50 Psychologie klassiekers

50 Psychologie klassiekers

1 Understanding human nature 1927 Alfred Adler In het kort Datgene waarin we tekortschieten, bepaalt wat we in het leven zullen worden. ‘Minderwaardigheidsgevoelens, gevoelens van ontoereikendheid en onzekerheid bepalen het doel van iemands bestaan.’ ‘Eén drijfveer zien we in alle vormen van ijdelheid terug. Het ijdele individu heeft zich een doel gesteld dat in dit leven onbereikbaar is: hij wil belangrijker en succesvoller zijn dan iedereen op de wereld. Dit doel is het directe gevolg van zijn gevoelens van ontoereikendheid.’ ‘Ieder kind zal zelf van zijn ervaringen moeten leren en draagt zelf de zorg voor zijn persoonlijke ontwikkeling buiten de klaslokalen om. Hoe de menselijke psyche ware kennis verwerft, weet niemand. Het wetenschappelijk onderzoek naar de menselijke natuur bevindt zich momenteel dus in dezelfde positie als de chemische wetenschap ten tijde van de alchemisten.’

24


In 1902 ontmoette een groepje joodse mannen, voornamelijk doctoren, elkaar elke woensdag in een Weens appartement. Sigmund Freuds ‘woensdagclub’ zou uiteindelijk uitgroeien tot de Weense Psycholanalytische Vereniging. Alfred Adler was hun eerste voorzitter. Freud, de grondlegger van de individuele psychologie, was de tweede belangrijke man binnen deze Weense kring, maar Adler heeft zichzelf nooit als een Freudaanhanger beschouwd. Freud was een indrukwekkende, aristocratische persoonlijkheid. Hij kwam uit een hoog opgeleid gezin en woonde in het moderne deel van Wenen. De wat gewoontjes uitziende Adler was de zoon van een graanhandelaar en groeide op in de buitenwijken van de stad. Terwijl Freud faam verwierf door zijn kennis van de klassieke oudheid en zijn verzameling voorwerpen uit die tijd, stond Adler op de bres voor een betere gezondheid en betere opleidingskansen voor de werkende klasse, en voor vrouwenrechten. De beroemde breuk tussen beide heren vond in 1911 plaats, nadat Adler zich steeds meer ergerde aan Freuds mening dat alle psychologische problemen voortkwamen uit onderdrukte seksuele gevoelens. Enkele jaren daarvoor schreef Adler het boek Study of organ inferiority and its psychical compensation. Daarin zei hij dat de manier waarop mensen hun eigen lichaam en tekortkomingen zagen voor een belangrijk deel bepaalde of ze hun doelen in het leven konden realiseren. Freud geloofde dat de mens volledig gedreven werd door wat zich in het onbewuste afspeelde. Adler daarentegen zag de mens als sociale wezens die in reactie op hun omgeving en hun tekortkomingen een bepaalde levensstijl ontwikkelen. Individuen streven van nature naar persoonlijke macht en een gevoel van identiteit, maar wie gezond is, probeert zich ook aan te passen aan de maatschappij en een bijdrage te leveren aan het hogere doel.

Compensatie voor zwakte Net als Freud was Adler ervan overtuigd dat de menselijke geest in de vroege kinderjaren wordt gevormd en dat gedragspatronen opvallend gelijk blijven in de ontwikkeling naar de volwassenheid. Maar terwijl Freud inzoomde op de seksualiteit van kinderen, was Adler meer geïnteresseerd in de vraag hoe kinderen meer macht over hun omgeving proberen te krijgen. Ieder kind dat opgroeit in een omgeving waarin iedereen belangrijker en machtiger lijkt, probeert zijn behoeftes via de gemakkelijkste weg te vervullen. Adler is beroemd om zijn idee van ‘geboortevolgorde’ (wordt je als oudste, jongste of middelste kind in het gezin geboren). De jongste kinderen proberen bijvoorbeeld vaak ‘elk ander gezinslid te overtroeven en overal het beste in te zijn’, juist omdat ze kleiner en minder machtig zijn dan de rest. Uiteindelijk komen ze bij een

Understanding human nature

25

tweesprong in hun ontwikkeling en kiezen ze een van de twee mogelijkheden. Een kind gaat volwassenen imiteren om zo zelf assertiever te worden en meer macht te verwerven, óf een kind doet zich bewust zwakker voor dan het is om zo hulp en aandacht van de volwassenen te krijgen. Kortom, ieder kind ontwikkelt zich op de manier die zijn zwakte het beste compenseert. ‘Duizenden talenten en vaardigheden komen voort uit onze gevoelens van ontoereikendheid’, schreef Adler. Het verlangen naar erkenning en gezien worden, en een minderwaardigheidsgevoel ontstaan tegelijkertijd. Een goede opvoeding is erop gericht dit minderwaardigheidsgevoel te laten verdwijnen. Dan ontwikkelt het kind niet de vervelende behoefte om te willen winnen ten koste van anderen. Misschien dat een bepaalde mentale, fysieke of toevallige handicap in onze jeugd een probleem vormde, maar wat een goede eigenschap is en wat niet, is afhankelijk van de context. Het gaat erom hoe we tegen een bepaalde tekortkoming aankijken. Zien we die als iets waar alles om draait of niet? De pogingen van de psyche om van een minderwaardigheidsgevoel af te komen, bepalen vaak iemands hele leven. Die persoon zal soms op een extreme manier proberen dit gevoel te compenseren. Adler bedacht hier de beroemde term ‘minderwaardigheidscomplex’ voor. Een complex kan ertoe leiden dat iemand meer timide en teruggetrokken wordt, maar kan net zo goed leiden tot overcompensatie waarbij iemand voortdurend nog beter wil presteren dan van hem wordt verwacht. Dit noemen we de ‘pathologische geldingsdrang’ en gaat meestal ten koste van andere mensen en de maatschappij in het algemeen. Adler beschouwde Napoleon, een kleine man met een grote invloed op de wereld, als een klassiek voorbeeld van een minderwaardigheidscomplex in actie.

De vorming van het karakter Het basisprincipe van Adler is dat onze psyche niet erfelijk bepaald is, maar gevormd wordt door sociale invloeden. ‘Karakter’ is een unieke interactie tussen twee tegengestelde krachten: een behoefte aan macht of persoonlijke verheerlijking, en een behoefte aan ‘sociaal gevoel’ en saamhorigheid (in het Duits: Gemeinschaftsgefühl). Die twee krachten staan tegenover elkaar. Ieder van ons is uniek omdat we allemaal op onze eigen manier die krachten accepteren of verwerpen. Streven naar dominantie blijft bijvoorbeeld normaal gesproken binnen de perken, doordat iemand rekening houdt met zijn omgeving. IJdelheid en trots weet hij daardoor in toom te houden. Maar als de ambitie of verwaandheid het overneemt, komt er een abrupt einde aan iemands psychologische groei. Adler beschrijft dit als volgt: ‘Het machtsbeluste individu is op weg naar zijn eigen vernietiging.’

26


Als de behoefte aan sociaal gevoel en het willen voldoen aan de verwachtingen van de omgeving genegeerd of tegengewerkt worden, zal het desbetreffende individu bepaalde karaktertrekken gaan vertonen. Dit kunnen agressieve trekjes zijn, zoals: ijdelheid, ambitie, jaloezie, denken dat je God bent of hebzucht. Of niet-agressieve karaktertrekken, zoals: teruggetrokkenheid, nervositeit, timiditeit of gebrek aan sociale vaardigheden. Als een van deze krachten de overhand krijgt, komt dat meestal door diepgewortelde gevoelens van ontoereikendheid. Maar die krachten kunnen ook voor een intensiteit of spanning zorgen die ongelooflijk veel energie geeft. Zulke mensen verwachten ‘grootse overwinningen’ te behalen ter compensatie van hun gevoelens, maar door hun opgeblazen ego verliezen ze de realiteit uit het oog. Hun leven draait om het stempel dat ze op de wereld willen drukken en om wat anderen van hen denken. Ze zien zichzelf als een groots individu, maar anderen prikken daardoorheen en zien dat hun egocentrisme hen in werkelijkheid belemmert te genieten van het leven. Ze zijn vergeten dat ze menselijke wezens zijn die banden hebben met andere mensen.

Vijanden van de maatschappij Adler concludeerde dat ijdele en trotse mensen hun levensopvatting meestal verbergen. Ze zeggen dat ze gewoon een beetje ‘ambitieus’ zijn of nog eufemistischer, dat ze ‘energiek’ zijn. Ze weten hun ware gevoelens op soms zeer ingenieuze manier te verbergen. Om te laten zien dat ze helemaal niet ijdel zijn, besteden ze bijvoorbeeld met opzet weinig aandacht aan hun kleding of kleden ze zich overdreven gewoontjes. Maar Adlers scherpe observatie van de ijdele mens was dat alles in het leven valt terug te voeren op één vraag: ‘Wat levert mij dit op?’ Adler vroeg zich af of grote prestaties niet gewoon hetzelfde waren als ijdelheid die ten dienste van de mensheid was gesteld. Is zelfverheerlijking noodzakelijk als je de wereld wilt veranderen? Omdat je dan in een gunstig daglicht gezien wordt? Adler dacht van niet. IJdelheid speelt een geringe rol bij echt talent. In feite doet ze alleen maar afbreuk aan de waarde van elke prestatie. Werkelijk grootse dingen die de mensheid verder helpen, zijn niet ontstaan door ijdelheid maar door het tegenovergestelde daarvan: sociaal gevoel. We zijn allemaal tot op zekere hoogte ijdel, maar gezonde mensen zijn in staat om met hulp van anderen hun ijdelheid gaandeweg om te vormen. Van nature staan ijdele mensen zichzelf niet toe om ‘toe te geven’ aan de behoeftes van de maatschappij. Ze zijn zo gefocust op het bereiken van een bepaalde status, positie of een bepaald doel dat ze minder verplichtingen tegenover de gemeenschap of het gezin denken te hebben dan anderen normaal vinden. Daardoor komen


27

ze meestal in een isolement terecht, en hebben ze weinig contact met anderen. Ze zijn zo gewend om zichzelf op de eerste plaats te stellen dat ze een expert zijn in de schuld bij anderen leggen. Het gemeenschapsleven kent bepaalde wetten en principes waar een individu niet omheen kan. Iedereen heeft de rest van de gemeenschap nodig om zowel geestelijk als lichamelijk te overleven. Zoals Darwin opmerkte: ‘Zwakke dieren leven nooit alleen.’ Adler beweerde dat ‘je aanpassen aan de gemeenschap de belangrijkste psychologische taak’ is die iemand onder de knie moet krijgen. Van buitenaf kan het lijken alsof iemand veel bereikt, maar als deze aanpassing ontbreekt, kan zo iemand het gevoel hebben dat hij niets waard is, en ook zo gezien worden door zijn naasten. Zulke mensen zijn in feite vijanden van de maatschappij.

Doelgerichte wezens Een centraal idee in de psychologie van Adler is dat een individu altijd een doel nastreeft. Freud ging ervan uit dat onze drijfveren in ons verleden liggen. Volgens Adler worden we gedreven door onze doelen, bewust of onbewust. De psyche is niet statisch, maar wordt geprikkeld door een doel (eigenbelang of iets betekenen voor de gemeenschap) en werkt voortdurend naar het behalen van dat doel toe. We leven ons leven aan de hand van onze ‘verzinsels’ over het soort persoon dat we zijn en de persoon die we worden. Van nature kloppen die verzinsels niet altijd, maar ze zorgen er wel voor dat we vol energie leven en altijd naar iets toe werken. Juist deze doelgerichtheid maakt de psyche nagenoeg onverwoestbaar en ongevoelig voor verandering. Adler schreef: ‘Het moeilijkste voor de mens is om zichzelf te kennen en om zichzelf te veranderen.’ Temeer reden misschien om individuele verlangens en de grotere collectieve intelligentie van de gemeenschap op elkaar af te stemmen.

Laatste opmerkingen Adler had een bedoeling met het benadrukken van de krachten persoonlijke geldingsdrang en sociaal gevoel. Hij hoopte dat als we ze zouden begrijpen, we niet langer zonder het te beseffen door ze gevormd zouden worden. In de karakterschetsen van echte mensen in dit boek herkennen we misschien dingen in onszelf. Misschien hebben we onszelf volledig opgesloten binnen ons gezin of de gemeenschap en zijn we de toekomstdromen die we ooit hadden, vergeten. Of misschien zien we onszelf als ‘koning van de wereld’ en denken we dat we ons niets hoeven aan te trekken van de geldende sociale normen. In beide gevallen is er sprake van een onbalans die ons in onze mogelijkheden beperkt.

28


Veel stukken in Understanding human nature zijn meer filosofisch dan psychologisch van aard. Het staat vol generaliserende beschrijvingen van personen en hun karakters. Beschrijvingen die meer anekdotisch zijn dan dat ze gebaseerd zijn op empirisch onderzoek. Dat ontbreken van wetenschappelijke onderbouwing is een van de belangrijkste kritiekpunten op Adlers werk. Desondanks zijn concepten als het minderwaardigheidscomplex onderdeel geworden van het dagelijks taalgebruik. Zowel Freud als Adler hadden zeer intellectuele kwesties hoog op hun verlanglijstje staan. Adlers bedoelingen waren echter bescheidener van aard. Met zijn socialistische inslag wilde hij vooral achterhalen welke invloed de kindertijd heeft op de volwassenheid, omdat die wetenschap de maatschappij in het algemeen tot voordeel zou kunnen dienen. In tegenstelling tot de elitaire cultureel Freud geloofde Adler dat het onderzoek naar de menselijke natuur niet alleen een zaak was van psychologen, maar voor iedereen van belang was gezien de mogelijk negatieve consequenties. Deze benadering van de psychologie is ongewoon democratisch en Understanding human nature is dan ook gebaseerd op de lezingen die hij een jaar lang gaf aan het People’s Institute van Wenen. Het is een werk dat iedereen kan lezen en begrijpen.

Alfred Adler Adler werd in 1879 geboren in Wenen als tweede van zeven kinderen. Na een ernstige longontsteking op zijn vijfde en de dood van een jonger broertje wilde hij niets liever dan arts worden. Hij studeerde geneeskunde aan de universiteit van Wenen en behaalde in 1895 zijn bul. In 1898 schreef hij een medische monografie over de gezondheid en werkomstandigheden van kleermakers. Het jaar daarop ontmoette hij Freud. Adler bleef tot 1911 betrokken bij de Weense Psychoanalytische Vereniging. In 1912 splitste hij zich met acht anderen af en richtte hij de Individuele Psychologie Vereniging op. In die tijd publiceerde hij ook zijn invloedrijke werk The neurotic constitution. Zijn carrière stond stil tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hij werkte toen in een militair ziekenhuis. Een ervaring die hem sterkte in zijn anti-oorlogshouding. Na de oorlog opende hij de eerste van 22 baanbrekende klinieken rond Wenen die zich bekommerden om de geestelijke gezondheid van kinderen. Toen de autoriteiten in 1932 de klinieken sloten omdat Adler een Jood was, emigreerde hij naar de Verenigde Staten. Daar werd hij professor aan het Long Island College of Medicine. Sinds 1927 was hij al geregeld gastdocent aan de universiteit van Columbia en hadden zijn openbare lezingen in Europa en de VS hem al de nodige bekendheid bezorgd.


29

Adler overleed in 1937 plotseling aan een hartaanval. Hij was toen in Aberdeen, Schotland, vanwege een Europese lezingentournee. Zijn vrouw Raissa, met wie hij in 1897 trouwde, bleef achter met hun vier kinderen. Andere boeken van Adler zijn onder andere: The science of living, The practice and theory of individual psychology en het populaire What life could mean to you.

Vergelijkbare werken Erik Erikson, De jonge Luther (p. 106) Anna Freud, Het Ik en de afweer mechanismen (p. 130) Sigmund Freud, De droomduiding (p. 137) Karen Horney, Onze innerlijke conflicten (p. 191)

30


2 De gave angst 1997 Gavin de Becker In het kort Vertrouw meer op uw intuïtie dan op technologie als u zich tegen geweld wilt beschermen. ‘Net als ieder ander wezen weet u wanneer u zich in gevaar bevindt. U hebt de gave van een geniale innerlijke beschermer die klaar staat om u te waarschuwen voor gevaar en die u door riskante situaties heen loodst.’ ‘Hoewel we graag willen geloven dat geweld een kwestie van oorzaak en gevolg is, is het eigenlijk een proces, een ketting. De gewelddadige uitbarsting is slechts één schakel in die ketting.’ ‘Afwijzing vormt voor zulke mensen een bedreiging voor hun identiteit, hun persoon, voor hun hele eigen ik. In die zin kun je hun misdaden als moord uit zelfverdediging zien.’

De gave angst

31

‘Hij heeft haar waarschijnlijk een hele tijd in de gaten gehouden. Dat weten we niet zeker. Maar wat we wel weten, is dat zij niet zijn eerste slachtoffer was.’ Met deze angstaanjagende zin begint De gave angst. Dit boek bevat waargebeurde verhalen over mensen die slachtoffer of bijna slachtoffer van geweld zijn geworden. Degenen die luisterden naar hun intuïtie overleefden de aanval. Degenen die dat niet deden, moesten daarvoor boeten. Meestal zien we angst als iets slechts, maar Becker probeert aan te tonen dat het een gave is die ons tegen het kwaad kan beschermen. De gave angst. Overlevingssignalen als bescherming tegen geweld gaat over hoe u de gedachten van anderen kunt lezen, zodat hun acties voor u niet als een vreselijke verrassing komen. Dat kan heel vervelend zijn, vooral als u met de gedachten van een potentiële moordenaar te maken hebt. Toch is dit altijd beter dan dat u door schade en schande achter de bedoelingen van de ander komt. Op zijn dertiende had Gavin de Becker thuis meer geweld meegemaakt dan de meeste volwassen in hun hele leven. Uit pure overlevingsdrang was hij erg goed geworden in het voorspellen van wat de volgende stap zou zijn in angstaanjagende situaties. Het in kaart brengen van de gewelddadige geest opdat anderen ook de signalen zouden kunnen herkennen, werd zijn levenswerk. De Becker ontwikkelde zich tot een expert in het inschatten van de kans op gevaar. Hij kreeg de verantwoordelijkheid voor de bescherming van opvallende beroemdheden, regeringsfunctionarissen en zakenlui. Ook geeft hij regelmatig lezingen over huiselijk geweld. De Becker is geen psycholoog, maar zijn boek biedt u meer inzicht in de aard van intuïtie, angst en de gewelddadige geest dan welke psychologische verhandeling ook. De gave angst is net zo spannend als een goede misdaadroman. Het boek kan uw leven niet alleen veranderen, maar zelfs redden.

Intuïtieve veiligheid In onze moderne wereld hebben we volgens De Becker verleerd om op onze instincten te vertrouwen. De meeste mensen beschouwen geweld als een zaak van politie en justitie, en denken dat die ons zullen beschermen. Maar helaas is het vaak al te laat als de autoriteiten ingeschakeld worden. Ook denken we dat steeds betere technologie ons van gevaar zal vrijwaren. Hoe meer alarmen en hoe hoger de hekken, hoe veiliger we ons voelen. Onze intuïtie en ons onderbuikgevoel zijn een betrouwbare bron van bescherming. Meestal beschikken we over alle benodigde informatie om op onze hoede te zijn voor bepaalde mensen of in bepaalde situaties. Net als andere dieren hebben we een ingebouwd waarschuwingssysteem dat ons alarmeert als er gevaar dreigt.

32


50 Psychologie klassiekers

Recommend Documents