32 e jaargang nr. 3, september De Ratelaar. pag , Gallen en wilgen. IVN excursies pag KNNV excursies pag pag

32e jaargang nr. 3, september 2013

De Ratelaar

pag. 10 – 11, Gallen en wilgen pag. 3-4

IVN excursies pag. 8 - 9

1

KNNV excursies pag. 8 - 9

DE RATELAAR 32ste jaargang nr. 3

september 2013

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 november 2013, mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen. Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254 [email protected]

KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990 [email protected]

IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213 [email protected]

Foto voorzijde: Ingrid Piek Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag [email protected] Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden [email protected] zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

2

Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en voor huisgenoten € 5,ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400 [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjanne Dominicus [email protected] Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470 [email protected] Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035 [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 3279321 [email protected] Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035 [email protected] Bestuurslid /Coördinator Wandelingen op aanvraag Hermine Schuit, tel. 070 778 0817 [email protected] Bestuurslid Lezingen: Ingrid Piek [email protected] Cursussen: Laus Hendriks, tel. 070 394 6065 [email protected]

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen, cursussen en inventarisatieprojecten. Contributie leden € 27,50 huisgenootleden € 9,- en jeugdleden € 15,ING bankrekening nr. 144637, t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected]

Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands [email protected] Voorzitter: Els van Maanen, tel. 070 386 7630 [email protected] Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214 [email protected] Secretaris: Lis Stolp, tel. 070 517 7899 [email protected] Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 3689191 [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Bestuurslid: Samantha van der Wolf, tel.070 3648064 [email protected]

IVNers onderscheiden

Na de Heimanshofbordjes Door Jan van der Slikke

Zondag 26 mei vierde Stichting de Groene Basis haar 30-jarig jubileum en de kinderboerderij Essesteijn in Voorburg haar 25-jarig bestaan. Tijdens de officiële jubileumviering reikte burgemeester Hans van der Sluijs aan twee vrijwilligers van Stichting de Groene Basis een Koninklijke onderscheiding uit.

Tja, je kunt ook geen weekje met vakantie gaan, of er gebeuren achter je rug; dingen die je niet had verwacht. Bij de onthulling van de naambordjes in de Heimanshof op 24 juni werd ik verrast door een extra naambordje dat ik bij de samenstelling van de lijst nog niet onder ogen had gehad: de Jan van der Slikkeboom. Uiteraard was ik zeer vereerd en dankbaar voor deze blijk van waardering, maar ook wel wat bezwaard. Daarom kon ik mij goed vinden in de woorden van de wethouder, die zei dat de boom ook symbool staat voor alle vrijwilligers die zich belangeloos voor de tuin hebben ingezet en dat nog steeds doen. Dat wil ik graag benadrukken met een summier overzicht van de geschiedenis van de Heimanshof. Ik zal daarbij enkele mensen naar voren halen, die de dank meer verdienen dan ik, omdat ze door hun werk of functie nauw bij de Heimanshof betrokken waren.

Corry van Leeuwen en Ria Hoogstraat zijn benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau. Corry en Ria zijn al vele jaren enthousiaste vrijwilligers die de kinderen van de basisscholen in Leidschendam en Voorburg leuke en leerzame uren in de natuur laten beleven. Tevens zijn Corry en Ria actieve IVNgidsen. Al 20 jaar zet Corry zich in voor IVN regio Den Haag, als natuurgids, als docent Groene cursus Voorjaar en Najaar en als gespecialiseerd docent ‘water’ voor de natuurgidsencursus. Haar brede kennis van de natuur en haar specialisme en belangstelling voor alles wat in sloot, vijver en plas leeft, kan zij op een kundige en enthousiaste manier zowel aan volwassenen als kinderen laten zien en beleven. Ria zet zich al 16 jaar in voor IVN regio Den Haag, als natuurgids en als gids voor Stichting Bomen over Leven. Voor IVN heeft zij diverse zgn. ‘ommetjes’ door Leidschendam en Voorburg uitgewerkt, waarin zij het publiek op een leuke manier van de omgeving laat genieten. Haar brede kennis van de natuur maar vooral haar belangstelling voor bomen, kan zij op een kundige en zeer enthousiaste manier zowel aan volwassenen als kinderen overbrengen. Door de mooie verhalen laat ze de bomen spreken.

Foto Rob Meyer

Ik ga met u tachtig jaar terug. Ook toen was er crisis, net als nu. Mannen werden tewerkgesteld in werkgelegenheidsprojecten, zoals het juist klaargekomen Zuiderpark. Dat werd niet met groot materieel als draglines en bulldozers gevormd, maar met kruiwagen en schop. Armoede heerste alom – en het was echte armoede. Eén hoekje van het park was nog niet af en een jonge landschapsarchitecte, Lies ter Pelkwijk, kreeg de opdracht op dit terrein een aantal Nederlandse landschappen te realiseren, letterlijk: op zand van de Veluwe werd heide aangelegd, op aangevoerde mergel werd Limburg geïmiteerd. Zo konden de jonge Hagenezen kennismaken met wat ze in de aardrijkskundelessen uit een boekje leerden, maar anders nooit zouden zien. Verder op blz.4

De natuurwandelingen worden veel bezocht en door het publiek bijzonder gewaardeerd. Een IVNwandeling met Corry en Ria laat je de natuur beleven! Van harte gefeliciteerd Corry en Ria, ook namens IVN regio Den Haag Irene van Wissen

3

En ook de biologielessen op de middelbare school konden meer gaan leven: de bloemformule en het bloemdiagram, de prikkelbare meeldraden, het onderstandige vruchtbeginsel, en alle verschillen tussen de diverse plantenfamilies kregen betekenis als je met de flora van Heimans, Heinsius en Thijsse in de hand van de ene naar de andere familie kon lopen en zo kon zien, wat de boekenwijsheid nu echt voorstelde. Hulde dus voor dit initiatief van een educatieve tuin.

bezoekers konden genieten van de tuin. Maar helaas, ondanks alle goede voornemens lukte het niet om een toekomst voor de tuin te garanderen – en financiën waren daarvan een belangrijke oorzaak. Wim de Zwaan ging tot ieders spijt met vervroegd pensioen – voor een voltijds opvolger was geen plaats, leuke plannen mochten niets extra kosten. Wel werd het hele Zuiderpark gerenoveerd in een geldverslindende operatie, die –gelukkig zou ik haast zeggen- aan de Heimanshof voorbijging. De ergste bedreiging was wel het plan, om de systematische tuin om te toveren in een helofytenfilter, waarmee al het water van het Zuiderpark op natuurlijke wijze en tegen lage kosten gezuiverd zou kunnen worden...... u voelt de nattigheid, hoop ik.

Ik sla 25 jaar over en moet nu echt persoonlijk worden. Ik had een aardig meisje ontmoet en bij nadere kennismaking bleek, dat haar vader directeur was van een kleine gemeentelijke dienst in Den Haag, de Dienst school- en kindertuinen, waarbij nog een lapje grond was ondergebracht met de weidse naam ’Wetenschappelijke tuin’. Dat had zo z’n vooren nadelen. Een voordeel was, dat ik op die manier gemakkelijk de tuinsleutel kon lenen om me voor te bereiden op het natuurgidsexamen, want voor het botanische gedeelte ging dat inderdaad over wat ik net geschetst heb: de systematiek van de plantenfamilies, de zes- viermachtige meeldraden als typisch kenmerk van de kruisbloemigen en meer van zulk wetenschappelijk gedoe. Maar er waren ook nadelen. Het was in de tijd dat directeuren niet alleen een bureau hadden van waaruit ze hun dienst bestierden, maar ook zelf meededen in het dienstrooster. En zo kon je op sommige avonden directeur Nijkamp met zijn hele familie in touw zien gewapend met een ratelaar, met kleppers, met stoffer en blik om de spreeuwen te verjagen die in slaapvlucht op weg waren naar hun geliefde plek: de enorme populier aan de rand van het weitje. Van een dergelijk lawaai hadden de spreeuwen niet terug; ze bliezen de aftocht en ze streken neer elders in het Zuiderpark – dat vond de beheerder vast niet zo leuk, want dan zat de hele zaak daar de volgende ochtend onder een vieze witte kledder. Het ging een tijdlang heel goed met de tuin. Mensen als Harry Wals en Hans de Vrind deden hun best om het belang van de dienst te onderstrepen, er werden bloeiberichten uitgegeven, waarin o. a. Teun Klumpers en Geo Burghgraaff hun aandeel hadden; Albert Dijkhuizen inventariseerde de Heimanshof en telde in 1989 ruim duizend verschillende bomen en planten. Er waren allerlei plannen om de tuin aantrekkelijker te maken en meer mensen naar binnen te lokken. Want, zo zei wethouder Van der Putten, “ik kan het niet verkopen om veel geld te steken in een tuin die weinig belangstelling heeft bij het publiek.” En dus werden bezoekersaantallen belangrijk. Het IVN speelde daarop in door mensen te leveren die op zondagen een oogje in het zeil wilden houden, zodat er ook in het weekend

Onder deze omstandigheden -het was omstreeks de eeuwwisseling - durfde het IVN het ook niet aan een aanzienlijk bedrag voor het vervangen van de informatiebordjes te besteden en ze om te zetten in duurzaam materiaal. We hebben ons ruim tien jaar moeten behelpen met gele plastic bordjes, die om de haverklap sneuvelden door weer, wind en mensenhanden. Des te dankbaarder ben ik nu, dat de definitieve bordjes er vanaf deze zomer komen. Ik hoop, dat ze nuttig blijken voor het educatieve karakter van de Heimanshof, waaraan veel mensen in de afgelopen periode hun bijdrage hebben geleverd: Jan-Ewout van der Putten die veel belangstelling had voor de tuin en een symposium over de Heimanshof als afscheidscadeau kreeg, Ries Smits die de tuin op eigen initiatief diverse keren bezocht, Simon van der Zwan die tijdens de interimperiode het mini-arboretum ontwierp. (Zijn opvolgers zitten nu met de ellende, want dat ding groeit zo hard!) Nee, dan Eef Ligthart, aan wie we de arcade danken, met eigen hand opgebouwd als blijvend gedenkteken aan zijn ijverige werkkracht. De zondagsploeg van het IVN zou ik willen bedanken voor hun inzet, Peter van Markus voor de bundel plaatjes, waaruit ik altijd kon putten bij het samenstellen van de bloeiberichten. Maar meer dan naar deze historische figuren moet onze dank uitgaan naar de mensen die nu de Heimanshof elke dag verzorgen: Haeghe groep / Omnigroen, de stagiairs en vrijwilligers onder de enthousiaste en voortreffelijke leiding van Erik van Veen en Frank van Veenendaal. Het lijkt erop, alsof de Heimanshof in een wat veiliger vaarwater is gekomen, en dat een grote investering nu verantwoord is. Dus eindig ik met: Hoera voor de Heimanshof, en de IVN die voor de nieuwe bordjes zorgde!

4

Geneeskrachtige en eetbare natuur in eeuwenoude geheime tuin.

Salomonszegel - bessen niet eetbaar: giftig, slechte werking op hart. Wortelstok is 8-kantig en heeft bij het doorsnijden de vorm van de S van Salomon. Sneeuwklokje - ter vermindering van de voortgang

Olv. Henk Wardenaar en Viola Sütö liefst 56 deelnemers, 23 graden, bewolkt.

van dementie: dit middel via pleisters te plakken (er wordt nu nog onderzoek naar gedaan!)

20 juli 2013 Sorghvliet (IVN-excursie)

Bij Den Haag zijn 3 strandwallen. Op de 3e strandwal (van zee af gerekend) is de Laan van Meerdervoort gebouwd. Henk begint met het oplezen van een gedicht van Jacob Cats, raadspensionaris (een soort minister president) rond 1650. Volgens het gedicht heeft hij de hobby van planter aangenomen. Hij geeft een verklaring van Sorghvliet, nl. de zorgen moeten wegvlieden. Sorghvliet was een landgoed van Jacob Cats. Het gebied is vrij toegankelijk, op het Catshuis na, en is onderdeel van het Ministerie van Financiën. Je kunt er in met een jaarkaart van € 6,Abeel – op kalkrijke zoute ondergrond op 500 meter van de zee. Huidmondjes in de bast hebben de vorm van een wiebertje. De abeel wordt veel gevonden in Meijendel en langs de Lozerlaan. Iep – ter bescherming tegen de felle zon, maakt de jonge iep een kurkhoudende laag aan. (vgl. kurkeik) Henk geeft een verklaring van het begrip “Stinseplanten”-(stinse = stenen huis in Friesland, Holland of Zeeland, waaromheen exotische planten werden geplant)

Beuk. Bij het middelpunt van een ster van voetpaden staat Henk stil en vraagt aan de groep. “Waar denk je aan bij de beuk?” Het publiek antwoordt enthousiast: Geeft schaduw door grote kroon, levert zuurstof, eet CO2, legt fijnstof vast, levert nootjes, die een gifstof bevatten, nl. blauwzuur, dat bij overmatige consumptie irritatie van de maag veroorzaakt. De bast kan niet tegen de zon. Henk vult deze mededeling aan , door te zeggen: In een beukenlaan, waar er een tussenuit wordt gehaald, worden de buurbomen omwikkeld met jute, ter bescherming tegen de zon. Het publiek gaat weer verder met opnoemen: Het hout, dat vroeger veel gesprokkeld werd, brandt lang. Henk vult weer aan: Zowel de kroon als het wortelnet zijn majestueus: de Beuk regelt de waterkringloop. Het is goed meubelhout, voor o.a. tafels. Beukenbomen zijn goed voor de poëzie. Hij wijst op een hartje op de bast. Je kunt er iemand de liefde mee verklaren. Nagelkruid - Het aroma lijkt op dat van kruidnagelen. Viola zegt : Ruik maar. Stinkende Gouwe – het sap is goed tegen wratten. Brandnetel - jonge topjes kun je in de soep of stamppot doen, is rijk aan vitamine B en C. Helpt tegen reumatische klachten. Is vochtafdrijvend: je gaat er van plassen! Duizendblad - is een witte schermbloemige en een oud wondkruid. Kauw enkele bladeren zacht en leg op de wikkel om de wond. Heeft een zuigende, samentrekkende functie. Honing - is antibacterieel, gaat etteren van een wond tegen. Verzacht bij een zere keel. Linde – heeft hartvormig blad. Lindebloesemthee werkt ontspannend. Lees verder

Viola noemt van elke boom of plant de medicinale werking. Als eerste noemt ze de Taxus -of venijnboom. Deze bevat (zeer giftige) toxine en daarnaast taxol, dat de groei van tumoren bij o.a. eierstok- remt en daarmee de genezing bevordert. Teunisbloem – van de zaden wordt olie gemaakt die veel vitamine B bevat. Goed tegen pre-menstruele spanningen en spanning in de overgang.

Dauwbraam – liggend en laag. Niet eten i.v.m. mogelijke besmetting met vossenlintworm.

5

NATUUR OP BEZOEK In navolging van een IVN-gids uit Zwolle, Jan Westera, ben ik in Den Haag begonnen met het binnenbrengen van de seizoenen in de natuur in zorgcentra. Jan Westera (google : Jan Westera natuurkoffer) heeft per seizoen tientallen fraaie foto’s van planten, dieren en landschappen gemaakt en die -met nog wat aanvullend materiaal- in IVN-natuurkoffers ondergebracht. Begin van dit jaar ben ik begonnen zorgcentra te benaderen of zij belangstelling hadden voor zo’n (gratis) bezoek. Het was niet moeilijk om activiteitenbegeleidsters enthousiast te krijgen voor mijn plannen, ruimtes en tijdstippen waren eerder obstakels. Uiteindelijk ben ik in zee gegaan met drie centra waar ik tot nu toe lente- en zomerbijeenkomsten heb gehouden. Ik sjouw de natuur letterlijk naar binnen: (bloeiende) planten, (opgezette) dieren, foto’s (de meeste gemaakt, vergroot en geplastificeerd door Irene van Wissen), de natuurbingo van Veldwerk Nederland. Dankzij de medewerking van de beheerder van de Heimanshof, schitterende natuurlegendes van Els Baars (“Waarom de koolmees een stropdas draagt” KNNV-uitgave), natuurverhalen.nl en seniorplaza.nl vliegt een bezoek van een uur om en blijk ik de IVNkisten niet nodig te hebben.

Hondsdraf, Smalle en Brede Weegbree staan vaak bij brandnetel in de buurt, het sap geeft verlichting van de huidirritatie van brandnetel. De Haagse Beek- ontspringt bij Kijkduin, gaat in een buis onder het Verversingskanaal door, naar het Vredespaleis, gaat onder de vijver van het Vredespaleis door, komt in eigen buis bij het Noordeinde in de Hofvijver. Bestemd voor vers water in de Hofvijver en vroeger voor bluswater. Hij stroomde vroeger nog snel.

Inschatten van het niveau waarop de bewoners aanspreekbaar zijn, is lastig maar al doende leert men. Tot nu toe bleven de meeste bewoners wakker en waren ze na afloop zeer dankbaar. Wie benieuwd is naar mijn aanpak, af en toe overdag tijd heeft of zelf een “Natuur op bezoek”-serie zou willen brengen, meld je alsjeblieft, dan kunnen we misschien méér bewoners van zorgcentra bereiken.

Foto: Ruud Wielinga – IJsvogel in Lentevreugd

IJsvogel – is gesignaleerd bij de Haagse Beek. Schrijvertjes leven op de Haagse beek.( Ik vul na de excursie aan: Het zijn een soort kevertjes die als het ware op het water schrijven terwijl ze hardlopen). Paardenkastanje- bevat looistoffen, tegen spataderen, maar ook zeepstoffen. Voedsel voor drachtige merries. Het eind van steel is hoefijzervormig.

Eleonoor Creyghton, IVNgids [email protected]

Tot slot deelt Viola zelfgemaakt Vlierbloesemsap uit. Ze had gerekend op maximaal 30 mensen. Nu zijn we met bijna het dubbele. We moeten het sap dus samen delen en nemen allemaal een slokje. Henk speelt het klaar om een ontbijtkoek in bijna 60 stukjes te verdelen. Dat is een hele prestatie. Al met al vond ik het een zeer leerzame excursie. De anderhalf uur excursie was goed gevuld. Henk en Viola hebben bijna 60 man goed kunnen boeien. Kees Bras

Foto: Ruud Wielinga – koolmees man, winter

6

IVN Den Haag Excursieprogramma 4e kwartaal 2013 OKTOBER Za 05/10

10:00

Za 05/10

11.00

Za 05/10

13:00

Zo 06/10

10:00

Zo 06/10

14:00

Zo 13/10

10:30

Wo 16/10

14:00

Za 19/10

10:00

Zo 20/10

11:00

Zo 27/10 Ma 28/10

10.00 14:00

Vreugd en Rust. Herfstwandeling. Start bij de brug bij het tennispark aan het Oosteinde in Voorburg. Kijfhoek/Bierlap. Start vanaf parkeerplaats Kievitsduin, Meijendelseweg Wassenaar. Westduinpark. Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan hoek Laan van Poot. Bus 24. Te Werve: Herfstwandeling. Start ingang Van Vredenburchweg 101-105, Rijswijk. Bus 23 en tram 17. Marlot/Reigersbergen. Herfstboden. Start hoek Bezuidenhoutseweg/Hofzichtlaan Bus 43 of 24. De Horsten. Paddenstoelen en ander moois. Let op! Start ingang Horstlaan Voorschoten, iets voorbij Oude Veenpad. Park Rusthout, Leidschendam. Herfst, gezinswandeling, geen honden. Start ingang stadstuin Leidsenhage/Noordsingel. Tram 19. Sorghvliet. Geneeskrachtige, eetbare en bruikbare natuur in eeuwenoude tuin. Ingang Scheveningseweg 24, Tram 1,17; bus 22, 24 Meijendel. Wandeling over onverharde paden. Verzamelen bij infobord tegenover buitenbak paardenstal. Haagse Beek. Start hoek Segbroeklaan/Goudenregenstraat. Tram 12, bus 24 Sorghvliet. Herfst in het park. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 17, bus 22, 24.

NOVEMBER Za 02/11

10:00

Za 2/11

10:30

Za 9/11

11.00

Zo 03/11

14:00

Zo 10/11

10:30

Zo 10/11

11:00

Wo 13/11

14:00

Za 16/11

10:00

Zo 17/11

10:00

Zo 17/11

15.00

Vreugd en Rust. Herfstperikelen. Start bij de brug bij het tennispark aan het Oosteinde in Voorburg. Bus 45, 23. Sorghvliet. Herfst in Sorghvliet, met aandacht voor de geschiedenis. Ingang Scheveningseweg 24,. Tram 1, 17, bus 22, 24. Kijfhoek/Bierlap. Start vanaf parkeerplaats Kievitsduin, Meijendelseweg Wassenaar. Vlietland-Leidschendammerhout. Paddenstoelen. Start Oostvlietweg tussen nrs 28b en 29 Leidschendam. Begraafplaats Oud Eik en Duinen. Monumentale bomen. Start ingang begraafplaats Laan van Eik en Duinen 40. Bus 22, Tram 2. Meijendel. Wandeling over onverharde paden. Verzamelen bij infobord tegenover buitenbak paardenstal. Voorburg. stadwandeling/doorstapwandeling. Stationsplein Voorburg, bij de trap. Bus 45, 23. Sorghvliet. Eetbare en bruikbare natuur in een eeuwenoude 'geheime tuin'. Ingang Scheveningseweg 24. Tram 1, 17, bus 22, 24. Kijkduin. Wat vinden we op het strand? Start muziektent Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26, halte Deltaplein Kijkduin. De Horsten. Zondagmiddagwandeling. Ingang Papeweg Wassenaar, toegang € 1,

DECEMBER Za 07/12

10:00

Za 07/12

13:00

Zo 08/12

10:30

Zo 15/12

10.30

Park Vreugd en Rust in de winter. Start bij de brug bij het tennispark aan het Oosteinde in Voorburg. Bus 45, 23 Westduinpark. Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Clingendael. Doorstapwandeling. Start hoofdingang Landgoed Clingendael, Wassenaarseweg, Den Haag Bus 18, Bus 23. De Horsten: Doorstapwandeling. Ingang Papeweg Wassenaar, toegang € 1,-.

7

Stappen in de Natuur doe je samen met een IVN Natuurgids. IVN: Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, is een landelijke organisatie met 20.000 actieve leden verspreid over 170 afdelingen in heel Nederland. IVN Den Haag organiseert jaarlijks meer dan 100 wandelingen met natuurgids in de vele parken en natuurgebieden in en om Den Haag. De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft meestal niet. Vragen over de gratis wandelingen? [email protected]; Rob Meyer 06-2056 8114 of Monique v. d. Broek 0703858676 Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: - cursussen zoals de Groene Cursus en de Gidsencursus - lidmaatschap of donateurschap - mailadressen van diverse contactpersonen -WANDELINGEN OP AANVRAAG: Hermine Schuit, [email protected] of 070-7780 817

Oplossing Achterpagina Ratelaar 2013/02 Heeft u ze herkend? Van boven naar beneden: 1. papiermoerbei (Broussonetia papyrifera), ♀♀ bloeiwijze, 2. zegekruid (Nicandra physalodes), verdrogende vrucht (de "rokken van het spook" zijn meegroeiende en verdrogende kelkbladen die de vrucht omsluiten), 3. ramshoorngal (Andricus aries), op eik, 4. zuurbes (Berberis vulgaris), bloeiwijze. Lex van der Steur

8

Programma september t/m december 2013 Geen lid? Ga gerust eens mee om kennis te maken. Info: N.B.

Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à € 0,08 per km. - Deelname altijd voor eigen risico. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

EXCURSIES ZATERDAG 22 SEPTEMBER ¾ Dagexcursie Meijendel We gaan op zoek naar zoveel mogelijk bessen en gallen! We willen een lange waarnemingslijst. Halverwege de route horeca in de pannenkoekenboerderij. Einde excursie ca. 15.30u. Verzamelen 10.30u, bij de slagbomen op de Meijendelseweg, parkeerplaats Kievitsduin, Wassenaar. Eigen vervoer of bus 43, halte De Kievit, dan nog ca. 15 min. lopen. Organisatie Els en Bert van Maanen, 070-3867630 of [email protected] . ZATERDAG 5 OKTOBER Dagexcursie Staelduinse Bos In het Staelduinse Bos zijn nu veel paddenstoelen te verwachten. Om 12.00u is er koffie in bezoekerscentrum d’Oude Koestal. Lunch e.d. zelf meenemen. Verzamelen 09.00u, in de hal van station Den Haag CS bij infopunt. Vervolgens gaan we met tram 2 naar halte Buitentuinen en met bus 31 naar bushalte Heenweg. Van hieraf lopen we in een half uur naar het Staelduinse Bos. In het bos maken we – afhankelijk van de wandelsnelheid – een rondgang van max. 6 km. Organisatie Jola en Dick Gerbrands, 070-3201485 of [email protected] . ZATERDAG 19 OKTOBER Dagexcursie Leyduin, Oud Woestduin en Vinkenduin In deze prachtige binnenduinlandgoederen gaan we op zoek naar paddenstoelen. Maar ook de bomen zijn de moeite waard! Twee routes, gezamenlijk ca. 6 km. Horeca aan begin en eind. We gaan met de trein naar Heemstede + een stukje met de bus. Verzamelen 09.15u, in de hal van station Den Haag CS bij infopunt. Vertrek trein 09.27u. Organisatie Mies Eveleens, 015-2571535 en Okje van Drimmelen, 070-3238629. ZATERDAG 2 NOVEMBER Ochtendexcursie paddenstoelen in Backershagen Twee leden van de paddenstoelenwerkgroep nemen ons mee naar dit rijke gebied. Er kunnen bv. bijzondere stekelzwammen gevonden worden. Einde excursie ca. 13.30u. Verzamelen 10.30u, hoek Papegaaielaan/Backershagenlaan ,Wassenaar. Organisatie Ruud Wielinga en Peter Peperkamp. Opgeven bij Ruud 070-3689191. ZATERDAG 16 NOVEMBER Dagexcursie Vecht, buitenplaatsen en polders Afwisselende wandeling door stukjes bos en polder, langs de Vecht. De hele wandeling is 10 à 11 km. Met de bus terug naar station. Horeca in Breukelen. Lunch en drinken mee. Verzamelen 09.05u, in de hal van station Den Haag CS bij infopunt. Vertrek trein 09.23u. Organisatie Jola Gerbrands 070-3201485 en Els Kempen 070-4274818. ZATERDAG 30 NOVEMBER Dagexcursie Boswachterij Noordwijk We starten met een wandeling van 3,5 km door het bos, en gaan meteen naar het restaurant waar we koffie kunnen drinken. Bij goed weer kunnen we de wandeling 9

uitbreiden met een lus van 4 km. door de duinen. Verzamelen 09.00u, station Mariahoeve, parkeerterrein Voorburgzijde. We reizen per auto. Organisatie Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Opgeven bij Ineke Gilbert 070-2118254 of [email protected] WOENSDAG 18 DECEMBER Ochtendexcursie Westduinpark Ook in deze tijd van het jaar kunnen we verrassende dingen aantreffen in het duin. Er is geen horeca, dus boterham en drinken meenemen. Verder verrekijker, vogel/plantenboek, en regenkleding. Excursie duurt ca. 3 uur. Verzamelen 10.00u, keerlus tramlijn 12, Markenseplein (Duindorp), Scheveningen. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie Els van Maanen 070-3867630 of [email protected] ZATERDAG 21 DECEMBER Traditionele pannenkoekenexcursie Vanaf de parkeerplaats van het pannenkoekenrestaurant lopen we langs de Haagse Beek naar Meer en Bos en via de duinen terug. Wie niet gaat wandelen maar wel meedoet met pannenkoeken eten, is om 13.00 u welkom bij het pannenkoekenhuis “Genieten”. N.B. de pannenkoeken zijn voor eigen rekening. Verzamelen 11.00u, op de parkeerplaats van pannenkoekenrestraurant “Genieten”, Evert Wijtemaweg 5 (Bosjes van Pex). Er is genoeg parkeergelegenheid. Met tram 3: halte Appelstraat (Pioenweg aflopen en daar de bordjes “Genieten” volgen). Voor de voorpret zie www.pannenkoekenhuisgenieten.nl Organisatie Jola Gerbrands 070-3201485 of 06-20097895 en Els Kempen 070-4274818.

LEZINGEN LET OP: Met ingang van dit seizoen maakt de KNNV- afdeling Den Haag voor de lezingen gebruik van het Milieu Service Punt (MSP) in het Zuiderpark, Anna Polakweg 7, Den Haag. Bereikbaar met bus 25 en 26, halte Vreeswijkstraat. RR 4 en 6, halte Monnickendamplein, 10 minuten lopen. Ingang Zuiderpark aan deVreeswijkstraat (naast snackbar Het Hapje), Anna Polakweg 1. Direct 1e hek rechts. Aan de rechterkant is de stadsboerderij. Aan de linkerkant vindt u het MSP. Parkeergelegenheid en fietsstalling op het terrein. Aanvang lezingen 20.00u, MSP open 19.30u. Organisatie Els van Maanen. 070-3867630. [email protected] DINSDAG 1 OKTOBER zal Carolien van der Graaf een lezing houden over vleermuizen. Carolien heeft een eigen adviesbureau. Zij is begonnen als milieukundige met affiniteit voor de natuur. Inmiddels heeft zij zich ontwikkeld tot biologe met belangstelling voor het milieu. Haar kennis en interesse zijn breed: planten, vissen, muizen enz. Vleermuizen waren het onderwerp van haar afstudeerproject. Inmiddels zit zij in het bestuur van de Vleermuiswerkgroep Nederland (VLEN). Zij heeft meegewerkt aan ons Hertenkampproject. Daar zal ze aandacht aan besteden, maar zij zal ook dieper ingaan op deze bijzondere zoogdieren en hun levenswijze. Voor meer info: www.vleermuis.net foto: René Janssen, rosse vleermuis in boom.

DONDERDAG 12 DECEMBER geeft Bart Achterkamp een lezing over waterdieren. Hij is werkzaam als aquatisch- en dierecoloog bij bureau Waardenburg. Als lid van onze afdeling heeft hij ook meegewerkt aan ons Hertenkamp-project in een ad-hoc waterdierengroep. Hierover zal hij alsnog in het kort verslag doen. Verder zal hij ons verrassen met zijn ervaringen in een persoonlijk project in Den Haag. foto: Arie Benschop, zwarte waterspringstaart.

10

VAN HET KNNV-BESTUUR Helaas heeft Hans Toetenel zijn functie van natuurhistorisch secretaris in ons bestuur uit onvrede opgegeven. Wij betreuren zijn vertrek. Onze inspanningen om hem voor onze vereniging te behouden zijn helaas vruchteloos geweest. De duincursus in het najaar gaat dan ook niet door. De korstmossenwerkgroep maakt geen deel meer uit van onze afdeling. Het bestuur is blij dat Samantha van der Wolf sinds kort is toegetreden tot het bestuur; zij stelt zich hieronder kort aan u voor. Wij zijn ook tevreden met de nieuwe Ratelaar en de enthousiaste reacties. Onze oud-voorzitter Jan van der Slikke is geëerd door het IVN met de "Jan van der Slikke-boom" voor zijn educatieve inspanningen voor de Heimanshof. Een prachtige libanonceder in "zijn" tuin. Gefeliciteerd Jan! En lees zijn dankwoord in de IVN-katern. Zoals u kunt lezen in het programma houden we onze lezingen voortaan in het Milieu Service Punt in het Zuiderpark. Het IVN gebruikt deze locatie al lang voor zijn lezingen en heeft daar goede ervaringen mee. Het zorgt voor een flinke besparing. Er is weer volop te beleven de komende tijd: excursies, lezingen en activiteiten van de werkgroepen waar u van harte welkom bent om eens kennis mee te maken. Uw voorzitter, Els van Maanen. Uw nieuwe bestuurslid: Ik ben een van de jongere leden van de KNNV en actief lid van de Bomenwerkgroep. Mijn interesse gaat naar van alles uit wat maar met natuur en beestjes heeft te maken. Verder zult u mij eens zien als een van de beheerders van de kraam of als deelnemer aan een excursie of cursus. Tevens ben ik al meer dan acht jaar vrijwilliger voor de paddentrek via Dierenbescherming. Ook de AVN draag ik een warm hart toe wegens hun grote inzet tot behoud van het Haagse groen, de historische informatie, en de intensieve en vruchtbare samenwerking met onze commissie natuurbescherming. Samantha van der Wolf. Onze nieuwe leden: - Mw. E. de Vries - Mw. S. Heckman - Dhr. S. Heijnen - Mw. Y.H. Phoa We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten. Bestuurscommissie Natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-5384 4741 Insectenwerkgroep Alexander Deelman 070-3502493 Plantenwerkgroep 1 Jeannette v. Haren, 070-3253274 Plantenwerkgroep 2 Frank van Linden, 070-3271656 Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386 Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 Vogelstudiegroep Ineke Zwarekant, 079-3310369

Plantenweekend 2013. Links: Deel van de groep in het Needse Achterveld. Leuke vondsten: o.a. beenbreek en echt duizendguldenkruid Foto’s Stefan Pronk 11

Zie voor hun activiteiten www.knnv.nl/den-haag Meedoen of vragen? Bel gerust!

NATUUR IN HUIS. Vorig najaar trof ik een groene rups aan in mijn citroenplant in de keuken. Hoe was hij daar terecht gekomen? Ik bedacht me, dat ik een groene kool vanuit mijn buurttuintje een dag op de aanrecht had laten liggen. Dus die rups had die kool natuurlijk verlaten en was van een koolwitje. Om dit te ontdekken deed ik hem in een jampotje. Daar verpopte hij zich op 20 december. Ik was natuurlijk benieuwd, wanneer daar een vlinder uit zou komen. Helaas heb ik dit niet ontdekt, want bij wat dagen afwezigheid had ik het potje open gedaan en bij thuiskomst was de pop leeg en de vlinder onvindbaar.......... Nu wil het geval, dat ik in de tweede week van mei mijn watermeter op moest nemen. Deze bevindt zich in een luik achter de voordeur. Bij verwijdering van het deksel van het luik, tref ik tot mijn verbazing weer een groene rups in de rand van het luik aan. Dus wederom de rups in een jampotje gedaan. Afgedekt met bakpapier met gaatjes. En eigenlijk direct in de dagen daarna verpopte hij zich. Op 7 juni j.l. bleek er een prachtig vlindertje uit gekomen te zijn. Na enig zoeken in een vlinderboekje en op internet, kon ik vaststellen dat het de agaatvlinder (Phlogophora meticulosa) was. Die heb dan ook maar direct de vrijheid gegeven. Tekst en foto’s: Fien Aleman. foto's:

boven, rups van de agaatvlinder. onder, agaatvlinder met pop.

VERSLAG EXCURSIE VOLKSTUINCOMPLEX "ZONNEGAARDE". Met 3 sterren keurmerk "Natuurlijk Tuinieren". Gastvrouw en -heer Yvonne Vermazen en Jaap Zoet. Met 13 deelnemers waren we op woensdag 26 juni 2013 te gast bij Yvonne en Jaap in "hun" volkstuin Zonnegaarde. Zij tuinieren natuurvriendelijk en blijven zich met enkele medewerkers inspannen om het hele volkstuincomplex VIER sterren te bezorgen, het hoogst haalbare! Ze werken met projecten, zoals het fraaie insectenhotel; daar hebben mensen met een beperking een kunstwerk van gemaakt! Een bijentuin ziet er prachtig uit: speciaal voor onze excursie had een bijenvolk haar nest verlaten, showde zich uitgebreid in een boom en liet zich gewillig fotograferen (foto). Een moeras, een rotstuin enz., teveel om op te noemen. Ook aan een educatief pad wordt gewerkt. We zagen ook nog een paar exemplaren grote boterbloem (Ranunculus lingua), een fraaie statige en vrij zeldzame plant met typerende lange ongedeelde bladeren (foto). In de Hertenkamp werd hij ook gespot. We eindigden in de eigen tuin van Yvon, ook al zo'n juweeltje. Het was een heerlijke ochtend. Bewondering en complimenten voor de inventiviteit en vasthoudendheid van beide tuiniers zijn hier op hun plaats! Het volkstuincomplex Zonnegaarde aan de Erasmusweg is overdag toegankelijk voor publiek. Tekst Els van Maanen. - Foto's Fien Aleman. 12

GALLEN EN WILGEN ( 1)

In de Ratelaar 2013/1 stond een klein stukje onder bovenstaande titel waarin ik een onderzoekje aankondigde over de kwestie in hoeverre wilggallen behulpzaam kunnen zijn bij de determinatie van wilgen. Op zoek dus naar unieke waardspecifieke combinaties: "dié gal zit alleen op één enkele wilgsoort"! De meeste gegevens komen uit het Gallenboek W.M. Docters van Leeuwen (4e druk, Hans C. Roskam, KNNVuitgeverij), bij verwijzing hiernaar ziet u "(DvL)". Aanvullende gegevens en ook enige foto's komen uit diverse gallenwebsites, zie de verantwoording onderaan. Wilgen zijn gastvrij voor gallen, er zijn ruwweg 60 galsoorten op wilg bekend. Dat wil niet zeggen dat je ze alle 60 regelmatig ziet. De meesten zijn niet algemeen, of moeilijk te zien, of komen gewoon in onze buurt niet voor. Twee geslachten galvormers springen eruit: - Rabdophaga (familie Galmuggen), "wilgenroosjes en takknobbels", met ± 20 soorten en - Pontania (familie Bladwespen), "boontjes en bolletjes", met ± 18 soorten. Dit stukje gaat alleen over rabdophagagallen, in een volgende Ratelaar doen we de pontania's. Galmuggen zijn wereldwijd de grootste groep galvormers met zo'n 4000 soorten. Het zijn heel fragiele insecten, 1-3 mm lang, dun lijf, sprietige poten, behaarde vleugels (zeldzaam in de orde Tweevleugeligen) en lange draadachtige antennes. Ze hebben soms een sterk afwijkende ontwikkeling. Zo komt het voor dat larven zichzelf kunnen voortplanten voordat ze het volwassen stadium hebben bereikt. Of, dat dochterlarven, die worden geproduceerd in een moederlarve, hun moeder van binnenuit vrolijk oppeuzelen. Hoewel één generatie per jaar gebruikelijk is, komt ook twee generaties per jaar voor, met gallen op dezelfde waard maar op verschillende delen ervan, bv. de gewone wilgrozetgalmug (Rabdophaga heterobia), zie de lijst hieronder, 1a/b. Galmuggen zijn dus veelal waardspecifiek, zeggen de boeken. Maar is dat ook zo? Dat blijkt wel mee te vallen (of tegen, 't is maar hoe je het bekijkt). De meeste gallen kun je vinden op 2, 3 of zelfs meer wilgsoorten en (niet onbelangrijk bij wilgen) hun bastaarden. Koploper, en daarom kopfoto bij dit artikel, is het bekende "wilgenroosje" (R. rosaria), met liefst 5 wilgsoorten als waardplant. Uiteindelijk zijn er vijf waardspecifieke combinaties overgebleven. U vindt ze hieronder.

Waardspecifieke galsoorten van het geslacht Rabdophaga. 1a 1a. gewone wilgrozetgalmug (R. heterobia), voorjaarsgeneratie (foto rechts)). In ♂ katjes zijn de meeldraden verlengd, dicht bedekt met lange wollige haren, katjes lijken daardoor sterk verdikt. De galmuggen die hier uitkomen zorgen voor bladrozetgallen in de zomer (zie 1b). Alleen op amandelwilg (Salix triandra) (lees verder volgende blz.) 13

1b

1b. gewone wilgrozetgalmug (R. heterobia), zomergeneratie (afb. 441 DvL, vorige blz. bij 1a). Rozet wat kleiner en vooral langer en slanker dan bij R. Rosaria (kopfoto) en blaadjes niet zo wijd en plat uitgespreid, aan de basis dicht bedekt met witte haren. Meerdere larvenkamers. Ook alleen op amandelwilg (S. triandra). 2. kruipwilgrozetgalmug (R. jaapi) (foto en afb. 481 DvL links). Heel kleine, spoelvormige (smalle), puntige rozet, op een grote knop lijkend, 5-8 mm lang, 3-5 mm dik, blaadjes dicht op elkaar gepakt zonder uitgebogen punten, met dichte zilverwitte beharing. Komt alleen voor op kruipwilg (Salix repens). (De foto is niet 100% zeker, een andere bron vermeldt R. iteobia.)

3. bittere wilgtakgalmug (R. degeerii) (foto en afb. 476 DvL rechts) langgerekte spoelvormige verdikkingen, tegen het eind of aan het eind van dunne takken, tot 3cm lang en 5mm dik. Soms verstik de gal de tak zodat deze afsterft. De larven zijn geelrood. Veel uitvliegopeningen. Komt alleen voor op bittere wilg (Salix purpurea).

4. amandelwilgbastgalmug (R. triandraperda) (afb. 444 DvL links) Min of meer eenzijdige verdikkingen, soms rondom de tak, niet altijd even duidelijk waarneembaar. Talrijke larvenkamers, de schors blijft nagenoeg onveranderd. Alleen op amandelwilg (Salix triandra). Geen foto kunnen vinden.

5. gewone wilgbastgalmug (R. saliciperda) (foto en afb. 443 DvL rechts) Takken zijn plaatselijk verdikt en misvormd. Veel galkamers. Als de muggen zijn uitgevlogen, blijft een zeef van gaatjes over ("shotholes"). Omdat de muggen direct na het uitvliegen paren en eitjes leggen op of dicht bij hun oude galplek, wordt de aantasting gaandeweg steeds groter en meer misvormd. Alleen op schietwilg (Salix alba). Lex van der Steur

Bronnen: a- "DvL", b- www.bladmineerders.nl/gallen (Zoölogisch museum Amsterdam), c- http://www.pflanzengallen.de (Buhr), d- http://people.zeelandnet.nl/grada/gallen/ (Floris Grotenhuis († ), e- http://www.plantengallen.com/ (Jojanneke Bijkerk), f- http://werthof.home.xs4all.nl/plantengallen.html (J.W. Wertwein). Afbeeldingen: -tekeningen: "DvL", - foto's: R. Rosaria: Lex v.d. Steur, R. jaapi: H. Bruun, www.fugleognatur.dk R. degeerii: J. Klusa, http://dziedava.lv/daba/izveleta_daba.php?fdzv=1108&ftips1=44 , R. heterobia: B. Erkner, http://www.pflanzengallen.de , R. saliciperda: J.W.Wertwijn, http://werthof.home.xs4all.nl/plantengallen.html

14

NIEUWE BUREN Vorige zomer had een paar kleine mantelmeeuwen (Larus fuscus) ons dak als territorium uitgekozen. Zelfs als ik ‘s nachts op het dak naar de sterren kwam kijken, werd er alarm geslagen en werd ik “bedreigd”. Toch heb ik toen van nest of pullen niets gezien. Dit jaar had een paar (hetzelfde van vorig jaar?) het

dak van de achterburen uitgekozen. Natuurlijk was het Anneke die op een gegeven ogenblik twee “wolbaaltjes” over dat dak zag rollebollen en konden we vanaf ons balkon het gezinsleven waarnemen. Zo viel op dat de pullen niet het voedsel uit de krop van de oudervogel haalden, maar dat het werd uitgebraakt en daarna door de pullen opgegeten. Leuk om te zien hoe kauwtjes en eksters dat gauw door hadden en de restjes kwamen inpikken. We hoorden de communicatie tussen de oudervogels , de pullen en soortgenoten uit de omgeving: begroetingskreten, alarmkreten en nog veel meer. In de buurt huizen ook zilvermeeuwen, maar hun “kraambezoek” werd duidelijk niet op prijs gesteld. De ontwikkeling van de pullen verliep voorspoedig, op een gegeven ogenblik gingen ze vliegoefeningen doen. De grootste van de twee was het meest actief en wat we vreesden gebeurde dan ook: hij belandde in de tuin van de bewoners, drie verdiepingen lager. Anneke observeerde nauwkeurig wat er gebeurde: kwamen de ouders daar het jong voeden? Nee, de oudervogels waagden zich blijkbaar niet in de laag gelegen tuin en dus moest er worden ingegrepen. Deels met gebarentaal werd de Pakistaanse achterbuurman medegedeeld dat Anneke het jong kwam redden. Met een grote plastic tas, toog zij naar de achterburen, mocht in de tuin, overmeesterde het jong, stopte het in de tas en verscheen daarna, onder begeleiding van twee dames, op het hoogste balkon. Gelukkig stond daar een ladder. Terwijl de dames de trap vasthielden, klom Anneke moedig erop en ledigde de plastic zak op het dak. Gered!!??

15

Ik vroeg me af waardoor de vogel zo “dom” was geweest om van het dak te vallen. Hoe zit dat met de vogels die broeden op de kliffen in Schotland. Vallen die er ook zo makkelijk af? Het lijkt mij niet bevorderlijk voor het broedsucces gezien de aanwezigheid van predatoren (grote jager e.a.). Broedt de kleine mantelmeeuw in Schotland ook op de kliffen? In ons land zijn (waren?) het broeders van de begane grond. Zijn ze nu gedwongen op daken te broeden maar hebben ze zich daarbij evolutionair (nog) niet aangepast? Wie van onze vogelaars duikt daar eens in? We horen het graag. Echter nu volgt de clou: de volgende dag was hetzelfde jong weer "van dat dak af" en zat nu pontificaal op het hoogste balkon van het huis! En 's middags was hij helemaal verdwenen. Maar wie schetst onze verbazing toen we de volgende dag luide begroetingsceremoniën hoorden en de vogel in fraaie glijvlucht op het dak neerstreek om prompt bij de ouders te gaan bedelen. Twee dagen later vloog ook het tweede jong rond. Het bleek dat beide jongen nog regelmatig terugkomen om gevoerd te worden. Bij navraag elders hoorde ik dat dit laatste de normale gang van zaken is. Mogelijk hebben de jongen nog onvoldoende ervaring met fourageren om helemaal voor zichzelf te kunnen zorgen. Dit jaar hebben ze onze buurt verlevendigd en was het best gezellig samen. Hoe dat zal zijn als meerdere paren zich vestigen, staat te bezien! Jan Engelenburg Foto linksboven: auteur onbekend, www.zoologi.se Foto onder: www.aranzadi.zientziak.org

Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

Port betaald

SCHORPIOENVLIEGEN – een angstaanjagende naam? Misschien … maar ze zijn volkomen onschuldig! Het mannetje heeft echter een paringsapparaat dat doet denken aan de staart van een schorpioen, vandaar! (foto boven) Het vrouwtje is kenbaar aan het vorkvormig aanhangsel aan het laatste achterlijfsegment (foto midden). De snuitvormige verlenging is het belangrijkste kenmerk van schorpioenvliegen; dit exemplaar is de gewone schorpioenvlieg (Panorpa communis). Je kunt ze vinden op vochtige, beschaduwde plekken, bijv. op de bladeren van heesters. Ze leven o.a. van dode insecten en honingdauw, maar ook plantaardig voedsel gaat er grif in, zie foto onder. De lange snuit van het vrouwtje verdwijnt helemaal in een stukje aardbei. Tekst en foto's: Ingrid Piek