7U972 Urban Strategies Apeldoorn
Kanaaloevers en Kanaalzone Docenten: Prof. Dr. Ir. B.E.J. de Meulder Drs. J.J.A.M. Smeets Student: Ing. A.A.G. uit het Broek Urban Design & Planning Studentnummer 0572817 Eindhoven, maart 2006
Bronnen: Anne LUIJTEN, “Kanaal als rijgdraad van de stad. Apeldoorn. Kanaaloevers en Kanaalzone”, in: Stedebouw & Ruimtelijke Ordening, Special Issue Grote Stedelijke Projecten, no. 1, 2004, pp. 36 – 39 Bruno DE MEULDER, “Instant consumptie van stedelijke leegtes. Een Vlaamse blik op stadsontwerp in Nederlandse provinciesteden”, in: Stedebouw & Ruimtelijke Ordening, Special Issue Grote Stedelijke Projecten, no. 1, 2004, pp. 40 – 45 http://ww w.apeldoorn.nl > bouwen en wonen > bouwen > bouwprojecten slides en hand-outs collegereeks 7U972 Urban Strategies
Stadsontwikkeling Het Apeldoorns Kanaal is in opdracht van “koopmankoning” Willem I aangelegd rond 1830. Hoewel het kanaal in eerste instantie van Hattem naar Apeldoorn liep, werd in 1858 besloten het tot Dieren te verlengen. Ter hoogte van het centrum ontstond toen de markante S-bocht, om landgoed Welgelegen heen. In deze bocht is in 1991 als feitelijk allereerste herstructurering een woningtoren neergezet. Dit heeft mede geleid tot het algemeen gedragen idee dat het water verder open en onbebouwd zou moeten blijven. e
De economische ontwikkeling van de stad kreeg in de tweede helft van de 19 eeuw een flinke impuls door het kanaal. Bedrijven vestigden zich langs het kanaal, en gebruikten het kanaal voor hun bedrijfsproces of voor transportdoeleinden. Onder andere door de schaalvergroting van de Beurtvaart, verdween deze functie snel na de Tweede Wereldoorlog. In 1973 werd het kanaal voor scheepsvaart gesloten. De naoorlogse stedelijke ontwikkelingen, zoals de aanleg van de nieuwe wijken Zevenhuizen en de Maten, lieten het kanaal “links” liggen. De bedrijvenstrook werd ervaren als een hinderlijke barrière tussen het stadscentrum en de oostelijke wijken. Grote delen van de Kanaalzone waren getransformeerd in verouderde bedrijventerreinen. Het ruimtegebruik in deze zone sloot daarmee niet aan op de Apeldoornse stadsontwikkelingen van de laatste decennia. Tevens kende het gebied de specifieke problemen van een binnenstedelijk werkgebied; verontreiniging van de bodem, geluidsoverlast, externe veiligheid en een moeilijke ontsluiting voor zwaar verkeer. Naast in ontwikkeling achterblijvende bedrijvigheid was de woonfunctie grotendeels uit de Kanaalzone verdwenen. Op deze manier had het gebied een beperkte en eenzijdige functie voor de stad. Deze industriële breuklijn herbergde echter wel een bijzonder programma dat zich aan het “normale” dagelijkse stadsleven onttrok. Hierdoor had het gebied wellicht enkele heterotopische karaktertrekken. De enclave overleefde de postindustriële herstructureringsgolven niet, net als vele andere soortgelijke enclaves. Het proces van het verval en vervolgens uit circulatie nemen van dit gebied verliep deels parallel met de fundamentele omslag in de stedelijke ontwikkeling en planning. In dit nieuwe stadsontwerp staat het ruimtelijk vertaalde ontwikkelingsconcept centraal. Condities Bij het maken van de structuurschets heeft men rekening gehouden met het cultuurhistorisch erfgoed in de Kanaalzone, waartoe in 2004 een cultuurhistorische analyse is uitgevoerd om de historische waarden in kaart te brengen. De cultuurhistorische waarde werd door diverse waardevolle aspecten bepaald, zoals de diverse monumentale panden en de andere bebouwingen die een relatie met het Kanaal hebben, de verschillende losplaatsen, groene oevers en het voormalige jaagpad. Op basis van deze analyse zijn aanbevelingen gedaan, welke onder andere bestonden uit het voortzetten van ruimtelijke kenmerken en bebouwingskarakteristieken. Binnen de structuurschets zijn de historische kwaliteiten op verschillende niveaus aangegeven. Op de structuur van het Kanaal wordt naast de karakteristieke bomenrijen die het Kanaal begeleiden aan de zuidzijde, het open karakter van de noordzijde herkent. Het volgende niveau is gericht op de inrichting van de openbare ruimte; het laatste niveau is die van de bebouwing. Monumentale bebouwing wordt gekoesterd en verdwenen structuren zijn een inspiratie voor de nieuwe plannen.
Niet alleen bij de planvorming, maar ook bij het ontwerpproces vervulden de cultuurhistorische waarden een grote rol. Waardering staat uiteraard niet synoniem voor behoud, maar in alle gevallen was er wel een keuzemogelijkheid. Het Apeldoornse Kanaal werd door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg als waardevol beschouwd en moest daarom beschermd worden. Hoewel de procedure tot rijksbescherming nog niet formeel gestart was, is in de structuurschetsen toch rekening gehouden met dit behoud. Apeldoorn is een groene stad, en het Kanaal is daarbinnen een belangrijk oriëntatiepunt vanwege haar grootschaligheid. In de nieuwbouwplannen is het Kanaal de slagader van een nieuwe groene en waterrijke woonomgeving. Het Kanaal is daarnaast ook een importante ecologische verbindingsweg voor planten en dieren. Dit komt vanwege de uitstekende waterkwaliteit, dat resulteert in een groot aantal vissoorten, water- en oeverplanten. Het is dan ook belangrijk geweest om de oevers zo groen en ruig mogelijk te laten. Concept De Kanaalzone is een langgerekt gebied van noord naar zuid, waardoor het stedelijke gebied in tweeën wordt opgedeeld. Het leeuwendeel is bedrijventerrein met veelal verouderde bedrijvigheid en niet binnen de stedelijke woonomgeving passende bedrijven. Het doel van het herontwerp van de Kanaalzone was dit gebied om te vormen tot een vitale as in Apeldoorn, dienend als verbinding tussen oost en west. Wonen, werken en recreëren zou hier gecombineerd worden binnen een groen-blauwe structuur met een hoge verblijfskwaliteit. De opgave was gericht op: • Intensief ruimtegebruik met een toevoeging van tenminste 2000 woningen en transformatie, behoud en revitalisering van een belangrijk deel van de economische functie; • De totstandkoming van de Kanaalzone als groen-blauwe drager en de omvorming van de Kanaalzone van een barrière tot een schakel (ecologisch en ruimtelijk) in de stad; • De verbetering van de milieusituatie De Kanaalzone is Apeldoorns laatste grote binnenstedelijke herstructurerings- en transformatielocatie dat in ontwikkeling kan worden genomen. Deze ontwikkelingen hangen samen met projecten als de stedelijke herstructurering van twee naastliggende wijkdelen, ontwikkeling van de Groene Mal en het bevaarbaar maken (recreatievaart) van het Apeldoorns Kanaal in regionaal verband. Door het verplaatsen van bedrijven zal de milieusituatie eveneens sterk verbeterd worden. Om ook de ontsluiting goed te regelen, is er in de plannen een scheiding aangebracht tussen langzaam verkeer en autoverkeer. Het stadsontwerp is gebaseerd op de verschillende lijnen en roosters van de stad en herschrijft hierdoor de stad tevens als een palimpsest. Het concept komt dan ook eigenlijk niet van buiten, maar wordt gegenereerd op basis van bestaande structuren. De stedebouw die hierdoor ontstaat, is gericht op het gelijktijdig laten samengaan van samenhang én diversiteit, grote schaal én fijnkorreligheid, de compensatieruimte van majestueuze schaal én het kleinstedelijke milieu, continuïteit én verandering, centraliteit én periferaliteit, lineariteit én polariteit, landschap én stad.
Dit stadsontwerp krijgt haar kracht juist door deze gerichtheid. Door het opstellen van regels in plaats van modellen heeft het ontwerp zowel een open als gesloten einde. Het globale ontwikkelingsplan, dat overigens een gedetailleerd uitgewerkt ontwerp is, bepaalt het vaste, onwrikbare raamwerk voor ontwikkelingen. Bij de invulling van het raamwerk blijven aanpassingen en verfijningen uiteraard mogelijk. Het planmechanisme gaat uit van een kwaliteitsbewaking van het raamwerk, en daarnaast toch openheid voor de invulling van deze hoofdlijnen. Strategie De Kanaalzone is ontwikkeld in een intensief, open planproces door een commissie, bestaande uit onder andere de provincie, corporaties, bedrijven (verenigingen), wijkraden, waterschap, natuur- en milieuorganisaties, ministeries van EZ en VROM en adviseurs uit de hoek van TNO, SEV en andere ontwikkelaars. Door op deze manier een structuur te ontwikkelen is Apeldoorn er in geslaagd om de barrièrewerking van de kanaalzone op te heffen. Deze structuur is gericht op vier principes: 1. Duurzaamheid op alle schaalniveaus 2. Wonen en werken 3. Differentiatie en intensivering 4. Structurering vanuit cultuurhistorie, groen & blauw en verkeer & verblijf langs het kanaal Er ligt nu een raamwerk waarbinnen de komende honderd jaar volop ruimte is om voortdurend tegemoet te komen aan de wensen die dan leven volgens de gemeente. Het grootste deel van de bedrijven vertrekt uit het centrum en er komt weer woningbouw langs het water. Het Kanaal krijgt een recreatieve functie. Het Plan van Aanpak (PvA) besteed daarnaast bijzondere aandacht aan: • Ruimtelijk ontwerp versus milieuproblematiek; • Innovatief en vernieuwend programma voor wonen, werken en voorzieningen (menging van functies en woonmilieubenadering); • Invulling van duurzaamheid op lager schaalniveau; • Ontwikkelings- en uitvoeringsstrategie. In de Kanaalzone is ruimte voor verschillende “milieutypen”, ook wel “gebiedstypen”. Een milieutype geeft in grote lijnen de stedebouwkundige invulling van een gebied aan. Hierbij moet men denken aan indicaties van verschillende woningtypen, bouwhoogtes en de bijbehorende parkeeroplossingen. Er is gekozen voor vijf milieutypen, die elk bestaan uit een menging van functies. De combinatie van functies zorgt voor flexibiliteit in de toekomst. Bovendien biedt het kansen voor aantrekkelijke en gevarieerde gebieden. De vijf milieutypen in de Kanaalzone zijn: 1. Stadsmilieu compact 2. Hoogstedelijk 3. Stadsmilieu campus
4. Semi-urbaan 5. Intensief bedrijfsmilieu De intensivering van het grondgebruik is een belangrijk uitgangspunt van het plan, dat voor een deel voortvloeit uit deze milieutypen. De bebouwingsdichtheid van sommige plandelen kan volgens Apeldoornse maatstaven gerust extreem genoemd worden, vooral in de meest stedelijke deelgebieden Stadskade en Haven-Centrum; we hebben het hier over dichtheden van ruim 100 woningen per hectare. Relatief gezien zijn er veel grondgebonden woningen gerealiseerd. De variatie binnen de woningtypen moet voorkomen dat wordt ingezet op één bevolkingsgroep (senioren). Impact De Kanaalzone heeft veel potentie door haar ligging, de omvang en de cultuurhistorische- en natuurwaarden. Het gebied is de grootste woningbouwlocatie van Apeldoorn en is belangrijk voor stad en regio. Landelijk gezien is het ook één van de grotere ontwikkelgebieden. De Kanaalzone wordt omgevormd tot een aantrekkelijk stedelijk milieu waarin het goed wonen, werken en recreëren is. Na de eerste aarzelingen van de Apeldoorners, en de verkoop van de eerste woningen kwam het project in een opwaartse spiraal. Hierdoor kwamen andere kanaaldelen in aanmerking voor herstructurering. Voor de toekomst zijn er zes hoofddoelen opgesteld, die ook wel als ambities van de herontwikkeling van de Kanaalzone worden samengevat: 1. Voortbouwen op de geschiedenis 2. Natuur en water als uitgangspunt 3. Betere bereikbaarheid van de (binnen)stad 4. Aantrekkelijk woon- en werkgebied 5. Extra voorzieningen voor de stad 6. Duurzaam Tot het Kanaal weer bevaarbaar gemaakt is, moet men het doen met de functies en symbolen die het kanaal zijn toebedacht, en met de lege ruimte van het Kanaal zelf. Dit bevaarbaar maken zal wellicht nog even duren vanwege de hoge kosten van onder andere de vele sluizen. Apeldoorn mag dan wel ontsnapt zijn aan de instant stadsontwikkeling in overdrive door dit organisch planmechanisme voor de Kanaalzone, de stad blijft overgeleverd aan de loterijstedenbouw en de marktconforme programma’s die de postwelvaarstaat kenmerken. Eindhoven, maart 2006 Ing. A.A.G. uit het Broek
