32e jaargang nr. 4, december 2013
De Ratelaar
met Programma 1ste kwartaal 2014
Vrouwtje buizerd lichte fase, foto Ruud Wielinga
p. 7 – 8
INV excursies
1
p. 9– 10
p. 14 – 15
KNNV excursies
Gallen en wilgen
DE RATELAAR 32
ste
jaargang nr. 4
december 2013
De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 februari 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto’s als aparte bijlage versturen. Eindredactie: Ineke Gilbert Tel. 070 211 8254
[email protected]
KNNV redactie: Lex van der Steur tel. 070 317 6990
[email protected]
IVN redactie: Ingrid Piek tel. 070 391 0213
[email protected]
Foto voorzijde: Vrouwtje buizerd lichte fase, Ruud Wielinga – Foto inzet: Dubbele paddenstoel, mw. M. Jutte Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag
[email protected] Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden
[email protected] zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.
2
Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 18,en voor huisgenoten € 5,Bankrekening nr. NL25 INGB 0000 6919 56 t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 1400
[email protected] Website: www.ivndenhaag.nl Webmaster: Marjan Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel. 06 4467 0470
[email protected] Secretaris: Mieke Muller, tel. 070 387 3035
[email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, tel.070 327 9321
[email protected] Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel. 070 387 3035
[email protected] Bestuurslid /Coördinator Wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, tel. 070 778 0817
[email protected] Bestuurslid lezingen: Ingrid Piek
[email protected] Cursussen: Laus Hendriks, tel. 070 394 6065
[email protected]
Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden € 28,- huisgenootleden € 9,50 en jeugdleden € 15,Bankrekening nr. NL76 INGB 0000 1446 37 t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel. 070 386 7630
[email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag Webmaster: Dick Gerbrands
[email protected] Voorzitter: Els van Maanen, tel. 070 386 7630
[email protected] Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel. 070 346 5214
[email protected] Secretaris: Lis Stolp, tel. 070 517 7899
[email protected] Penningmeester: Ruud Wielinga, tel. 070 368 9191
[email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Bestuurslid: Samantha van der Wolf, tel.070 364 8064
[email protected]
NIEUW: gezamenlijke nieuwjaarsbijeenkomst IVN en KNNV Alle leden en donateurs van IVN Den Haag en KNNV Den Haag zijn van harte welkom op de nieuwjaarsbijeenkomst. Deze wordt gehouden op zondagmiddag 12 januari 2014 in de accommodatie van de volkstuinvereniging ‘Eigen Arbeid’ aan de Zijdeweg 60, Wassenaar. (Achter café-restaurant De Landbouw). Bereikbaarheid: bus 43 vanaf Centraal Station Den Haag. We starten het nieuwe jaar met een mooi programma 13:15 uur Verzamelen bij het parkeerterrein van ‘Eigen Arbeid’ 13.30 uur Start excursie door de landgoederen Marlot en Reigersbergen 14:30 uur Start nieuwjaarsbijeenkomst met koffie en thee 15:00 uur Speeches van de voorzitters /Speciaal programma met een drankje en een hapje 16:30 uur Afsluiting Het speciale programma vult u zelf in: we weten dat velen van u prachtige foto’s maken van allerlei natuurverschijnselen. We vragen u om op deze middag uw mooiste foto’s te presenteren. Het gaat om maximaal 10 foto’s per persoon, die op groot scherm worden getoond. Het wordt op prijs gesteld als u zelf een toelichting bij de foto’s geeft. Wie hier aan mee wil doen, kan zich uiterlijk 8 januari 2014 aanmelden bij Ruud Wielinga – tel. 070 3689191 of
[email protected] Stuur dan ook de foto’s met ‘We transfer’ naar Ruud en hij zet alles klaar voor de presentatie. Weet u niet hoe ‘We transfer’ werkt, bel dan Ruud. Tot ziens op zondag 12 januari 2014,
Els van Maanen, voorzitter KNNV en Henk Wardenaar, voorzitter IVN
Van de IVN-bestuurstafel door Henk Wardenaar 1. De nieuwjaarsreceptie van de leden en donateurs van de IVN vieren we samen met de leden van de KNNV op zondag 12 januari 2014. 2. De Algemene LedenVergadering houden we op woensdag 12 maart 2014 in het MSP-Zuiderpark (20.00 uur). 3. Het bestuur wil de contributie verhogen: in 2014 met drie euro naar € 18,- en het jaar daarop naar € 24,-. Dan lopen we in de pas met de contributie van IVN-landelijk en na jaren van gelijkblijvende contributie volgen we de stijging van kosten. De beslissing daarover valt op de ALV. 4. Het volgende gidsenweekend van de afdeling valt op 19, 20 en 21 september 2014.
Ratelaar september 2013 DUIZENDBLAD in Sorghvliet Met plezier heb ik het verslag gelezen van de excursie in Sorghvliet van 20 juli. Daaruit blijkt dat de deelnemers geïnspireerd zijn! Ik heb bewondering voor de twee gidsen die zestig deelnemers wisten te boeien. Eén verbetering wil ik graag aanbrengen. Duizendblad is geen schermbloem, al lijkt de bloeiwijze daar wel erg op! Het is een composiet. Kijk maar goed naar de buisbloemen in het midden en de (meestal) vijf witte lintbloemen, dat zijn er heel weinig voor een composiet. Denk maar aan het madeliefje. Els van Maanen 3
stadia zijn hier vertegenwoordigd, in alle schakeringen van knalrood naar lichtoranje. Een heel dorp voor de kaboutertjes.
Herfstexcursie in De Horsten De wandeling in De Horsten van zondag 13 oktober stond als “paddestoelenexcursie” in De Telegraaf aangekondigd, in een groot artikel, met een kleurenfoto van een Heksenboleet. Ojee! Honderden wandelaars! Maar de regen kwam die dag met bakken en bijna horizontaal uit de lucht en de tien diehards die wel in de Telegraaf maar niet op Buienradar hadden gekeken waren al doorweekt voor we überhaupt waren begonnen.
Vliegenzwam - Wikipedia.org We waren intussen erg nat en koud. Maar we konden die paar gigantische van een beukenstam gevallen zadelzwammen en de perfect uitgevoerde panteramanieten toch niet voorbijlopen, en de rommelhoop bij de houtzagerij kun je sowieso nooit zomaar overslaan. Ik zag vanuit de verte al iets roods: inktviszwammen zo groot als echte octopussen! Rozerode kromme tentakels van wel 12 centimeter lang. Vorig jaar waren ze er al op die plek, maar niet zo groot en niet zo veel. Nu: drie volwassen exemplaren en minstens vijf plakkaten van hekseneieren waar hier en daar al iets rozeachtigs doorheen brak. Volgend jaar weer kijken!
Heksenboleet – Duinkerken.nu De start was bij de ingang aan de Horstlaan. Rechtdoor en dan links de geasfalteerde beukenlaan op die naar Villa Eikenhorst voert. Van dat asfalt hebben de paddestoelen geen last, broertjes (of zusjes) groeien links en rechts, de een nog groter dan de ander. Knotsen van satansboleten, gele ridderzwammen, heksenkringen van prachtige bruinroze plaatjeszwammen (welke? geen idee), en bij de brug enorme vliegenzwammen die elkaar staan te verdringen omdat ze zo groot zijn. Rechtsaf het graspad op – herstel, vroeger was dat een graspad, nu een met kiezels verstevigd modderpad waar zware vrachtwagens hebben gereden. Komt vast wel weer goed. Hier en daar een grijzig zwammetje, daar soppen we aan voorbij. Aan het eind weer naar rechts, nu een beukenlaan vol amanieten en russula’s. Vooral de groene knolamaniet krijgt aandacht, de dodelijke Engerd onder de paddestoelen. Maar hij is wel erg mooi, zo net uit zijn vlies gescheurd. Hier staan trouwens ook weer boleten en allerlei andere dappere zwammen met grote hoeden. Na een bruggetje komt een nieuw pad waar nieuwe eikjes zijn geplant en waar dus de knaloranje geschubde bundelzwam niet meer valt aan treffen. Geeft niet want net over de volgende brug (rechtsaf) zien we links aan de slootkant een heel bosgrondje met vliegenzwammen! Er staan er minstens vijftig . Vorig jaar stonden er drie enorme eekhoorntjesbroden, maar dit is minstens zo indrukwekkend. Alle
Inktviszwam Wikipedia.org Anderhalf uur lang hebben we ons verbaasd over zoveel zwamweelde in de stromende regen. De namen wisten we niet allemaal; daar gaat het toch ook niet om! Men zigzagde van de ene boleet naar de andere amaniet en riep oh en ah over al die verschillende vormen en kleuren. Daar gaat het wèl om: dat mensen zelf dingen ontdekken en het Winnie-the-Pooh spiegeltje uit mijn handen rukken om te zien hoe die hoeden er van onderen uitzien. Hands on! Lisette van Pelt 4
insectenlollies bestellen, of ingeblikte meelwormen en sprinkhanen. Zie ook een lijst met eetbare insecten op http://www.insecteneten.org/lijst-met-eetbareinsecten/
Het smaakt naar NOOTJES maar dan met POOTJES Insecten spelen een belangrijke rol in het ecologisch systeem, als opruimers, als voedsel voor andere dieren, en als verspreiders van stuifmeel. Maar erg geliefd is de wesp niet, evenmin als de malariamug en de zwermen sprinkhanen die hele oogsten vernielen, meestal in arme landen. Insecten op ons menu, is dat nou een goed idee?
Zitten er ethische vragen aan? De professor geeft toe dat die er inderdaad zijn. "We weten bv. niets van pijnervaring van insecten", zegt hij. Maar de deelnemers bij de lezing roepen nog andere vragen op: als er steeds meer economische belangen mee gemoeid zijn, kun je dan ongewenste ingrepen nog tegenhouden, zoals gebruik van hormonen, antibiotica of genetische manipulatie? Een plofinsect kweken, zoals ook de plofkip kon ontstaan? Er is geen wetgeving ter bescherming van insecten. En wat als er zwermen ontsnappen?
Prof. Arnold van Huis, tropisch entomoloog aan de Universiteit van Wageningen vindt van wel. Hij gaf onlangs een lezing in Leiden over insecten voor menselijke consumptie. In de (sub)tropen worden al meer dan 1900 soorten insecten gegeten. Twee deelnemers in de zaal zeiden ooit insecten te hebben gegeten in Afrika en Azië. Afrikaanse kinderen plukken harige rupsen uit de bomen en roosteren die. Daarmee wordt tevens voorkomen dat de boom kaal gevreten worden. En als je een zwerm sprinkhanen op zou kunnen vangen sla je twee vliegen in een klap. Je hoeft ze niet te verdelgen met schadelijke insecticiden zoals nu op grote schaal gebeurt, en je kunt ze verwerken 'in een heerlijke gehaktbal'.
De voedselteelt is gebouwd op ingrepen in de natuur, en dat is meestal niet verkeerd. Appelbomen worden al eeuwen geënt en hun kwaliteit verbeterd. Maar het gaat hier wel om dieren, hoe klein en vaak ongewenst ook. Aandacht en goede regelgeving is dus geboden. Lucia van den Bergh
"Insecten bevatten veel proteïnen en andere belangrijke voedingsstoffen", zegt prof. van Huis. “De wereldbevolking groeit en de welvaart stijgt: dus meer mensen willen meer vlees eten. Maar de hoeveelheid landbouwgrond stijgt niet, en nu al wordt 70% daarvan gebruikt voor veeteelt. Dus is er dringend behoefte aan andere eiwitbronnen ter vervanging van vlees". Ook de VN propageert nu insecten als duurzaam voedsel dat een bijdrage kan leveren aan de oplossing van wereldvoedselprobleem.
Heerlijke gefrituurde sprinkhanen in knoflookboter
Maar voor veel mensen is het een eng idee, hoewel we ook gewend zijn geraakt aan het eten van slakken en glibberige oesters. En wat te denken van een meelwormenspinaziequiche of een sprinkhanenvleeskroket? De Italiaanse chef-kok Cracco serveert insecten als specialiteit in zijn 2-Michelin-sterrenrestaurant. Hij bereidt krekels, meelwormen en schorpioen in exquise gerechten. Cracco is er van overtuigd dat fijnproevers toe zijn aan het eten van insecten.
Ingrediënten: 1/4 kop boter 6 teentjes knoflook 1 kop schoongemaakt insecten Bereiding: Smelt de boter in een koekenpan. Zet het vuur op zacht/gemiddeld. Bak de knoflook in de boter gedurende 5 minuten. Voeg de sprinkhanen toe. Ga verder met bakken gedurende 10-15 minuten, af en toe roeren. Nadat ze de kleur hebben gekregen zoals op afbeelding te zien is, zijn ze klaar.
Insecten in het wild vangen is niet verstorend, maar er zijn steeds meer serieuze initiatieven om larven en insecten te kweken als voedsel voor de mens en voor verwerking in honden- en kippenvoer. In Nederland zijn al drie bedrijven actief op dit gebied. Websites propageren ook het zelf kweken van insecten voor eigen voedsel. En op www.insecteneten.nl kun je
Hoe nat het was, en hoe mooi Eet smakelijk! 5
Hoe nat het was en hoe mooi (vrij naar Hildebrand)
Ook de plooivoetstuifzwam die we tegenkomen, heeft iets met water. De zwam van een centimeter of 8 doorsnee staat vol water, wat je er zo af kan tikken. En de sporen eronder stuiven weer rustig verder. Over sporenstuiving gesproken: Peter vindt de eerste bovist, een Loodgrijze, en eenmaal gezien, blijken ze er vaak te liggen. Wanneer ze nog in ontwikkeling zijn,is het wat snotterig in de bal. Maar eenmaal gereed om met sporen te stuiven, is het een stoffig en wollig ding. Na dertig keer ertegenaan tikken komen er nog steeds sporenwolken uit, hij is nog lang niet uitgeput…
Zondagochtend 3 november, 10 uur. We lopen met onze groep gidsen-in-opleiding, meesters en juffen en Peter en Kees als paddenstoelenexperts de Waalsdorpervlakte op. Het gaat geen excursie met veel wandelkilometers worden, want hoe verbazingwekkend: er staat om de paar graspollen wel weer een andere mycelium in bloei.
En ...namen We vinden een melkzwam: de kokosmelkvariant, een zeer terechte naam. Nog een paddenstoel met naam naar geur: de anijschampignon. Naamgeving van paddenstoelen verklapt meestal veel over de verschijning, maar in de groep verzinnen we ter plekke ook zo onze eigen namen. Een Vaalpaarse schijnridder daagt daar ook wel toe uit toch? Waar de naam Fopzwam vandaan komt, weten we niet, wel dat hij een symbiose aangaat met verschillende loofbomen. Bij de dennen overigens treffen we even later ook symbiotische soorten zoals de levermelkzwam.
Zoveel vormen, kleuren, geuren We lopen een kring van Wijde Kringzwammen binnen. Kees herkent ze aan het bobbeltje bovenop, maar het kost natuurlijk wel even om het ene van het andere bobbeltje te leren onderscheiden. Peter heeft er pas nog soep van gekookt, dus eetbaar en kruidig is 'ie ook. Mosklokjes, formaat konijnenkeutel, we zien ze veel. En Mosoortjes, parasiterend op het sterretjesmos, net zo klein maar met een herkenbare flapoorvorm. Later zullen we, omdat paddenstoelen zoveel verschillende vormen kunnen aannemen, ook geregeld stilstaan bij iets wat toch wat anders blijkt te zijn – een slakje, piepschuim, konijnen- en vossenkeutels of mos. Soms is er ineens kleur, in de vorm van een knaloranje wijnglaasje: het Oranje Mosbekertje. Of de Gele Trilzwam, op een houtje in meerdere stadia. Trillen doet 'ie inderdaad, vooral wanneer hij vol zit met vocht.
Rupsendoder, foto Rob Visser Al schuilend voor de regen vallen heel wat houtzwammen op. Met een loep zie je de buisjes van waaruit de sporen worden verspreid. Veel Meniezwammen, ook weer naar de kleur zo genoemd. Ze bevinden zich op dezelfde tak naast nog andere soorten vaak. En niet alleen op de dode takken op de grond, ze zitten ook op de boom die nog fier in blad staat. Maar opruimen blijft een schone taak, net als die van de eerder geziene Rupsendoder, een knaloranje parasiterend steeltje paddenstoel op een larve. We zijn inmiddels terug bij de fietsen en dan nemen de hagelstenen het tikken op de stuifzwammen van ons over. Dank jullie weer wel, Peter, Kees en rest van de juffen en meesters voor deze mooie ochtend!
Gele trilzwam, foto Rob Visser
José Hamer 6
IVN Den Haag Excursieprogramma 1e kwartaal 2014 JANUARI Zo 05/01
14.00
Za 18/01
10.00
Za 18/01
14.00
Zo 19/01
14.00
Zo 26/01
10.30
Marlot/Reigersbergen: Wintertaferelen. Start hoek Bezuidenhoutseweg-Hofzichtlaan. Bus 24, 43. Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare en geneeskrachtige natuur in de Geheime Tuin. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 9. Zandmotor/Ter Heijde: Wandeling naar en op de Zandmotor. Start ingang Recreatiepark Kijkduin, eind Machiel Vrijenhoeklaan. Bus 23. Vlietland: Wintergasten. Start parkeerplaats Kniplaan Stompwijk, bij brug over A4. Bus 45, 10 min lopen. Clingendael: Sneeuwklokjes. Start bruggetje Van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan. Bus 23, halte ANWB.
FEBRUARI Za 01/02
13.00
Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start muziektent Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26, halte Deltaplein Kijkduin.
Zo 02/02
12:00
Zo 09/02
10.00
Eendenkooi, Zuiderpark: O.m. uitleg over de eendenkooi. Honden niet toegestaan. Startpunt Groenbedrijf Den Haag, Marie Heinenweg. Bus 23.
Zo 09/02
10.00
Zo 09/02
14.00
Te Werve: Winterwandeling. Start ingang Van Vredenburchweg 101-105, Rijswijk. Bus 23 en tram 17. Berkheide: Wandeling door nieuwe duinen. Start Hotel Duinoord, Wassenaar
Wo 12/02
14.00
Rozenrust, Leidschendam: Valentijnwandeling. Start Veursestraatweg 102a. Bus 45.
Za 15/02
10.00
Zo 16/02
10.30
Do 20/02
10.00
Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare en geneeskrachtige natuur in de Geheime Tuin. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 9. De Horsten: Doorstapwandeling. Ingang Papeweg, entree € 1. Bus 90 halte Lange Kerkdam, 10 min lopen. Sorghvliet: Bomen in de winter. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 9.
Za 22/02
10.30
Zo 23/02
10.00
Sorghvliet: Eerste lentebloeiers; met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van het park. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 9. Eendenkooi, Zuiderpark: O.m. uitleg over de eendenkooi. Honden niet toegestaan. Startpunt Groenbedrijf Den Haag, Marie Heinenweg. Bus 23.
MAART Zo 09/03
10.30
Za 15/03
10.00
Zo 16/03
11.00
Wo 19/03
14.00
Za 22/03
10.30
Za 22/03
13.00
Zo 23/03
10.30
Zo 23/03
14.00
Zo 30/03
11:00
De Horsten: Late winterwandeling. Ingang Papeweg, entree € 1. Bus 90 halte Lange Kerkdam, 10 min lopen. Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare en geneeskrachtige natuur in de Geheime Tuin. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 9, bus 22, 24. Meijendel: Lentekriebels. Start infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. Duivenvoorde: Lentewandeling. Start Laan van Duivenvoorde 2, Voorschoten. Bus 39 en 45. Sorghvliet: Begin van de lente, met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van het park. Start Scheveningseweg 24. Tram 1, 9. Zeereep: Bij goed weer ook korren met garnalennet. Start bij windmolen Zuidelijk Havenhoofd. Tram 12 richting Duindorp. Clingendael en Oosterbeek: Bruggetjeswandeling. Start Wassenaarseweg/hoekTherèse Schwarzestraat. Bus 18, halte Laan van Clingendael Vlietland: De eerste bloeiers. Start parkeerplaats Kniplaan Stompwijk, bij brug over A4. Bus 45, 10 min lopen. Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start muziektent Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26, halte Deltaplein Kijkduin.
7
Stappen in de Natuur doe je samen met een IVN Natuurgids. Raadpleeg www.ivndenhaag.nl voor wijzigingen en aanvullingen in het programma. IVN: Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, is een landelijke organisatie met 20.000 actieve leden verspreid over 170 afdelingen in heel Nederland. IVN Den Haag organiseert jaarlijks meer dan 100 wandelingen met natuurgids in de vele parken en natuurgebieden in en om Den Haag. De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft meestal niet. Vragen over de gratis wandelingen?
[email protected]; Rob Meyer 06-2056 8114 of Monique v. d. Broek 0703858676 Kijk op www.ivndenhaag.nl voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: - cursussen zoals de Groene Cursus en de Gidsencursus - lidmaatschap of donateurschap - mailadressen van diverse contactpersonen -WANDELINGEN OP AANVRAAG: Hermine Schuit,
[email protected] of 070-7780 817
NIEUW PROJECT? Denk aan financiële steun van IVN regio Den Haag Wanneer kun je aanvragen? Ben je tenminste één jaar lid van het IVN en heb je plannen voor een project, kijk dan hieronder hoe je een bijdrage voor medefinanciering kunt krijgen. Let wel: de aanvraag moet worden gedaan vóór je bent begonnen, dus voor al lopende projecten geldt dit niet. Waarvoor en hoeveel is de maximale bijdrage? Je kunt tot maximaal de helft van de projectkosten meegefinancierd krijgen uit een fonds dat is ingesteld uit een legaat aan het IVN. In het fonds is voor drie komende jaren, 2014, 2015 en 2016 elk jaar € 5.000,- beschikbaar. Uiteraard moet het gaan om een project dat past binnen de landelijke missie van het IVN, natuureducatie (waaronder ook natuurstudie wordt verstaan) en het bevorderen van duurzaamheid. Het moet bovendien gericht zijn op de regio Den Haag, of Zuid Holland West, en geen winstoogmerk of commerciële belangen hebben. Het bestuur moet mogelijk kiezen tussen verschillende aanvragen als deze het jaarlijks beschikbare bedrag van € 5.000,- overschrijden. Het is goed te weten dat stimulering van buurtactiviteiten c.q. jongerenactiviteiten extra punten krijgen bij de beoordeling . Volledige voorwaarden en indiening voorstel Hier zijn in het kort de belangrijkste voorwaarden uiteengezet. Er gelden echter meer voorwaarden waaraan voldaan moet worden bij het indienen van een aanvraag. Voor het verkrijgen van de volledige tekst (Regeling Projectbijdrage mw. de Vriesfonds-IVN regio Den Haag d.d. 11 oktober 2013) en voor de indiening van een projectvoorstel is het adres: IVN regio bestuur, t.a.v. Mieke Muller J.D. Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg.
8
Programma januari t/m maart 2014 Geen lid? Ga gerust eens mee om kennis te maken. Info: N.B.
Els van Maanen-van Wijlen, 070-3867630 of
[email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à € 0,08 per km. - Deelname altijd voor eigen risico. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.
ZONDAG 12 JANUARI Nieuwjaarsbijeenkomst samen met het IVN Zie blz. 3
EXCURSIES ZATERDAG 21 DECEMBER Traditionele pannenkoekenexcursie: Zie vorige Ratelaar/website. ZATERDAG 25 JANUARI Dagexcursie Pan van Persijn. Winterwandeling door het Panbos, 3 km, eventueel uit te breiden met een lus van 5 km door de duinen van Berkheide. Verzamelen 09.45u, parkeerterrein bij het Panbos. Te bereiken met bus 90 vanaf Den Haag CS om 09.10u (huidige dienstregeling), uitstappen halte Panbos. Met de auto meerijden is ook mogelijk vanaf Station Mariahoeve om 09.15u. Lunch en drinken meenemen. Horeca in het Panbos. Organisatie Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Meld je in elk geval van tevoren aan i.v.m. weers- en wegomstandigheden bij Ineke Gilbert 070-2118254 of
[email protected] .
ZATERDAG 8 FEBRUARI Dagexcursie Amsterdamse waterleidingduinen. In Natura nummer 3 (2013) is een wandeling door een voormalig duinmoeras beschreven. We vinden het leuk deze wandeling ook eens te maken. De lengte van de wandeling is 9 km. Verzamelen 09.10u, in de hal van station Den Haag CS bij het infopunt. Met trein en bus gaan we naar ingang Pannenland van de AW duinen (toegang € 1,50). Bij deze ingang is horeca. Organisatie Jola en Dick Gerbrands 070-3201485 of
[email protected]
DINSDAG 11 FEBRUARI Ochtendexcursie Bomen op de Maanweg/Overburgkade Den Haag/Voorburg. De bomenwerkgroep is hier al een paar maal geweest en nog lang niet uitgestudeerd! Interessant gebiedje om ook in de winter de bomen te herkennen. Excursie duurt tot ca. 12.30u, ca. 3 km. Verzamelen 10.00u, station Voorburg bij de kiosk. We lopen over de nieuw aangelegde “corridor”naar de Maanweg en kunnen na afloop wat drinken in de buurt van het station. Organisatie Els van Maanen 070-3867630 of
[email protected]
ZATERDAG 22 FEBRUARI Dagexcursie van centrum Den Haag naar Scheveningen. Via de Haagse Parken en duinen naar Scheveningen. Afstand ca 10 km, eerder afhaken mogelijk. Horeca onderweg. Verzamelen 10.00u, Den Haag CS bij de loketten. Organisatie Mies Eveleens 015-2571535 en Okje van Drimmelen 070-3238629. 9
ZATERDAG 8 MAART Dagexcursie Hoek van Holland, duinen, strand en pier. Beboste duinen, natte duinvalleien, hopelijk leuke strandvondsten, meeuwen op de pier, horeca onderweg. De route is 7 of 9 km (afhankelijk van weersomstandigheden). Verzamelen 09.10u, in de hal van station Den Haag Centraal bij infopunt. Met de trein naar Hoek van Holland Haven. Lunch e.d. meenemen. Organisatie JolaGerbrands 070-3201485 en Els Kempen 070-4274818.
DINSDAG 11 MAART Ochtendexcursie Westduinpark. Inmiddels traditioneel: ieder seizoen levert dit gebied weer verrassingen. Verzamelen 10.00u, bij keerlus tramlijn 12, Markenseplein (Duindorp), Scheveningen. Bus 22 stopt hier ook. Excursie duurt ca. 3 uur. Organisatie Els van Maanen 070-3867630 of
[email protected]
ZATERDAG 22 MAART Dagexcursie Leiden: "Geesten en Landgoederen". We volgen een gedeelte van deze route van de "Groene Wissels". In ieder geval komen we in Oud Poelgeest en Huys te Warmont. Ca. 9 km. Verzamelen 09.00u, Den Haag CS in de hal bij infopunt. Trein vertrekt 09.12u. We gaan ook nog met de bus. Onderweg horeca, maar neem wel zelf je lunch en drinken mee. Organisatie Els en Bert van Maanen 070-3867630 of
[email protected]
LEZING N.B. nieuwe locatie MSP (Milieu Service Punt) Zuiderpark, Anna Polakweg 7, Den Haag. Voor uitgebreide routebeschrijving zie vorige Ratelaar. DONDERDAG 27 FEBRUARI 2014 Klimaat in je voor- en achtertuin. Aanvang 20.00u, zaal open 19.30u, einde ± 22.00u. De KNNV heeft ieder jaar een landelijk project. In 2014 is dit "Meer natuur in je buurt". KNNV Afd. Den Haag speelt daarop in met deze Powerpoint-lezing door Hein van Bohemen. Een greep uit de onderwerpen die aan bod zullen komen: - een uiteenzetting over verschillende ecosysteembenaderingen, - hoe kunnen we effecten van de toenemende verstening van tuinen voorkomen en verzachten? - het afkoppelen van hemelwater? Een pure inspiratiebron voor de aanleg van bloemenweitjes, moerasjes en drink- en badderplaatsen voor vogels, - hoe groene daken en groene gevels de leefbaarheid van je eigen omgeving kunnen vergroten. De presentatie geeft naast theorie vooral veel praktische voorbeelden. Ook de rol van de kunst en kunstenaar op het gebied van ecologie en natuureducatie krijgen aandacht. Hein van Bohemen werkte bij de Natuurbeschermingsraad, bij Rijkswaterstaat en bij de Technische Universiteit Delft. Zijn interesse en kennis liggen op het terrein van de ecologie, landschapsecologie en eco-engineering (het verbinden van techniek en natuur) . De KNNV en het IVN organiseren elk afwisselend om de maand een lezing in MSP Zuiderpark. 10
VAN HET KNNV-BESTUUR Tot onze verrassing hebben wij ontdekt, door een opmerkzaam lid, dat we niet alleen leden hebben die al 40 jaar lid zijn, maar zelfs nog langer! Ze verdienen in het zonnetje gezet te worden. Van de heer Mennema, nog actief in de paddenstoelenwerkgroep, is de exacte datum van aanmelding niet meer te achterhalen. Op mijn verzoek heeft de landelijke ledenadministrateur zijn archief doorgezocht, maar zonder resultaat. Wel was hij zo aardig om in de Natura's te duiken en vond in jaargang 1956 verschillende artikelen van Mennema. D.w.z. dat de heer Mennema al minstens 57 jaar actief is voor de KNNV. Hij maakt nog steeds de jaarlijkse verslagen van de paddenstoelenwerkgroep, die u op onze website kunt vinden. In de volgende Ratelaar komt hij zelf aan het woord in onze nieuwe rubriek "Leden in de kijker". Do Foppes is altijd actief geweest in de planten- en de vogelwerkgroep, daarnaast was ze excursieleider. Velen van ons zullen zich haar grote kennis en enthousiasme herinneren. Onlangs is zij verhuisd naar een verzorgings-huis. Zij is al 55 jaar lid. Mevrouw van Hartingsveld is 51 jaar geleden lid geworden. De heer Wulffelé is in onze afdeling niet actief geweest. Hij was druk met, en enthousiast voor, zijn vak: biologie. Ook heeft hij orchideeën gekweekt. Hij is trouw lezer van De Ratelaar. Geweldig dat iemand ons al 50 jaar ondersteunt! Mevrouw Smit zat ook in het onderwijs. Zij is al 49 jaar lid. Tot slot de heer Lommers, geboren Hagenaar, actief in het IVN, maar al lang woonachtig in Leiden. 48 jaar geleden lid geworden. Hij heeft les gegeven op de natuurgidsencursus van het IVN in Den Haag, zeker 20 jaar geleden. Daar heb ik als leerling op een bijzonder leuke manier tien vogelsoorten van hem geleerd op een avond. Hij is nog steeds actief in het IVN in Leiden.
Zij kregen allen een boeket bloemen dat ik persoonlijk heb aangereikt. Door het praatje dat we daarbij maakten, ben ik geïnspireerd. Vandaar dit stukje, met nóg een blommetje!
Meer nieuws: Onze penningmeester heeft namens onze afdeling vouchers aangevraagd bij "Groen en Doen". Dit is een subsidieregeling van het Ministerie van Economische Zaken. Bedoeld voor alle educatieve activiteiten in Nederland die vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer stimuleren. € 2000,- zijn al toegezegd. In het najaar van 2014 wordt daarvan een uitgebreide paddenstoelencursus georganiseerd. De halfjaarlijkse gesprekken met het IVN hebben deze keer als resultaat dat we gezamenlijk de Nieuwjaarsbijeenkomst zullen organiseren op zondag 12 januari 2014. (zie blz. 3) Uw voorzitter, Els van Maanen-van Wijlen.
Onze nieuwe leden: - Mw. A.R.H. Kreffer - Mw. H.L.M. Veldkamp - Mw. M.L. Meijering - Mw. M. Reijnders We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten.
11
LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek met enige regelmaat kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door ons bestuurslid Samantha van der Wolf. Het spits wordt afgebeten door Stefan Pronk, een van onze jongste leden. Mijn naam is Stefan Pronk, 21 jaar en sinds drie jaar lid van de KNNV-afd. Den Haag. Afgelopen vier jaar heb ik met veel plezier de HBO-studie Landscape and Environment Management (voorheen Bos-en Natuurbeheer) in Delft gevolgd. Afgelopen juli heb ik mijn studie afgerond en kon de zoektocht naar een baan beginnen. De eerste sollicitatie was gelijk raak en sinds september werk ik voor vier dagen als projectmedewerker bij Landschapsbeheer Drenthe en dat bevalt prima. Eerst ben ik, via mijn studie in Delft, een jaar lang gratis lid geweest van de afdeling Delfland. Maar de afstand tussen mijn woonplaats Den Haag en deze afdeling was net wat te groot om echt actief te worden. De publieksdag 10-10-'10 Natuur moet je zien in het Zuiderpark was voor mij een mooie gelegenheid om kennis te maken met de afdeling Den Haag. Via mijn opleiding in Delft heb ik de nodige soortenkennis mee gekregen, maar dat vond ik niet voldoende. Ik wilde me graag verder verdiepen in (de verspreiding van) soorten en dan met name de planten. En daarnaast leek het me leuk om andere natuurliefhebbers in Den Haag te ontmoeten. Zodoende ben ik terecht gekomen bij de KNNV-Den Haag en specifiek de Plantenwerkgroep II. Heb ik een specialisme? Nou eigenlijk niet. Ik vind het interessant om te lezen en te leren over verbanden en processen in de natuur. Alles hangt op één of andere manier met elkaar samen of beïnvloedt
elkaar. Daarom probeer ik om zoveel mogelijk kennis op te doen van plant- en diersoorten, de bodem en het landschap. Ik ben dan wel lid van de plantenwerkgroep, maar tijdens excursies kijk ik dan toch stiekem ook om me heen naar insecten, vogels en andere soorten. Een favoriete plek of een voorkeur voor een plant of dier heb ik ook niet. Voor mij zijn het vaak de toevallige ontmoetingen met bepaalde planten of dieren die de soort of de plek op dat moment bijzonder maken. Zo ben ik al twee jaar achtereen op een zomeravond in de Veluwse bossen een boommarter tegen het lijf gelopen. Mijn dag kan dan niet meer stuk! Één opmerkelijke ervaring in de natuur wil ik graag met u delen: een aantal jaar terug zat ik ’s morgens vroeg op de fiets om te gaan kijken naar de edelhertenbronst, ergens op de Veluwe. Vroeg op, verrekijker om de nek en door mist en nevel op weg naar de heide. Plots komt er uit het struikgewas een ……. kangoeroe …….springen over de asfaltweg. Zie ik dat nou goed?! Reden genoeg om nog eens goed in je ogen te wrijven! Het was er toch écht een! Achteraf bleek het om een ontsnapt exemplaar te gaan. Mijn meest recente en interessante waarneming in 2013 was afgelopen voorjaar in Drenthe. Daar deed ik onderzoek naar het Veenhooibeestje (Coenonympha tullia)(foto). Een zeldzame veenvlinder, die nog maar op drie locaties voorkomt in Nederland. Ik vond het heel gaaf om de rupsen en later ook de vlinders in levende lijve te zien en te fotograferen. Samantha's laatste vraag was wel de moeilijkste: "Waarop zou je anderen nog willen attenderen?". Na enig denken kwam ik tot het volgende: haal de natuur naar je toe. Richt je tuin natuurvriendelijk in en zet je in om je woonomgeving te vergroenen! Wij KNNV’ers kunnen daar een belangrijke rol in spelen. Er is naar mijn idee nog veel winst te behalen wat betreft natuur in de stad. Stefan Pronk (tekst en foto's) 12
Drie dagen, Vier auto’s, Vijftien gelijkgestemden, Vijftien verrekijkers Vijf telescopen, Dertien vogelplekken, Blauwe luchten, Witte wolken, Schitterend licht Discussies, Vogelboeken, en ..... Tachtig soorten VOGELS!! Jacques Brel zong ‘Mijn Vlaanderland, Mijn Vlakke Land’, Betoverend mooi ‘Mijn Vlaanderland, Mijn Vogelland’…… Een Droom werd werkelijkheid. Vogelweekend Zeeuws Vlaanderen september 2013, Hilde Küpfer
Werkgroepen van de KNNV afdeling Den Haag Bestuurscommissie Natuurbescherming Bomenwerkgroep Insectenwerkgroep Plantenwerkgroep 1 Plantenwerkgroep 2 Paddenstoelenwerkgroep Strandwerkgroep Vogelstudiegroep
Kees Fokkens, 070-3280386 Hilde Küpfer, 06-5384 4741 Alexander Deelman 070-3502493 Jeannette v. Haren, 070-3253274 Ineke Gilbert, 070-2218254 Kees Fokkens, 070-3280386 Laus Hendriks, 070-3946065 Ineke Zwarekant, 079-3310369
Zie voor hun activiteiten www.knnv.nl/den-haag Meedoen of vragen? Bel gerust!
Vooraankondiging Plantenweekend 2014
Phegeavlinder (Amata phegea)
Plantenwerkgroep 1 organiseert van 13-15 juni een plantenweekend op Texel. Nadere informatie volgt in de Ratelaar nr. 1 van 15 maart 2014, waarna men zich als deelnemer kan aanmelden. Hiernaast: zgn. melkdrupjes tijdens het plantenweekend 2007 in Noord-Brabant. 13
GALLEN EN WILGEN ( 2)
gal van katwilgbladwesp (Pontania viminalis) op bittere wilg (Salix purpurea) Nu dus de Pontaniagallen. We herkennen ze gemakkelijk als "bolletjes, boontjes en worstjes", maar pas op, de onderlinge verschillen zijn klein. Het geslacht Pontania behoort tot de bladwespenfamilie (Tenthredinidae). Een wat "saaie" familie, zeker in vergelijking met de galmuggen uit het vorig artikel, die hadden - zachtjes gezegd - nogal spraakmakende voortplantings- en voedingspatronen. Pontania's kennen geen generatiewisseling, er is dus maar één gal per jaarcyclus. De larven lijken op rupsen en worden bastaardrupsen genoemd (deze hebben één pootloos segment tussen de borst- en buikpoten, echte rupsen hebben er twee). Pontaniagallen komen alleen voor op wilgen, en er zijn aardig wat waardpecifieke soorten bij. We bespreken de belangrijkste. 1a. gewone blaasbladwesp (P. proxima), blz. 249 afb.448 DvL. Zeer algemeen op schietwilg, kraakwilg, hun kruisingen en cultuurvariëteiten; heel soms op katwilg. Deze soort is dus niet waardspecifiek maar hij komt het meest algemeen voor. De boontjes puilen aan beide zijden van het blad uit, maar onder het sterkst. Ze zitten evenwijdig aan de hoofdnerf, raken zelden de bladrand, blad is zelden vervormd. De felrode kleur valt op maar kan varieren (hoe meer zon, des te roder). De op deze gal sterk gelijkende 1b. amandelwilgblaasbladwesp (P. triandrae) komt alleen voor op amandelwilg. Deze soort heeft meestal een donkerrode blos als enig uitwendig verschil.
2. boswilgbladwesp (P. gallarum), blz. 255 afb. 469 DvL. Alleen op boswilg. De bolletjes zitten met een punt vast aan onderkant van een blad, zijn ± 1cm groot, gelig/wit, vaak met rode adertjes. De dichte witte beharing is een markant veldkenmerk. Er zijn twee andere soorten die er veel op lijken: P. pedunculi en P. bella. Deze zijn waardspecifiek op resp. grauwe wilg en geoorde wilg. Het onderkennen van de onderlinge verschillen is echter "voer voor specialisten". 14
3. katwilgbladwesp (P. viminalis), blz. 257/259 afb. 479 DvL. (zie de kopfoto bij dit artikel). Op berijpte wilg (zelden) en bittere wilg (veel). De bolronde/eivormige galletjes zitten met een punt aan de onderkant van een blad vast, zijn ± 1cm groot, bleekgeel en kaal met pukkeltjes (als "kraterringetjes op de maan"). Waarom hij katwilgbladwesp heet is me niet duidelijk, want hij komt niet op katwilg voor en wordt ook niet bij katwilg beschreven in DvL.
4. bitterewilgblaasbladwesp (P. vesicator), blz. 259 afb. 477 DvL. Alleen op bittere wilg. Het is het grootste boontje, tot 12mm, raakt bladrand en hoofdnerf waardoor het blad meestal vervormd wordt. De kleur verloopt van lichtgroen via rozerood naar bruingeel. Niet algemeen.
5.wilgenworstjesbladwesp (P. virilis), blz. 259, afb. 478 DvL. Alleen op bittere wilg. De worstjes zijn eigenlijk geschakelde boontjes en liggen evenwijdig aan de hoofdnerf, de bovenkant is sterker ontwikkeld dan de onderkant, de kleur is donkergroen tot roodbruin. Niet algemeen.
Conclusies. 1a. Is de meest algemene bladwespgal, komt op meerdere wilgsoorten en hun kruisingen en klonen voor, 1b. lijkt daar zeer veel op maar komt alleen voor op amandelwilg. 2. Komt alleen voor op boswilg, maar er zijn twee sterk gelijkende soorten die waardspecifiek zijn op geoorde en grauwe wilg; voor determinatie dus niet bepaald lekker. 3. Komt alleen voor op bittere wilg (zeer zelden op berijpte wilg). 4. en 5. Komen alleen voor op bittere wilg. Summa summarum: alleen de bittere wilg kan aan de hand van drie soorten Pontaniagallen met zekerheid worden onderkend. Lex van der Steur.
De meeste gegevens komen uit het Gallenboek W.M. Docters van Leeuwen (4e druk, Hans C. Roskam, KNNVuitgeverij), bij verwijzing hiernaar ziet u "(DvL)". Aanvullende gegevens en ook enige foto's komen uit diverse gallenwebsites, zie de verantwoording onderaan. Bronnen: zie het vorige artikel "Gallen en wilgen (1)". Afbeeldingen: - tekeningen: - DvL - foto's: - kopfoto (P. viminalis) en P. proxima, LvdS - P. gallarum, Jelle Devalez, www.waarnemingen.be - P. versicator, Leif H. Sørensen, www.fugleonatur.dk - P. virilis, Fruska Gora, www.naturefg.com
15
Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg
Port betaald
WAT IS WAT????
1
Mail uw ideeën (voor alle foto’s of enkele) naar:
[email protected]
2
3
4
5
foto’s LvdS Oplossing in de volgende Ratelaar
