4 — integriteit 058 « » 073
veiligheid voor alles 058 | 061
de cijfers spreken klare taal: de trein is veiliger dan welk ander vervoermiddel ook. en de betuweroute is dat al helemaal. de nieuwste technieken om problemen te voorkomen en snel onder controle te krijgen, zijn erin verwerkt. zodat de lijn ook in veiligheid hét prototype van de europese spoorweg van de 21ste eeuw is.
Bij beveiliging denkt iedereen meteen aan geavanceerde tech-
intelligente sprinklerinstallatie
nologieën. Maar het begint vaak met allerlei landschappelijke,
De Betuweroute voert door vijf tunnels en een grote overkapping.
verkeerstechnische en organisatorische maatregelen. Zoals brede
Grote tunnelbranden in het buitenland hebben laten zien wat
sloten zodat mens en dier niet zomaar het spoor kunnen bereiken.
voor vuurkrachten er kunnen ontstaan in een holle buis die aan
Ongelijkvloerse kruisingen waardoor niemand rekening hoeft te
weerszijden open is, en daardoor flink tocht. De spoortunnels
houden met een langsrazende trein. Gescheiden tunnelbuizen
van de Betuweroute zijn als enige ter wereld uitgerust met
om bij één calamiteit een dubbele catastrofe te voorkomen. En
een intelligente sprinklerinstallatie. Zodra én de temperatuur
natuurlijk goede afspraken met brandweer, politie en ambu-
oploopt én de trein in de tunnel tot stilstand komt, beginnen de
lancediensten. Daarnaast is overal in de Betuweroute hightech
sprinklers gericht op de rampplek te sproeien. Op de eerste plaats
beveiliging verweven.
om het vuur te doven, ten tweede om de wagons die zich in de
tunnelsecties direct voor en na de brand bevinden nat en koel te
level 2. Zeer opvallend kenmerk van ertms is dat de beveiliging
perfecte afstemming
houden om overslaan te voorkomen, en tot slot om de betonnen
vrijwel onzichtbaar is. Het systeem maakt namelijk niet langer
Het spreekt voor zich dat de treinbeveiligingssystemen weliswaar
tunnelwanden te koelen zodat de schade daaraan beperkt blijft.
gebruik van seinpalen langs het spoor maar komt rechtstreeks
automatisch, maar niet autonoom werken. Immers, alleen als
Tegelijkertijd gaan er ventilatoren aan om de rook te verdrijven en
binnen op de boordcomputer van de machinist.
alle schakels in de hele keten op elkaar zijn afgestemd, is succes
verder te koelen. Zo’n combinatie van activiteiten is alleen dankzij
pas echt verzekerd. Daarom is op nog tal van andere plaatsen
slimme technologie mogelijk. De sprinklerinstallatie is dan ook
ertms/etcs kan veel dingen die tot nu toe niet mogelijk waren:
hoogwaardige technologie toegepast. De centrale verkeersleiding,
direct verbonden met het automatische besturingssysteem van
de treinbesturing overnemen, ook bij lage snelheden vooruit
gevestigd op rangeerterrein Kijfhoek in Zwijndrecht, geeft de
de tunnel. Dit systeem ontvangt voortdurend actuele informatie
controleren of de wissels in de juiste stand staan, en voortdurend de
sporen vrij waarover treinen mogen rijden. Dat doet ze met het
over de temperatuur via een speciale glasvezelkabel die van voor
remweg van de trein berekenen. Dat zijn belangrijke verbeteringen
nieuwe besturingssysteem vpt+ (Vervoer Per Trein +), dat onder
naar achter door de tunnel loopt. Verder zijn gasdetectoren in de
in veiligheid, en niet alleen voor de machinist. Baanwerkers die
meer stukken spoor veilig en snel buiten dienst kan stellen en weer
tunnel op het systeem aangesloten. Als zij onraad ‘ruiken’, zet het
met het spoor bezig zijn, moeten immers absolute zekerheid
in dienst kan nemen, en signaleert wanneer een trein door rood
besturingssysteem de trein onmiddellijk stil.
hebben dat hun werkplek is afgesloten voor treinen. ertms/etcs
rijdt. Om er zeker van te zijn dat al die systemen probleemloos
trekt letterlijk aan de rem als een trein toch zo’n gebied inrijdt.
met elkaar communiceren – je moet immers niet denken aan
waterkerende schuiven
Verder grijpt het systeem in als twee treinen op hetzelfde baanvak
een storing op een cruciaal moment – is er ook geïnvesteerd in
De Sophiaspoortunnel en de tunnel onder het Pannerdensch
elkaar tegemoet komen.
een nieuw, geavanceerd en bedrijfszeker draadloos netwerk voor
Kanaal liggen in zeer waterrijke gebieden. Bij een tunnelcalamiteit
Daarnaast controleert het systeem of wissels in de juiste stand staan
telefonie en dataverkeer: gsm-r. Hiermee ‘programmeert’ het
onder de rivier of een dijkdoorbraak zouden de tunnels kunnen
en vrij zijn. Op zich is dat niet zo bijzonder, want dat doet het
vpt+-systeem van de verkeersleiding het ertms/etcs waarmee de
vollopen en daarmee eventueel de achterliggende polders. Daar-
huidige atb-systeem (Automatisch Trein Beïnvloedingssysteem)
machinist alle belangrijke gegevens op de boordcomputer in zijn
om zijn de in- en uitgangen voorzien van waterkerende schuiven
nu ook al. Maar niet als een trein langzamer rijdt dan veertig
cabine ontvangt.
die de tunnelopeningen hermetisch kunnen afsluiten. Ook dit
kilometer per uur; de machinist kan bij lagere snelheden dus door
is onderdeel van het geavanceerde tunnelbesturingssysteem, dat
een rood sein rijden. Het nieuwe beveiligingssysteem waakt echter
verder ook nog de telecommunicatie, inbraakbeveiliging en toe-
permanent en reageert altijd.
gangscontrole regelt.
Tot slot is ertms/etcs een gigantische rekenmachine die voortdurend berekent hoe lang de remweg van een bepaalde trein op
automatische noodrem
een bepaalde locatie met een bepaalde snelheid is. Belangrijke
De nieuwste Europese richtlijnen vormen de basis van het inno-
informatie, want zo kunnen treinen strakker achter elkaar worden
vatieve beveiligingssysteem ertms/etcs level 2. Voluit: European
gepland voor minimale tijdverspilling en toch op een veilige af-
Rail Traffic Management System/European Train Control System
stand van elkaar.
peststroken en politieke onzekerheid 062 | 063
de heer r. lammerts procesleider grondverwerving bij de projectorganisatie betuweroute van 1995 – 2006
In totaal moesten we circa 5.500 objecten verwerven van zo’n
bemoeilijkte de onderhandelingen; bewoners geloofden gewoon
1.200 eigenaren. Een flink aantal, maar dat is vooral een kwestie
niet dat het project doorging en wilden afwachten. Daarom
van goed organiseren en de grondverwerving afstemmen op de
bevatte ook een aantal koopcontracten een speciale clausule dat,
uitvoeringsplanning. Veel energie vergde de aansturing van de
als de Betuweroute op die plek werd afgeblazen, mensen hun
wervingsteams, verantwoordelijk voor de grondverwerving bij
voormalige eigendom konden terugverwerven.
overheden en particulieren. Het lastige was dat de HSL-Zuid tegelijk met ons makelaars, taxateurs en rentmeesters uit de
Veel mensen voorzagen al dat ze ‘slachtoffer’ van de Betuweroute
markt trok. Daarnaast diende informatieoverdracht aan onze twee
zouden worden en namen zelf contact met ons op, rechtstreeks of
advocatenkantoren plaats te vinden, verantwoordelijk voor de
via een belangenorganisatie. Een paar keer hebben we echter door
onteigeningsprocedures als de poging tot minnelijke verwerving
plotselinge wijzigingen in het ontwerp mensen volledig verrast.
strandde.
Wij moesten hen duidelijk maken dat ook hun woning weg moest om het project te kunnen realiseren. Je gaat er persoonlijk heen om
Meestal draait vijf procent van alle verwervingen uit op een
de boodschap te brengen die soms heel hard aankomt. Anderzijds:
gerechtelijke procedure en dus op een onteigening. Bij de Betuwe-
de onteigeningswet biedt veel bescherming voor burgers en
route liep dat op tot tien, twaalf procent. Onder meer vanwege
bedrijven die grond bezitten, en wij zijn de professionals die de
maatschappelijk verzet. Sommige grondeigenaren verkochten
klus voor onze opdrachtgever hebben geklaard.
peststrookjes van tien centimeter breed aan tegenstanders van het project om de voortgang te vertragen. Ook politieke onzekerheid
Reinko Lammerts
onder de loep 064 | 065
de burger heeft het recht te weten wat er met zijn geld gebeurt. bij de betuweroute zit iedereen er zelfs met zijn neus bovenop. de tweede kamer, ministeries, provinciale en lokale overheden, maatschappelijke organisaties en burgers volgen nauwgezet en kritisch de bouw van de betuweroute.
In de beginfase heeft de minister nog weinig regie over het pro-
van de uitvoering. Bijvoorbeeld of het ontwerp van de installaties
ject, concludeert de parlementaire commissie-Duivesteijn, die de
in de tunnels voldoet aan de vereisten, of de claims van aannemers
besluitvorming over het project reconstrueert. Als rond 1998 het
netjes worden afgehandeld en hoe het beveiligingssysteem is
project in uitvoering komt en de uitgaven stijgen, besluit de minister
uitgewerkt. Op het hoogtepunt van de uitvoering – in de jaren
om de touwtjes strakker aan te trekken. Het politiek adagium is
2001 en 2002 – is het niet uitzonderlijk dat er drie audits
dan ‘het budget is in beton gegoten’ ofwel: overschrijdingen zijn
tegelijkertijd lopen.
uitgesloten. Niets mag meer aan de aandacht van de minister of de Tweede Kamer ontsnappen.
Controles en audits als deze houden de projectorganisatie scherp. De medewerkers zijn zich ervan bewust in een glazen huis te
De hele wijze van uitvoering wordt vanaf dat moment regel-
werken. Wanneer er tekortkomingen geconstateerd worden,
matig scherp gecontroleerd. Onder andere door de Algemene
vindt bijsturing of aanpassing plaats. De organisatie legt voor
Rekenkamer en de Belastingdienst. Het Auditbureau Betuwe-
zichzelf de lat zelfs nóg hoger en beschrijft alle werkprocessen in
route, een team deskundigen dat door het ministerie is
kwaliteitsprocedures. De projectorganisatie Betuweroute ontvangt
ingesteld om de projectorganisatie regelmatig onder de loep
als eerste projectorganisatie in Nederland het ISO-9001-certificaat
te nemen, controleert en beoordeelt verschillende onderdelen
voor het werken volgens de beschreven, transparante wijze.
het papieren project achter de schermen 066 | 067
achter het stoere beton en staal van de betuweroute ligt een gigantische hoeveelheid papier verborgen. zwaarwichtige brieven, belangrijke contracten, vuistdikke testrapporten en ingewikkelde tekeningen. een archief van vijftien jaar bouwgeschiedenis.
De aanleg van de Betuweroute levert talloze technische, juridische
eisen over de kwaliteit en de prestaties van de spoorlijn. Van elk
en financiële documenten op. Neem alleen al de uitwerking van
onderdeel van de spoorlijn moet betrouwbare informatie over de
het programma van eisen met zijn achthonderd punten. Stuk voor
herkomst, samenstelling en kwaliteit geleverd worden. Allemaal
stuk zijn alle eisen en voorwaarden op papier uitgewerkt, zodat
nodig voor de bouw en overdracht van het project en het beheer
het ministerie en andere controleorganen ze kunnen toetsen. Ieder
en onderhoud van de spoorlijn.
detail moet kloppen.
Bovendien moet iedere producent, leverancier en aannemer over de juiste certificaten beschikken om ook de kwaliteit van de
Zo is het aantonen van de veiligheid van de spoorlijn op papier
werkwijzen te garanderen.
een hele klus. Er mag geen kortsluiting ontstaan, de treinen mogen niet gaan rijden als er een storing is, de sprinklers mogen
De aanleg van de spoorlijn levert dus een enorm archief op.
pas gaan werken als de trein bij brand stilstaat in een tunnel. Voor
Hoewel bijna alles digitaal is opgeslagen en toegankelijk gemaakt,
de hand liggende eisen waarachter echter heel wat denk-, schrijf-
staan er honderden ordners vol met correspondentie, verslagen,
en tekenwerk schuilgaat.
memo’s, financiële overzichten, rapporten, adviezen, testresultaten,
Ook de overige eisen brengen een hele papierhandel met zich
contracten, verzekeringspapieren, onteigeningsdocumenten, kadas-
mee, bijvoorbeeld wettelijke eisen op het gebied van milieu en
terkaarten, foto’s en krantenartikelen. Kilometerslang. Voor later.
persoonlijk commitment 068 | 069
de heer ir. j. buis contractmanager kijfhoek en sophiaspoortunnel bij de projectorganisatie betuweroute van 1997 – 2005
‘Kom niet aan de Betuweroute, want dan kom je aan mij.’
kunnen aantonen wat ik heb gedaan met het belastinggeld dat mij
Dat is denk ik het gevoel dat ons binnen de projectorganisatie
is toevertrouwd. Zo’n verantwoordingstructuur is een verrijking
Betuweroute bindt. Als zeer gemêleerd gezelschap van over de
voor alle partijen aan weerszijden van de tafel: aannemerij én
hele wereld zijn we toegegroeid naar een collegiale vriendenclub.
overheid.
Wellicht heeft de boze buitenwereld de onderlinge emotionele band versterkt. Bovendien hebben we allemaal persoonlijke
Ik kom uit de internationale aannemerij, projecten in het
verantwoordelijkheden gekregen. Inclusief de bijbehorende
buitenland. Daar wordt niet over iedere extra euro gezeurd.
beslissingsbevoegdheid en financiële armslag. Dan kún je ook wat.
Terwijl hier echt een cultuur van meerwerkbonnetjes heerst en
Met een groot persoonlijk commitment als gevolg: de bouw van
dat was wel even wennen. Dit is de schuld van het Nederlandse
de Betuweroute moest en zou een succes worden.
aanbestedingssysteem. De goedkoopste aanbieder wint. Op andere criteria wordt bijna niet geselecteerd. Zelfs wij weten vaak dat
Natuurlijk heb je met de Sophiaspoortunnel alle ogen op je gericht;
het voor de aangenomen prijs gewoon niet kan. Met dat meer-
daarvan was ik me erg bewust. De Sophiaspoortunnel was een van
werk moet het dus verdiend worden. Bovendien beloon je met
de eerste design- en constructcontracten binnen het project. En
deze methode ook niet een loyale en goede aannemer die een stap
met driehonderd miljoen euro het grootste contract. We hadden
harder loopt; de volgende keer moet hij immers weer gewoon de
de ene audit na de andere. Een goede zaak overigens. Als organisa-
goedkoopste zijn.
tie hadden we zelf al bij het begin gekozen voor een transparante, integere manier van werken. Ik vind het oprecht plezierig om te
Jan Buis
1001 afspraken met gemeenten en provincies 070 | 073
de inspraakreacties en het overleg met gemeenten, provincies en waterschappen leiden tot veel aanpassingen van het ontwerp-tracébesluit. als de bouw van start kan gaan, worden met alle betrokken partijen afspraken gemaakt over de uitvoering. sommige gemeenten maken van de gelegenheid gebruik om de lokale bereikbaarheid of veiligheid te verbeteren.
convenant gemeente valburg 3 centimeter dik
convenant gemeente zevenaar 1,7 centimeter dik
convenant gemeente barendrecht 1,5 centimeter
Tijdens de plan- en besluitvorming krijgt het ministerie van
overeenkomsten
Verkeer en Waterstaat te maken met de belangen van gemeenten,
Het kabinet-Kok besluit in 1995 de Betuweroute in zijn geheel
provincies en andere instanties. In Gelderland vormen de betrokken
aan te leggen, met een extra pakket aan maatregelen om de
gemeenten en de provincie een bestuurlijk overleg, dat een aantal
gemeenten en provincies tegemoet te komen. Als de bouw van
gezamenlijke voorwaarden formuleert. Dit Gebundeld Bestuurlijk
de spoorlijn kan beginnen, wordt met bijna iedere betrokken
Overleg eist onder meer dat de nieuwe spoorlijn zo strak mogelijk
gemeente en provincie een convenant afgesloten. En daarnaast
en op maaiveldhoogte langs de A15 komt te liggen. Verder eist
objectovereenkomsten met de waterschappen en Rijkswaterstaat.
men een aantal tunnels en een volwaardig containeruitwisselpunt
Hierin staan afspraken over wat en hoe wordt gebouwd, en over
bij Valburg. In tegenstelling tot Gelderland bundelen de Zuid-
het beheer en het onderhoud van kruisende wegen en waterlopen
Hollandse bestuurders zich niet.
tijdens de aanleg.
gedetailleerde afspraken
bijbestellingen
In ieder convenant staat precies wat er moet gebeuren in het
Veel gemeenten en provincies doen bij het project een bijbestelling
gebied en hoe het werk moet worden uitgevoerd. De afspraken zijn
voor extra werkzaamheden. Een mooi voorbeeld hiervan is te
heel gedetailleerd. Bijvoorbeeld welke kleur een bepaald wegdek
vinden in Zevenaar. De oude parallelweg die hier en daar nog
krijgt en hoeveel vervangende bomen geplant moeten worden. Juist
geen twee meter breed is, krijgt een metamorfose en wordt de
die specifieke afspraken zorgen ervoor dat sommige convenanten
ontbrekende schakel in de gemeentelijke ringweg, met vrij lig-
zeer omvangrijk zijn geworden. De drie dikste convenanten zijn
gende fietspaden. En dat alles op het dak van de nu onzichtbare
die met de gemeenten Valburg (3 centimeter dik), Zevenaar
spoortunnel. Een ander voorbeeld is de bouw van twee extra
(1,7 centimeter) en Barendrecht (1,5 centimeter). Dat juist zij
viaducten over de A15 voor de provincie Gelderland. Op diverse
de dikste convenanten hebben afgesloten, ligt voor de hand. In
plaatsen zijn sloten verbreed, fietspaden verlegd en rotondes
Valburg wordt namelijk het containeruitwisselpunt gerealiseerd,
veiliger gemaakt. Uiteraard tegen betaling door de gemeente of
bij Barendrecht komt voor 9 sporen een overkapping over een
provincie die deze bijbestelling plaatst.
lengte van 1,5 kilometer en dicht bij de kern van Zevenaar wordt een 2,3 kilometer lange spoortunnel aangelegd.
vernieuwend
Het afsluiten van convenanten voor de uitvoering van een infraproject is voor veel bestuurders tot dan toe ongebruikelijk. De reacties verschillen dan ook. Sommigen zijn niet zo happig om meteen alles dicht te timmeren, anderen maken van de gelegenheid gebruik om een en ander tot in de kleinste details te regelen. Welke van beide wegen ook wordt bewandeld, de voordelen zijn onmiskenbaar. Want op voorhand afspraken maken over vereisten en vrijheden voorkomt veel discussie – en waarschijnlijk extra kosten en oponthoud – tijdens de uitvoering. Dat is de verwachting vooraf, en dat blijkt ook in de praktijk zo te werken. Dit bestuurlijke experiment opent daarmee dan ook interessante perspectieven voor latere publieke projecten.
