16 Actueel
Tekst: Frank den Hoed, Paul Scheer, foto: Truus van Gog, Google Earth, bewerking Curve
Het gaat hier
FORUM 13 november 2008
fantastisch! “Het gaat slecht, verder gaat het goed”, zegt Frits van Egters in ‘De Avonden’. Nederland kan het hem nazeggen. De kredietcrisis is niet leuk, maar vergeleken met andere landen valt de schade hier tot nu toe wel mee en staan we er best goed voor. Hoe komt dat? e
17
FORUM 13 november 2008
Nederlanders kijken een stuk opgewekter tegen de kredietcrisis aan dan de gemiddelde Europeaan. Alles relatief natuurlijk, want rijk wordt bijna niemand van de crisis. We moeten allemaal een tandje minder. Maar toch: het kan altijd slechter. In een Europese vergelijking stond het Nederlandse consumentenvertrouwen in oktober op -9, net als dat van Luxemburg, Polen en Zweden. Alleen de Denen en de Finnen waren beter gestemd. De Finnen stonden zelfs in de plus. De rest van Europa zag het somberder in, met als uitschieters Spanje (-44) en Griekenland (-57). Terwijl daar toch doorgaans de zon schijnt. Het regenachtige Nederland heeft blijkbaar reden om de toekomst zonniger tegemoet te zien. Op een aantal fronten
‘Orderportefeuille waterbouwers zit tjokvol’ “Het lichtpuntje in de duisternis, dat zijn wij!” Fries Heinis, directeur van de vbko (Vereniging van Waterbouwers in Bagger-, Kust- en Oeverwerken), klinkt optimistisch. “Natuurlijk, ook wij merken wel iets van de malaise, maar lang niet zo veel als in veel andere sectoren. Het beste bewijs levert Boskalis. Dat bedrijf meldde deze week dat gewoon wordt vastgehouden aan de oorspronkelijke w instverwachting van 15 procent.” Heinis stelt tevreden vast dat de orderportefeuille van de b edrijven in ‘zijn’ sector tjokvol zit. “We hebben het geluk dat we grotendeels a fhankelijk zijn van overheidsopdrachten. Grote projecten, zoals Ruimte voor de rivier (om overstromingen van het rivierengebied te voorkomen, red.) en de aanpak van de zwakke punten in de kustverdediging. Klimaat verandering staat in ons land hoog op de agenda. Het gaat om de veiligheid van mensen en ik zie het nog niet gebeuren dat daar op wordt bezuinigd.” Een andere markt waarvoor niet snel de hand op de knip gaat, is die van het vervoer over water. Heinis: “We hebben nu nog volop werk in onder meer aanleg en uitdiepen van havens. En ik heb niet het idee dat hier snel verandering in komt. Je merkt dat alleen in het Midden-Oosten een pas op de plaats wordt gemaakt. In landen als Dubai staan nog veel grote projecten op de rol. Maar men kijkt daar nu even de kat uit de boom, wil even weten hoe de crisis zich verder ontwikkelt.”
scoren wij duidelijk beter dan de ons omringende landen. En zijn er zelfs sectoren die hun groeiverwachtingen níet hebben bijgesteld naar beneden. Wat zijn de factoren die ons behoeden voor erger?
ARBEIDSMARKT: MINDER KRAP De krapte op de arbeidsmarkt is in betere tijden een punt van zorg voor werkgevers en de overheid, maar nu komt die niet eens zo slecht uit. Nederland ging de kredietcrisis in met een recordaantal vacatures. Het werkloosheidscijfer is het laagste van Europa. Dat van Nederland ligt tussen de 3 en 4 procent, dat van Europa bedraagt het dubbele. Nederland scoort onder de evenwichtswerkloosheid van 6 procent. Dat is het ‘natuurlijke’ werkloosheidsniveau om de arbeidsmarkt soepel te laten draaien. Natuurlijk zullen er ook in Nederland ontslagen vallen als gevolg van de kredietcrisis, zeker nu die de reële economie heeft bereikt. Nederlandse bedrijven hebben daarbij als voordeel dat zij zich eerst van hun flexibele ‘schil’ kunnen ontdoen: de medewerkers die op tijdelijke contracten zijn ingehuurd. Nederland loopt hiermee voor op andere Europese landen. Dat begon al in de jaren negentig, toen de sociale partners in de Stichting van de Arbeid en akkoord ‘Flexibiliteit en Zekerheid’ sloten, waarbij flexibiliteit voor werkgevers werd uitgeruild tegen zekerheid voor werk nemers. Dat poldersucces betaalt zich nu uit. Het is nooit leuk om op straat gezet te worden, maar flex werkers hebben niet voor niets die naam en zullen in veel gevallen een oplossing vinden. De arbeidsrust blijft behouden. In de ideale situatie kunnen flexwerkers meteen weer aan de slag gezien het aantal openstaande vacatures. Zo zou meteen de krapte op de arbeidsmarkt wat verlicht kunnen worden, en daarmee de opwaartse druk op de lonen. Ook het in oktober gesloten najaarsakkoord tussen werkgevers, vakbonden en kabinet speelt hierin een stimulerende rol, met aandacht voor loonmatiging, behoud van koopkracht en vergroting van de arbeidsdeelname.
SOCIAAL VANGNET: GEEN PANIEK
Lex van lieshout/anp
18
Werknemers die op straat komen te staan en niet snel ander werk vinden, vallen niet meteen in een diep financieel gat, zoals in de Verenigde Staten. De sociale voorzieningen in ons land waarover menig werkgever regelmatig klaagt (te veel, te duur) fungeren in tijden van crisis als vangnet dat erger voorkomt. Ontslagen werknemers raken niet meteen aan de bedelstaf. Ze kunnen in hun huis blijven wonen, hun vaste lasten betalen en hun consumptieve uitgaven op peil houden. Dat is goed voor henzelf, voor de economie en voor het vertrouwen in de toekomst. Nederland heeft bovendien de afgelopen jaren orde geschapen in de sociale zekerheid. Regelingen voor prepensioen, ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en bijstand zijn meer afgestemd op het activeren van mensen die langs de kant staan. Nederland is daar niet uniek in, maar was er vroeg bij. In de zuidelijke Europese lidstaten is de omslag naar pen sioen op latere leeftijd bijvoorbeeld nog niet gemaakt.
FORUM 13 november 2008
Woningbouw in Nederland wordt jaren van tevoren gepland en gaat gewoon door WONINGMARKT: ALTIJD TE WEINIG De Nederlandse woningmarkt functioneert niet op basis van vraag en aanbod. Net als de krapte op de arbeidsmarkt is dat nu een blessing in disguise. Nederland kampt vanwege het ruimtegebrek en de vele procedures rond woningbouw met een structureel tekort aan huisvesting. Dat heeft nu tot gevolg dat de huizenprijzen geen vrije val doormaken. In andere landen waar de afgelopen jaren volop is gebouwd en huizen zijn gekocht met gemakkelijk verkregen hypotheken, is wel sprake van scherpe prijsdalingen die bijdragen aan verergering van de crisis. Dat geldt bijvoorbeeld in de vs, Spanje en Ierland. Woningbouw in Nederland wordt jaren van tevoren gepland en gaat de komende tijd gewoon door. De situatie rond nieuwe projecten is nog ongewis, maar lopende projecten worden niet zomaar stopgezet. Voor de economie is dat goed, zeker omdat woningbouw arbeidsintensief is en er weinig gebruik wordt gemaakt van geïmporteerde kapitaal goederen.
HYPOTHEEKMARKT: LEKKER VEILIG Nederland heeft een van de sterkste hypotheekmarkten in Europa. De beruchte subprime-hypotheken die in Amerika zoveel schade hebben berokkend, zijn hier niet verkocht. Banken stellen een vast inkomen als voorwaarde voor het krijgen van een hypotheek en hanteren een maximum van 4,5 keer het bruto jaarsalaris. Ze proberen de gedwongen verkoop van huizen te voorkomen door tussentijdse leningen te verstrekken aan huizenbezitters die in de problemen zijn geraakt. Niemand zit te wachten op beelden van mensen die uit hun huis worden gezet. In de vs werd daar tot voor kort minder moeilijk over gedaan. Mensen leverden hun sleutels in bij de bank en konden zonder moeite elders een nieuwe hypotheek afsluiten. Nederlanders zijn voorzichtige types. Ook dat is nu een voordeel. Slechts 15 procent van de hypotheken kent een variabele rente (Duitsland: 72 procent). De rente wordt ook voor langere tijd vastgezet, vaak tien tot twintig jaar.
OVERHEIDSFINANCIËN: PLUSPUNTJE Nederland heeft nog steeds een begrotingsoverschot. Met dank aan de gasbaten. En natuurlijk het structurele begrotingbeleid. Dit jaar is het overschot 1,2 procent, volgend jaar 0,5 procent. Het houdt niet over, maar plus is plus. De Europese Unie als geheel zit al in de min: dit jaar een tekort van 1,6 procent, volgend jaar oplopend tot 2,3 procent. De ‘schuldigen’ zijn onder meer Frankrijk en Engeland, die volgend jaar -3,5 procent respectievelijk -5,6 procent noteren. Zij zaten voor de kredietcrisis al in de gevarenzone. Het kabinet ziet geen reden voor extra bezuinigingen. Pas als het begrotingstekort de 2 procent nadert, worden extra maatregelen genomen, omdat dan de in emu-verband afgesproken grens van -3 procent in beeld komt. In plaats van te bezuinigen overweegt het kabinet zelfs om grote infrastructurele investeringen naar voren te halen in het streven knelpunten eerder op te lossen en de economie draaiende te houden. e
19
FORUM 13 november 2008
‘Daling autoverkopen valt mee’ Nederlandse autobedrijven hebben in oktober minder nieuwe personenauto’s verkocht. Maar de schade is binnen de perken gebleven. Arjan van der Knaap, woordvoerder van de branche organisatie van autobedrijven bovag, zegt zelfs ‘blij verrast’ te zijn. “We hadden voor heel 2008 ingezet op een daling van de auto verkopen. Maar tot nu toe is daarvan nog geen sprake.” Van der Knaap kan geen keiharde verklaring geven voor de bescheiden daling van de autoverkopen. “Het zou kunnen liggen aan het veranderde fiscaal beleid van het kabinet. Dat stimuleert de verkoop van kleine, zuinige auto’s. In een land als Frankrijk zie je een vergelijkbare ontwikkeling.” Hij bestrijdt de visie van sommige economen dat personenauto’s een luxegoed zijn en de verkopen ervan dus sterk conjunctuur gevoelig zijn. “De realiteit is anders. Voor veel mensen is de auto een eerste levensbehoefte. Dat blijkt nu, ten tijde van de kredietcrisis. Maar ook al eerder, toen de brandstofprijzen tot ongekende hoogten stegen.” De totale verkopen mogen dan nog steeds in de plus zitten, de verschuiving van grote naar kleine auto’s zou de branche op termijn wél in de problemen kunnen brengen. Van der Knaap: “De marges op kleine auto’s zijn kleiner. Dat komt slecht uit. De sector staat voor enorme uitdagingen op het gebied van onderzoek en ontwikkeling en daar is wél veel geld voor nodig.”
peter brom/anp
20
Drie risico’s Goed nieuws dus in slechte tijden, maar laten we nu niet denken dat het allemaal rozengeur en maneschijn is. Volgens het Centraal Planbureau liggen er voor Nederland drie risico’s op de loer. Ten eerste de gevoeligheid voor de wereldhandel. 1 Procent minder groei van de wereldhandel kost ons 0,3 procent economische groei (bruto binnenlands product). Het gaat niet alleen om de export van eigen goederen, maar ook om de doorvoer vanuit bijvoorbeeld Azië. Die doorvoer bedraagt inmiddels meer dan de helft van de totale uitvoer. Voordeel haalt Nederland nog wel uit de lage stand van de euro. Die maakt het goedkoper voor niet-eurolanden om Nederlandse producten te importeren. De pensioenfondsen vormen het tweede risico. Nederland heeft een goed pensioenstelsel, maar dat is wel sterk afhankelijk van beleggingen in aandelen. De koersdaling op de beursen heeft al geleid tot een forse daling van de dekkingsgraad van pensioenfondsen. Na de vorige beurscrisis aan het begin van deze eeuw is afgesproken dat pensioenfondsen
1 Procent minder groei van de wereldhandel kost ons 0,3 procent economische groei
maatregelen moeten nemen als hun dekkingsgraad onder de 105 procent komt. Dan krijgen zij drie jaar de tijd om daar weer boven te komen. Ze kunnen de indexering schrappen of de pensioenpremies verhogen. Voordeel van die toen ingevoerde regels is wel dat de pensioenfondsen deze crisis een stuk robuuster zijn ingegaan dan die van begin deze eeuw. Ze kunnen dus wel een stootje hebben. Mogelijk worden de regels tijdelijk ook wat minder strak gehanteerd vanwege de bijzondere omstandigheden van de krediet crisis. Maatregelen die het inkomen van gepensioneerden, werknemers en werkgevers aantasten zijn immers niet echt welkom. Het derde risico is toch de huizenmarkt. Als de huizen prijzen inzakken, is dat slecht voor het consumenten vertrouwen. Voor consumenten – ook degenen die geen koophuis hebben – gelden twee graadmeters voor hun vertrouwen in de toekomst: de huizenprijs en de aandelenkoers. De Nederlandse Vereniging van Makelaars noteerde vorige week voor het eerst sinds 1990 een daling van de gemiddelde huizenprijs. Die ligt nu op 248.000 euro, en dat is 0,3 procent lager dan in het tweede kwartaal. Ook daalde het aantal verkochte woningen met 13 procent. Maar zoals gezegd kan de Nederlandse woningmarkt wel een stootje hebben. Massale leegstand zal hier niet snel voorkomen. Dat is dan weer het voordeel van een klein, vol land. y
FORUM1313november november2008 2008 FORUM
SCHEER
‘Mensen blijven gelukkig eten’ Nederland treft het met zijn voedingsmiddelenindustrie. De sector heeft, zeker afgezet tegen die in het buitenland, een grote betekenis voor de nationale economie. De voedingsindustrie heeft een jaarlijkse omzet van meer dan 55 miljard euro en representeert 15 procent van de industriële werkgelegenheid. Dan komt het mooi uit dat de sector (nog) niet zwaar te lijden heeft onder de kredietcrisis. “Mensen blijven gelukkig altijd eten.” Treffender kan Murk Boerstra van de Federatie Nederlandse Levensmiddelenindustrie (fnli) de veerkracht van ‘zijn’ sector niet omschrijven. Om er gelijk aan toe te voegen dat de gevolgen van de kredietcrisis ook niet geheel aan deze tak van industrie voorbijgaan. De levensmiddelensector mag dan relatief ongevoelig zijn voor conjuncturele ontwikkelingen, Boerstra ziet wél dat de consument aan het reageren is. “Mensen die genoeg te verteren hebben, zetten hun oude consumptiepatroon gewoon voort. Maar er zijn ook mensen die gaan downtraden. Die kiezen voor een goedkoper huismerk, of vervangen een vers product door iets uit pot of blik. Het komt ook voor dat mensen minder kopen of een combinatie van beiden.” Discounters varen volgens Boerstra wel bij de huidige stand van de economie; die genereren meer omzet. En de terugloop waarmee de horeca wordt geconfronteerd pakt weer gunstig uit voor de supermarkten. Mensen eten meer thuis. En daar moeten weer (extra) inkopen voor worden gedaan. De kredietcrisis is niet het echte probleem van de levens middelensector. De sector gaat al langer gebukt onder hoge grondstof- en energieprijzen. Uit onderzoek van de Rabobank blijkt dat de meerkosten die dat met zich meebrengt nog niet voor de helft kunnen worden doorberekend. “En dan helpt zo’n crisis natuurlijk niet”, aldus Boerstra.
Nou en of! Ik zou hier, geïnspireerd door de Amerikaanse verkiezingsuitslag, een bevlogen verhaal kunnen afsteken over hoop, verandering en geloof in eigen kunnen. Maar ik wil het gewoon over de A4 hebben. Terwijl in de vs een historische doorbraak heeft plaatsgevonden, zitten wij nog altijd met zeven kilometer snelweg zonder asfalt tussen Delft en Schiedam. Al sinds de jaren vijftig wordt daarover gesteggeld, zoals dat in goed politiek Haags heet. Volgend jaar moet de knoop definitief worden doorgehakt (wel of niet aanleggen, en zo ja, hoe). Ik heb er een hard hoofd in. In de lange rij van bezwaarmakers sloot onlangs de ChristenUnie aan. Die partij wil de weg aan laten leggen, maar dan als tunnel met een vaart erboven. Dat oogt lekker natuurlijk. Het plan dat minister Eurlings van Verkeer en Waterstaat voor ogen heeft, gaat uit van een weg verdiept in het landschap. Je ziet ‘m wel, maar je moet goed kijken. Zo’n tunnel met vaart-variant zorgt ongetwijfeld voor nieuwe vertraging, want die moet worden onderzocht en dat biedt weer ruimte voor nieuwe bezwaren. Ik begrijp het wel hoor, die (christelijke) wens om de natuur zo weinig mogelijk aan te tasten. Het gebied Midden-Delfland is leuk om doorheen te fietsen. Je kunt je tentje opslaan op natuurcamping De Grutto. Maar het is onontkoombaar dat de mensheid ingrijpt in de natuur. Dan kun je milieuvriendelijke varianten uitdenken totdat je een ons weegt, maar op een gegeven moment moet er een besluit vallen. Ik geef toe dat er eigenbelang in het spel is. Ik woon namelijk vlakbij het Kleinpolderplein bij Rotterdam, waar de A13 en de A20 samenkomen. Een fijnstof-hotspot die flink ontlast zou worden als het verkeer vanuit de richting Den Haag meteen de A4 kan nemen naar het zuiden. Sceptici brengen daar tegenin dat die ontlasting hooguit tijdelijk is en dat ook de A4 zal dichtslibben. Ik wil de gok wel nemen. Los daarvan zou het goed zijn voor het moraal in Nederland om eens een besluit te nemen en dat ook uit te voeren. Eurlings straalt uit dat ie het wil: het ontbrekende stuk aanleggen. Maar hoe vaker hij zegt dat de schop nu eindelijk in de grond moet, hoe minder ik ‘m geloof. Misschien kan hij wat leren van Barack Obama en diens ‘Yes, we can’ . Die slogan heeft ie van kinderheld Bob the Builder, bij ons bekend als Bob de Bouwer. Zijn slogan: ‘Kunnen wij het maken? Nou en of!’. Ook geschikt voor de A4. En er zijn overeenkomsten met Obama: Eurlings is ook jong en mediageniek, en als Limburger zelfs een beetje allochtoon. Nu nog winnen. Paul Scheer
paul dijkstra/anp
21
