis en kreeg via de jeugdzorg een budget, omdat hij zoveel problemen had met zijn gedrag. Daarmee mochten zijn ouders extra hulp inhuren om hem verder te helpen bij zijn ontwikkeling. Aangezien hij door zijn gedrag op school ook was gaan achterlopen, besloten zijn ouders en de school het budget in te zetten voor extra remedial teaching. Ook dat ging tot ieders tevredenheid goed. Totdat het ministe-
Vereniging Impuls
Antwoordnummer 3308
3720 VB Bilthoven
rie van Volksgezondheid er achter kwam. Die riepen heel hard:“Geen budget van ons naar onderwijs.” Zwaar pech voor het jongetje, zijn meester en zijn ouders. Over samenwerken gesproken. Het lijkt erop dat scholen en ouders samen wel weten wat goed is voor een kind dat extra zorg nodig heeft en daar ook allerlei creatieve oplossingen voor bedenken. Het lijkt er echter ook op dat de regels van de ministeries zijn opgesteld om al die mooi bedachte oplossingen te boycotten. Dit zijn helaas geen sprookjes van boze stiefmoeders die een kind geen kans op geluk en welzijn gunnen. Het zijn anno 2007 ware verhalen van echte kinderen die afhankelijk zijn van regels die zijn opgesteld om geen cent te veel te hoeven uitgeven. Waarvan akte! postzegel
niet
nodig
5
ADHD Wachtkamerspecial 3-2007
Interview Dr. A. van der Goes, medisch bioloog, wetenschapsjournalist, Amsterdam
Ambulante schoolbegeleiding – Ons standaard begeleidingsplan is uniek Nora Bokma (52 jaar) werkt bij de
Wat is het verschil tussen
werken we samen met begeleiders
Ambulante Educatieve Dienst (AED) in
een begeleidingsplan en een
van de clusters: communicatieve/audi-
Leiden. Zij ondersteunt scholen met
handelingsplan?
tieve problemen, langdurige ziekte en
leerlingen die een onderwijsbeperking
“De Ambulante Educatieve Dienst
lichamelijke beperkingen en als laatste
hebben.
maakt een begeleidingsplan voor een
gedragsproblemen. Doordat de bege-
heel schooljaar. Het is een globaal
leiders van deze clusters in hetzelfde
Wat voor ondersteuning bieden jullie
plan waarin alle facetten van het func-
gebouw zitten, leren we veel van elkaars
scholen?
tioneren van een kind op school zijn
expertise en hebben we één standaard
“Wij stellen voor de scholen een bege-
opgenomen. Een handelingsplan wordt
begeleidingsplan ontwikkeld. Dit werkt
leidingsplan op per kind. Dit gebeurt na
gemaakt door de remedial teacher van
wel zo gemakkelijk voor de scholen.”
dossieranalyse en na gesprekken met
de school en gaat over een specifiek
de ouders, het kind en de school. Het
leerprobleem, dat binnen een bepaalde
Wat vindt u leuk aan uw werk?
begeleidingsplan beschrijft de doelen
tijd wordt aangepakt. Maar er zijn ook
“Ik vind het erg leuk om met kinderen
die we stellen voor het kind voor het
andere problemen waarbij de remedial
van verschillende leeftijden te werken
komende schooljaar. Elke zes tot acht
teacher kinderen kan helpen.”
en scholen te informeren en begelei-
weken bezoeken we de school om te
den. Ik ben dan ook veel op reis om
overleggen hoe het met het kind gaat.
Kan een remedial teacher ook
de verschillende scholen te bezoeken.
In januari volgt dan een tussentijdse
kinderen met ADHD helpen?
Vroeger heb ik als leerkracht en reme-
evaluatie en aan het eind van het
“Ja, dat kan heel goed. Kinderen met
dial teacher gewerkt. Door mijn huidige
schooljaar is de eindevaluatie.”
ADHD missen vaak het overzicht. Als de
functie ben ik enigszins vrij om mijn
remedial teacher ontdekt dat een kind
eigen agenda te bepalen.”
Wat doet een remedial teacher?
problemen heeft met structuur, dan kan
“De remedial teacher richt zich op leer-
hij/zij het kind meer structuur bieden
achterstanden van leerlingen. De leer-
door met een dagprogramma te gaan
achterstand kan worden bepaald aan de
werken. Voor kinderen die moeite heb-
hand van gangbare testen die op school
ben met lezen, wordt een dagprogram-
worden afgenomen, zoals de Cito-toets
ma met pictogrammen gemaakt. ”
of met speciale testen. Informatie van de leerkracht is ook belangrijk voor
Werkt u met kinderen met ADHD?
de remedial teacher. Al deze gegevens
“Van de kinderen waarvoor ik een
worden gebruikt om een handelings-
begeleidingsplan heb gemaakt, heeft
plan op te stellen.”
een aantal ADHD. Bij de AED in Leiden
Nora Bokma geeft advies en begeleiding aan scholen met kinderen met een onderwijsbeperking.
6
ADHD Wachtkamerspecial 3-2007
