12 Achtergrond
Tekst: Paul Scheer, Jiska Vijselaar, foto: Martin Waalboer, Shutterstock, bewerking Curve
13
FORUM 16 oktober 2008
Amerika: bedankt! Het leek een tijdlang vooral een Amerikaans probleem: de kredietcrisis. Maar inmiddels heeft de crisis zich als een olievlek over de hele wereld verspreid. Paniek alom. Gaan we terug naar de beurskrach van ‘87 of de internetbubbel van 2000? Of erger: naar de Grote Depressie? ken niet langer bereid zijn elkaar, bedrijven of particulieren geld te verschaffen wordt het allemaal wel erg lastig.
Geen krimp Het Internationaal Monetair Fonds (imf) noemde de crisis vorige week de gevaarlijkste sinds de jaren dertig van de vorige eeuw. Zij zal een zware rem zetten op de groei van de wereldeconomie. Al lijkt het voor Nederland, ook volgens het imf, voorlopig mee te vallen. De groei zal wel terugvallen tot een magere 1 procent, maar ligt dan nog altijd boven het gemiddelde in de eurozone. Bovendien zal de werkloosheid tot en met volgend jaar ongeveer op het laagste niveau van alle westerse landen blijven liggen, voorspelt het Monetair Fonds. “Maar”, benadrukt het imf, “de kans is groot dat de werkelijkheid uiteindelijk slechter zal uitvallen dan de toch al sombere voorspellingen.” Dat de financiële crisis zwaarder is dan de beurskrach of de internetbubbel, staat ook volgens Van Nieuwkerk wel vast. e
1929
GROTE DEPRESSIE
anp
Nog maar een maand geleden klonken er geruststellende woorden bij de presentatie van de Miljoenennota. “De crisis in de Verenigde Staten is de ergste sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Maar Nederland staat er goed voor.” Dat was zo’n beetje de strekking van de boodschap van minister van Financiën Bos. Ga dus gerust slapen. Twee weken later had de overheid een minderheidsbelang genomen in Fortis en abn Amro. De week erop waren Fortis Nederland en abn Amro zelfs helemaal in staatshanden. Weer een paar dagen later werd 34 miljard noodkrediet aan de banken verstrekt. Tegelijkertijd stortte de koers van de aandelen in. En niet alleen die van Fortis en abn Amro. Als een olievlek verspreidde de crisis zich binnen no time over de hele financiële wereld in Nederland. Geen bank vertrouwt nog op de kredietwaardigheid van de ander. De geldkraan is dichtgedraaid. Of in elk geval is lenen fors duurder geworden, áls het al mogelijk is. En zo sluipt de kredietcrisis, die vorig jaar in de Verenigde Staten begon, de reële economie binnen. Ook in Nederland. Van ‘geen vuiltje aan de lucht’ tot ‘grote zorg’. Het kan ineens heel snel gaan. Dat is in elk geval iets dat crises met elkaar gemeen hebben: het ene moment is de lucht nog stralend blauw, het volgende moment hebben donkere wolken zich samengepakt. Wanneer zo’n moment aanbreekt is niet te voorspellen. Ineens breekt er paniek uit. Net als in 2000 nadat de internetbubbel was gebarsten. Of tijdens de beurskrach van 1987. Maar hoe moeten we de huidige crisis nu precies taxeren? Is zij vergelijkbaar met die van eind jaren tachtig en begin 2000? “Deze crisis is anders”, is het ondubbelzinnig antwoord van Marius van Nieuwkerk. Als hoogleraar monetaire economie is hij verbonden aan de Universiteit van Nyenrode en de Vrije Universiteit Amsterdam. Tot 2005 maakte hij deel uit van de top van De Nederlandsche Bank. “De huidige crisis is veel fundamenteler, want het financiële systeem dreigt er door ontregeld te raken. Als overheden, nationale banken en monetaire autoriteiten er niet in slagen het domino-effect te stoppen hebben we straks een groot probleem. Het financiële systeem stort dan in en dat zou de economie tot stilstand brengen.” Want money makes the world go round. En als ban-
Run op spaarbanken om alle tegoeden op te nemen
FORUM 16 oktober 2008
‘Op enig moment verliezen de spelers het gevoel voor realiteit. Daardoor lijkt iedereen te worden besmet’
om: de crisis mag dan stevig zijn, de economische basis van Nederland is dat ook.
“In feite waren dat lichte crises. Ze waren lokaal doordat ze beperkt bleven tot een crisis op de beurs of in het geval van de internetbubbel voornamelijk tot de ict-wereld. Bovendien hebben ze de economie niet in zijn achteruit gezet. Er was wel sprake van vertraagde groei of nul groei, maar geen krimp. De huidige financiële crisis is ook in dit opzicht anders. Net als de crisis van de jaren ‘30 is deze wereldwijd. Én de reële economie wordt er overal door aangetast. In welke mate moeten we nog afwachten natuurlijk. Ik durf dat niet te voorspellen.” In elk geval lijkt het erop dat de Amerikanen de pijn meer zullen voelen dan Nederland. Want in de Verenigde Staten zijn de huizenprijzen tot een historisch dieptepunt gekelderd. De werkloosheid loopt er hard op en de overheids financiën zijn dankzij de regering-Bush niet bepaald op orde. Dat er presidentsverkiezingen ophanden zijn leidt ook nog tot onzekerheid. In die zin had minister van Financiën Bos bij de presentatie van de miljoenennota een maand geleden gelijk. De Nederlandse economie staat er beter voor dan de Amerikaanse. Dat blijkt ook wel uit de voorspellingen van het imf: volgend jaar toch nog een lichte economische groei én nog steeds lage werkloosheidscijfers. Bovendien zal de inflatie niet zo snel uit de hand lopen. Mede dankzij het loonakkoord dat een week geleden gesloten werd tussen vakbonden en werkgevers. Ook de pensioenfondsen kunnen de crisis beter doorstaan dankzij het nieuwe financiële toezichtkader. Dat heeft de stabiliteit en weerbaarheid van de fondsen sterk verbeterd ten opzichte van de tijd van de beurskrach van ‘87. De concurrentiepositie van Nederland is dit jaar gestegen van de tiende naar de achtste plek, zo maakte het Wereld Economisch Forum vorige week bekend. Kort-
1929 1987
1929 2000
BEURSKRACH
Bubbel Geen enkele crisis lijkt op de voorgaande. Iedere keer ligt de oorzaak ergens anders. Maar er is wel een zeker patroon herkenbaar. Een crisis begint altijd met een bubbel. Die ontstaat in de tijd waarin het economisch voor de wind gaat. Er is geld genoeg, de rente is laag. Dus wordt er gezocht naar andere manieren om een hoger rendement te behalen, want wegzetten op een spaarrekening loont nauwelijks. Speculatie op de beurs wordt aantrekkelijk of het ontwikkelen van allerlei nieuwe financiële producten. Omdat het economisch tij gunstig is, worden er ook hoge rendementen behaald. Iedereen is optimistisch en er worden steeds meer risico’s genomen. Ook deze keer was dat het geval met de inmiddels bekende sub-prime hypotheken in de Verenigde Staten en het ontstaan van allerlei tamelijk ondoorzichtige financiële constructies. “De financiële wereld is te sterk gegroeid. Er zijn meer financiële producten te koop dan waaraan behoefte is in een normale economie.” Dat was de observatie van de Brits/ Nederlandse econoom Willem Buiter (London School of Economics) een paar weken geleden in het televisieprogramma Buitenhof. “In de derivatenhandel staat 600 biljoen euro uit”, berekende Van Nieuwkerk. “Terwijl er in de reële economie 45 biljoen euro omgaat. Dat geeft wel aan dat er veel lucht zit in de bancaire wereld.” Als de autoriteiten in een tijd van ongebreideld optimisme onvoldoende ingrijpen, gaat het mis. In de Verenigde Staten ontbrak voldoende toezicht op de zakenbanken, die zich bezig hielden met de risicovolle financiële producten. Maar ook elders ter wereld werd het risico niet goed ingeschat. Van Nieuwkerk: “Dat hebben we zien gebeuren in de jaren dertig van de vorige eeuw, bij de beurskrach van ‘87, de internetbubbel en ook nu.” Áls er dan telkens een bepaald patroon zichtbaar is, was het
INTERNETBUBBEL
Wanhopige handelaren na ineenstorten beurs
DOUG KANTER/anp
Maria R. Bastone/anp
14
Beurs stort in nadat de internetbubbel is gebarsten
FORUM 16 oktober 2008
Blind vertrouwen
dan niet te voorspellen? Dat blijkt moeilijk. Van Nieuwkerk: “Op enig moment verliezen de spelers het gevoel voor rea liteit. Daardoor lijkt iedereen te worden besmet. Dan is het blijkbaar moeilijk het ontstaan van een bubbel te herkennen, zo leert de geschiedenis. Het klinkt niet erg gerust stellend, maar kennelijk leren we het nooit.”
Het is nota bene zijn vakgebied, maar ook hoogleraar economische psychologie Fred van Raaij had niet verwacht dat de kredietcrisis zo zou ingrijpen op het vertrouwen van beleggers en spaarders. Een pasklare oplossing heeft hij niet, maar banken moeten terug naar de klant en het kabinet moet goed op zijn woorden passen.
Toezicht “De tijd voor kleinschalige oplossingen voor de pro-
Hij wordt inmiddels dagelijks gebeld met het verzoek om commentaar op de laatste ontwikkeling in de kredietcrisis. Ook bellen vrienden en kennissen hem met de vraag of ze hun abn Amro-spaarrekening moeten sluiten. “Niet doen, zeg ik dan, want ik wil niet bijdragen aan een bank run”, bekent Fred van Raaij, hoogleraar economische psychologie aan de Universiteit van Tilburg. Met de kredietcrisis beleeft hij ergens zijn finest hour, alhoewel hij die omschrijving zelf niet zal kiezen. “Het is cynisch om te zeggen dat deze crisis goed is voor de economische psychologie, maar het klopt dat mijn vakgebied in beeld komt als er sterke schommelingen in de economie zijn. Zaken als vertrouwen en emotie krijgen dan meer aandacht. Maar economen blijven huiverig voor psychologische verklaringsfactoren. Ze willen graag dat economie een exacte wetenschap is met harde cijfers. Het werken met vragen lijsten om het vertrouwen in kaart te brengen, wordt beschouwd als minder exact.”
FINANCIËLE CRISIS
Ben Stansall/anp
1929 2008
Jean-Pierre Jans/hh
blemen is voorbij.” Dat waren de woorden van imf-voorzitter Dominique Strauss-Kahn een week geleden bij de presen tatie van het zogenoemde Global Financial Stability Report. “Ik roep beleidsmakers op de crisis op nationaal niveau hoog op de agenda te zetten om het vertrouwen in de financiële sector te herstellen.” Dat besef is wel doorgedrongen. Nationalisaties van banken, verlaging van de rente door de Europese Centrale Bank, verhoging van de spaargaranties en een noodfonds van 700 miljard in de Verenigde Staten zijn voorbeelden van de rigoureuze maatregelen waartoe overheden bereid zijn om het vertrouwen in de financiële markten te herstellen. “Dat is de les die is geleerd uit vorige crises.” Daarvan is Van Nieuwkerk wel overtuigd. “We kunnen crises nog steeds niet echt voorkomen, we weten wél dat de oplossing begint met het herstel van het vertrouwen. Daarvoor zijn drastische overheidsmaatregelen noodzakelijk. Een mentaliteit van aanpakken en doorpakken. In de tijd van de Grote Depressie is daar veel te lang mee gewacht. Daardoor is de invloed van de crisis heel lang merkbaar geweest.” In elk geval is het voor herstel van het vertrouwen volgens Van Nieuwkerk ook noodzakelijk het toezicht aan te scherpen. Nieuwe regels, meer geüniformeerd op Europees niveau. Liefst zelfs wereldwijd. Want één ding heeft deze crisis wel duidelijk gemaakt, de wereld is meer verweven dan ooit. Wat begon als een kredietcrisis in de Verenigde Staten, werd binnen no time een wereldwijde ramp. Net als de vorige drie keer. Dus Amerika: bedankt.
Amerikaanse bankmedewerkers op straat na faillissement
Had u deze crisis voorzien? “Nee, niet in deze mate. Voor alle deskundigen en instanties zijn de ontwikkelingen van de laatste tijd, bijvoorbeeld die rond Fortis, een verrassing. Dat een relatief kleine oorzaak – de subprime hypotheken – zo’n wereldwijd effect zou hebben, had ik niet verwacht. Het scenario dat het hele economische systeem instort, wordt nu serieus genomen, terwijl dat vroeger als fictie zou zijn weggewuifd.” Hoe erg is het gesteld met het vertrouwen? “Nou, het valt nog mee met het consumentenvertrouwen. Het vertrouwen in de algemene economie – de ontwikkeling e
15
FORUM 16 oktober 2008
Consumentenvertrouwen Sinds de “zware klap” die het consumentenvertrouwen in juli maakte, is de stemming aan de betere hand. Het vertrouwen steeg van -27 in augustus naar -22 in september. Dat wil zeggen dat er in september 22 procent meer negatieve dan positieve verwachtingen waren. In juli was het consumentenvertrouwen nog -31. Het Centraal Bureau voor de Statistiek meldt wel dat de meting van september is verricht vóór de onrust op de Amerikaanse financiële markten en vervolgens op de Nederlandse. De gevolgen daarvan zullen tot uiting komen in het consumentenvertrouwen dat eind oktober wordt gepubliceerd.
ben een harmonica aan creditcards in hun portemonnee: naast algemene creditcards ook die van winkels en pompstations en dergelijke. Ze staan altijd in het rood. Een kleine tegenslag zorgt dan meteen voor grote financiële problemen.” “Nederlanders zijn calvinistisch. Wij vinden schuld slecht en denken in termen van schuld en boete. Ik heb een tijdje terug onderzocht of de Nederlandse kredietcultuur aan het opschuiven was naar de Amerikaanse. Sparen is degelijk maar ouderwets, was de achterliggende gedachte. Dat kwam – gelukkig, kun je nu zeggen – niet uit het onderzoek.”
Jean-Pierre Jans/hh
16
van de werkgelegenheid, de inflatie, groei – is al een tijdje aan het dalen, maar over de eigen economische situatie is de consument een stuk positiever. En juist dat vertrouwen in de ‘eigen’ economie is belangrijk, want dat bepaalt het koop- en spaargedrag van consumenten.” “Het zou interessant zijn om te weten hoe het consumentenvertrouwen zich de afgelopen weken heeft ontwikkeld. Dat zullen we pas eind deze maand weten, als het Centraal Bureau voor de Statistiek met de resultaten komt van de meting van begin oktober. Als daaruit blijkt dat het consumentenvertrouwen is gedaald, zal dat leiden tot meer pessimisme over de toekomst. In die zin werkt het consumenten vertrouwen als een selffulfilling prophecy.” Het jaargetijde zit ook niet mee: in het najaar is de consument negatiever dan in het voorjaar. Maar dat heeft met het weer te maken. Vertrouwen stond ook aan de basis van de crisis: in de Verenigde Staten werd blind vertrouwd op de kredietcultuur. Van Raaij: “Amerikanen sparen bedroevend weinig. Ze heb-
Waar zal het vertrouwen eerder hersteld zijn? “Dat hangt onder meer af van de maatregelen die worden genomen. Ik stel vast dat er tegenover de 700 miljard dollar van de Amerikanen tot voor kort geen eensgezind Europees beleid stond. Aan de andere kant kun je zeggen dat onze crisis minder ernstig is dan de Amerikaanse. Je kunt je ook voorstellen dat Amerikanen sneller weer zullen gaan investeren en dat Nederlanders langer de kat uit de boom kijken. Ik weet het niet. Om met Wouter Bos te spreken: alle toekomstvoorspellers hebben ongelijk gekregen.” Wat is er bijzonder aan de huidige crisis? “Deze crisis is fundamenteler dan de crises van 1987 en 2000. Die laatste ging over de overwaardering van internetbedrijven. Deze crisis gaat over het falen van het financieel systeem zelf. Fortis is onderdeel van dat systeem, net als de American International Group in de Verenigde Staten, waar de helft van de Amerikanen is verzekerd. Als bedrijven van die omvang omvallen, raakt dat alle bedrijven en particulieren die daar rekeningen hebben uitstaan.” “Ik vind het extreem om te stellen dat het kapitalisme heeft gefaald, maar de crisis geeft wel aan dat marktwerking niet goed functioneert als er zulke grote marktpartijen zijn. En het erge is: als gevolg van de kredietcrisis worden de over gebleven banken nóg groter. In Nederland zou je op den duur nog twee grote banken kunnen overhouden. Daar krijg ik een unheimisch gevoel bij. Drie grote banken in Nederland lijkt mij het minimum, met elk zo’n dertig procent markt aandeel. Dan houd je nog tien procent over voor de kleine banken.”
FORUM1616oktober oktober2008 2008 FORUM
17
SCHEER
Hoe kun je het vertrouwen herstellen? “Het is niet een knop waarop je drukt. Vertrouwen kun je snel verliezen. Het terugwinnen neemt meer tijd in beslag. Je kunt als kabinet proberen de trend te keren door maat regelen te nemen en vertrouwenwekkende mededelingen te doen.” Volgens dnb-president Nout Wellink kun je in dit soort situaties beter niks zeggen. “Je móet wat zeggen. Dat verlangt de burger. Maar je moet niet veel meer dan het hoogst noodzakelijke zeggen. Je moet niet zeggen dat je het gezonde deel van Fortis hebt veilig gesteld. Je moet niet te concreet worden en geen vergelijkingen maken met vroeger of met andere marktpartijen. Dus ook niet zeggen dat Fortis-abn Amro nu de veiligste bank van Nederland is, want daarmee zeg je dat de andere banken minder veilig zijn. In dit geval zou ik het houden bij: uw spaargeld is veilig.” “De juiste dingen zeggen is zo belangrijk omdat in tijden van onzekerheid beleggers en spaarders elke snipper informatie aangrijpen. Alles krijgt gewicht. Daar komt bij dat beleggers sterker op negatief nieuws reageren dan op positief nieuws. Als de koersen stijgen, hoeven ze niet meteen iets te doen met hun aandelen. Dalen de koersen, dan gaan ze zich afvragen of ze aandelen moeten verkopen.”
‘Vertrouwen is niet een knop waarop je drukt’ “Wat het kabinet verder kan doen, is het bieden van lichtpuntjes op andere terreinen. Als bijvoorbeeld het Najaarsoverleg met de sociale partners een akkoord oplevert, kun je laten zien dat het niet alleen maar kommer en kwel is. En als de burger dan ook nog eens merkt dat er aan zijn eigen financiële situatie weinig verandert, kan hij daarin het bewijs zien dat het eigenlijk wel meevalt.” Hoe kan de banksector weer vertrouwen winnen? “De Autoriteit Financiële Markten zou met een keurmerk voor banken kunnen komen, vergelijkbaar met de Triple Astatus die banken zelf hanteren. Maar ik denk niet dat de afm zoiets doet, want dat zou een complete boekencontrole bij de banken inhouden.” “Wat het beste zou werken, zijn positieve ervaringen die klanten hebben met hun bank. Banken moeten hun best doen om de klant tevreden te stellen. Kijk naar de Amerikaanse Citibank, die verkoopt desnoods financiële producten van de concurrent als de klant die wil en de bank ze zelf niet levert. De push market, waarbij tussenpersonen steeds nieuwe financiële producten aanbieden aan de consument, is geen goede markt. Banken moeten meer op de vraag van klanten reageren, samen met de klant de lange-termijn levensdoelen in kaart brengen met de financiële behoeften die daarbij horen. Tussenpersonen zouden meer een financial planner moeten zijn, die los staat van een bank of verzekeraar en geen commissie krijgt.” y
Reëel De beurswereld, ik heb er nooit veel mee opgehad. Voor een belangrijk deel omdat ik geen flauw idee heb van wat zich daar allemaal afspeelt. Obligaties, put opties, naked short-selling: voor mij allemaal abracadabra. Aandelen heb ik nooit gehad of geambieerd, en op mijn huis rust geen beleggings- maar een spaarhypotheek. Lekker veilig. Alhoewel, wat is veilig tegenwoordig? Mijn relatie met de beurs heeft ook te maken met de gedachte dat je daar geld verdient met geld verplaatsen. Dat heb ik minder hoog zitten dan geld verdienen met iets tastbaars, een product maken. Een stoel, een huis of een auto bijvoorbeeld. Er wordt niet voor niets onderscheid gemaakt tussen de financiële sector en de reële economie. Nu maak ik zelf slechts tekst, maar zolang het papieren medium het niet helemaal aflegt tegen internet, heb ik aan het einde van de rit toch een tastbaar product in handen. Op de beurs is zelfs het beetje tastbare deel dat er was, opgeslokt door de computer. Je ziet steeds minder vaak zo’n kluwen in bont gekleurde jasjes gehulde mannen (altijd mannen) die om het hardst hun aan- en verkopen schreeuwen. Naar wie eigenlijk? Een potsierlijk gezicht, heb ik altijd gevonden. Je zal zo’n handelaar thuis krijgen na een dag vol adrenaline. Maar waarschijnlijk gaat hij naar de kroeg om zijn winst te vieren of zijn verlies weg te drinken. Voor een foute beurshandelaar als Nick Leeson kan ik dan weer wel iets van bewondering hebben. Die bedonderde de boel omdat hij wist dat niemand hem kon of wilde volgen in zijn beurshandel en –wandel. In feite deed hij wat de kredietcrisis nu doet met het financiële systeem: aantonen dat je er misbruik van kunt maken. Via dat geschreeuw op de beursvloer en muisklikken achter de computer gaan miljoenen, zoniet miljarden de wereld over. En kan de hele wereld besmet raken. Want dat is natuurlijk de keerzijde. Ik kan mij wel aan de beurswereld onttrekken, maar ik besef tegelijkertijd dat die onlosmakelijk verbonden is met het economische systeem dat in mijn onderhoud voorziet. Speculatie makes the world go round. Of brengt de boel tot stilstand. Niemand, de deskundigen incluis, weet waar deze crisis toe leidt. Ondertussen gaat het dagelijks leven zijn gangetje en worden de schappen in de supermarkt nog steeds bijgevuld. Als de crisis voorbij is, moet ik toch maar eens een cursus ‘Beurshandel voor dummies’ gaan volgen. Dan begrijp ik het wat beter als het ons weer overkomt. Paul Scheer
