1.2. Basisvragen - Continu of discontinu? o Continu = geleidelijk uitbreiden van vaardigheden die er al waren

1. Geschiedenis, theorie en onderzoeksmethoden 1.1. Domein van de ontwikkelingspychologie - Wetenschappelijk - Toegepast o Bv. Bepalen van vakken op lagere school, opvoeding - Interdisciplinair o Onderzoekers van verschillende wetenschappen, bv. Sociologie, biologie… - Bestudeert verandering/stabiliteit over levensloop (bevruchting  overlijden) - Theorie o Beschrijft, verklaart, voorspelt o Basis voor praktijk o Wetenschappelijke bevestiging o Noodzakelijk:  Geven betekenis aan wat we zien  Begrijpen en eventueel situaties verbeteren

1.2. Basisvragen - Continu of discontinu? o Continu = geleidelijk uitbreiden van vaardigheden die er al waren

o Discontinu = nieuwe manieren van reageren in specifieke periodes  Stadia = kwalitatieve veranderingen in denken en doen, kenmerkend voor bepaalde perioden - 1 verloop of meerdere? o Vroeger: stadiatheorieën  1 verloop o Nu: meerdere vormen door context  Persoonlijke kenmerken  Omgevingskenmerken - Erfelijkheid of milieu? o Erfelijkheid (nature)  Aangeboren biologische eigenschappen  Gebaseerd op genetische overerving o Omgeving (nurture)  Fysische en sociale wereld  Beïnvloedt biologische en psychologische ontwikkeling o Meeste theorieën: verschil in klemtoon  Stabiliteit (kinderen behouden relatieve positie)  erfelijkheid + levenslange impact van vroegere ervaringen  Plasticiteit (verandering is mogelijk)  omgeving

1.3. Dynamische systeemsbenadering - Definitie o Ontwikkeling als dynamisch systeem o Balans tussen alle basisvragen - Vertegenwoordiger: levensloopperspectief o Levenslange ontwikkeling  3 domeinen:  Fysiek  Cognitief  Emotioneel & sociaal  Verschillende fasen in ontwikkeling Prenataal

Bevruchting tot geboorte

Baby & peuter

Geboorte tot 2 jaar

Vroege kindertijd

2 tot 6 jaar

Midden-kindertijd

6 tot 11 jaar

Adolescentie

11 tot 18 jaar

Vroege

18 tot 40 jaar

volwassenheid Midden-

40 tot 65 jaar

volwassenheid Late

65 jaar tot

volwassenheid

overlijden

o Multidimensioneel  Complex samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren o Veelvormig  Niet altijd vooruitgang in alle domeinen (specialisatie)  Vooruitgang & achteruitgang binnen zelfde domein (bv. Geheugen) o Plasticiteit  Kneedbaarheid, veranderbaarheid  Grote verschillen tussen individuen  Veerkracht; bepaald door: o Persoonlijke eigenschappen o Relatie met ouders o Steun buiten directe familie o Gemeenschapssteun, bv. Scholen o Beïnvloed door vele krachten in interactie met elkaar  Leeftijdsgebonden  Voorspelbaar, normatief  Bv. Leren stappen vlak na 1e verjaardag

 Geschiedenisgebonden  Ervaren door mensen geboren rond zelfde periode (cohorte), normatief  Bv. Oorlog, epidemies, economische situatie  Niet-normatief  Onregelmatig  Niet alle personen  Onvoorspelbaar  Bv. Gevecht tegen kanker o Zie figuur 1.3 op pagina 12

1.4. Historische gronden - Filosofische visies op kinderen o Middeleeuwen (15e eeuw)  Tegengestelde opvattingen  Wet: kinderen moesten beschermd worden  Boeken: bezeten door duivel o Puriteinen (16e eeuw)  Inherent slecht & koppig

 Bestraffende opvoeding van kinderen (theorie)  Liefde voor hun kind weerhield hen van te erge straffen  gezond verstand gebruiken voor verschil goed – kwaad (praktijk) o John Locke (17e eeuw)  Tabula rasa  karakter door ervaringen  Basisvragen  Continue ontwikkeling  Omgeving bepaald karakter  Meerdere ontwikkelingen mogelijk o Jean-Jacques Rousseau (18e eeuw)  Edele wilde  Van nature ethisch en gezond  beschadiging door volwassenen  Beïnvloed door:  Stadia  Maturatie (ouder/wijzer worden)

- Filosofische visies op kinderen en bejaarden o Tetens

 Oorsprong & omvang van individuele verschillen  Verandering volwassenen – compensatie afnames  Impact historische periodes op levensloop o Carus  4 levensfasen:  Kindertijd  Jeugd  Volwassenheid  Ouderdom  Ouder worden ook vooruitgang  Veelvormig & plastisch (~levensloopperspectief)

- Scientific beginnings o Darwin: evolutietheorie (grondlegger ontwikkelingspsychologie)  Natuurlijke selectie & survival of the fittest  Gelijkenis tussen evolutie menselijke ras & ontwikkeling menselijk kind  Prenatale groei gelijkend bij veel diersoorten o Normatieve benadering (Hall & Gesell)

 Grote aantallen mensen + leeftijdsgemiddelden  Hall: vragenlijsten voor kinderen  Gesell: observatie & interviews met ouders  motorische eigenschappen, sociaal gedrag & persoonlijkheidseigenschappen o Testbeweging  Binet & Simon  Kinderen met leerproblemen  intelligentietests

1.5. Theorieën van het midden van de 20e eeuw - Psycho-analyse o Definitie  Mensen doorlopen verschillende stadia waar ze in conflict komen tussen biologische driften & sociale verwachtingen. De manier waarop ze dit conflict oplossen, bepaalt het vermogen van het individu om te leren, om te gaan met anderen en omgaan met angsten. o Freud‟s theorie

 Psychoseksuele theorie = hoe ouders omgaan met impulsen in eerste levensjaren bepaalt ontwikkeling persoonlijkheid  3 aspecten van persoonlijkheid  Id o Ruimste aspect o Onbewust, aanwezig bij geboorte o Biologische basisbehoeften/verlangens  Ego o Bewust, rationeel o Ontstaat in vroege kindertijd o Impulsen id in aanvaardbare richtingen sturen  Superego o Geweten o Ontwikkelt tussen 3 en 6 jaar door interactie met verzorgers o Ego bemiddelt tussen superego & id (eventueel compromis)  Psychoseksuele ontwikkeling  5 stadia Oraal

Geboorte – 1 jaar

Anaal

1 – 3 jaar

Fallisch

3 – 6 jaar

Latentie

6 – 11 jaar

Genitaal

Adolescentie

o Correcte hoeveelheid bevrediging  Kritiek op Freud  Te grote klemtoon op rol seksuele gevoelens in ontwikkeling  Cultuur-specifiek  Geen onderzoek bij kinderen o Erikson‟s theorie  Psychosociale theorie  Ego bemiddelt niet alleen tussen id & superego maar bezorgt ons ook de gedragingen en vaardigheden om bij te dragen in de maatschappij

 8 stadia Vertrouwen versus

Geboorte – 1 jaar

wantrouwen Autonomie versus

1 - 3 jaar

schaamte/twijfel Initiatief versus

3 – 6 jaar

schuld Vlijt (leren lezen,

6 – 11 jaar

rekenen) versus minderwaardigheid Identiteit versus

Adolescentie

verwarring Intimiteit versus

Vroege

isolement

volwassenheid

Generativiteit (iets

Midden-

voortbrengen;

volwassenheid

opvoeden) versus stagnatie Ego-integriteit

Late

(ophalen van

volwassenheid

herinneringen) versus wanhoop  Benadrukte cultuur-gebondenheid o Voor – en nadelen van psychoanalyse

 Voordelen  Klinische methode (gevalstudies)  Inspireerde onderzoek over vele aspecten emotionele/sociale ontwikkeling  Nadelen  Weinig aandacht andere methoden, daardoor geïsoleerd  Vele ideeën zijn moeilijk te onderzoeken

- Behaviorisme & sociaal leren o Behaviorisme (John Watson)  Klassieke conditionering (Pavlov)  Neutrale stimulus  reactie  Baby Albert  ontwikkeling is continu proces, geleidelijke toename in frequentie & sterkte van associaties  Operante conditionering (Skinner)  Frequentie van gedrag vermeerderen/verminderen door beloningen/straffen o Sociale leertheorie (Bandura)  Model-leren = imiteren

 Geleidelijk aan selectiever in wat we imiteren (continu!)  Persoonlijke normen en zelf-effectiviteit (het geloof dat hun eigen vaardigheden hen gaan helpen om te slagen) o Voor- en nadelen  Voordelen  Toegepast in gedragstheorie (combineren conditionering & modelleren)  Nadelen  Visie op omgevingsinvloeden te beperkt  Onderschatten van eigen bijdrage tot ontwikkeling

- Piaget‟s cognitieve ontwikkelingspsychologie o Definitie  Kinderen bouwen actief kennis op door omgaan met en verkennen van wereld o Stadia Stadia

Periode

Beschrijving

Sensori-

0 – 1 jaar

Gebruikt

motorisch

zintuigen om

wereld te verkennen 2 – 7 jaar

Preoperationeel

Symbolisch denken en beginnen met spelen

Concreet-

7 – 11 jaar Georganiseerd

operationeel

redeneren

Formeel-

11 jaar en

Complex,

operationeel

ouder

abstract redeneren

o Methoden van onderzoek  Eigen kinderen  Kinderen (0-2 jaar): observatie alledaagse problemen & reacties  Oudere kinderen: klinische interviews (open vragen) o Voor- en nadelen  Voordelen  Kinderen leren actief en hebben een rijke, gestructureerde intelligentie  Stimuleerde veel onderzoek over kinderen  Nadelen

 Piaget onderschatte de competentie van baby‟s en kleuters  Prestatie kan verbeterd worden door training  Weinig aandacht voor sociale en culturele invloed op ontwikkeling  Sommige zijn het niet eens met Piaget over het feit dat er geen grote cognitieve veranderingen zijn na de adolescentie

1.6. Recente theoretische perspectieven - Informatieverwerking o Definitie  Menselijke geest is systeem dat symbolen manipuleert en waar informatie doorstroomt o Flowhcarts (zie slideboek p. 16) o Continu proces o Voor- en nadelen  Voordelen  Kind als actieve denker, geen stadia  Zorgvuldige, rigoureuze onderzoeksmethoden  Nadelen

 Geen omvattende theorie van ontwikkeling  Geen verbeelding, creativiteit  Labo-situaties (geen real life) o Cognitieve ontwikkelings-neurowetenschap  Relatie tussen veranderingen in hersenen en ontwikkeling van denken en gedrag  Onderzoekers uit psychologie, biologie, neurowetenschappen, geneeskunde  Nieuwe methoden van beeldvorming  Hersenen vooral plastisch eerste 5 jaar  Invloed ervaring, neurale basis van veel leeren gedragsstoornissen, interventieonderzoek

- Ethologie en evolutionaire psychologie (Lorenz & Tinbergen) o Ethologie  Bestudeert aanpassingswaarde van gedrag en geschiedenis ervan in evolutie  Imprinting: gedrag aangeleerd in vroege, korte periode  Kritische periode

o Individu is biologisch voorbereid om adaptieve gedragingen aan te leren gedurende kort tijdsinterval o Heeft steun nodig van omgeving die op gepaste manier stimuleert  Gevoelige periode (betere term voor mensen) o Optimale periode voor bepaalde capaciteiten om tot ontwikkeling te komen o Individu reageert zeer goed op omgeving o Latere ontwikkeling moeilijker o Grenzen minder duidelijk omschreven dan bij kritische periode  Bowlby: lachen & wenen van baby zorgt ervoor dat ouders dichtbij blijven  zekerheid voor eten o Evolutionaire ontwikkelingspsychologie  Bouwt verder op ethologie  Probeert aanpassingswaarde te begrijpen van menselijke competenties

 Bestudeert cognitieve, emotionele & sociale competenties die veranderen met de leeftijd - Vygotsky‟s socioculturele theorie o Overdracht cultuur volgende generatie  Waarden, overtuigingen, gewoonten, vaardigheden o Sociale interactie is noodzakelijk (met leden van maatschappij die meer weten)  Verwerven van manier van denken en gedragingen van een gemeenschap o Cognitieve ontwikkeling is sociaal gemedieerd proces  Steun van anderen o Continu & discontinu proces o Verschillende culturen selecteren andere taken die kinderen moeten leren o Voor- en nadelen  Voordelen  Kinderen ontwikkelen unieke vaardigheden in elke cultuur  Nadelen  Verwaarloost biologische invloeden en eigen bijdrage tot ontwikkeling

- Ecologische theorie (Bronfenbrenner) o Definitie  Mens ontwikkelt binnen complex systeem van relaties en is beïnvloed door verschillende niveaus van omgeving  Bio-ecologisch model o Niveaus (van binnen naar buiten)  Microsysteem  Activiteiten en interacties in onmiddelijke omgeving  Bidirectioneel (in 2 richtingen)  Bv. Gezin, leeftijdsgenoten, school  Mesosysteem  Verbindingen tussen microsystemen  Bv. Ouders-school  Exosysteem  Sociale contexten die kind niet omvatten, maar toch invloed op onmiddellijke omgeving  Bv. Werk, buren  Macrosysteem  Culturele waarden, wetten, gebruiken en hulpbronnen  Bv. Goede kinderopvang  Chronosysteem

 Tijdsdimensie van model, omgeving verandert altijd (door omgeving of individu) o Voordeel  Ontwikkeling samenspel omgeving en individu; mens is product en producent eigen omgeving

1.7. Vergelijking theorieën Theorie

Continu/dis Één/meer Erfelijkheid/o continu

dere

mgeving

verlopen Psychoanalyse

Discontinu

Één:

Beide:

(5 (Freud) of stadia zijn biologische 8 (Erikson)

universeel driften +

stadia)

vroege ervaringen (vorming superego)

Behavorisme en sociaal leren

Continu

Meerdere: Nadruk op afhankelij

omgeving:

k van wat

bepaalt

geconditio conditionering neerd

. Zowel

wordt

vroege als latere ervaringen zijn belangrijk

Piaget’s

Discontinu

Één:

cognitieve

(stadia)

stadia zijn vroege als

ontwikkelingsp

Beiden: zowel

universeel latere

sychologie

ervaringen zijn belangrijk + invloed hersenen

Informatieverw

Continu

erking

Één:

Beide: invloed

bestudeer hersenen + de

zowel vroege

veranderi

als latere

ngen

ervaringen

karakteris zijn belangrijk eren meeste/all e kinderen en volwasse nen Ethologie en

Beide:

Één:

Beide:

evolutionaire

continu 

aangepas evolutie en

ontwikkelingsp

aangepaste

te

sychologie

gedragingen gedraging beïnvloeden ; discontinu

en en

overerving

gedrag. In

 gevoelige gevoelige gevoelige periodes

periode

periodes, zijn

zijn op

vroege

alle

ervaringen

mensen

belangrijk

toepasba

voor verdere

ar

ontwikkeling

Vygotsky’s

Beide:

socioculturele

Taalontwikk cultuurge

overving +

theorie

eling +

zowel vroege

Meerdere: Beide:

bonden

school 

als latere

discontinu

ervaringen

Sociale interactie  continu Ecologische theorie

/

Meerdere Beiden: individuele karakteristiek en & reacties van anderen (bidirectioneel

!). zowel vroege als latere ervaringen Levensloopper

Beide

spectief

Meerdere: Beide: Nadruk interactie

op plasticiteit

van

op elke

biologie,

leeftijd. Zowel

psycholog vroege als ie,

latere

sociologie ervaringen zijn belangrijk

1.8. Ontwikkeling bestuderen - Onderzoeksmethoden o Definitie  Basisbenadering voor verzamelen van informatie o Systematische observatie (vanuit bepaald gezichtspunt)  Naturalistische observatie  Observatie in veld, natuurlijke omgeving  Voordeel: alledaags gedrag

 Nadeel: weinig controle  Gestructureerde observatie  Observatie in labo (opgezet gedrag)  Voordeel: meer controle (iedere deelnemer gelijke kans om gedrag te vertonen)  Nadeel: labo-gedrag is niet alledaags gedrag o Zelf-rapportering  Klinische interviews  Flexibele stijl (gesprek)  Vraagt naar invalshoek deelnemer  Voor- en nadelen o Voordelen  Dingen beschrijven zoals je ze in echte leven zou beschrijven  Veel informatie in korte periode o Nadeel  Waarheidsgetrouw? (sociale wenselijkheid + betrouwbaarheid geheugen)  Gestructureerd interview

 Iedere deelnemer krijgt dezelfde vragen op dezelfde manier (soms vragenlijsten)  Voor- en nadelen o Voordelen  Kortere antwoorden  Grote groepen  Antwoorden waaraan ze zelf niet dachten o Nadeel:  Oppervlakkige informatie  Waarheidsgetrouw? o Klinische methode/gevalsstudie  Veel informatie over 1 persoon  Interviews  Observaties  Test scores  Voor- en nadelen  Voordeel o Handig voor kleine groepen  Nadelen o Subjectief o Niet veralgemeenbaar! o Methoden om cultuur te bestuderen

 Cross-cultureel onderzoek  Universele gedragingen, verschillend in gradatie  Etnografische methode  Culturele betekenis van gedrag  Beschrijvende kwalitatieve techniek om een cultuur of sociale groep te begrijpen  Participerende observatie  Nadeel: o Misinterpretatie o Invloed van onderzoeker uit andere cultuur o Samenvatting Methode

Beschr Voordele nadelen ijving

n

Systematische observatie Naturalistisch Observ Alledaags Weinig e observatie

atie

gedrag

controle

van gedrag in veld Gestructureer Observ iedere de observatie atie in labo

deelneme r gelijke

Labo-gedrag

kans om bestudeer de gedrag te vertonen Zelf-rapportering Klinisch

Flexieb Grote

Waarheidsg

interview

ele stijl, gelijkenis

etrouw?

vraagt

met hoe

Moeilijk

naar

mensen

individuen te

invalsh

denken/pr vergelijken

oek

aten in

deelne

dagelijkse

mer

leven; Veel informatie op korte tijd

Gestructureer Iedere

Vergelijki

Waarheidsg

d interview

deelne

ng

etrouw?

mer

mogelijk;

Oppervlakki

krijgt

antwoord

ge

dezelfd en e

waaraan

vragen

mensen

informatie

op

zelf niet

dezelfd dachten e manier Klinische methode Klinische

Veel

Beschrijv Selectiviteit

methode/gev

uiteenlo ende

alsstudie

pende

onderzoeker;

inzichten niet

informat in

veralgemeen

ie over

factoren

baar naar

1

die

andere

persoon ontwikkel individuen :

ing

intervie

beïnvloe

ws,

den

observa ties, test scores Etnografie Etnografie

Particip

Grondig

Selectiviteit

erende

e en

onderzoeker;

observat accurate niet ie

beschrijv veralgemeen ing

baar naar

andere groepen

- Algemene onderzoeksopzetten o Definitie  Algemeen plan van onderzoek  Maakt beste toets van hypothese mogelijk o Correlationeel  Samenhang tussen variabelen (GEEN oorzaak-gevolg!)  Rest: zie cursus statistiek (I like )  Voordeel:  Geen labo-situaties/experimenten nodig  Nadeel:  Geen oorzaak-gevolg o Experimenteel  Laat oorzaak-gevolg uitspraken toe  Laboratoriumexperimenten mogelijk niet toepasbaar in realiteit  Toevallige toewijzing  Onbevooroordeelde procedure om deelnemers toe te wijzen aan verschillende condities

 Verhoogt kans dat kenmerken gelijk verdeeld zullen zijn over condities  Afhankelijke en onafhankelijke (gemanipuleerd) variabele o Varianten experiment  Veldexperiment  In natuurlijke omgeving maar met toevallige toewijzing  Natuurlijk (quasi-) experiment  Bestaande behandelingen vergelijken  Groepen zo vergelijkbaar mogelijk

- Ontwikkelingspsychologische onderzoeksdesigns o Longitudinaal (Elder)  Zelfde groep bestudeerd op verschillende momenten in de tijd  Voor- en nadelen  Voordelen o Algemene patronen & individuele verschillen o Relaties tussen vroegere en latere gebeurtenissen  Nadelen o 3 problemen

 Deelnemers vallen weg of verhuizen  Praktijk-effecten (door meerdere test ergens dieper over nadenken)  Cohort-effecten (niet veralgemeenbaar naar andere cohortes, soms zelfs niet naar andere mensen van dezelfde cohorte) o Cross-sectioneel  Verschillende leeftijdsgroepen bestudeerd op zelfde moment in de tijd  Voor- en nadelen  Voordelen o Efficiënter (minder tijd in beslag) o Geen uitval of praktijk-effecten  Nadelen o Alleen algemene trend, geen individuele verschillen in de ontwikkeling o Cohort-effecten: iedere leeftijdsgroep behoort tot andere cohort

o Sequentieel  Opeenvolging van longitudinale/crosssectionele studies  Voor- en nadelen  Voordelen o Zowel longitudinale als crosssectionele vergelijkingen o Cohort-effecten analyseren  Nadeel o Zelfde problemen als longitudinaal & cross-sectioneel, maar wel bewust van problemen o Combinatie experimenteel en ontwikkelingsopzet  Ontwikkelingspsychologische onderzoeksdesigns  enkel correlationele conclusies  Vandaar: experimenteel manipuleren van ervaringen  Als ontwikkeling dan beter verloopt  sterke evidentie voor causale samenhang  Bv. Social issues (p. 38)

1.9. Rechten van deelnemers aan onderzoek

- IRB = ethische commissie - Bescherming tegen nadelen - Geïnformeerde toestemming o Onder 7 jaar: ouders - Privacy - Kennis van resultaten - Voordelige behandelingen - Debriefing bij misleiding of iets achtergehouden

Hoofdstuk 3: prenatale ontwikkeling, geboorte en de baby 1. Prenatale ontwikkeling - Conceptie o Vrouwelijke eicel  1 per 28 dagen  Ontstaat in eierstokken, dan door eileider naar baarmoeder  Gele lichaam produceert hormonen om baarmoeder klaar te maken voor innesteling bevruchte eicel  Geen bevruchting  geel lichaam krimpen  Leeft 1 dag o Mannelijke eicel  300 miljoen per dag  In teelballen  Staartje  zwemmen tot in eileiders voor bevruchting  Leeft 6 dagen  3 vruchtbare dagen: 2 dagen voor eisprong + dag van eisprong zelf - Periode van de zygote o 2 weken: vanaf bevruchting tot innesteling in baarmoeder o 1e celdeling duurt 30 uur, volgende celdelingen gaan sneller o 4e dag: 60 à 70 cellen  blastocyst

 Binnenlaag: embryoblast (baby‟tje)  Buitenlaag: trophoblast o Innesteling  Tussen 7e en 9e dag  Trophoblast dringt diep in baarmoederwand  Ontstaan amnion + vruchtwater (temperatuur + schokdemper)  Dooierzak produceert rode bloedcellen  30% overleeft deze periode niet o Placenta en navelstreng  Ontstaan chorion (vlies) + villi (bloedvaten)  Placenta (moederkoek)  In: bloed + voeding (zuurstof)  Uit: afvalstoffen  Navelstreng (30 tot 90 cm lang)  1 ader: bloed + voeding  2 slagaders: afvalstoffen

- Periode van embryo o 2e tot 8e week  Snelste prenatale veranderingen  Basis interne structuren & organen o Laatste helft eerste maand  Embryoblast: 3 cellagen  Ectoderm  zenuwstelsel en huid

o Neurale buis  ruggenmerg + hersenen o 3,5 week : productie van neuronen  250.000 cellen per minuut  Gaan naar vaste plek in hersenen  Mesoderm  spieren, skelet, hart en bloedvaten  Endoderm  spijsverteringssysteem, longen, urinewegen en klieren o 2e maand  Snelle groei  Gezicht: ogen, oren neus  Ledematen: armen (+ vingers) en benen (+ tenen)  Interne organen  Hart  Lever + milt (dooierzak niet meer nodig  zelf rode bloedcellen aanmaken)  Reageert op aanraking  Beweegt beperkt

- Periode van de foetus o 9e tot 38e week  Snelle groei & afwerking

o 3e maand  Organen, spieren & zenuwstelsel worden georganiseerd & verbonden  Geslacht kan bepaald worden  Longen: kleine ademhalingsbeweging  Vinger- & teennagels, oogleden  Hartslag  Einde 1e trimester o 2e trimester  Bewegingen voelbaar  Huid  Vernix (witte kaasachtige stof)  Lanugo: wit donshaar (om vernix vast te houden)  Hersenen  Productie van sommige zenuwcellen  Glia-cellen (steunen en voeden zenuwcellen)  Gewicht 10 maal groter  Zintuigen  “Hoort”  “Ziet” o 3e trimester  Leefbaarheidsgrens  Wel zuurstof! (longen onderontwikkeld)

 Hersen(schors) ontwikkelt  „states‟  11% wakker (28 weken)  16% wakker (38 weken)  Persoonlijkheid  Activiteit foetus ~ temperament baby  Foetale activiteit  goede neurologische ontwikkeling  Actieve foetus o Beter om met frustraties o Minder angstig  Voorkeur voor smaken  Reacties op externe stimuli (pijn, stemmen)  Verandering in hartslag bij mannelijke/vrouwelijke spreker  8e maand  Vet ontwikkeld  temperatuursregeling  Antilichamen van moeder  „upside-down‟ positie

2. Prenatale omgevingsinvloeden - Teratogenen o Iedere factor die in prenatale periode schade veroorzaakt

 Afhankelijk van  Dosis  Erfelijkheid  Andere negatieve invloeden  Leeftijd op moment van blootstelling o Zygote  weinig impact o Embryo  grootste impact o Foetus  impact nog mogelijk o Medicijnen  Op voorschrift  Thalidomide (Softenon) o Kalmeermiddel o Misvorming ledematen o Schade aan hart, nieren & genitaliën  DiEthylStilbestrol o Miskraam voorkomen o Kanker van genitaliën, misvormingen baarmoeder en onvruchtbaarheid  Accutane (isotretinoin) o Geneesmiddel voor puistjes o 1e trimester: afwijkingen ogen, oren, schedel, hersenen, hart en immuunsysteem

 Zonder voorschrift  Aspirine o Laag geboortegewicht, dood geboren baby‟s, lagere motorische ontwikkeling, lagere intelligentie o Onduidelijk  Cafeïne o Meer dan 3 tassen koffie per dag o Laag geboortegewicht, miskraam o Geïrriteerd, braken  Antidepressiva o 3e trimester o Ademhalingsproblemen o Illegale drugs  Heroïne, cocaïne, methadone  Te vroeg geboren  Laag geboortegewicht  Fysieke defecten  Ademhalingsproblemen  Doodgeboorte  Verslaafd o Koortsig & irriteerbaar o Moeite met slapen o Huilen met doordringende toon

 Minder aandachtig voor omgeving + trage motorische ontwikkeling (bij heroïne & methadone)  Cocaïne  val in zuurstof voor 15 minuten en wijzigt productie & functie neuronen en chemische balans in brein o Fysieke defecten o Achterstand groei o Onduidelijk  Cannabis  Laag geboortegewicht  Kleiner hoofd  hersenen  Slaap-, aandachts- & geheugenproblemen  Depressie o Tabak  Laag geboortegewicht  Verhoogde kans op  Miskraam  Vroeggeboorte  Ongewoon hartritme & ademhaling tijdens slaap  Astma  Kanker  Licht abnormaal gedrag

 Minder aandachtig voor geluid  Gevoeliger voor aanraking  Koliek = blijven huilen  slechte ontwikkeling hersenen  Stoppen heeft onmiddellijk effect  Nicotine  Verengt bloedvaten o Placenta groter o Minder bloed + voeding naar hersenen  CO ipv O2  Ook passief roken heeft gevolgen! o Alcohol  Fetal Alcohol Syndrome (langdurig excessief alcoholgebruik)  Mentale achterstand  Motorische coördinatiestoornissen  Overactiviteit  Typische kenmerken aangezicht + trage groei  Fetal Alcohol Effects (minder alcoholgebruik)  Sommige abnormaliteiten, afhankelijk van wanneer & hoelang  lange-termijn effecten

 blijven kleiner tijdens kindertijd & adolescentie  slechte schoolprestaties  problemen met regels  ongepast seksueel gedrag  alcohol en drugsgebruik  depressie‟s  alcohol  verstoort ontwikkeling neuronen op gebied van productie & migratie  zuurstof nodig om af te breken o Bestraling  Nucleair  Lange termijn-effecten  Vooral door stress ouders  Miskraam, klein hoofd, fysieke misvormingen, trage groei  X-stralen  Kanker o Vervuiling van omgeving  Kwik (vis)  Fysieke misvormingen  Mentale achterstand  Abnormaal spreken, problemen met slikken

 Ongecoördineerde bewegingen  Beïnvloedt migratie & productie van neuronen  hersenschade  PCBs  Laag geboortegewicht  Verkleurde huid  Misvormingen tandvlees & nagels  Uitgestelde cognitieve ontwikkeling  Lage hoeveelheden o Kleiner hoofd o Aandachts- en geheugenstoornissen o Lagere intelligentiescore  Lood (verf)  Vroeggeboorte  Laag geboortegewicht  Hersenschade  Fysieke defecten  Dioxines (giftige samenstellingen ontstaan door verbranding)  Schade aan hersenen, immuunsysteem en schildklier  Vrouwen: verhoogde kans op borst- & baarmoederkanker (hormonen)

 Mannen: 2x meer meisjes dan jongens produceren o Infectieziekten  Rubella/rode hond  Meeste schade tijdens embryonale periode o Doofheid o Cataract o mentale achterstand o fysieke misvormingen  tijdens foetale periode o laag geboortegewicht o doofheid o botdefecten  mentale ziektes  bestaat vaccin  HIV (human immunodeficiency virus)  AIDS (acquired immune deficiency syndrome)  20-30% doorgegeven  6 maanden oud o Gewichtsverlies o Diarree o Ademhalingsziekten o Hersenschade  Overleven hoogstens 8 maanden

 Herpes  2 varianten o Cytomegalovirus o Herpes simplex 2  Toxoplasmose (uitwerpselen katten, rauw vlees)  40% doorgegeven  Eerste trimester o Oog- en hersenschade

- Overige factoren moeder o Voeding  11 tot 13 kilo zwaarder  Ondervoeding  Effect op hersenen  Onderdrukt ontwikkeling immuunsysteem  Irriteerbaar en reageren niet op stimuli  Lage intelligentie & leerproblemen  Supplement: foliumzuur o Emotionele stress  Bij stress  bloed naar delen die belangrijk zijn voor „flight of fight‟ respons  minder zuurstof en voeding voor baby

 Stresshormonen (bv. Cortisol) geraken door placenta  Stijging van hartslag foetus  Wijziging neuronale activiteit  Fysiek  Hazenlip  Pyloris stenose (projectielbraken)  Miskraam  Vroeggeboorte  Laag geboortegewicht  Ademhalingsziekten  Psychisch  Angst  Woede & agressie  Overactiviteit  Sociale steun is belangrijk o Rhesusfactor  Moeder Rh-negatief, vader Rh-positief & baby Rh-positief  bij contact bloed moeder met bloed baby  moeder antilichamen tegen Rhesusfactor  Bij volgende baby kan dit problemen geven  Vaccinatie om productie antilichamen te verhinderen  Mentale achterstand, hartschade & dood

o Leeftijd & eerdere geboortes  Grotere kans onvruchtbaar, misval, afwijking chromosomen  Boven 40: meer prenatale complicaties  Vanaf 50-55 jaar: scherpe stijging  Complicaties bij tienermoeders vooral door  Geen goede medische begeleiding  Armoede

- Belang van prenatale gezondheidszorg o Diabetes  grotere baby  meer complicaties o Toxemie (eclampsie = bloeddruk)  verhoogde bloeddruk  zwelling handen,voeten en gezicht o Redenen waarom sommigen niet gaan  Geen ziekteverzekering  Situationele & persoonlijke hindernissen (bv. Geen auto, psychologische stress)

3. De geboorte - Stadia o Verwijden & verdwijnen baarmoederhals  12-14 uur bij eerste geboorte  4-6 uur bij volgende geboortes

 Contracties baarmoeder frequenter & krachtiger o Geboorte  Sterke contracties baarmoeder  persen  50 minuten bij eerste geboorte  20 minuten bij volgende geboortes o Nageboorte  Uitdrijven placenta  5-10 minuten - Aanpassingen van baby o Contracties  stresshormonen bij baby  Meer bloed naar hersenen & hart  Bereiden longen voor op ademen  Maken baby alert - Uitzicht van pasgeboren baby o 50 cm, 3kg400 o Hoofd groter in verhouding o Aantrekkelijk voor volwassenen: rond gezicht, mollige wangen, groot voorhoofd, grote ogen - De Apgar-schaal o 5 criteria, telkens 0, 1 of 2  Appearance (uitzicht  kleur)  Pulse (polsslag)  Grimace (Grijns reflex)  Activity (activiteit  spierspanning)

 Respiration (ademhaling) o Scores  7 of meer  goede lichamelijke toestand  4 tot 6  hulp nodig (ademhaling)  3 of minder  onmiddellijke medische hulp nodig o 2 keer gemeten: na 1 minuut en na 5 minuten

4. Benaderingen van bevallingen - Natuurlijke bevalling & voorbereiding o Pijn en medische ingreep verminderen & bevalling een gebeuren maken dat voldoening geeft o 3 activiteiten  Lessen om bevalling beter te begrijpen  Ontspannings- en ademhalingstechnieken  Coach bij bevalling (lichamelijke/emotionele steun) o Gevolgen  Minder complicaties  Kortere bevallingen  Minder keizersnedes  Hogere APGAR-scores - Thuisbevallingen o Verpleegster-vroedvrouw

o Veilig indien geen risico op complicaties o Bij complicaties  hospitaal

5. Medische interventies - Aangewezen bij o Hersenverlamming o Anoxie (onvoldoende zuurstof)  hersenverlamming o Stuitligging o Rhesusfactor incompatibiliteit

- Monitoring van foetus o Hartslag baby registreren o Vele risicobaby‟s gered o Kritiek  Frequentie hersenbeschadiging niet verminderd  Overidentificatie probleem baby‟s  Toename aantal keizersneden  Ongemakkelijk en hinderlijk

- Bevallingsmedicatie o Pijnstillers  kleine hoeveelheden

 verminderen pijn o verdoving  maakt gevoelloos o epidurale verdoving  plaatselijk  moeder voelt contracties en kan persen o nadelen  langere bevalling  slaperig & teruggetrokken gedrag  blijvend effect niet bewezen o samenhang met andere risicofactoren?

- Keizersnede o Bevalling door chirurgische ingreep o Indicaties  Medische noodsituaties (bv. Stuitligging, rhesusfactor incompatibiliteit)  Vroegere keizersnedes (grotere kans op scheuren baarmoeder & overlijden kind) o Effect van verdoving

6. Baby’s die te vroeg geboren zijn & baby’s met laag geboortegewicht - Prematuur

o Meer dan 3 weken te vroeg geboren of minder dan 2 kg 500 o Ondergewicht beste voorspeller overleven en gezonde ontwikkeling o Minder dan 1500 gram  ernstige complicaties  Vaak ziek  Overactief  Onoplettendheid  Lage intelligentiescores  Emotionele en gedragsproblemen

- Te vroeg geboren versus te klein geboren o Te vroeg (preterm)  Weken voor geplande datum geboren  Kunnen gepast gewicht hebben voor duur zwangerschap o Te klein (small-for-date)  Op tijd of te vroeg geboren  Beneden verwacht gewicht voor duur zwangerschap  Ergere problemen

- Gevolgen voor verzorgers o Uiterlijk & gedrag baby  ouders minder gevoelig en responsief

o Risico voor kindermisbruik

- Interventies voor vroeggeborenen o Couveuse  Bed omgeven door plexiglas  regeling temperatuur  zuivering lucht  mogelijk  beademing  voedingssonde (in maag)  intraveneuze medicatie  meer dan 6 weken te vroeg geboren: levensbedreigende ademhalingsproblemen (hyaline membraan) o speciale stimulatie voor kind  schommelbeweging van in baarmoeder nabootsen (bv.waterbed)  snellere gewichtstoename  voorspelbare slaappatronen  grotere alertheid  aanraking  fysieke groei  kangoeroezorg: baby wordt naakt op naakte borst moeder of vader geplaatst  zachte stimulering van alle zintuigen

 ouders meer zelfvertrouwen in omgang met kind  hogere mentale en motorische ontwikkeling

7. geboortecomplicaties, opvoeding & veerkracht - onderzoek Werner & Smith - complicaties niet te ernstig  stimulerende omgeving  ontwikkeling op normaal niveau - veel complicaties, geen goede thuisomgeving & toch goed doen o kenmerken kinderen: positieve stemming  extra steun van anderen

8. capaciteiten van pasgeborene - reflexen o Aangeboren, automatische reactie op specifieke vorm van stimulatie o Waarde voor aanpassing aan omgeving o Manier om toestand van hersenen na te gaan (nog na 6 maanden  hersenen beschadigd) o Voorbeelden  Ooglid: sluiten bij licht (enige blijvende)  Snuffel: hoofd draaien richting stimulatie

 Zuig  Moro: knuffelbeweging  Palmgreep: hand rond iets klemmen  Nekspannings-: als baby op rug licht met hoofd naar kant gedraaid  arm langs die kant uitstrekken  Stap  Babinski: tenen uitstrekken + krullen (verdwijnt pas na 8-12 maanden) - „states of arousal‟ o Cyclus bepaald door honger  Rustige slaap

8-9 uur

 NREM-slaap  Onrustige slaap 8-9 uur  REM-slaap  zelfstimulatie hersenen  Slaperig

wisselt

 Rustig alert

2-3 uur

 Wakker en huilen

1-4 uur

 Lichamelijke behoeften kenbaar maken, meestal honger  Als ander kind huilt  Schril & doordringend  hersenbeschadiging/geboortecomplicatie s

o Beïnvloedt houding & interactie ouders o Langer wakker  mentale voorsprong o Manieren om huilende baby te troosten  Op schouder nemen en „schudden‟ of rondlopen  Inwikkelen  Fospeen  Rijden in (kinder-)wagen, schommelen  Combineer methoden  Laten huilen (kort)

- Sensorische capaciteiten o Tastzin  Reflex  reactie op aanraken handpalmen, voetzolen, mond (genitaliën)  Gevoelig voor pijn  stresshormonen  Suikeroplossing  Zacht vasthouden  pijnstillers  Aanraking  endorfines o Geur & smaak  Voorkeur vanaf geboorte (vruchtwater)  Zoete smaken  Geuren lokaliseren en moeder door geur herkennen

 Baby‟s die borstvoeding krijgen verkiezen borst moeder boven borst andere zogende vrouw  Baby‟s die flessenvoeding krijgen verkiezen borst zogende vrouw boven flessenvoeding en boven borst nietzogende vrouw o Gehoorzin  Verkiest complexe geluiden boven eenvoudige klanken  Onderscheid tussen geluidspatronen  Gevoelig voor menselijke stem  Biologisch voorbereid om taal te leren o Gezichtszin  Minst ontwikkeld bij geboorte  Netvlies na enkele maanden  Gezichtszenuw en visuele cortex na enkele jaren  Kan niet goed „inzoomen‟  Scannen omgeving voor interessante & bewegende voorwerpen  Trage en onnauwkeurige oogbewegingen  Geen kleuren discrimineren

- Evaluatie pasgeborenen

o Neonatal Behavioral Assessment Scale (NBAS)  Brazelton  Capaciteit nagaan om steun van verzorger uit te lokken en gedrag aan te passen zodat niet overgestimuleerd raakt o Metingen  Reflexen  Arousal states  Reacties op stimuli  Andere reacties o Veranderingen in scores over eerste 2 weken  intelligentie & ontbreken van emotionele en gedragsproblemen voorspellen (enkel in kleutertijd!) o Ouders helpen kinderen beter te leren kennen

9. Aanpassing aan veranderd gezin - Hormonen o Moeder  Oxytocin: baarmoedercontracties, melk, kalme mood, bevordert responsiveness o Vader  Prolactin (melkproductie)  Oestrogeen

 Minder androgenen o Ook zonder hormonen goede verzorging mogelijk (adoptie)

- Uitdagingen o Moeder herstelt van bevalling o Vader: moeder steunen, ambigue gevoelens (baby vraagt altijd aandacht moeder) o Ouder kind: jaloers & boos o Steun is zeer belangrijk!

Hoofdstuk 5: cognitieve ontwikkeling 1. Theorie van Piaget 1.1. Piaget‟s ideeën over cognitieve verandering - Schema‟s o Georganiseerde manieren om betekenis te geven aan ervaring o Veranderen met leeftijd  Eerst gebaseerd op handelingen  Later overgang naar mentaal niveau

- Adaptaties o Opbouw van schema‟s door interactie met omgeving o Assimilatie = gebruik van bestaande schema‟s buitenwereld te begrijpen o Accommodatie = aanpassing van oude schema‟s en vorming van nieuwe schema‟s om zich beter aan omgeving aan te passen o Niet veel verandering  meer assimilatie dan accommodatie  Evenwicht

- Organisatie o Intern herschikken en verbinden van schema‟s

o Schema‟s in evenwicht als ze deel zijn van uitgebreid netwerk

1.2. Sensorimotorisch stadium - Circulaire reactie o Bijzondere manier om eerste schema‟s aan te passen o Onverwachte nieuwe ervaring door eigen bewegingen o Wil gebeuren steeds herhalen o 3 vormen  Eigen lichaam  Voorwerpen  Experimenten o Substadia Oefenen

Geboorte – 1

Reflexen

aangeboren

maand

pasgeborene

1–4

Eenvoudige

reflexen Primaire

circulaire reactie maanden

motorische gewoonten i.v.m. eigen lichaam

Secundaire

4–8

circulaire reactie maanden

Herhalen van interessante

effecten in omgeving Coördinatie van

8 – 12

Intentioneel, doel-

secundaire

maanden

gericht gedrag;

circulaire

object-

reacties

permanentie

Tertiaire

12 – 18

circulaire reactie maanden

Exploreren van eigenschappen van voorwerpen door nieuwe handelingen

Mentale

12 maanden – Interne weergave

voorstellingen

2 jaar

objecten of gebeurtenissen; uitgestelde imitatie

- Substadium 1 o Reactie altijd op dezelfde manier, ongeacht omstandigheden o Aangeboren reflexen als bouwstenen sensorimotorisch denken

- Substadium 2 o Vrijwillige controle over eigen acties

o Geleid door basisbehoeften  Steeds eigen lichaam bij betrokken o Gedrag aanpassen aan omstandigheden  Anticiperen

- Substadium 3 o Herhalen van bewegingen die invloed hebben op omgeving o Kunnen imiteren van vaak geziene handelingen

- Substadium 4 o Intentioneel (doel-gericht) gedrag = opzettelijk coördineren van schema‟s om eenvoudige problemen op te lossen o Object-permanentie  Inzien dat voorwerpen blijven bestaan als ze uit zicht zijn  A-niet-B fout o Proberen gebeurtenissen te veranderen o Imiteren van gedragingen die ietsjes anders zijn dan gewoonlijk

- Substadium 5 o herhalen van handelingen met variaties

o ontdekken nieuwe middelen door actief experimenteren o beter in oplossen van problemen o geen A-niet-B fout meer o meer gedragingen imiteren

- substadium 6 o mentale voorstellingen  interne weergave van informatie die menselijke geest kan manipuleren  2 soorten  Mentale beelden  Begrippen  Problemen oplossen in het hoofd  Mogelijkheid uitgestelde imitatie & verbeeldingsspel o Uitgestelde imitatie  Gedragingen van niet-aanwezige modellen onthouden & nadoen o Verbeeldingsspel  Alledaagse & ingebeelde gebeurtenissen uitbeelden

1.3. Later onderzoek

- Ingaan tegen verwachtingen o Habituatie/herstel: als lange tijd stimulus gezien, dan vermindert aandacht; herstel = opnieuw aandacht o Opvatting: langer kijken bij onmogelijke gebeurtenis  baby verwonderd over afwijking fysieke realiteit & zich dus bewust van dat aspect van fysieke realiteit

- Object-permanentie o Baby‟s van 3 maanden kijken al langer naar onmogelijke gebeurtenis (wortel achter deur met raam) o A-niet-B fout: moeilijk om reactie te onderdrukken die daarvoor beloond werd o Conclusie  Voor 12 maanden hebben baby‟s het moeilijk om kennis over locatie voorwerpen om te zetten in goede zoekstrategie  Rijping hersenen

- Mentale voorstellingen o Uitgestelde imitatie: vroeger  6 weken: dezelfde dag imiteren  6 maanden: 1 dag later imiteren

 12 – 18 maanden: langere perioden & verschillende contexten  14 maanden: doelgerichte handelingen  18 maanden: doel imiteren (ook als handeling mislukt is) o Problemen oplossen door anologie: vroeger  1012 maanden

1.4. Evaluatie van het sensorimotorische stadium - Sommige dingen ontwikkelen vroeger dan Piaget dacht o Object-permanentie o Uitgestelde imitatie o Categorizatie o Probleem oplossen via analogie - Basiskennis o Kinderen worden geboren met kennissystemen  Laten toe snel nieuwe informatie te verwerken  Ondersteunen zo snelle vroege ontwikkeling o Meerdere basisdomeinen  Taalkundig  Psychologisch  Fysisch  Numeriek

 Baby‟s zouden tot 3 kunnen tellen  Bevindingen zijn controversieel o Kritiek  Ervaring is ook belangrijk  Belangrijke ervaringen & de voordelen die kinderen hieruit halen zijn onduidelijk  Belangrijke verwezenlijkingen  Uitgangspunt denken belichten  Opeenvolgende stappen verduidelijken

- Evaluatie Piaget o Eens over 2 dingen  Cognitieve veranderingen zijn eerder geleidelijk & continu  Ontwikkelen zich elk op eigen tempo vanuit uitdagingen van de omgeving

2. Informatieverwerking 2.1.

Structuur van het

informatieverwerkingsprocessysteem - Zintuiglijk geheugen o Korte opslag van informatie via zintuigen - Werk/korte termijn geheugen o Toepassen van mentale strategieën

 Werken met & transformeren van informatie  Verhoogt kans dat we informatie onthouden o Gelimiteerde capaciteit o Central executive  stuurt stroom van informatie - Lange termijn geheugen o Permanente opslag o Geen limiet o Problemen met terugvinden van informatie = vergeten o Informatie gecategoriseerd - Structuur blijft hetzelfde in loop ontwikkeling, toename in o Capaciteit o Snelheid

2.2.

Aandacht

- Minder aangetrokken tot nieuwheid, meer volgehouden aandacht na eerste jaar - „preterm‟ & pasgeboren baby‟s: lange tijd nodig voor habituatie & herstel na nieuwe stimuli o Moeilijkheid aandacht weg te houden van interessante stimuli

2.3.

Geheugen

- Herkenning: opmerken dat een stimulus identiek of gelijkaardig is aan één die men vroeger gezien heeft o 2-3 maand oud: 1 week lang o 6 maand: 2 weken lang  Kans om respons te reactiveren  geheugen dramatisch uitzetten  meer aspecten van originele leersituatie o leren via kijken, vooral bewegingen - Herinnering: zich iets herinneren zonder perceptuele ondersteuning o Tegen eind 1e jaar  verstopte voorwerpen vinden & acties imiteren

2.4.

Categorisatie

- Hoeveelheid informatie reduceren - Perceptuele categorisatie in 1e jaar o Eerste maanden: op basis van kleur, vorm,… o 6 maanden: op basis van 2 gecorreleerde kenmerken o 7 – 12 maand: betekenisvolle categorieën, bv. eten - Conceptuele categorisatie in 2e jaar o 14 maand: begrijpen dat sommige handelingen gepast zijn voor een object maar niet voor ander

2.5.

Evaluatie van informatieverwerking

- Voor o Denken nauwkeurig geanalyseerd in zijn verschillende componenten - Tegen o Niet geïntegreerd in brede, omvattende theorie over ontwikkeling van denken - Mogelijke oplossingen o Combinatie met theorie Piaget o Dynamisch-systeem-denken

3. De sociale context van cognitieve ontwikkeling - Sociale contexten dragen bij tot cognitieve ontwikkeling - Zone van naaste ontwikkeling o Reeks taken die kind niet alleen kan uitvoeren maar kan leren met hulp van meer ervaren partners - Complexe mentale activiteiten (aandacht, geheugen, problemen oplossen) oorsprong in sociale interactie - Meestal onderzocht bij oudere kinderen, meer recent ook bij baby‟s & peuters  duiveltje in een doosje - Culturele verschillen in sociale ervaringen beïnvloeden mentale strategieën

4. Individuele verschillen in mentale vaardigheden 4.1.

Intelligentietests voor peuters & baby‟s

- Nadruk op perceptuele & motorische reacties - Bayley-schalen o Cognitief o Taal o Motorisch o Sociaal-emotioneel o Adaptief gedrag - Intelligentiescores berekenen o IQ = mate waarin score afwijkt van gemiddelde score van iemand van dezelfde leeftijd o Normale distributie (klokvormig) o Normen waarmee in toekomst anderen vergeleken worden  Ligt achter op ontwikkeling

< 100

 Is gemiddeld inzake ontwikkeling

=100

 Ligt vooruit op ontwikkeling

> 100

- Voorspellen latere prestaties o Slechte voorspeller latere intelligentie  Intelligentie schommelt (longitudinaal onderzoek)  Jonge kinderen snel moe, afgeleid,…

 Test andere inhoud op jonge leeftijd (meer motorisch) o Daarom: DQ‟s (developmental quotients)  Predictie beter voor zeer laagscorende baby‟s  screening  Taken uit theorie informatieverwerking gebruikt als meting mentale mogelijkheden  uitbreiding in Bayley-schalen  Habituatie & herstel  Object-permanentie  Categorisatie

4.2.

Vroege omgeving & mentale ontwikkeling

- Thuisomgeving o Home observation for measurement of the environment (HOME) o Checklist om informatie te verzamelen over kwaliteit thuisomgeving van kinderen door observatie en door interviews met ouders  Georganiseerde & stimulerende omgeving  Aanmoedigende ouders  Betrokken & regelmatig affectie tonende ouders  Praten met baby‟s & peuters

o Kwaliteit thuisomgeving voorspelt IQ van kind bovenop effect van IQ van ouders & opleiding

- Kinderopvang o Slechte kwaliteit  lagere score op cognitieve & sociale vaardigheden o Goede kwaliteit  negatieve impact thuisomgeving verminderen o V.S. & Canada: geen nationale regulering/ financiering  Gevolg: laag-inkomen gezinnen  slechte kwaliteit kinderopvang  Oplossing: „developmentally appropriate practice  Geheel van normen & waarden voor opvangprogramma‟s die aangepast zijn aan ontwikkelingsbehoeften en individuele behoeften van jonge kinderen

4.3.

Vroege interventie voor risico-baby‟s & -peuters

- Kinderen in armoede  daling IQ & zwakke prestaties op school - Stimuleringsprogramma‟s

o Home-based o Center-based - Hoe vroeger & hoe langer  hoe beter cognitieve & academische performance

5. Taalontwikkeling 5.1.

Theorieën

- Behaviorisme o Operante conditionering o Imitatie  complexe uitdrukkingen o Probleem: kinderen genereren spontaan vele uitspraken die niet versterkt werden en die niet geïmiteerd zijn

- Nativisme o Language acquisition device (LAD)  Aangeboren systeem dat geheel van regels omvat dat gemeenschappelijk is aan alle talen o Ondersteuning van theorie  Over hele wereld belangrijke mijlpalen in taalontwikkeling rond dezelfde periode  Taal aanleren alleen bij mensen  Gevoelige periode om taal aan te leren

o Kritiek  Gemeenschappelijk grammaticale systeem voor alle talen niet gevonden  Taalontwikkeling verloopt niet snel, maar geleidelijk

- Interactionisme o Taalontwikkeling door interacties tussen aangeboren capaciteiten & invloeden vanuit omgeving o Type 1: informatieverwerking  Toepassen krachtige algemene strategieën  Combinatie met nativisme o Type 2: klemtoon op sociale interactie  sociale vaardigheden & taalervaringen belangrijk  kind heeft sterk verlangen om met anderen te communiceren o conclusie  in praktijk: aangeboren capiciteiten, cognitieve verwerkingsstrategieën & sociale ervaringen spellen alle3 een rol

5.2.

Voorbereiding op praten

- Vocalisaties & brabbelen o Vocalisaties: klinkerachtige geluiden o Brabbelen: herhaling van klinker-medeklinker combinaties  Menselijke spraak kunnen horen voor ontwikkeling  Ontdekken & produceren betekenisvolle eenheden  Experimenteren met vele klanken  Gevoelig voor taalritme

- Echt gaan communiceren o Gedeelde aandacht  Vanaf 4 maanden: baby in dezelfde richting als volwassene kijken & omgekeerd  wereld benoemen  Leren: begrijpen taal, produceren van woorden & ontwikkeling woordenschat o Geven & nemen  Spelletjes waarbij spelers elk om beurt meedoen  Leren: inzicht in beurtelings karakter van conversatie o Preverbale gebaren  Gebruikt om gedrag anderen te beïnvloeden

 Leren: taal leidt tot gewenste resultaten

5.3.

Eerste woorden

- 6 maanden: woorden begrijpen - 12 maanden: eerste woorden o Belangrijke personen o Dieren o Bewegende objecten o Bekende handelingen o Resultaten bekende handelingen - Gemotiveerd om woorden te leren die relevant zijn voor probleem-oplossen & samenhangen met emoties - Onderextensie versus overextensie o Onderextensie: woord toegepast op kleiner aantal voorwerpen of gebeurtenissen dan waarvoor het geschikt is o Overextensie: woord toegepast op bredere verzameling voorwerpen of gebeurtenissen dan waarvoor het geschikt is  Vaak omdat ze juiste woord niet herinneren  Vaker tijdens spreken dan bij begrijpen

5.4.

2-woorden-zin

- Continue stijging aantal gekende woorden (1 à 3 per dag) - Telegram-stijl: slechts 2 woorden, de kortere & minder belangrijke woorden weggelaten - Vaak eenvoudige vorm o Willen + X o Meer + Y - Beantwoorden vaak niet aan regels grammatica - Als wel regels gevolg  imitatie van ouders

5.5.

Individuele & culturele verschillen

- Geslacht o Meisjes staan (licht) voor op taalontwikkeling - Persoonlijkheid o Teruggetrokken  later beginnen praten - Omgeving o Hoe meer woorden ouders gebruiken, hoe meer woorden hun kinderen leren o Ook invloed op geslacht (praten meer met meisjes) & persoonlijkheid (praten meer met sociale kinderen) - Lage SES: minder verbale stimulering - Stijl van praten o Referentiële stijl

 woorden die verwijzen naar objecten  Snelle toename van woordenschat  Verkennen actief voorwerpen o Expressieve stijl  Meer voornaamwoorden & sociale uitdrukkingen of zegswijzen (bv. Dank u)  Woorden dienen om over emoties & behoeften te praten  Socialer  Invloed cultuur - Taalachterstand o Als kind sterk achterloopt op taalnormen  2 maanden

vocalisaties

 4 maanden

brabbelen

 8-12 maand

brabbelen als

volwassen taal (intonatie)  12 maand

eerste herkenbare

woord  18 – 24 maanden

twee woorden

combineren o Na 2 jaar: geen richtlijnen volgen of gedachten moeilijk onder woorden  hoorproblemen of taalstoornis

5.6.

Ondersteunen taalverwerving

- Child-directed speech (CDS) o Korte zinnen o Hoge stem o Overdreven expressiviteit o Duidelijke uitspraak o Duidelijke pauzes tussen zinsonderdelen o Herhalen nieuwe woorden in nieuwe contexten - Kinderen vertonen voorkeur voor CDS - Give & take in conversatie  taalontwikkeling & schoolprestaties - CDS + give & take  zone van naaste ontwikkeling waarin taal gaat uitbreiden

Hoofdstuk 6: emotionele & sociale ontwikkeling bij baby’s 1. Erikson’s theorie 1.1. Vertrouwen versus wantrouwen - Ouder-kind relatie door voeden + kwaliteit verzorging o Perfectie onmogelijk - Balans sympathiek & liefdevol  conflict positief opgelost

1.2. Autonomie versus schaamte & twijfel - Positieve oplossing als ouders gepaste begeleiding geven en redelijke keuzes aanbieden o Groeien in warmte o Gevoelig ouderschap o Redelijke verwachtingen in verband met impulscontrole - Negatief  aanpassingsproblemen

2. Emotionele ontwikkeling 2.1. Ontwikkeling basisemoties - Basisemoties o Universeel in mensen en andere primaten o Evolutionaire geschiedenis  bevorderen overleving

o Afgeleid uit gelaatsuitdrukkingen - Baby‟s: 2 globale arousal states o Aantrekking naar plezante stimuli o Terugtrekking van onplezante stimuli o Sensitief ouderschap  emoties meer lijken op deze van volwassenen - Blijheid o Plezier in motorische & cognitieve vaardigheden o Verbindt ouders & baby met elkaar o Sociale glimlach tussen 6 & 10 weken o Lach  3 – 4 maanden: reactie op actieve stimuli  10 – 12 maanden: verschillende vormen - Woede o 4 – 6 maanden: toenemen in frequentie & intensiteit  Cognitieve ontwikkeling (intentioneel gedrag)  Adaptief  Ouders gemotiveerd om onbehagen te verminderen

- Droefheid o Minder frequent dan woede o (soms) reactie op pijn of scheiding

o (vaker) communicatie met verzorger ernstig verstoord - Angst o Neemt toe in 2e helft 1e levensjaar o Vreemdenangst  Afhankelijk van  Temperament baby  Vorige ervaringen met vreemden  Huidige situatie o Redenen toename  Cognitieve ontwikkeling (intentioneel gedrag)  Adaptief bij verkenning omgeving  Invloed cultuur o Verzorger = veilige uitvalshaven o Evenwicht toenadering – vermijding

2.2. Begrijpen van en reageren op emoties van anderen - Vroege kinderjaren: emotionele besmetting - 4 maanden o Gevoelig voor structuur & timing interacties o Verwachten dat partner reageert o Bewust van hele bereik emotionele uitdrukkingen - 5 maanden

o Gelaatsuitdrukkingen als georganiseerde patronen en emotie in stem met overeenkomstige gelaatsuitdrukking in verband brengen - Sociale bevestiging zoeken o Kind baseert zich op emotionele reactie vertrouwenspersoon om te beslissen hoe te reageren in onzekere situatie o Stem meer effect dan gelaatsuitdrukking o Leren reageren op alledaagse gebeurtenissen o 2e helft 2e jaar: inzien dat emotionele reacties kunnen verschillen van eigen reacties o Emotionele signalen gebruiken om  Richting te geven aan eigen handelen  Interne toestanden anderen af te leiden

2.3. Ontstaan van zelf-bewuste emoties - Houden schade of verbetering aan zelfbeeld in o Schaamte o Verlegenheid o Schuld o Jaloersheid o Trots - 2e helft 2e jaar

o Kinderen bewust van zichzelf als afzonderlijk & uniek - Behoefte aan richtlijnen volwassenen - Spelen rol in gedragingen van kinderen die verband houden met prestaties en in morele gedragingen - Situaties waarin ouders aanmoedigen afhankelijk van cultuur

2.4. Emotionele zelf-regulering - Strategieën die we gebruiken om onze emotionele toestand tot een comfortabel niveau te brengen zodat we onze doelen kunnen bereiken o Bewuste controle  Vrijwillige onderdrukking dominante emotionele reactie  Ontwikkeling hersenschors  Hulp van ouders - Individuele verschillen belangrijk voor aanpassing  temperament - Eerste maanden o Beperkt vermogen om emoties te reguleren o Afhankelijk van verzorgers - 2 – 4 maanden

o Initiatie face-to-face play & aandacht voor voorwerpen o Wegdraaien van onplezante stimuli  minder geneigd tot distress - Einde 1e jaar o Lopen & kruipen  vermijding / dichterbij komen - Rol ouders o Geen regulatie stressvolle ervaringen bij baby‟s  hersenen niet goed ontwikkelen o Kinderen aanmoedigen om eerder positieve dan negatieve emoties na te doen (meer bij jongens dan bij meisjes  geslachtsverschil) - 2e jaar o Voorstellingsvermogen & taal o Ouders leiden (bv. “Mama, bang” om te stoppen met verhaaltje voor te lezen)

3. Temperament & ontwikkeling 3.1. Wat is temperament? - Stabiele individuele verschillen in kwaliteit & intensiteit van o Reactiviteit: snelheid & intensiteit van  Emotionele reacties  Aandacht

 activiteitsniveau o zelfregulering (veranderen reactiviteit) - resultaten onderzoek o voorspelt psychologische aanpassing o Opvoedingsstijl ouders beïnvloedt emotionele stijl kind

3.2. Structuur van temperament - Makkelijk (40 %) o Snel tot regelmatige gewoontes o Meestal opgewekt o Past zich makkelijk aan aan nieuwe ervaringen - Moeilijk (10%) o Onregelmatig inzake dagelijkse gewoontes o Reageert negatief & intens o Trage aanpassing aan nieuwe ervaringen o Problemen: angstig teruggetrokken & agressief gedrag in vroege kindertijd - Slow to warmp up (15%) o Niet actief o Reageert matig & weinig intens op omgeving o Past zich traag aan aan nieuwe ervaringen o Problemen: overdreven angstig & traag gedrag op school & in groep leeftijdsgenoten

- Niet-geclassificeerd (35%) o Unieke combinatie temperament-kenmerken - Volgens Rothbart: o Recenter model van structuur temperament o Reactiviteit + zelfregulering (bewuste controle)

3.3. Meten van temperament - Methoden o Interviews/vragenlijsten aan ouders o Rechtstreekse observatie onderzoekers o Gedragsbeoordelingen door mensen die het kind kennen - Waarde o Beoordelingen ouders  Correleren matig met gedragsobservaties  Nuttig: standpunt ouders o Observatie thuis  Sommige gedragingen weinig frequent o Observatie labo  Meer controle + fysiologische metingen  Maar mogelijk belastend - Focus vooral op extremen o Verlegen kinderen

 Negatieve reactie op & terugtrekken van nieuwe stimuli o Sociale kinderen  Positieve reactie & toenadering tot nieuwe stimuli

3.4. Stabiliteit van temperament - Laag tot middelmatig o Temperament zelf ontwikkelt (betekenis activiteitsniveau verandert + emotionele zelfregulering) - Predictie op lange termijn pas vanaf 2e jaar - Afhankelijk van veel factoren o Ontwikkeling biologische systemen o Bewuste controle o Opvoedingservaringen - Zelden van ene extreme naar andere extreme

3.5. Genetische invloeden - 50% individuele verschillen verklaard door genetica - Etnische & geslachtsverschillen - Invloed afhankelijk van temperamentstrek & leeftijd

3.6. Omgevingsinvloeden - Etnische verschillen: aangemoedigd door culturele overtuigingen - Geslachtsverschillen: verschillende opvoeding & perceptie o Ouders zoeken & beklemtonen verschillen tussen kinderen - Voedings- & emotionele deprivatie  slecht aangepaste emotionele reactie - Combinatie omgeving & genetica

3.7. Goodness-of-fit model - Model dat verklaart hoe temperament en omgeving samen tot gunstige resultaten kunnen leiden  opvoedingsomgeving waarin temperament kind erkend wordt & aangepast functioneren aangemoedigd wordt - Effectief ouderschap afhankelijk van levensomstandigheden - Culturele waarden - Goede overeenkomst best snel gevonden o Ouders warm + redelijke verwachtingen o Ouders erg stimulerend

4. Ontwikkeling van gehechtheid 4.1. Wat is gehechtheid? - Sterke affectieve band die we hebben met bijzondere mensen in ons leven  plezier & vreugde tijdens omgang & troost in tijden van stress - Oudere theorieën o Psychoanalyse: voeding is primaire context o Behaviorisme: tijdens voeding ontwikkelt baby voorkeur voor aanrakingen door moeder - Maar: onderzoek met baby-apen: verkiezen zachte moeder boven draadmoeder onafhankelijk van voeding

4.2. Ethologische theorie - Emotionele band bevordert overleving  komt door evolutie - Meest aanvaarde theorie - Aangeboren gedragingen kind  verzorger dichtbij blijft - Geleidelijk aan ontwikkelt zich een emotionele band - 4 fasen o Fase 1: nog geen gehechtheid (geboorte – 6 weken)  Uitzenden aangeboren signalen

 Vertrouwde verzorger & onbekende: geen verschil o Fase 2: beginnende gehechtheid (6 weken – 6-8 maanden)  Verschillende reactie op vertrouwde verzorger & onbekende  Gevoel van vertrouwen  Geen reactie op scheiding o Fase 3: duidelijke gehechtheid (6-8 maanden – 18 maanden – 2 jaar)  Scheidingsangst (afhankelijk temperament & situatie)  Vertrouwde verzorgers als uitvalsbasis o Fase 4: ontstaan wederkerige relatie (vanaf 18 maanden – 2 jaar)  Voorstelling & taal  Intern werkmodel: geheel van verwachtingen over beschikbaarheid gehechtsheidsfiguren en kans op hulp

4.3. Meten van gehechtheid - Vreemde situatie

o Veilig gehechte kinderen gebruiken ouder als veilige uitvalsbasis om onbekende speelkamer te verkennen o Als ouder weggaat, biedt onbekende volwassene minder troost o Veel aandacht voor scheiding ouder & hereniging ouder - Patronen van gehechtheid o Veilig (65%)  Ouder als uitvalsbasis  Scheiding: al dan niet huilen  Hereniging: actief contact zoeken + stoppen huilen o Vermijdend (20%)  Niet responsief t.o.v. ouder  Scheiding: geen „distress‟ zelfde reactie op vreemde als op ouder  Hereniging: vermijden ouder, traag in begroeten, niet vasthouden van moeder o Afwerend (10%)  Zoeken nabijheid ouder, weinig exploratie  Separatie: huilen  Hereniging: woede & verzet, blijven huilen o Gedisorganiseerd/gedesoriënteerd (10-15%)  Vertonen grootste onveiligheid

 Verwarrende, tegengestelde gedragingen - Attachment Q-Sort o Thuisobservatie  90 gedragingen  1 score (veilig <-> onveilig) o Nadelen  Tijdrovend  Geen indicatie onveilige gehechtheidspatronen o Voordeel  Beter beeld alledaagse relatie ouder-kind

4.4. Stabiliteit van gehechtheid - Meestal veilig & stabiel voor baby‟s uit midden-SES in gunstige levensomstandigheden - Overgang onveilig  veilig o Goed aangepaste moeders o Positieve banden met familie & vrienden - Lage SES  veilig naar onveilig - Veilig gehechte baby‟s behouden status vaker dan onveilig gehechte baby‟s o Uitzondering: gedisorganiseerd/gedesoriënteerd: zeer stabiel eerste 2 jaren

4.5. Cultuurverschillen - Gehechtheidspatronen andere interpretatie in andere cultuur - Duitse ouders: o Aanmoediging onafhankelijkheid o Vaker vermijdende gehechtheid - Japanse ouders o Laten kinderen zelden alleen bij vreemden o Afwerende gehechtheid komt meer voor - In alle culturen: veilige gehechtheid komt vaakst voor

4.6. Factoren die invloed hebben op veilige gehechtheid - Mogelijkheid tot gehechtheid o Bv. Opgenomen in instelling  Emotionele problemen  Huilen  Zich terugtrekken  Gewichtsverlies  Slaapproblemen o Later geadopteerd: wel mogelijkheid: wel goede band  Wel emotionele & sociale problemen

- Kwaliteit van opvoeding

o Sensitieve opvoeding= snel, consistent & op juiste manier omgaan met baby‟s & ze zacht & vol zorg vasthouden  Matige samenhang met gehechtheid o Interactie-synchronie  Verzorger reageer op signalen kind op goed-getimede ritmische & gepaste manier  Beide partners stellen emotionele toestanden op elkaar af o Vermijdend  Overstimulerende of intrusieve opvoeding o Afwerend  Gebrek aan betrokkenheid o Gedisorganiseerd/gedesoriënteerd  Vaak mishandeling  Vaak depressieve moeders o Opvoeding inadequaat  verstoorde gehechtheid

- Kenmerken van kind o Moeilijk temperament  onveilige gehechtheid  Erfelijke bepaaldheid gehechtheid bijna 0 o Vroeggeboren, geboortecomplicaties en zieken bij pasgeborenen  onveilige gehechtheid bij armoedegezinnen onder stress

o Sensitief ouderschap + opvoeding aangepast aan behoeften kind  veilige gehechtheid

- Omstandigheden gezin o Stress & instabiliteit  onveilige gehechtheid o Interne werkmodellen ouders (met grootouders)  Gereconstrueerde herinneringen  Objectiviteit & evenwicht  veilige gehechtheid o Eigen opvoeding geen goede voorspeller

4.7. Meervoudige gehechtheid - Vaders o Sensitieve verzorging  veilige gehechtheid o Moeders: lichamelijke verzorging, vaders: spelen  Sommige gezinnen anders door werkende moeder o Erg betrokken vaders  minder stereotiep in geslachtsrollen, sympathiek & vriendelijk, ouderschap is verrijkende ervaring o Warme, voldoeninggevende huwelijksrelatie  betrokkenheid op kinderen - Broers & zussen o Geboorte andere broer/zus: moeilijke ervaring

 Conflict neemt af als één van hen zeer emotioneel of actief is o Veilige gehechtheid ~ positieve interactie tussen broers/zussen o Speciale momenten voorzien met oudste kind  harmonische relatie broer/zus

4.8. Gehechtheid & latere ontwikkeling - Veilige gehechtheid  positieve outcomes o Zelfvertrouwen o Sociale vaardigheden o Empathie - Vermijdend o Geïsoleerd o Weinig contacten - Afwerend o Storend & moeilijk gedrag - Gedesorganiseerd o Grote vijandigheid o Agressie - Afhankelijk van continuïteit van opvoeding

5. Ontwikkeling van het zelf 5.1. Zelfbewustzijn

- Eerste stap: bewustzijn lichaam als eigen entiteit o Intermodale perceptie o Eerste maanden: eigen beeld onderscheiden van anderen - 2e stap: zelfherkenning (2e levensjaar) o Herkennen van zichzelf als uniek wezen o Bv. Rode stip op neus in spiegel o Zichzelf aanwijzen op foto‟s o Nog niet uitgebreid over tijd o Ouders die kinderen aanmoedigen om te exploreren  verder in ontwikkeling zelf - Emotionele & sociale ontwikkeling o Begin van empathie

5.2.

Categorische zelf

- Onder invloed van taal - Vergelijken met anderen o Geslacht o Leeftijd o Fysieke kenmerken o Goed versus slecht - Eigen gedrag controleren

5.3.

Zelf-controle

- Bewuste controle o Benodigdheden  Bewustzijn zichzelf als afzonderlijk & autonoom  Vertrouwen in richting geven aan eigen handelen  Geheugen voor instructies o Vermogen om weerstand te bieden aan instructies o Verschijnt rond 18 maanden: uitstel van bevrediging - Gehoorzaamheid o Verschijnt tussen 12 & 18 maanden o Bevestiging autonomie door niet te gehoorzamen  warme, sensitieve zorg

Hoofdstuk 7: cognitieve ontwikkeling in early childhood 1. Piaget’s theorie: preoperationele stadium 1.1. Mentale representatie - Preoperationele stadium o 2-7 jaar o Vooruitgang in mentale representatie - Belang van taal - Sensorimotorische activiteit  interne beelden  labelen met woorden - Steun o Eerste woorden o Gebruik van categorieën voor ze woorden gebruiken om te labelen

1.2. Verbeeldingsspel - Ontwikkeling o Meer los van reële levensomstandigheden (vanaf 2 jaar) o Minder gecentreerd op zichzelf  Besef dat uitvoerders & ontvangers onafhankelijk van elkaar kunnen zijn  Vanaf 3 jaar o Complexe combinaties van schema‟s  Sociodramatisch spel (vanaf 2,5 jaar)

- Voordelen o Inoefenen & versterken aangeleerde schema‟s o Verbeteren sociale & taalkundige vaardigheden o Nadenken over denken, controle over gedrag, en standpunt van iemand anders aannemen o Verbeteren aandacht, geheugen en logisch denken o Versterken verbeelding & creativiteit - Nadeel o Te gelimiteerd

1.3. Relatie symbool-echte leven - Inzicht: elk symbool staat voor specifieke toestand in echte leven - Problemen met dubbele voorstelling o Symbool zowel als object op zichzelf & als symbool zien - Inzicht verworven vanaf 3e jaar

1.4. Beperkingen - Beschrijft kinderen in termen van wat ze niet kunnen - Egocentrisme: symbolische gezichtspunten van anderen niet kunnen onderscheiden van eigen gezichtspunt

o Bv. 3-bergen-probleem o Animistisch denken: geloof dat niet-levende wezens kwaliteiten hebben van levende wezens o Voorkomt accommodatie - Niet in staat tot conservatie o Fysieke eigenschappen van dingen niet veranderen als uiterlijke verschijningsvorm verandert o Centratie: aandacht voor 1 bepaald aspect o Makkelijk afgeleid door perceptuele verschijning objecten o Zien begin & eind als ongerelateerde gebeurtenissen o Onomkeerbaarheid: kunnen stappen mentaal niet omkeren - Hiërarchische classificatie o Organisatie van objecten in klassen & subklassen o Kinderen centreren op doorslaggevende eigenschap, bv. een kleur

1.5. Follow-up research - Egocentrisme, animistisch & magisch denken

o 3-bergen-probleem zonder foto‟s & familiaire situatie  4-jarigen oplossen o Niet-egocentrische gedragingen  Bv. taalgebruik aanpassen aan leeftijd ontvanger  Bv. aanpassen aan context: klein voor zichzelf, maar groot voor pop o Egocentrisme eerder tendens o Animistisch denken door onvolledige informatie (bv. lichten trein als ogen zien) o Magisch denken bij gebeurtenissen die ze niet kunnen verklaren  Afhankelijk van cultuur & religie  Bv. wensen bij uitblazen kaarsjes  Bv. bestaan sinterklaas/kerstman - Onlogische gedachten o Simpelere & familiaire opdrachten: wel tot goed einde  Bv. conservatie van 3 objecten ipv 7 objecten o Redeneren door analogie o Begrijpen dat eigenschappen dieren verantwoordelijk zijn voor oorzaak-gevolgeffecten die onmogelijk zijn voor niet-levende dingen

- Categorisatie o Differentiatie  Eerst: basisniveau‟s  Vanaf 3e jaar: superordinate categorieën & subcategorieën o Woordenschat  betere categorisatie o Hulp van volwassenen - Verschijning versus realiteit o Eerder problemen met taal van opdrachten

1.6. Evaluatie - Gedeeltelijk juist & gedeeltelijk fout - Begin van logisch denken  gradueel verworven - Informatieverwerking: processen hetzelfde over alle leeftijd, gewoon meer of minder aanwezig - Neo-Piaget: combinatie preoperationele stadium & informatieverwerking o Controle moeilijkheid  benaderen op gelijkende, stage-consistente manieren

1.7. Piaget & educatie - Ontdekkingsleren o Door spontane interactie met omgeving o Rijke variatie aan materiaal

- Gevoeligheid voor bereidheid van kinderen om te leren o Aanpak aangepast aan ontwikkeling - Aanvaarden individuele verschillen o Weinig activiteiten in groep o Evaluatie in vergelijking met vorige ontwikkeling kind

2. Vygotsky’s socioculturele theorie 2.1. Private speech - Piaget: egocentrische taal o Moeilijkheden perspectief van anderen in te nemen o Door interactie met anderen  niemand tegen zichzelf spreekt  egocentrische taal verdwijnen - Vygotsky: private taal o Richting geven aan eigen handelen o Basis voor alle hogere cognitieve processen o Later geïnternaliseerd - Onderzoek: steun voor Vygotsky o Meer gebruikt bij moeilijke taken o Gebruik van private taal  aandachtiger & meer bezig met taken

2.2. Sociale oorsprong van denken - Zone van naaste ontwikkeling - Anderen doen aan ondersteuning o Aanpassen van steun die men geeft tijdens in leersessie in overeenstemming met het huidige niveau van presteren van kind o Later: meer verantwoordelijkheid bij kind  private taal gelijkt op ondersteuning - Onderzoek o Ouders actief ondersteunen  meer private taal & meer succes bij moeilijke taken o Plannen & probleem oplossen beter als met meer ervaren „peer‟ of volwassene werken

2.3. Vygotsky & educatie - Gelijkenis Piaget o Actieve deelname kind o Aanvaarding individuele verschillen - Begeleid ontdekkingsleren - Samenwerking met leeftijdsgenoten - Verbeeldingsspel = zone van naaste ontwikkeling

2.4. Evaluatie - Voor

o Belang van onderwijs o Grote aandacht voor culturele verschillen - Tegen o Westers gericht (scaffolding) o Verbale communicatie niet enige middel  geleide deelname  Samenwerking tussen deelnemers die meer of minder expertise hebben, zonder de specifieke kenmerken van communicatie te omschrijven o Weinig over basisvaardigheden

3. Informatieverwerking 3.1. Aandacht - Makkelijk afgeleid & geen oog voor details - Beter in inhibitie: onderdrukken van impulsen - Beter in plannen zolang taken familiair & simpel zijn o Vooraf opeenvolging van handelingen uitdenken en de aandacht verdelen in functie van het bereiken van doel o Samenwerken met meer ervaren planners helpt o Vergeten soms belangrijke stappen

3.2. Geheugen

- Herkenning & herinnering o Herkenning: bijna perfect o Herinnering geassocieerd met taalontwikkeling  Gebruik van geheugenstrategieën o Gelimiteerd werkgeheugen - Geheugen alledaagse gebeurtenissen o Bekende gebeurtenissen  Gebruik van scripts  Organisatie & interpretatie  Uitgebreider  voorspellen wat er gaat gebeuren in gelijkaardige situaties o Eenmalige gebeurtenissen  2 stijlen van ouders  Elaborative (uitgebreid, eigen evaluaties)  Repititive

3.3. Theory of mind - Ontwikkeling o Bewustzijn mentaal leven & begrijpen „false belief‟ o Samen met metacognitie: bewustzijn & begrijpen verschillende aspecten van het denken

o Samenhangend geheel van ideeën over mentale activiteiten - Bewustzijn mentaal leven o 1e jaar: mensen als intentionele wezens & interactieve vaardigheden o 2 jaar: eerste werkwoorden (denken, onthouden, doen alsof) & eigen perspectief verschillend van anderen o 2-3 jaar: mensen handelen volgens wensen (niet volgens overtuigingen)  fouten in false belief o 3-4 jaar: “denken” en “weten” om te verwijzen naar eigen gedachten en die van anderen o 4 jaar: zowel wensen als overtuigingen hebben invloed  correct antwoord in false belief - Factoren o Taal  rijke woordenschat over mentale toestanden o Cognitieve vaardigheden  inhibitie o Sociale vaardigheden  Veilige gehechtheid  Oudere broers/zussen  Leeftijdgenoten  verbeeldingsspel  Volwassenen o Voorbereid op biologisch vlak - Beperkt inzicht in mentaal leven

o Mentale activiteit houdt op als er geen uiterlijke tekenen zijn o Weinig aandacht aan proces van denken o Begrijpen niet dat mentale inferenties bron van kennis kunnen zijn o Conclusie: geheugen als passieve container

3.4. Lezen - Emergent litteracy: proberen te begrijpen hoe geschreven symbolen betekenis hebben - Eerst denken: 1 letter = 1 woord - Later denken: letters delen van woorden + band met klanken - Interactief voorlezen bevordert

3.5. Rekenen - 14-16 maand: ordinaliteit o Relaties tussen kwantiteiten - 2 – 3 jaar: tellen van 5 voorwerpen - 3,5 – 4 jaar: tellen tot 10 o Cardinaliteit: laatste nummer in rij stelt aantal getallen voor o Eenvoudige rekenopgaven  Eerst in volgorde opgave

 Later efficiëntste strategie

4. Individuele verschillen in mentale ontwikkeling - Verbaal <-> niet-verbaal - IQ-tests meten niet alle vaardigheden - Invloed van cultuur & samenleving: culturele benadeling - Vanaf 6-7 jaar: goede voorspellers later IQ

4.1. Thuisomgeving - HOME = Home observation for measurement of environment - Veel speelgoed & kinderboeken - Ouders: warm & verzorgend, stimulerend - Als lage SES-ouders hoge HOME-scores halen  beter op IQ-test

4.2. Kleuterschool & kinderopvang - Kleuterschool = geplande, opvoedende ervaringen bedoeld om ontwikkeling van 2- tot 5-jarigen te bevorderen o 2 types  Kindgericht: brede waaier activiteiten waaruit kinderen kunnen kiezen

 Schools: strak gestructureerd, aanleren schoolse vaardigheden op basis van dril en herhaling - Kinderopvang = reeks voorzieningen om toezicht te houden op kinderen van werkende ouders - Interventie bij kleuters o Leerproblemen best vroeg aanpakken o Bv. head start = 2 jaar lang kleuterschool, voeding & gezondheidszorg, ouders erbij betrekken o Goede resultaten (betrokkenheid ouders) o Niet meer aan universiteit: zwakke kwaliteit lagere school - Kinderopvang o Instabiel  minder psychologisch welzijn o Meer cognitieve vooruitgang o Effecten merkbaar tot in eerste jaren lagere school

4.3. Educationele media - TV‟s o Bv. Sesamstraat  Aanleren basisvormen lezen/schrijven en getalconcept

 Bijbrengen algemene kennis o Leren verbeeldingsspel o Prosociaal gedrag o Nadelen  Agressie  Consumentengedrag  Tijd verloren voor andere activiteiten - Computer o Tekstverwerker: leren schrijven o Spelletjes: basisvaardigheden inoefenen o Samenwerking: volwassenen & andere kinderen o Beter probleem oplossen & metacognitie

5. Taalontwikkeling 5.1. Woordenschat - Fast-mapping: verbinden woord met onderliggend concept na zeer korte kennismaking met woord - Types van woorden o Objecten, werkwoorden, adjectieven o Eerst algemeen onderscheid o Samenvoegen van gekende woorden (bv. plantman voor tuinman) o Metaforen: concrete, zintuiglijke vergelijkingen - Strategieën

o Wederzijdse exclusiviteit: woorden verwijzen naar niet-overlappende categorieën o Nagaan hoe woorden in zin gebruikt o Afgaan op sociale aanwijzingen - Verklaring ontwikkeling o Aangeboren principes (bv. wederzijdse exclusiviteit) o Zelfde strategieën als bij niet-taalkundige informatie

5.2. Grammatica - Basisregels o Eerst voor beperkt aantal woorden o Vanaf 3,5-4 jaar: basisstructuur o Als 3-woorden zin  geleidelijke uitbreiding o Overregularizatie: uitzonderingen onder basisregels laten vallen - Complexe structuren o 2-3 jaar: fouten bij vraagzin o Passieve zinnen pas vanaf eind lagere school o 4-5 jaar: al vele moeilijke zinsconstructies o Eind kleutertijd: competent gebruik van bijna alle zinsconstructies uit moedertaal - Verklaring

o Informatieverwerking: grammatica product van algemene ontwikkeling o Aangeboren <-> eerste zinnen niet tegoei o Aangeboren procedures om taal te analyseren

5.3. Conversatie - Pragmatiek = de praktische, sociale kant van taal die kinderen moeten leren om effectief en op de gepaste manier met anderen te communiceren - 2-jarigen: om beurt praten, gepast reageren op opmerkingen, onderwerp tijdlang aanhouden - 4 jaar: conversatie aanpassen aan leeftijd, geslacht, sociale status luisteraar - Problemen in moeilijke situaties, bv. telefoongesprek

5.4. Ondersteunen taalontwikkeling - Interactie met ervaren sprekers belangrijk - Sensitieve opvoeding o Helpende, expliciete feedback o Fouten niet overmatig corrigeren - Uitbreidingen = reacties van volwassenen die uitdrukking van kind verder uitwerken en die daardoor complexer maken

- Herformuleringen = reacties van volwassenen die foutief taalgebruik herstructureren tot de correcte vorm

Hoofdstuk 8: emotional & social development in early childhood 1. Erikson’s theorie: initiatief versus schuld - Initiatief: nieuw gevoel van doelgerichtheid o Enthousiast om nieuwe taken aan te pakken o Activiteiten met leeftijdsgenoten o Ontdekken wat ze kunnen doen met hulp van volwassenen - Tegenpool: schuld o Door ontwikkeling superego (geweten) o Ontstaat door identificatie met ouders eigen geslacht o Verband met overdreven bedreigingen, kritiek & straf door volwassenen

2. Zelfbegrijpen 2.1. Ikzelf & mij-zelf - Ik-zelf = gevoel van zichzelf als kennende en handelende instantie o Afscheiden van omgeving o Blijft zelfde over tijd o Heeft innerlijk leven o Controle over eigen gedachten & handelingen

- Mij-zelf = gevoel van zichzelf als object van kennis en evaluatie o Omvat alle kwaliteiten die het zelf uniek maken  Lichamelijk, materieel  Psychologisch  Sociaal - Ontstaan tijdens eerste 2 jaar

2.2. Zelf-concept - Geheel van kenmerken, vaardigheden, houdingen & waarden waarvan een individu gelooft dat het omschrijft wie hij of zij is - Bij kleuters zeer concreet o Eerst gebaseerd op observeerbare kenmerken o 3,5 jaar: typische emoties/attitudes o 4 jaar: als trekomschrijving gegeven, dan correct bedoelingen en emoties infereren o Hoe sterker zelfconcept  hoe bezitteriger - Helpt bij ontwikkeling autobiografisch geheugen

2.3. Zelf-waardering - Oordelen die we vormen over onze eigen waarden en gevoelens die we daarbij hebben

- Globale inschatting + oordelen over verschillende aspecten van het zelf o Goed presteren op kleuterschool o Hard je best doen o Vrienden maken - Gelimiteerd: eigen vaardigheden hoger inschatten (geen onderscheid tussen gewenste & echte vaardigheden) - Hoge zelfwaardering  initiatief

3. Emotionele ontwikkeling 3.1. Begrijpen van emoties - Oorzaken, gevolgen & uiterlijke tekenen van emoties - Nadruk op externe factoren ipv interne - Voorspelling op basis van emoties - Effectieve manier om om te gaan met emoties - Moeilijkheden bij interpretatie van situatie met tegengestelde aanwijzingen: focus op slechts 1 onderdeel situatie (centratie) - Factoren o Veilige gehechtheid  emoties bespreken o Verbeeldingsspel o Broers/zussen: spel beïnvloedt emotioneel begrijpen

3.2. Emotionele zelf-regulatie - Afzwakken van emoties o Beperken sensorische input o Tegen zichzelf praten o Doel veranderen - Bewuste controle o Inihibitie impulsen o Aandacht weghalen - Factoren o Ouders als voorbeeld o Temperament: ervaring negatieve emoties  geen inhibitie impulsen  moeilijke kinderen  invloed op ouders - Angsten vaak voorkomend

3.3. Zelf-bewuste emoties - Emoties waarbij zelf versterkt of gekwetst - 3 jaar: duidelijke band met zelfevaluatie - Afhankelijk van ouders o Nadruk op waarde & prestatie kind  intensere zelf-bewuste emoties o Nadruk op hoe prestatie verbeteren  grotere doorzettendheid & matige zelf-bewuste emoties - Schaamte:

o Gevoelens van persoonlijk tekort & onaangepast gedrag o Verschillend over culturen - Schuld: aangepast gedrag 3.4. Empathie - Motiverende factor voor prosociaal gedrag o Handelingen die een ander persoon voordeel brengen zonder dat er te verwachten voordelen voor het eigen zelf zijn - Verschilt van sympathie = gevoelens van bezorgdheid of verdriet om het lot van iemand anders - Factoren o Temperament  Sociaal, assertief, goed in emotionele zelfregulering o Opvoeding  Boetseren  Belang van vriendelijkheid benadrukken

4. Relaties met leeftijdsgenoten 4.1. Vooruitgang in sociabliteit met leeftijdsgenoten - 3-stap volgorde o Niet-sociaal spel o Parallel spel: naast elkaar met zelfde materiaal, geen beïnvloeding

o Sociaal  Associatief: verschillend spel, uitwisselen materiaal & mening  Coöperatief: zelfde doel - Onderzoek o Latere soorten spel vervangen niet vorige o In elk speltype: meer cognitieve rijpheid dan jongere kinderen  Functioneel (eenvoudige, repetitieve bewegingen)  Constructief (creëren of construeren van iets)  Rollenspel (uitbeelden alledaagse en ingebeelde rollen) o Enkel zekere types niet-sociaal spel oorzaak voor zorg  Doelloos rondlopen  Rondhangen in buurt leeftijdsgenoten  Onrijp, repetitief gedrag (rollenspel) - Culturele variaties o Andere vormen in verschillende culturen (bv. in India gewoonte van in grote groepen te spelen) o Geloof over belangrijkheid spel (aangemoedigd door ouders of niet) o Vooral belangrijk in samenlevingen waar kinderen en volwassenen in verschillende werelden leven

4.2. Eerste vriendschappen - Belangrijke context voor emotionele & sociale ontwikkeling - “iemand die je leuk vindt en waar je veel mee speelt” - Geen duurzame relaties - Meer bevestiging aan vrienden - Biedt sociale steun

4.3. Invloeden van ouders - Direct o Regelen van informele activiteiten met leeftijdsgenoten o Richtlijnen over hoe zich te gedragen - Indirect o Veilige gehechtheid o Emotioneel expressieve, ondersteunende communicatie o Coöperatief spel (vader-zoon, moeder-dochter)

5. Moraliteit 5.1. Definitie

- Vanaf 2 jaar: bezorgdheid over dingen die niet horen of mensen die zich niet gedragen - Kinderen meer verantwoordelijk voor eigen gedrag - Vorming geweten o Eerst: externe controle door volwassenen o Later: innerlijke standaarden

5.2. Psycho-analyse - Vorming superego: gehoorzamen om schuld te voorkomen - Vandaag: meeste onderzoekers niet mee eens o Kinderen wiens ouders vaak dreigen voelen vaak weinig schuld o Ouders: terugtrekken van liefde  zelf-verwijten bij kind - Inductieve opvoeding o Kind helpen om te letten op gevoelens door te wijzen op gevolgen van het foute gedrag van het kind voor anderen o Motivatie tot actieve betrokkenheid op morele normen + zinvol o Straffen  angst  kind kan niet nadenken - Kenmerken kind o Matige overerfbaarheid van empathie

o Temperament o Veilige gehechtheid  kind wilt voldoen aan standaarden ouders - Rol van schuld o (voor) belangrijke motivator van moreel gedrag: induceren van op empathie gebaseerde schuld o (tegen) niet enige factor

5.3. Sociaal leren - Belang van model-leren o Operante conditionering niet voldoende o Veel prosociaal gedrag komt spontaan niet vaak genoeg voor o Observeren & imiteren van mensen die gepast gedrag vertonen o Kenmerken goed model  Warmte & responsiviteit (zelf model van prosociaal gedrag)  Competentie & macht (opkijken naar)  Overeenkomst tussen woorden en gedrag o Meest beïnvloedbaar in jaren voor school - Effecten van straf o Verschillende technieken  Fysieke kracht  gevaar

 Warmte, redeneren  lange-termijn doelen  Kracht + redeneren  ernstige overtredingen o Vaak straffen: geen blijvende verandering o Ongewenste neveneffecten  Straf als model voor agressie  Persoonlijke belediging  klemtoon op eigen negatieve beleving  Kind leert straffende ouder te vermijden  Versterking door gunstige effecten voor ouder  Overdracht naar volgende generatie - Alternatieven o Time-out o Ontnemen van privileges o Positieve disciplinering  Aanmoedigen goed gedrag  Verminderen van mogelijkheden voor stout gedrag o Effectiviteit versterken  Consistentie  Warme ouder-kind relatie  Uitleg

5.4. Cognitief-ontwikkelings - Actieve denkers over sociale regels

o Vanaf 3 jaar: iemand met slechte bedoelingen verdient meer straf o Vanaf 4 jaar: verschil tussen eerlijkheid & liegen - Onderscheid tussen 3 domeinen o Morele regels  Bescherming rechten & welbevinden mensen  Volwassenen lichten gevoelens van slachtoffers toe o Sociale conventies  Gewoonten zoals tafelmanieren  Volwassenen geven minder toelichting, eisen gehoorzaamheid o Persoonlijke keuze (geen rechten geschonden) - Leren onderscheidingen door actief betekenis te geven aan eigen ervaringen - Sociale ervaringen cruciaal

5.5. Ontwikkeling van agressie - Types van agressie o Instrumenteel: bedoeld om kind iets te laten bekomen dat het wil o Vijandig: bedoeld om iemand anders te kwetsen  Fysieke agressie  Verbale agressie

 Relationele agressie (bv. uitsluiten, roddel) o Direct of indirect - Evolutie over tijd o Fysieke agressie  verbale agressie o Instrumentele agressie neemt af o Verhoging vijandige agressie (vijandige intenties beter herkend) - Geslachtsverschillen o Jongens: meer openlijke agressie  Biologie: sexhormonen  Competitief spel in grotere groepen  Geslachtsrollen (opvoeding ouders) o Meisjes  Reputatie: meer verbale & relationele agressie  In feite: meer geconcentreerd relationeel & indirect - Oorzaken o Gezin  Harde, inconsistente opvoeding (vooral bij jongens  actiever)  Cycli: disciplinering  jammeren  toegeven  Vijandige intenties zien waar die er niet zijn o Invloed van media  Overschatten van geweld in samenleving

 Agressie vaak ongestraft  Vaak geen andere manieren getoond om problemen op te lossen  Cartoons meest gewelddadig - Helpen om agressie te controleren o Vroeg beginnen o Vermijden om toe te geven o Training in oplossen van sociale problemen o Redenen bij bevelen o Vermijd verbale beledigingen & lichaamsstraffen o Verminder stress in gezin

6. Gendertyping 6.1. Definitie - Iedere associatie van voorwerpen, activiteiten, rollen of trekken met één van de geslachten op een manier die aansluit bij culturele sterotypes - Sociaal leren  versterking & model-leren - Cognitieve ontwikkelingstheorie  kind als actieve denker - Geslachtsschema‟s  combinatie van beide

6.2. Geslachtsgebonden overtuigingen & gedrag - 2 jaar: termen als „jongen‟ & „meisje‟ correct gebruikt

- Geslachtsgebonden speelgoed & persoonlijkheidstrekken - Sterker in kleuterperiode - Begrijpen nog niet dat geslachtsgebonden kenmerken niet bepalen of iemand mannelijk of vrouwelijk is (bv. een man in jurk = een vrouw)

6.3. Genetische invloeden - Evolutionaire aanpassingswaarde o Mannen: competitie voor vrouw o Vrouwen: duurzame relatie met man + opvoeding baby - Hormonen  verschillende stijlen van spelen  kinderen opzoeken die dezelfde stijl hebben

6.4. Omgevingsinvloeden - Ouders o Opvoedingsgedrag  Onafhankelijkheid versterkt bij jongens  Emoties vaker benoemen voor meisjes en verklaren voor jongens o Aanwijzingen in taal o Jongens meest stereotiep - Leraren

o Meisjes meer gestructureerde activiteiten o Meer afkeurend & controlerend tov jongens - Leeftijdsgenoten o Bekritiseren gedrag dat bij ander geslacht hoort o Andere stijl van sociale beïnvloeding  tactiek werkt niet bij ander geslacht o Bevooroordelen eigen groep^ - Bredere sociale omgeving o „gender biased lens‟

6.5. Geslachtsidentiteit - Beeld van zichzelf als iemand met relatief mannelijke of vrouwelijke kenmerken - Voorspeller psychologische aanpassing o Mannelijk & androgynie  hoog zelfbeeld o Vrouwelijk  lage zelfwaardering (kenmerken niet sterk gewaardeerd in samenleving) o Androgynie: flexibeler - Ontwikkeling geslachtsidentiteit o Sociaal leren  gedragsstereotiep gedrag leidt tot geslachtsidentiteit  Gedragsstereotiep gedrag begint vroeg

o Cognitief ontwikkelingstheorie  zelf-percepties gaan vooraf aan gedrag  geslachtsconstantie (geassocieerd met conservatie-taken)  Fouten door cognitieve onrijpheid o Geslachts-schema: combinatie beide o Zodra kinderen over geslachtrollen nadenken  geslachtsgebonden gedrag versterken - Gender schemata theorie o Informatieverwerkings-benadering van geslachtsrolstereotypering die elementen combineert van sociale leertheorie & cognitieve ontwikkelingstheorie. Ze legt uit hoe dat zowel omgevingsinvloeden als het denken van het kind samen vorm geven aan de ontwikkeling van geslachtsrollen bij kinderen o Organiseren ervaringen in geslachtsschema‟s  interpretatie wereld o Houden aan geslachtsschema‟s of niet o Sterk effect: gedrag niet overeenkomt met schema  Niet herinneren  Foutief herinneren (bv. man was dokter ipv verpleger) o Eigen voorkeuren toevoegen aan schema‟s

6.6. Vermindering geslachtsstereotiepen

- Ervaringen die ingaan tegen stereotiepen - Ouders: minder stereotyperend gedrag - Leraren: meisjes & jongens zowel gestructureerde als ongestructureerde activiteiten - Wijzen op uitzonderingen - Uitleggen dat interesses & vaardigheden de vrijetijdsbestedingen zouden moeten bepalen

7. Opvoedingsstijlen & emotionele en sociale ontwikkeling 7.1. Opvoedingsstijlen - Combinaties van opvoedingsgedragingen die voorkomen over een breed bereik van situaties & daardoor een duurzaam opvoedingsklimaat doen ontstaan - democratisch o Warmte, aangepaste controle & autonomie o Hoge aanvaarding & betrokkenheid o Volwassen gedrag o Redenen voor verwachtingen o Gradueel kind meer autonomie - Autoritair o Hoge controle & aangepaste autonomie o Lage aanvaarding & betrokkenheid o Beslissingen maken voor kind

o Angstige, ongelukkige kinderen o Psychologische controle: ouders binnendringen en manipulerend optreden in verbale expressie, individualiteit & gehechtheid aan ouders  Komen tussen in beslissingen/keuze van vrienden  Ontevreden  terugtrekken van liefde  Affectie afhankelijk van gehoorzaamheid  Buitensporig hoge verwachtingen - Toegeeflijke stijl o Warmte, lage controle & hoge autonomie o Hoge aanvaarding & te hoge of te lage betrokkenheid o Negatieve effecten  Impulsief, ongehoorzaam, rebellerend  Te hoge eisen aan & te afhankelijk van volwassenen  Minder doorzettingsvermogen - Niet-betrokken stijl o Lage controle & onverschillige autonomie o Lage aanvaarding & betrokkenheid o Praktisch alle aspecten ontwikkeling verstoord  Gehechtheid  Denken  Emotionele & sociale vaardigheden

o Extreme vorm: verwaarlozing

7.2. Effectiviteit van democratische opvoedingsstijl - Ouders vormen model - Controle eerlijk & redelijk - Verantwoordelijkheid die men kan nemen: meer competentie, zelfwaardering & rijpheid - Steun beschermt tegen negatieve effecten stress & armoede

7.3. Culturele verschillen - China: meer controle - Spaans-sprekend: groot respect voor vader - Afro-amerikanen: veel strikter o Belang voor zelf-controle o In gevaarlijke buurten - Opvoedingsstijlen kunnen alleen begrepen worden in bredere ecologische context

7.4. Kindermishandeling - Vormen o Fysieke mishandeling o Seksueel misbruik o Verwaarlozing

o Emotionele mishandeling - Patronen o Moeders eerder verwaarlozing, vaders eerder seksueel misbruik o Jonger kind: verwaarlozing, ouder kind: andere vormen - Factoren die verband houden met kindermishandeling o Vroeger: psychische stoornis ouder o Nu: ecologische theorie o Kenmerken gezin  Moeilijke kinderen  negatief vooroordeel  Eens in gang gezet houdt zichzelf in stand  Ernstige stress i.v.m. opvoeding  Basisverantwoordelijkheden opvoeding te zwaar  frustratie afreageren op kind  Externe factoren, bv. laag inkomen, alcohol & drugsgebruik o Gemeenschap  Geïsoleerd van informele (geen steun vrienden & verwanten) & formele (nietstabiele, vervallen wijken) sociale ondersteuning o Cultuur  Geweld gezien als manier om probleem op te lossen

- Gevolgen van kindermishandeling o Effecten  Minder emotionele zelf-regulering, empathie & sympathie  Negatief zelf-concept  Minder sociale vaardigheden  Minder gemotiveerd op school o Verklaring  Leerprocessen: agressie als manier om probleem op te lossen  Negatieve boodschappen van ouders  Fysiologische veranderingen  Schade aan centraal zenuwstelsel  Verhoogde productie stresshormonen - Preventie kindermishandeling o Gericht op alle niveau‟s: gezin, gemeenschap & cultuur o Aanleren effectie ouderschapsstrategieën o Vak ontwikkelingspsychologie in secundair onderwijs o Brede sociale programma‟s o Sociale ondersteuning

Hoofdstuk 9: cognitieve ontwikkeling in middle childhood 1. Piaget’s theorie: concreet-operationeel stadium 1.1. Concreet operationeel denken - Concreet-operationeel stadium o 7-11 jaar o Denken logischer, flexibeler & beter georganiseerd - Conservatie: opgelost o Decentratie (ipv centratie) o Door operaties: mentale handelingen die gehoorzamen aan logische regels o Omkeerbaarheid = vermogen om te denken in een reeks van stappen & dan in gedachten de richting omkeren en weer op het uitgangspunt terugkeren - Classificatie: opgelost o Duidt op bewustzijn van hiërarchie o 3 relaties tegelijkertijd o Bv. verzamelingen - Seriatie: vermogen om items te ordenen langs een kwantitatieve dimensie, bv. gewicht of lengte o Volgens plan, bv. beginnend met grootste o Transitieve inferentie: mentaal oplossen van seriatie

 Bv. Staaf A is langer dan staaf B & staaf B is langer dan staaf C  staaf A langer dan staaf C - Spatiaal redeneren o Cognitieve kaarten = mentale voorstellingen van bekende plaatsen van grote omvang o Jonge kinderen: vooral oriëntatiepunten o Lagere school-leeftijd: oriëntatiepunten langs georganiseerde reisroute o Eind lagere school-leeftijd: combineren oriëntatiepunten & routes in globaal beeld van grotere ruimte o Verschillen tussen culturen  Bv. India  veel oriëntatiepunten & sociaal leven  U.S.: nadruk op straten & weinig oriëntatiepunten  Maar: als gevraagd om weg te geven  geen verschil

1.2. Beperkingen concreet-operationeel denken - Enkel georganiseerd & logisch denken als geconfronteerd met concrete informatie die direct waarneembaar is

o Bv. hypothetische versie seriatie-taak: met popjes o Denken dus eerst toegepast op concrete situaties - Geleidelijk verworven o Bv. eerst conservatie van aantal, daarna pas massa, lengte… - Continuüm van verwerving = gelijkelijk aan beheersen van logische begrippen

1.3. Recent onderzoek - Invloed cultuur & school o Deelnemen in relevante alledaagse activiteiten helpt (door waarden samenleving, bv. gelijke verdeling in Westen helpt bij taak conservatie) o Naar school gaan helpt bij Piagetiaanse taken o Ervaring met niet-schoolse activiteiten bevorderen concreet-operationeel denken - Informatieverwerkingsbenadering o Neo-Piagetiaanse theoretici: geleidelijke verbetering informatieverwerking o Cognitieve schema‟s automatischer  meer ruimte in werkgeheugen voor nieuwere schema‟s

o Geïntegreerd tot centrale conceptuele structuren = netwerken van begrippen & relaties die denken bevorderen in veel verschillende situaties  Eerst: op 1 dimensie letten  Daarna: 2 dimensies coördineren  Tenslotte: meerdere dimensies integreren o Verklaring geleidelijk verwerven van logische begrippen  Verschillende vereisten inzake informatieverwerking, dus vragen minder of meer werkgeheugen  Ervaringen van kinderen verschillen sterk o Als kinderen de centrale conceptuele structuren van hun eigen leeftijd niet hebben, dan kunnen die aangeleerd worden (training)

1.4. Evaluatie - Gelijk: systematisch & rationeler dan kleuters - Onenigheid: continue verbetering logische vaardigheden versus discontinue herstructureringen van denken - Conclusie: combinatie Piaget & informatieverwerkingstheorie

2. Informatieverwerking 2.1. Verschillende aspecten van denken - Toename informatieverwerkingscapaciteit o Biologische basis: myelinisatie & vermindering aantal actieve synapsen o Werkgeheugen neemt toe o Minder tijd nodig voor verwerking - Toename cognitieve inhibitie o Biologische basis: verdere ontwikkeling van frontale lob van de hersencortex o Daarnaast ook rol van strategieën

2.2. Aandacht - Selectiever: enkel aandacht voor wat relevant is - Meer aanpasbaar = aandacht aanpassen aan eisen situatie - Meer planmatig = gestructureerde aanpak van taken o Gelijkenissen & verschillen o Volgorde van stappen o Samenwerking met meer ervaren planners belangrijk!

2.3. Geheugenstrategieën - Herhalen: begin lagere school

- Organiseren: begin lagere school - Vraagt tijd & moeite o Hoe meer strategieën combineren, hoe beter onthouden o Experimenteren om beste strategie te ontdekken voor bepaalde taken - Elaboratie: einde lagere school-leeftijd o Relatie tot stand brengen tussen 2 of meer stukken informatie die niet tot dezelfde categorie behoren - Elaboratie & organisatie  betekenisvolle eenheden

2.4. Kennisbestand - Georganisserd in elaborate, hiërarchisch gestructureerde netwerken - Als meer weten over een onderwerp  nieuwe info meer vertrouwd, makkelijker op te slaan & makkelijker op te roepen - Daarnaast: rol van motivatie o Actief gebruik van wat men weet om meer bij te leren over onderwerp

2.5. Cultuur & school

- Westerse culturen: strategieën bij taken waarbij men informatie onthoudt om de informatie zelf - Niet-Westerse culturen: andere technieken (plaats in ruimte of schikking van voorwerpen) als normaal bijproduct van activiteit zelf - Conclusie: ontwikkeling geheugenstrategieën hangt af van o Vlotter verwerken van informatie o Culturele omstandigheden o Vereisten van taak

2.6. Theory of mind - Meer reflexieve, procesgerichte visie op denken en op psychologische factoren die prestatie kunnen beïnvloeden o Beter inzicht in aandacht & geheugen o Relaties tussen mentale activiteiten beter vatten o Begrijpen dat mentale inferenties bron van kennis zijn - Inzicht in „false belief van de tweede orde‟ (rond 7 jaar) o Beter redenen vatten waarom iemand anders tot een bepaalde overtuiging komt

o Beter het standpunt van anderen kunnen innemen - Oorsprong o Ervaringen op school: leerkrachten leggen aandacht op werking geheugen o Private taal

2.7. Cognitieve zelf-regulatie - Proces van continu opvolgen van de vooruitgang in de richting van het gestelde doel, evalueren van de resultaten, en niet-succesvolle benaderingen een andere richting opsturen - Geleidelijke ontwikkeling want vraagt veel - Hulp van ouders & opvoeders - Veel zelfregulering  zelfvertrouwen in prestaties op school - Weinig zelfregulering  aangeleerde hulpeloosheid

2.8. Toepassing: leren op school - Lezen o Vraagt veel  automatisme van alle vaardigheden nodig!

o Fonologisch bewustzijn = het vermogen om na te denken over & om te gaan met de klankstructuur van de gesproken taal o Andere vaardigheden  Snelheid informatieverwerking  Visueel scannen & onderscheidingsvermogen o 2 benaderingen  Globale benadering = lezen aangeleerd zoals natuurlijke taalverwerving. Tekst in volledige vorm, leren van communicatieve functie van geschreven taal  Fonetische benadering = lezen aangeleerd door aanbieding vereenvoudigde leesmaterialen. Eerst aandacht voor fonetiek = basisregels voor omzetten van geschreven symbolen in klanken. Pas daarna complexere leesmaterialen  Combinatie van beide  verstaan nooit geziene woorden + doel van lezen = begrijpen - Rekenen o Combinatie van dril & getalgevoel (inzicht) o Aziatische kinderen: meer ondersteuning

 In taal: telwoorden kort/makkelijk uit te spreken  Op school: minder dril, meer inzicht

3. Individuele verschillen in mentale ontwikkeling 3.1. Klassieke benadering van intelligentietests - Intelligentie bestaat uit veel factoren - Factoranalyse: statistische techniek waarmee men de verschillende vaardigheden kan identificeren die intelligentietests meten - Groepstesten o Planning & opzet van onderwijs o Gebruikt voor „screening‟  individuele testen o Vereisen weinig opleiding om af te nemen - Individuele testen o Ervaring & opleiding proefleiders o Identificeren van zeer intelligente kinderen en kinderen met leerproblemen o Bv. Stanford-Binet schaal  algemene kennis, kwantitatief redeneren, visuele spatiëring verwerking, werkgeheugen, verwerking basisinformatie o Bv. Weschler intelligence scale for children (WISC)  algemene intelligentie, verbaal

redeneren, perceptueel redeneren, werkgeheugen & snelheid verwerking

3.2. Recente benaderingen van intelligentie - Compotentiële analyses = zoeken naar relaties tussen aspecten van informatieverwerking & het IQ van kinderen o Nadeel: oorzaken enkel gesitueerd in kinderen o Daarom: 2 hedendaagse benaderingen - Sternberg: Triarchische theorie van succesvolle intelligentie o Analytische intelligentie  Toepassen van strategieën  Verwerven van informatie  Meta-cognitie  Zelf-regulering o Creatieve intelligentie  Nieuwheid van taak  Automatisering van vaardigheden o Praktische intelligentie  Aanpassen/vorm geven aan/kiezen van omgeving o Intelligentie staat nooit los van cultuur & is complex

- Gardners theorie van de meervoudige intelligenties o Omschrijft intelligentie in termen van verschillende sets van bewerkingen die individuen toelaten om deel te nemen aan allerlei activiteiten die binnen een cultuur gewaardeerd worden o Elke vorm heeft  Unieke biologische basis  Eigen ontwikkelingsverloop  Eigen eindtoestand o Nadeeel: geen stevige basis in onderzoek o Voordeel: goede basis voor werk met hoogbegaafden

3.3. Verklaring verschillen in IQ - Nature versus nurture o Genetica verklaart ongeveer helft van verschillen o Interactie met omgeving (onderzoek adoptiestudies) o Etnische verschillen eerder cultureel dan genetisch o Zwart-wit-kloof gereduceerd door goed thuisleven

 Groter tijdens puberteit  eigen identiteit vormen terwijl in minderheid - Culturele invloeden o „test bias‟  Doen beroep op kennis & vaardigheden waarvoor niet alle groepen van kinderen gelijke kansen gehad hebben om die te leren o Verschillende visies  Test meten succes in gemeenschappelijke cultuur  Culturele factoren kunnen testprestaties negatief beïnvloeden o Communicatiestijlen  Type vragen bij zwarten: echte vragen, analogievragen of uitlokkers  geen juist of fout antwoord  Collaboratieve stijl bij zwarten <-> hiërarchische stijl in klas  Samenwerken op gecoördineerde, vlotte manier, allemaal gericht op zelfde aspect van probleem  <-> Ouder zegt wat te doen, kind werkt onafhankelijk o Inhoud van tests

 Meer performantie- & spatiale taken: weinig effect  Minder leermogelijkheden  Hoe langer op school, hoe hoger IQ o Stereotypes  Vrees om beoordeeld te worden op basis van een negatief stereotype  angst  minder goede prestaties  Etnische groepen die bewust zijn van negatief stereotype + zeggen „dit is test‟  prestatie dalen  Lager secundair onderwijs “school is niet belangrijk” o Verminderen van culturele bias in tests  Vaak onderschatten “ware” IQ  Dynamisch testen = vernieuwing in testen waarbij de volwassene gericht leren inbouwt in testsituatie om na te gaan wat kind kan doen met behulp van sociale ondersteuning  zone van naaste ontwikkeling  Niet effectiever  VS & Canada  afstuderen afhankelijk van scores op tests

4. Taalontwikkeling 4.1. Woordenschat - Strategieën o Complexe woorden analyseren o Begrijpen vanuit context - Grotere precisie in denken over en gebruik van woorden o Eerst: functies of uitzicht o Later: synoniemen & uitleg over categoriale relaties - Inzicht in meervoudige betekenissen o Subtiele metaforen o Verandering in humor

4.2. Grammatica - Passieve wijze beter gebruiken (van verkorte naar volledige vorm) - Infinitiefzinnen beter begrijpen

4.3. Pragmatiek - Preciezere beschrijvingen - Meer verfijnde communicatiestrategieën o 4 – 5 jaar: vertellen wat er gebeurd is o 6 – 7 jaar: situering & coherentie

o Vanaf 8 jaar: klassieke vorm & evaluatieve commentaren - Verschillen tussen culturen o Zich richten op een thema (topic-focused) o Associaties maken bij thema (topic-associating)

4.4. Twee talen leren - Tweetalige ontwikkeling o 2 manieren  2 talen tegelijkertijd op jonge leeftijd (best)  Eerst 1 taal leren, daarna de 2e (duurt 3-5 jaar voor 2e taal) o Gevoelige periode voor aanleren 2e taal: ergens in kindertijd, continue daling van bereikte niveau in functie van latere aanvangsleeftijd o Positieve gevolgen voor ontwikkling  Aandacht, redeneren, conceptvorming, flexibiliteit  Meer nadenken over taal - Tweetalig onderwijs o Taalbad in Canada: Engelstalige kinderen krijgen les in het Frans o Tweetalig onderwijs: integreren van moedertaal in onderwijs

o Gevaar: ontoereikende taalbeheersing in beide talen (semilingualism) o Prestatie kinderen van minderheidsgroepen beter

5. Leren op school 5.1. Klasgrootte - Best zo klein mogelijk - Verklaringen o Meer individuele aandacht & minder tijd aan discipline o Kinderen: meer geconcentreerd o Betere deelname aan klasgebeuren o Positievere houding tov school

5.2. Onderwijsfilosofieën - Traditionele versus constructivistische klassen o Traditioneel  Onderwijzer enige bron van gezag  Onderwijzer is meest aan woord  Leerlingen zijn passief & luisteren  Vooruitgang geëvalueerd via uniforme normen  (voor) betere prestaties

 (tegen) motivatie neemt af (lage SES) o Constructivistisch  Leerlingen aangemoedigd om zelf kennis op te bouwen  Kinderen reflecteren op en coördineren hun ervaringen  Leerlingen werken in kleine groep of individueel  Leraar begeleidt & ondersteunt volgens behoeften van kinderen  Vooruitgang geëvalueerd door vergelijking met eigen vroegere ontwikkeling: vergelijking met andere leerlingen is minder belangrijk  (voor) kritisch denken, grotere sociale & morele rijpheid, positieve houding tov school  (tegen) iets mindere prestaties - Nieuwe richtingen o Sociaal-constructivisme  Kinderen nemen deel aan breed bereik van uitdagende activiteiten met andere kinderen & leraar, met wie ze samen kennis opbouwen

 Worden competente leden van en dragen bij tot hun klasgemeenschap  Boeken vooruitgang in cognitieve & sociale ontwikkeling  Principes  Leraren & kinderen zijn partners in leerproces  Ervaring met vele types van symbolische communicatie in betekenisvolle activiteiten  Onderwijs aangepast aan de zone van de naaste ontwikkeling van elke leerling  Voorbeeld: wederzijds leren  Een leraar & 2 tot 4 leerlingen werken samen als groep en nemen om beurt de leiding van een dialoog over een tekst  4 strategieën o Vragen o Samenvatten o Verduidelijken o Voorspellen  Zone van naaste ontwikkeling  Grote vooruitgang begrijpend lezen

 Belangrijke vaardigheden voor gewone leven aangeleerd

5.3. Interactie onderwijzer – leerling - Zelfvervullende voorspellingen o Effecten meest uitgesproken bij kinderen die minder goed presteren  goed presterende kinderen kunnen terugvallen op vorige ervaringen - Minderheidsgroepen  bedreiging door negatief stereotype

5.4. Samenbrengen van kinderen - Homogene groepen o Belangrijke bron zelfvervullende voorspellingen o Doet kloof toenemen - Heterogene klassen: 2 of 3 studiejaren samen o Beter prestaties, hogere zelfwaardering & positievere houding tov school o Gelegenheid tot leren door samenwerking

5.5. Onderwijs voor kinderen met speciale behoeften - Kinderen met leerproblemen

o Verschillende benaderingen  Mainstreaming: tijdens deel van schooldag in normale klassen  voorbereiden op deelname aan maatschappij  Volledig inclusief onderwijs = voltijds plaatsen in gewone klassen o Verschillende types van kinderen  Lichte mentale handicap  IQ tussen 55 & 70  Aanpassingsproblemen in gewone leven  Leermoeilijkheden  Prestaties veel lager dan verwacht op basis van IQ  Moeilijkheden met 1 of meer aspecten van leren  breinabnormaliteiten o Effect benaderingen onduidelijk: sommige wel, sommige niet  Afhankelijk van ernst van leerproblemen & aangeboden ondersteuning o Vaak verworpen door kinderen uit gewone klas  Niet snel genoeg in spel of gesprek  Weinig sociaal aanvoelen o Beste benadering  Volledige inclusie met steun

 Begeleid door taakleraar in afzonderlijke ruimte met aangepaste materialen op individuele basis of in kleine groep tijdens deel van schooldag en in gewone klas voor rest van dag o Aanvaarding door leeftijdgenoten bevorderen  Samenwerken in gemengde groepen  Voorbereiden op komst kind met specifieke behoeften - Hoogbegaafdheid: blijk van buitengewone intellectuele mogelijkheden (IQ boven 130) o Creativiteit & talent  Creativiteit = vermogen om iets te produceren dat origineel is en dat tegelijk bruikbaar is, iets waar anderen nog niet aan gedacht hebben, maar dat in een of ander opzicht nuttig blijkt  Divergent denken = genereren van vele & ongebruikelijke mogelijkheden als men geconfronteerd wordt met een probleem of een opdracht  verschillende tests  Verbaal: gebruik alledaagse voorwerpen  Figuur: tekeningen gebaseerd op motief

 “real-world” probleem: oplossingen voor alledaagse problemen  Slechte voorspellers alledaagse leven  Convergent denken = er is 1 enkel correct antwoord dat moet gegeven worden  Talent = buitengewone prestaties in specifiek domein  Leidt vaak tot sociale isolatie - Educatie o Verschillende programma‟s  Verrijking van gewone klassen  Speciaal soort onderwijs  Laten overgaan naar hoger studiejaar o Geïnspireerd door Gardners theorie meervoudige intelligentie

5.6. Internationale vergelijkingen - Amerikaanse kinderen slechter dan aziatische - Canadese kinderen doen het beter dan Amerikaanse - Verklaring o Onderwijs minder uitdagend & minder gefocust o Minder goede leerstrategieën (van buiten leren ipv begrijpend leren) o Grotere verschillen in prestaties tussen scholen

- Aziatische landen: sociale invloeden o Waardering in cultuur voor prestaties op school o Klemtoon op inspanning o Kwaliteitsonderwijs voor iedereen o Meer tijd besteed aan onderwijs