1 december Thema SNIJDEN

Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden

Nummer 12/1 | december 2015

Thema

SNIJDEN



  



LASTECHNIEK

VOORWOORD - december 2015

Colofon

Gesneden koek

www.vakbladlastechniek.nl Uitgave ISSN 0023-8694 Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong Advertenties Con-Sell, Rolf Mul T 06 12 50 90 58 - E [email protected] Redactieadviesraad Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van ‘t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Frank Laffeber, Maurice Mol, Ed Mulder, Johan Schelfhorst, Frank Smit, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus 190 - 2700 AD Zoetermeer T 088 018 70 00 - E [email protected] - www.nil.nl Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark 935 - B-9052 Zwijnaarde, België T +32 9 292 14 05 - F +32 9 292 14 01, E [email protected] - www.bil-ibs.be OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j - 2321 GK Leiden, T 071 589 56 44 - F 071 541 41 50 E [email protected] Abonnementen Voor particulieren in Nederland € 62,50 op privé-adres, voor bedrijven in Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief. Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met [email protected] Prijzen zijn excl. btw. Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL of het BIL voor België. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden.

Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens. ©2015 - Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever.

Sinds jaar en dag luidt de ondertitel van ons blad: ‘Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden’. Dit schept verplichtingen en noopt ons om op regelmatige basis ook iets met het onderwerp ‘snijden’ te doen. Snijden en lassen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, dus dit thema zou voor ons gesneden koek moeten zijn, dachten we. Niets bleek minder waar. Ofschoon de las- en snijwereld dagelijks op verschillende manieren met elkaar te maken hebben, blijkt de wereld van het snijden toch anders in elkaar te zitten. Lassen is vooral mensenwerk, elke uitgave van Lastechniek is daarvan telkens weer het bewijs. Als trouwe lezer van dit blad kent u ongetwijfeld onze rubriek ‘Vaktrots’, voorheen ‘De lasser van de maand’. Afhankelijk van het thema zoeken we daarvoor een passende kandidaat. Op onze rondgang langs diverse bedrijven in de snijtechniek werd echter al snel duidelijk dat het in de snijwereld vooral draait om het leveren van kwalitatief hoogwaardig snijwerk, logistiek, automatisering, levertijden en processen. We werden voor deze special dan ook overladen met foto’s van snijmachines, waar ogenschijnlijk geen mens meer aan te pas komt. Gelukkig ontbreekt in deze uitgave de menselijke maat uiteindelijk toch niet en hebben we in de persoon van machinebouwer Jan Meutgeert iemand bereid gevonden om dat aspect aandacht te geven. En dat snijden ook mensenwerk kán zijn, dat bewijst het verhaal van Peter Verkaik over zijn uitdagende snijklus bij Tata Steel. De verleiding is groot om, getuige de titel van dit voorwoord, allerlei snedige en scherpe woordspelingen te gebruiken. Zo hebben we op maat gesneden verhalen van Laspartners Multiweld, Hypertherm en Trumpf over de verschillende snijprocessen. En Leo Vermeulen van het NIL zou Leo Vermeulen niet zijn, als hij niet een normatief onderwerp zou weten aan te snijden. Tot slot hebben wij als makers van Lastechniek ook nog een letterlijke invulling kunnen geven aan het thema, door u in samenwerking met Trumpf Nederland B.V. een extra omslag aan te bieden met uitneembare kerstboom. Hoewel we aanvankelijk dachten ons in de vingers gesneden te hebben met dit onderwerp, denken we dat het resultaat een uitgave is die hout snijdt. Figuurlijk gesproken, welteverstaan. Mede namens het NIL en het BIL wensen wij u mooie feestdagen en een gezond en gelukkig 2016. De makers van Lastechniek

 


  




 






- 


Een nieuwe jaargang LASTECHNIEK begint traditiegetrouw met een bijeenkomst van de complete redactieadviesraad. We blikken dan terug op de edities van 2015, maar we bespreken vooral wat we het komende jaar willen gaan doen. Wat speelt er in de markt, welke themanummers gaan we maken, welke vernieuwingen staan ons te wachten

Inhoud #12/1 december 2015

en hoe zorgen we ervoor dat we zowel in print als online goede content kunnen blijven bieden? Sinds de oprichting in 2011 hebben we als makers van het blad al veel gehad aan de inbreng van de leden van de redactieadviesraad; allemaal experts op hun eigen vakgebied, die desgevraagd hun eigen netwerk inschakelen.

LASTECHNIEK wordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek

Naast de redactieadviesraad vragen we ook u als lezer om ons zoveel mogelijk te voorzien van suggesties, tips en

www.vakbladlastechniek.nl

en neem contact met ons op. Dat kan via e-mail: [email protected] of telefonisch: 071-5895644.

informatie over de ontwikkelingen op uw eigen werkterrein. Heeft u nieuws, ziet u verbeterpunten, of heeft u misschien een goed idee voor een themanummer? Aarzel dan niet

36 04 14 18 22

Vanuit de verbindings- en snijwereld Processen voor het snijden van metalen Kies de juiste laserbron voor elke snijtoepassing Snijprocessen vergeleken

Een CNC-snijbank kan eenvoudig met meerdere branders worden uitgerust. Het snijden van grote aantallen van dezelfde vormen kan op deze wijze economisch interessant zijn.

28 32 36 38 41 42

8

Thermisch snijden volgens EN 1090-2 Uitdagend snijwerk bij Tata Steel Vaktrots, Jan Meutgeert ERBA; 24 uur per dag snijden en zetten Willem de Welder Brancheregister

38

14

Foto: Erik Steenkist

Coverfoto: Hypertherm

Foto: Robert Koelewijn

LASTECHNIEK

BERICHTEN - december 2015

Professor Soete prijs voor Patrick Van Rymenant

december 2015

In memoriam Dick van Nieuwenhuizen Op 1 november 2015 is ir. D.H. (Dick) van Nieuwenhuizen op 91-jarige leeftijd overleden. Dick van Nieuwenhuizen heeft zijn gehele loopbaan bij Shell doorgebracht. Hij werkte onder andere in Indonesië, Curaçao en Venezuela. Halverwege de jaren zestig begon hij als Manager Materials bij Shell in Den Haag onder de legendarische professor Geerlings, de naamgever van een van de onderscheidingen van het NIL. Naast zijn werk was Van Nieuwenhuizen actief binnen diverse commissies van het NIL. Van 1971 tot 1979 was hij lid van de Speurwerkcommissie, en van 1985 tot 1992 was hij voorzitter van de Examencommissie Laspraktijkingenieur. Ook na zijn pensionering bleef Van Nieuwenhuizen actief. Zo was hij bij het NIL als projectleider betrokken bij een project ter vergroting van de kennis van materialen en lassen in de ketel- en apparatenbouw.

Op 24 november, tijdens het BIL/NIL Lassymposium in Antwerpen, werd de Professor Soete prijs uitgereikt door Fleur Maas, directeur van het Belgisch Instituut voor Lastechniek. De eervolle onderscheiding ging naar dr. ing. Patrick Van Rymenant EWE, voor zijn stimulerende rol bij het uitbouwen van onderzoek en opleidingen op het gebied van de lastechnologie.

Enthousiast leermeester Patrick Van Rymenant (53) is als opleidingscoördinator en onderzoeker verbonden aan KU Leuven - Campus De Nayer. Hij staat bekend als een enthousiaste en sympathieke leermeester, die zijn kennis en het grote belang van lastechnologie goed weet over te brengen op zijn studenten. Jaarlijks studeren ongeveer twintig lasingenieurs af op ‘zijn’ Campus. Ook tijdens de prijsuitreiking werd Van Rymenant geroemd om zijn grote aandeel in het opleiden, maar vooral enthousiasmeren van de jonge lasingenieurs. Fleur Maas: “Daarnaast is hij al jaren zeer actief in het onderzoek in de lastechniek, meer specifiek in het onderzoek aan weerstands- en projectielassen. In 2011 is hij gepromoveerd bij professor David Yapp in Cranfield University, op het project ‘Mechanical characterisation and modelling of resis-

4

tance welding’, waar hij zich gericht heeft op het verder ontwikkelen van simulatiesoftware voor moeilijke projectielasverbindingen. Vanuit de onderzoekscel in St. Katelijne Waver heeft Patrick veel adviesverlening gedaan aan verschillende bedrijven, wat hem in een goede positie plaatst om de link te maken tussen onderzoek, industriële toepassingen en de bijbehorende eisen voor de lasopleiding.” Van Rymenant is ook actief binnen het Belgisch Instituut voor Lastechniek, als lid van de Raad van Bestuur en lid van het Scientific Committee.

“Deze prijs is voor mij een stimulans om er de komende vijftien jaar tegenaan te gaan” Hart onder de riem “Ik was volkomen verrast”, vertelt Van Rymenant over zijn eerste reactie op het winnen van de prijs. “En iedereen in mijn omgeving was op de hoogte, behalve ik.” Maar terugkijkend vallen wel veel dingen op hun plaats. “Zoals het feit dat mijn vrouw erop aandrong dat ik een kostuum zou aantrekken, terwijl ze weet dat

LASTECHNIEK

Als lid van de externe auditcommissie was hij actief bij het beoordelen van instituten die NIL/EWF-opleidingen wilden gaan verzorgen. Verder was hij voorzitter van de Commissie van Deskundigen die de kwaliteit bewaakte van de database van het softwareprogramma WPSelect. Vanwege zijn grote betrokkenheid werd hij door de NIL-medewerkers ook wel de ‘godfather’ van dit programma genoemd. Op 24 november 1995, tijdens een voorlichtingsdag voor laspraktijkingenieurs en middelbaar lastechnici, ontving Dick van Nieuwenhuizen de Prof. Geerlingspenning voor zijn grote verdiensten binnen de laswereld. Wij wensen zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen veel sterkte toe. Bestuur, Raad van Advies en (oud-)medewerkers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek.

ik daar een hekel aan heb”, vervolgt hij, nog enigszins verbaasd. Hoewel de prijs hem overvallen heeft, betekent de toekenning ervan veel voor Patrick Van Rymenant. “Deze prijs is voor mij zulk een hart onder de riem en een stimulans om er de komende vijftien jaar met niet aflatende drive tegenaan te gaan. Niet alleen om onze master-na-masteropleiding in Welding Engineering op internationaal niveau verder uit te bouwen, maar ook om het onderzoek en de dienstverlening binnen de lastechniek en lastechnologie op KU Leuven - Campus De Nayer te stimuleren.”

Nut voor de maatschappij Van Rymenant hecht veel belang aan het maatschappelijk nut van het lastechnologisch onderzoek. “Voor mezelf is het zeer belangrijk dat deze award komt vanuit zowel de onderzoekswereld (met name het BIL) als vanuit de bedrijfswereld. Onderzoek moet volgens mijn visie steeds geënt zijn op relevante industriële en/of maatschappelijke noden. Het moet de maatschappij ten dienste zijn door een positieve bijdrage te leveren aan de technische/technologische standaard. Anders gezegd: we moeten er met zijn allen als maatschappij de vruchten van kunnen plukken.”

5

LASTECHNIEK

BERICHTEN - december 2015

Onbemand en ononderbroken waterstraalsnijden

LASTECHNIEK

december 2015

De geleidingen en aandrijvingen worden afgeschermd door balgen en beschermende roestvrijstalen beplating tegen de inwerking van water en abrasief. Wim van der Wilk van Apparaten Fabrikage Waalwijk B.V. besloot vier jaar geleden tot de aanschaf van een waterstraalsnijtafel van Resato. “We hebben de snijtafel nu vier jaar in gebruik en we zijn nog steeds zeer tevreden over onze keuze. Het grote voordeel van dit bedrijf is dat het een Nederlandse producent betreft. We hebben daardoor gemakkelijk toegang tot de nodige technische ondersteuning en ook het bestellen van onderdelen verloopt soepel.”

Research en ontwikkeling “Als Nederlandse producent zijn we ervan overtuigd dat we met deze ontwikkelingen onze eindgebruikers een sterkere concurrerende positie kunnen geven op het gebied van waterstraalsnijden”, licht Marc Epping toe. Volgens juryvoorzitter Henk Volberda krijgt Resato de prijs niet alleen voor de geleverde producten. “Het bedrijf investeert ook veel in research en ontwikkeling en ze hebben een innovatieve bedrijfsorganisatie met ruimte voor initiatief en ideeën van werknemers.”

Compacte snijmachine voor het MKB

Als producent van complete waterstraalsnijsystemen richt Resato International zich op ontwikkelingen die onbemand en ononderbroken snijden mogelijk maken. Het bedrijf, gevestigd in Roden, ontving voor zijn innovatieve oplossingen onlangs de Erasmus Innovation Award uit handen van Jan Peter Balkenende.

proces bewaken en kan bepalen of het proces kwalitatief goed genoeg is om de gewenste snijtaken af te kunnen ronden. De operator kan dan ook bepalen of er meerdere snijtaken geselecteerd kunnen worden om onbemand af te werken.”

Modulair uit te breiden waterstraalsnijtafel Mobiel beveiligingssysteem Marc Epping, sales director bij Resato International, legt uit dat meerdere productontwikkelingen bijdragen aan het thema onbemand en ononderbroken snijden. “We hebben bijvoorbeeld de Flex-zone ontwikkeld, een beveiligingssysteem dat zorgt voor extra capaciteit, doordat het waterstraalsnijsysteem tijdens het productieproces toegankelijk blijft voor laden en ontladen in de vrijgegeven zones, waarbij de veiligheid gewaarborgd blijft. Doordat de hogedrukpomp en de procesparameters automatisch bewaakt worden, is er tijdens het snijproces geen permanent toezicht meer nodig. Onze waterjets zijn voorzien van een automatische stop die geactiveerd wordt na beëindiging van een snijopdracht.” Ook is het mogelijk om meervoudige taken te programmeren. “De operator kan de kwaliteit van het

6

Bij de uitreiking van de Erasmus Innovation Award roemde de jury “de combinatie van het bedrijf om zowel nieuwe oplossingen als nieuwe markten te betreden.” Hierbij valt te denken aan de ontwikkeling van de ACM waterjet, een modulair uit te breiden waterstraalsnijtafel. De snijtafel is opgebouwd uit een stalen precisieconstructie en voorzien van direct aangedreven lineaire motoren op elk van de twee hoofdassen (X en Y). Het portaal en de zelf aangedreven wagenplaat worden ten behoeve van de nauwkeurigheid aan beide zijden aangedreven door middel van twee lineaire motoren. De snelheid die hiermee verkregen wordt bedraagt 130.000 mm/min. Door toepassing van de bovengenoemde componenten en constructies bedraagt de positioneringsnauwkeurigheid en de herhalingsnauwkeurigheid ± 50 µm (bij 20 °C).

Stako BV uit Wijchen heeft een compacte snijmachine ontwikkeld voor plasma- en/of autogeen snijden: de Initium. Prijstechnisch kan deze machine interessant zijn voor het MKB. Binnenkort is de CNC snijmachine ook leverbaar voor waterstraalsnijden. Tijdens de METAVAK in oktober heeft Stako de Initium geïntroduceerd.

Flexibiliteit John van Rest, bij Stako mede verantwoordelijk voor de verkoop in de Benelux, heeft regelmatig signalen opgevangen dat er behoefte is aan een betaalbare CNC snijmachine voor het MKB. “Veel bedrijven willen investeren in flexibiliteit. Snijwerk besteden ze vaak uit aan derden, maar dit voeren ze het liefst zelf uit, zodat ook de kortetermijnklussen met korte levertijden aangepakt kunnen worden.” De prijs voor een zwaardere CNC snijmachine vormt voor kleinere bedrijven echter vaak een belem-

mering om een eigen snijmachine aan te schaffen. Voor deze markt biedt Stako nu de nieuwe Initium-serie aan.

Modulaire opbouw De Nederlandse producent ontwikkelt en levert snijmachines voor alle snijprocessen, zoals plasma, autogeen, waterstraal en laser. De kosten van de Initium kunnen in de hand gehouden worden dankzij de modulaire opbouw en de toepassing van diverse componenten. De compacte snijmachine is leverbaar met een snijbereik van 1.500 x 3.000 mm voor het snijden van metalen met een materiaaldikte tot 60 mm. De machine is dubbel aangedreven en voorzien van de milieuvriendelijke en energiebesparende GreenLabel watertafel. Daarnaast zijn diverse plasmasystemen zoals Hypertherm en Kjellberg leverbaar. Optioneel is de module ‘markeren’ en binnenkort de module ‘waterstraalsnijden’ op de CNC snijmachine beschikbaar.

7

LASTECHNIEK

BERICHTEN - december 2015

Fanuc lanceert fiberlaser voor snijwerkzaamheden Fanuc heeft een nieuwe fiberlaser op de markt gebracht. De nieuwe fiberlaserbronnen zijn beschikbaar van 1 tot 6 kW, analoog aan de bestaande reeks van C02laserbronnen. Beide lasertypen zijn volgens Fanuc perfect inwisselbaar, wat machinebouwers een grote flexibiliteit geeft bij de ontwikkeling van hun toepassingen.

LASTECHNIEK

december 2015

Upgrade voor bestaande plasmasnijmachines Voor het verbeteren van productiviteit en kwaliteit van snijwerkzaamheden biedt Air Liquide Welding de mogelijkheid om bestaande snijmachines te voorzien van een nieuw plasmasnijsysteem. Hiermee zijn aanzienlijke prestatieverbeteringen mogelijk, zonder hoge investeringskosten.

Laserbron afhankelijk van toepassing Autonoom plasmasnijsysteem

Fiberlasers bieden een aantal specifieke voordelen bij het snijden van dunne platen. De golflengte van een fiberlaser (1.070 nm) maakt het mogelijk om dunne platen met hoge snelheden te snijden. Fiberlasers hebben intrinsiek ook een hogere energie-efficiëntie dan CO2-lasers. Omdat de laserstraal door een fiber geleid wordt in plaats van gebruik te maken van spiegels, ontstaat extra flexibiliteit, bijvoorbeeld bij het snijden in 3D op 5-assige machines. Deze voordelen van fiberlasers doen echter geen afbreuk aan de verdiensten van CO2-lasers in tal van andere toepassingen. Eerder dit jaar introduceerde Fanuc nog een nieuwe 3 kW CO2-laser met een verbeterde energie-efficiëntie.

“Bestaande snijmachines zijn vaak nog in een uitstekende technische staat, maar laten te wensen over op het gebied van snedekwaliteit en snelheid. Met behoud van de bestaande machine biedt Air Liquide Welding de mogelijkheid om de machine te voorzien van een nieuw plasmasnijsysteem, waardoor de huidige mogelijkheden en voordelen van het plasmasnijproces kunnen worden benut”, vertelt Fred Kempen van Air Liquide.

Gesynchroniseerde aansturing van laser en motion Het Integrated Laser System van Fanuc houdt in dat de laserbronnen deel uitmaken van een geïntegreerd pakket dat naast de laser ook de controller, de drives en de motoren omvat. De controller is beschikbaar in twee versies, 30i-LB en 31i-LB, waarbij de L verwijst naar specifieke functies voor het gebruik van de laser. De gesynchroniseerde aansturing van de laser en de bewegingen van de assen maakt het mogelijk om hoge snijsnelheden te combineren met een hoge snijkwaliteit. Bij het snijden van een hoek bijvoorbeeld, kan het vermogen van de laser aangepast worden in combinatie met een verlaagde snelheid. Ook bij Flying Optics Cutting is de synchronisatie tussen nauwkeurige positionering en precieze lasercontrole cruciaal voor het verkrijgen van een hoge afwerkingsgraad. Omwille van deze synchronisatie communiceren de laser en de controller via de snelle seriële servobus (FSSB). Voor het overige zijn de 30i-LB en 31i-LB controllers en hun interfaces identiek aan alle andere CNC-controllers van Fanuc. Met de 30i-LB kunnen 32 assen worden aangestuurd, waarvan 24 simultaan.

8

Automatisch gasconsole Bij het autonome plasmasnijsysteem “NERTAJET HPi” worden de procesparameters aangeboden vanuit een database. Het automatisch gasconsole voorziet in de juiste gassoorten en drukken; een geavanceerde hoogteregeling zorgt voor behoud van de juiste toortshoogte en houdt rekening met de slijtage van de elektrode. De bediening is eenvoudig dankzij een Nederlandstalig touchscreen. Plasmastroombronnen zijn verkrijgbaar in verschillende capaciteiten, variërend van 150, 300, 450, tot 600 A (bij 100% ID). Hiermee kunnen materialen tot 130 mm dikte correct worden gesneden. Ook voor systemen voor autogeen snijden is het mogelijk een automatisch gasconsole toe te passen, inclusief een bijbehorende database.

advertentie

Uniforme interface De vertrouwde interface stelt operatoren in staat om snel de overstap naar lasermachines te maken en biedt bedrijven de mogelijkheid om al hun machinesturingen te standaardiseren. Machinebouwers kunnen er ook voor kiezen om de afzonderlijke onderdelen in hun toepassing te integreren. Dankzij de uniforme interface kunnen de CNC-controllers ook lasers van andere fabrikanten aansturen, terwijl de Fanuc lasers ook in andere sturingen geïntegreerd kunnen worden. “De rol van Fanuc in dit verhaal is in de eerste plaats het aanbieden van oplossingen, waarbij het bedrijf met machinebouwers de dialoog wil aangaan om te komen tot de meest optimale keuze voor een bepaalde toepassing.”

Nieuw: de EXTRACTOR afzuigtoorts De enige lastoorts die meer dan 90% van de lasrook direct bij de bron afzuigt • reduceert de concentratie van de lasrook tot < 1 mg/m3/dag • nooit meer giftige lasdampen inademen • ontwikkeld in samenwerking met TNO • ergonomisch ontwerp • geschikt voor MIG-MAG lasproces

Werk gezonder met geïntegreerde lasrookafzuiging www.translas.nl • +31 30 604 73 73

9

LASTECHNIEK

BERICHTEN - december 2015

Efficiënte lasnaadvoorbewerking pijpleidingen Het snijden en voorbewerken van pijpen is een belangrijk proces binnen de olie- en gasindustrie, de staalconstructie en de scheepsbouw. “Standaard snij-apparatuur en software is zelden geschikt voor het uitvoeren van deze veeleisende werkzaamheden. Daarom hebben we een nieuw systeem ontwikkeld voor het snijden en voorbewerken van pijpen. De PTC500 combineert de modernste plasmatechnologie met gebruiksvriendelijke software”, verklaart Peter Schaaf, CEO van Messer Cutting Systems in het Duitse Gross-Umstadt.

LASTECHNIEK

december 2015

Standaardsystemen en maatwerkoplossingen voor lasersnijden

Snijbereik Met de PTC500 kunnen pijpen worden verwerkt in diameters van 50 tot 500 mm, met wanddiktes van 2 tot 30 mm. De maximum lengte is 6 meter en het maximale gewicht is 2.000 kg. Indien gewenst kunnen grotere pijplengtes worden verwerkt. Voor eenvoudig snijwerk aan pijp kan de plasmatoorts van de MultiTherm of OmniMat loodrecht op het pijpoppervlak worden geplaatst, terwijl de pijp draait rond zijn as. Afschuiningen, zoals 50° ten opzichte van het oppervlak, kunnen plasmagesneden worden met behulp van de Skew Rotator Infinity of de Skew Rotator Delta.

Software van HGG Het nieuwe systeem is ontwikkeld in nauwe samenwerking tussen Messer en het in Wieringerwerf gevestigde HGG Profiling Equipment. De door HGG ontwikkelde software vormt de kern van de PTC500. “Het nieuwe snijsysteem vormt een goede aanvulling op het standaard 2D snijwerk van machines als OmniMat en MultiTherm. Gecombineerd met Global Controlplus ontstaat een systeem waarmee het mogelijk wordt om de meervoudige assen te controleren die nodig zijn voor een efficiënte voorbewerking van pijpen.”

Eenvoudig in gebruik “De essentiële link tussen gebruiker en snijmachine is de software van HGG. Met deze software kunnen voorgeprogrammeerde macro’s voor pijpeinden en pijp-pijpverbindingen worden opgeslagen in het systeem Global Controlplus. De operator hoeft alleen het geschikte programma maar te openen en de input te geven voor de te snijden opdracht, om het snijproces te starten.”

Voor precisiewerk in de fijnmetaalindustrie levert Microlasersystems B.V. uit Elst complete laserbewerkingssystemen en laserveiligheidsmiddelen. Het in 2008 opgerichte bedrijf bouwt zowel compacte standaardmachines als machines op maat. Directeur-eigenaar Ramon Slief: “Wij richten ons vooral op kleine metaalbedrijven, de medische industrie en scholen voor fijnmechanische technieken.”

op een gelast stalen frame met een granieten basis voor de geleiders van de assen. Het graniet garandeert een hoge stabiliteit en vlakheid van de tafel. “Op de tafel kan een honingraat worden gespannen om dun materiaal op een vlakke manier te kunnen opspannen. De honingraat kan eenvoudig worden vervangen door laserkammen voor dikker materiaal dat niet doorbuigt. De onderdelen kunnen helemaal losgesneden worden, zodat ze naar beneden vallen in een bak. Hier kunnen de producten gemakkelijk worden uitgehaald.”

Compact

Gebruiksvriendelijk

De werkbereiken van de standaardmachinesystemen variëren van 300x400 mm tot 1000x2000 mm. Dankzij de compacte opbouw is het benodigde vloeroppervlak voor deze systemen niet veel groter dan het werkbereik. “De meeste systemen worden uitgerust met een laserbron van 500 W. Hiermee kan bijvoorbeeld roestvast staal tot 2,5 mm dikte gesneden worden, maar ook aluminium, messing en koper kunnen met deze laser gesneden worden. De laserkop is uitgerust met een hoogtesensor, zodat de plaat gevolgd kan worden en de afstand tot de kop altijd constant blijft.”

“De systemen zijn verder uitgerust met een proportioneel geregelde snijgasklep die vanuit de software wordt aangestuurd en waarmee de werkdruk automatisch wordt geregeld.” De machines zijn leverbaar met laservermogens tot 4 kW. Ook kunnen lineaire motoren worden toegepast voor de aandrijving. Hiermee kan de snijsnelheid aanzienlijk worden opgevoerd. Elke machine wordt geleverd met een gebruiksvriendelijk besturingssysteem en de benodigde CAD/CAM software.

Twee varianten

© Messer Cutting Systems GmbH

10

De standaardmachines zijn er in twee varianten: de 650i en de iLAS Platinum. De 650i is opgebouwd uit aluminium profielen en is verkrijgbaar in twee uitvoeringen: 300x400 mm en 600X1000 mm. De iLAS Platinum heeft een werkbereik van 1000x2000 mm en is opgebouwd

Veiligheid “De veiligheid van de lasergebruiker en omstanders wordt vaak onderschat. Daarom leveren wij bij onze machines altijd de juiste veiligheidsmiddelen. Voor bestaande laserinstallaties geven we veiligheidsadviezen en bieden we extra veiligheidsmiddelen, zoals verrijdbare schermen, gordijnen, ruiten en laserveiligheidsbrillen.”

11

LASTECHNIEK

BERICHTEN - december 2015

Innovaties in waterstraalsnijtechnologie Voor het 3D-snijden met waterstraaltechnologie heeft STM twee innovatieve 3D-snijkopmodellen ontwikkeld: de I-HEAD 3D- en de STM 3D-snijkop, die in combinatie met de eenvoudig te gebruiken software en de standaard STM-portaalconstructie leiden tot een veelzijdig systeem. Tijdens de Blechexpo in Stuttgart (3-6 november) is de STM3D68 gedemonstreerd. Handelsonderneming De Tollenaere nv in Eeklo is importeur voor de Benelux van de STM waterstraalsnijmachines.

den aangepast. Op de portaalinstallaties van STM is bovendien het gecombineerd 2D- en 3D-waterstraalsnijden mogelijk. Afhankelijk van de activiteit kunnen met hetzelfde hogedruksysteem 2D- en 3D- taken onafhankelijk van elkaar en parallel op één machine worden gesneden. Indien nodig worden klanten bij de omzetting actief ondersteund door STM en de Duitse systeempartner Maximator JET.

2D en 3D op één machine Met de nieuwe innovatieve snijkopmodellen van STM kan gewerkt worden met neigingshoeken tot 68° en drukken tot 6000 bar zonder verschuiving van de ‘Tool Center Points’. Dit maakt de snijkoppen snel en efficiënt. Onnauwkeurigheden en fouten in de snijhoeken worden automatisch gecorrigeerd door de software. De software zorgt bovendien voor eenvoudige en exacte programmering van de contouren. De op elkaar afgestemde besturingssoftwarecombinatie van NUM en IGEMS maakt een bijna loodrechte snede bij dubbele snijsnelheid mogelijk. Ook bestaande installaties kunnen op maat wor-

Jezelf ontwikkelen en anderen inspireren Medewerker kwaliteitscontrole Grote bewegingsvrijheid Dankzij de vaste ‘Tool Center Points’ kan de snijhoek naar wens worden gewijzigd, zonder dat de machinebrug een compensatiebeweging hoeft te maken. Het resultaat is de kleinst mogelijk beweging van de machine tijdens het snijproces. Dat garandeert niet alleen uitstekende sneden, maar ook een optimaal gebruik van de snijtafel. De machine beweegt zich onafhankelijk van de snijhoek nauwkeurig conform de snijgeometrie: de beide zwenkkoppen kunnen naast rechte kanten ook schuine kanten, alle soorten lasnaadvoorbewerkingen en verzonken rondgaten in roestvast staal snijden. Dankzij het draaischarnier met twee assen kan het snijventiel niet alleen roteren, maar ook zwenken. De snijhoek kan binnen milliseconden gewijzigd worden. Ook kan de snijkop zonder problemen in een spiraalbeweging worden geleid. De Z-as is uitgerust met een mechanische hoogtesensor, waardoor ook bij scheve werkstukken een nauwkeurige snijgeometrie wordt bereikt.

12

Heb jij een IWT-diploma, minimaal 5 jaar werker varing in de con structiebranche en ben je toe aan de volgende stap in je carrière? Wil jij werken bij een groeiend en internationaal bedrijf in de wereld van grote constructies? Dan is Bayards Aluminium Constructies B.V. op zoek naar jou! Bij Bayards staat aluminium centraal. Daarbij zijn de mensen een belangrijke schakel in het productieproces. Off, zoals we zelf zeggen: “The quality of our product never exceeds the quality of our team”. En omdat we blijven groeien, zijn we op zoek naar een medewerker kwaliteitscontrole om ons team te versterken. Ga voor meer infforma o tie naar w w w.bayards.nl/vacatures

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN - december 2015

LASTECHNIEK

december 2015

Processen

voor het snijden van metalen

In de metaalindustrie worden verschillende scheidingsprocessen toegepast. Scheidingsprocessen kunnen in twee groepen worden ingedeeld: verspanende processen en niet-verspanende processen. Bij verspanende processen, zoals zagen, frezen, boren en draaien worden materiaaldelen (spanen) weggenomen. Snijden behoort, net als ponsen en knippen, tot de niet-verspanende scheidingsprocessen. In dit inleidende artikel worden drie verschillende snijprocessen beschreven.

Het snijproces met een autogeenbrander kenmerkt zich door drie fasen: • Voorwarmen • Piercing • Snijden Het voorwarmen heeft als doel om het staal op minimaal 1.050 °C te brengen, waarna door toevoeging van een zuivere zuurstofstroom het materiaal ‘gepiercet’ wordt. Zodra de snijvlam door de gehele materiaaldikte heen is, kan het snijden starten.

door Arjen Engelen, Laspartners Multiweld

Plasmasnijden

V

oor het snijden van staal en andere materialen die in de metaalindustrie worden toegepast, zijn verschillende snijprocessen beschikbaar. In dit artikel worden het autogeen snijden, het plasmasnijden en het waterstraalsnijden globaal besproken, met hun belangrijkste toepassingen en hun voor- en nadelen. Het lasersnijden komt in een apart artikel aan de orde.

Autogeen snijden Het autogeen snijproces wordt al zeer lange tijd toegepast en heeft in de scheidingstechniek een vaste plaats ingenomen. Het proces is echter niet voor het snijden van alle soorten metalen geschikt. Om autogeen te kunnen snijden moet aan enkele voorwaarden worden voldaan: • Het materiaal moet in zuivere zuurstof verbranden. • De smelttemperatuur van het materiaal moet hoger zijn dan die van de oxide van dit materiaal. • De oxide/slak moet dunvloeibaar zijn. In de praktijk betekent dit dat ongelegeerd en laaggelegeerd staal goed met autogeen snijden verwerkt kunnen worden. Roestvast staal, aluminium en nikkellegeringen kunnen niet autogeen gesneden worden. Het autogeen snijden vraagt een relatief lage investering. Vergeleken met de kosten van andere scheidingsprocessen vallen de kosten van een autogeenbrander in het niet. Een CNC-snijbank kan eenvoudig met meerdere branders worden uitgerust. Het snijden van grote aantallen van dezelfde vormen kan op deze wijze economisch interessant zijn. Ook voor het snijden van materiaaldiktes boven de

14

Figuur 1 Typische opstelling voor autogeen snijden

60 mm is het autogeen snijden vaak de aangewezen techniek. Zo is het mogelijk om materiaaldiktes van meer dan 1 meter autogeen te snijden. Voor het autogeen snijden zijn meerdere brandbare gassen bruikbaar. Veelgebruikte gassen zijn acetyleen, propaan en een polypropyleen (bekend onder merknamen Mapp® en Apache®).

Plasma is een fase waarin een gas geïoniseerd is, waardoor het zeer goed elektrisch geleidend is en een boog kan vormen. De plasmaboog wordt tot stand gebracht met behulp van een inverter gelijkstroombron (DC), waarbij de boog ontstaat tussen de negatieve kathode en het werkstuk. In de boog ontstaat een temperatuur van meer dan 5.500° C. Door versnelling van de booggassen in de snijtoorts wordt het plasmagas met hoge snelheid op het werkstuk geblazen. Deze gasstroom wordt extra gefocusseerd door een tweede gasstroom die een spiraalvormige beweging krijgt. Door de hoge intensiteit ontstaat er vloeibaar metaal dat direct wordt weggeblazen door de gasstroom, waardoor de snijsnede ontstaat. Als plasmagas komen meerdere gassen in aanmerking. Veelal wordt voor handmatige toepassingen perslucht gebruikt. Op CNC-snijbanken wordt koolstofstaal vaak gesneden met zuivere zuurstof; voor roestvast staal wordt vaak gebruik gemaakt van stikstof of een mengsel van argon en waterstof. Bij het plasmasnijden ontstaat altijd een kleine hoek in de snijsnede door afbuiging van de elektrische boog. Door

Figuur 2 Plasmasnijden (© Air Liquide)

toepassing van optimale regelsystemen en een ideale sturing van de gasstromen in de snijtoorts is het mogelijk om het snijresultaat tot een optimum te brengen. Deze technologie is ook wel bekend onder de namen High Definition plasma of Precision plasma. De afwerking van de snede is met dit type stroombronnen over het algemeen van een hoge kwaliteit. Met plasmasnijden zijn materiaaldiktes tot 50 mm te piercen en kunnen materiaaldiktes tot 80 mm gesneden worden. De snede dient voor deze grotere diktes te worden gestart aan de rand van het materiaal. Vergeleken met het autogeen snijproces zijn de snijsnelheden met plasmasnijden opmerkelijk hoger. Ook is de piercingtijd van plasma opmerkelijk korter dan de daarvoor benodigde tijd met het autogene proces. De stroomregeling bij plasma kan uiterst precies plaatsvinden, waardoor het mogelijk is om enkel een markering of puntmarkering aan te brengen in de plaat. Om de warmte-inbreng bij het plasmasnijden te reduceren is het mogelijk om de te snijden plaat onder water te snijden. Grote voordelen hiervan zijn - naast de lagere warmte-inbreng in het materiaal - de geringe geluidshinder en het ontbreken van rookvorming.

15

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN - december 2015

Ontwerp plasmatoorts

Multiproces snijbanken

De plasmaboog ontstaat tussen het werkstuk en een nietafsmeltende elektrode die vaak van hafnium is gefabriceerd. Langs de elektrode wordt met hoge snelheid een gasstroom in spiraalvorm geleid die voor een hoge gassnelheid in de boog zorgt. Daarnaast is er een secundaire gasstroom die de primaire gasstroom bij uittrede uit de toorts insnoert. Om de levensduur van de slijtdelen te optimaliseren is een goede koeling van de toorts erg belangrijk.

Op veel snijbanken is het mogelijk om één of meerdere autogeen branders te combineren met een plasmasnijkop. Op deze wijze kan het autogeen snijden van grote materiaaldiktes gecombineerd worden met de voordelen en snelheid die met plasmasnijden behaald kunnen worden. Nieuw is de combinatie van plasmasnijden en waterjet op hetzelfde werkstuk in één gesloten proces op een CNCsnijbank. Deze combinatiemachine kan de snelheid van plasmasnijden combineren met de nauwkeurigheid van het waterstraalsnijden. De waterjetsnede kan met deze machine tot op 0,05 mm nauwkeurig worden uitgevoerd.

De snedekwaliteit van de waterjet is sterk afhankelijk van de snijsnelheid en de afstand van snijkop tot het werkstuk

Waterstraalsnijden In tegenstelling tot autogeen snijden en plasmasnijden is het snijden met water een volledig koud proces. Dit heeft als voordeel dat vervorming als gevolg van thermische belasting is uitgesloten. Ook ontstaat er geen warmte-beïnvloede zone in het materiaal. Het snijproces start doordat een waterstraal met een pompdruk van 400 tot 6000 bar op het materiaal wordt gespoten. De snelheid van het water kan hierbij een snelheid van drie keer de snelheid van het geluid bereiken. De snedekwaliteit van dit proces is sterk afhankelijk van de snijsnelheid en de afstand van de snijkop tot het werkstuk. In de snijkop wordt optioneel een abrasief middel (meestal een mineraal zoals granaatsteen) aan het water toegevoegd dat de verspanende werking van de waterstraal verhoogt. Zachte en dunne materialen kunnen in principe zonder abrasief middel worden gesneden. Door toevoeging van een abrasief middel kunnen snedes van 0,5 mm tot een dikte 250 mm gerealiseerd worden, afhankelijk van het te snijden materiaal. Het snijden met een waterstraalmachine (waterjet) heeft als nadeel dat de snijsnelheid relatief laag ligt, maar buiten deze eigenschap heeft het proces vele voordelen ten opzichte van autogeen of plasmasnijden. De belangrijkste voordelen van het waterstraalsnijden: • Het is een koud proces en er ontstaat geen warmte-beïnvloede zone. • Het resultaat is een rechte snede, met een kleine snedebreedte en een hoge nauwkeurigheid. • Er is geen tot weinig braamvorming. • Door het ontbreken van warmte ontstaat er geen slak. • Het proces is geschikt voor het snijden van verschillende materialen, waaronder staalsoorten, aluminium, hout, glas en steen.

16

Tot slot

Figuur 3 Multi-proces snijbank van Eckert

LASTECHNIEK

december 2015

De keuze voor een snijproces wordt bepaald door een mix van factoren. Deze factoren zijn te herleiden naar de gewenste snedekwaliteit, de technische mogelijkheden en de kostprijs. Welke proceseigenschappen zijn bepalend voor het maken van een goede keuze? Worden de snijwerkzaamheden uitbesteed of kiest u voor de aanschaf van een eigen snij-installatie? Hoe spelen snijbedrijven en machinebouwers in op de behoeften van hun klanten? In het vervolg van dit themanummer worden deze en andere vragen beantwoord.

Nieuwe NILbedrijfsdeelnemers tot 31-12-2015 CS De Hoven, locatie Gilde Gildenweg 4 | 4204 GH Gorinchem

www.csdehoven.nl

Dendron College Gebr. van Doornelaan 124 | 5961 BE Horst

www.dendron.nl

Flexibel Europe Opleidingen B.V. Seggelant Noord 5 b | 3237 MG Vierpolders

www.flexibeleuropebv.nl.nl

Forkink Figuur 4 Waterstraalsnijden

Oude Eibergseweg 7 | 7273 PJ Haarlo

www.forkink.nl

Geka Bouw B.V. Kilkade 4 | 3316 BC Dordrecht

www.gekabouw.nl

Hylkema RVS B.V. Koperweg 38 | 7335 DT Apeldoorn

www.hylkemarvs.nl

Kamphuis Lasopleidingen B.V. Meulenakker 5 a | 7841 EP Sleen

www.kamphuislasopleidingen.nl

Vlot Staal B.V. Energieweg 16 | 2964 LE Groot-Ammers

www.vlotstaal.nl

17

LASTECHNIEK

LASTECHNIEK

december 2015

SNIJDEN MET L ASER - december 2015

Kies de juiste laserbron voor elke snijtoepassing kend is voor de CO2-laser (zie figuur 1). Daardoor dringt meer energie in het materiaal en gaat er minder verloren. Bij het snijden van hoog reflecterende materialen, zoals roestvast staal, biedt de vastestoflaser dus zeker voordelen ten opzichte van de CO2-laser. De disklaser is bovendien zodanig ontworpen dat ook reflecties opgevangen worden, zodat de vervelende neveneffecten die daardoor kunnen ontstaan, uitblijven. Bijkomend voordeel van het modulaire concept van de disklaser is dat deze, als enige in de markt, geschikt is om meerdere optische uitgangen aan te sturen. Je zou dus met één disklaserbron een snij-installatie en een lascel kunnen bedienen.

Voor welke laserbron kiest u: een vastestoflaser of een CO2-laser? De beste keus voor snijwerkzaamheden is erg afhankelijk van de materiaalsoorten die u verwerkt en de dikte daarvan. Verder is de gewenste snijtechologie (brand- of smeltsnijden) van invloed op de juiste keuze. Elke snijtoepassing stelt zijn eigen specifieke eisen aan de laserbron. door Teus Vonk en Gert van Wakeren, Trumpf Nederland B.V.

Soorten laserbronnen Laserbronnen zijn grofweg te verdelen in vastestoflasers en gaslasers. De fiberlaser en de disklaser behoren tot de vastestoflasers; de CO2-laser is een gaslaser. Tabel 1 geeft een overzicht van enkele kenmerken van verschillende laserbronnen.

Fiber en disk Binnen de vastestoflasertechnologie kunnen we twee principes onderscheiden, namelijk fiber en disk. Fiberlaser gaat uit van meerdere enkelvoudige emitterdiodes en fibers die, afhankelijk van het gewenste vermogen, gecombineerd worden in één transportfiber. Disklaser (een door Trumpf gepatenteerde technologie) gaat uit van een hoogwaardig diodepakket dat één schijfvormig kristal aanstraalt, waarna de uitgaande laser via één transportfiber wordt vervoerd. De disklaser is robuust en modulair van opbouw en daarmee eenvoudig op te schalen naar (zeer) hoge vermogens. De golflengte van een vastestoflaser (ongeveer 1 micrometer) zit in het infraroodbereik en is daarmee beter toepasbaar op hoog reflecterend materiaal, zoals roestvast staal en koper. Dit komt doordat het te snijden materiaal deze kleine golflengte beduidend beter absorbeert dan de grotere golflengte (ongeveer 10 micrometer) die kenmer-

Disklaser

0,30

In de plaatwerkindustrie wordt echter hoofdzakelijk langsgestroomde CO2-technologie toegepast. De langsgestroomde CO2-laser van Trumpf kenmerkt zich door de radiale opbouw van de resonator, waardoor deze bron zeer compact en onderhoudsarm is opgebouwd. Het energetisch rendement (10%) is relatief hoog en het systeem heeft een hoge stabiliteit.

0,25

Staal

0,20

Absorptie A

A

an het woord ‘fiber’ worden tegenwoordig bijna magische krachten toegedicht. Sinds de jaren 90 is de fiberlaser of vastestoflaser sterk in opkomst. Dit heeft vooral te maken met de sterk verbeterde straalkwaliteit, waarmee deze laser geschikt werd om mee te snijden. Grote voordelen van deze technologie zijn de lagere onderhoudskosten, het significant hogere energetische rendement (30%) en de hoge straalkwaliteit. De meer conventionele CO2-laser is echter zeker geen achterhaalde technologie. Dit artikel laat zien dat er voor elke snijtoepassing een geschikte laserbron is.

haalde techniek. Het is echter een volwassen en robuuste technologie die dankzij voortdurende ontwikkelingen nog steeds zijn plek verdient. Vooral vanwege de relatief grote golflengte (10.600 nm) en stabiliteit zijn er nog vele toepassingen die niet zonder de CO2-lasertechnologie zouden kunnen, zoals het smeltsnijden van dikke plaat. In tegenstelling tot fiberlaser wordt het laserlicht bij een CO2-laser niet door lampen of diodes gegenereerd, maar door hoogfrequent generatoren. Het lasermedium is geen kristal, zoals bij de vastestoflasers, maar een gas (CO2). Binnen de CO2-technologie zijn twee principes te onderscheiden: langsgestroomd en diffusiegekoeld. De diffusiekoeling zorgt voor een zeer stabiele laser die zeer compact gebouwd kan worden. Door de hoge straalkwaliteit wordt deze laser vooral toegepast bij het CO2-laser snijden van niet-metalen (sublimeersnijden).

0,15

Aluminium

IJzer

0,10

0,05

0,1

0,2

0,3

0,5

1

2

4

6

8 10

Golflengte λ [μm] Laserbron Gaslaser CO2 laser Vastestoflasers Diodelaser Disklaser Fiberlaser Nd:YAG laser

Tabel 1

Rendement [%]

10

40 25-30 25-30 2

Transport via glasvezel mogelijk

Golflengte laserlicht

Voornaamste

[nanometer]

toepassingen

nee

10.600

Snijden, lassen

ja ja ja ja

920 - 1.040 1.030 1.070 1.064

Overzicht van laserbronnen en hun kenmerken (Bron: www.modernelaserbronnen.nl)

Lassen, solderen Alle toepassingen Alle toepassingen Lassen, cladden, fijne bewerkingen, graveren

Figuur 1 Absorptie van licht van verschillende golflengten door verschillende materialen. De relatief grote golflengte van de CO2-laser wordt beduidend slechter geabsorbeerd dan de golflengte van de vastestoflaser.

Vanwege de golflengte van het laserlicht (infrarood) is de fibertechnologie wel gebonden aan strengere veiligheidseisen. Fiberlaserinstallaties moeten volledig lichtdicht afgeschermd worden (inclusief dak), met toepassing van gecertificeerde veiligheidsvensters. Dit kan een nadeel zijn, omdat het snijproces hierdoor niet direct zichtbaar en toegankelijk is.

CO2-laser De CO2-lasersnijtechnologie is sinds de jaren 70 op de markt en wordt daardoor weleens gezien als een achter-

18

CO2-laserlicht is vanwege de golflengte van 10.600 nm niet in een glasvezelkabel te transporteren, maar moet vanaf de bron met behulp 20 van spiegels en overdrukstraalgangen naar de optiek getransporteerd worden. Tezamen met het lage energetische rendement zijn de productie- en onderhoudskosten van een CO2-laser in de regel iets hoger dan die van een fiberlaser.

Brandsnijden en smeltsnijden In de snijtechnologie onderscheiden we twee hoofdprincipes: brandsnijden (met zuurstof) en smeltsnijden (met stikstof). Bij het brandsnijden genereert de zuurstof een exotherme reactie, met als gevolg een oxidatie van de snijkant. Deze technologie wordt vaak bij laaggelegeerde metalen toegepast. Als de oxidatie van de snijkant ongewenst is (bijvoorbeeld bij de toepassing van hooggelegeerd staal of vanwege specifieke nabewerkingen of oppervlaktebehandelingen), wordt gekozen voor smeltsnijden. Hierbij wordt een inert gas (bijvoorbeeld stikstof) gebruikt.

19

LASTECHNIEK

SNIJDEN MET L ASER - december 2015

LASTECHNIEK

december 2015

Bij het brandsnijden zijn er geen grote verschillen tussen fiberlaser en CO2-laser op het gebied van snelheid en kwaliteit. De snijkwaliteit kan positief beïnvloed worden door het sproeien van een waternevel tijdens het snijden. Deze functie zorgt voor een snelle onttrekking van warmte. Bijkomend voordeel is dat de afstand tussen de delen kleiner kan worden, waardoor nieuwe geometrieën en betere materiaalbenutting mogelijk zijn. Bij het smeltsnijden zijn er wel significante verschillen tussen de prestaties van fiberlaser en CO2-laser. Bij het smeltsnijden in dunne plaat is de fiberlasertechnologie in het voordeel, dankzij de hoge snijsnelheden in combinatie met een hoge snijkwaliteit (slechts een microbraam). In het dikkere plaatbereik wint CO2-lasertechnologie het echter nog steeds.

Naast innovatieve machinetechnologie zal software een steeds grotere rol gaan spelen. Het efficiënter maken van werkvoorbereidings- en productiebesturingsprocessen is essentieel om de concurrentiepositie van Westerse landen te waarborgen. Dit past binnen het veelbesproken concept van Smart Industry. Zo bestaat er op dit moment al een principe waarbij meerdere plaatverwerkende installaties (lasersnijden/ponsen/buigen) met elkaar kunnen communiceren. De volgende stap is de ontwikkeling van een universeel en open communicatieplatform voor alle merken industriële machines, waarmee een volledige integratie mogelijk wordt.

Fiber of CO2 De kostprijs van het lasersnijden wordt voornamelijk bepaald door de gewenste productkwaliteit in combinatie met de toegepaste materialen. Materiaalkosten vormen nog steeds het hoofdaandeel in de productkostprijs. De productiviteit van de machine bepaalt vervolgens de machinekosten. Een productiviteitstijging van 50% kan al een besparing van 25% in productkosten betekenen. De effecten van stroom- en gasverbruik zijn van marginale invloed in de kostprijs.

Nieuwste ontwikkelingen Door toepassing van een nieuw gepatenteerd technologiepakket dat op de markt is gebracht onder de naam BrightLine worden de snijresultaten van zowel fiber- als CO2-laser verder geoptimaliseerd. Met dit technologiepakket kan dik rvs, staal en aluminium met een hogere snedekwaliteit worden gesneden, met een hogere processtabiliteit bij kritische contouren. Een aantal fabrikanten is bezig met de doorontwikkeling van de direct-diodelaser om deze geschikt te maken voor het lasersnijden. De direct-diodelaser kenmerkt zich door de inzet van zeer hoogwaardige diodes, waarbij het opgewekte laserlicht direct door een transportfiber gevoerd wordt. Voordelen zijn de compacte bouw en hogere energie-efficiëntie (> 40%) Momenteel leveren de direct-diodelasers nog onvoldoende straalkwaliteit om mee te snijden, maar ze zijn al zeer goed geschikt om mee te lassen.

Koolstofstaal (brandsnijden) Roestvast staal (smeltsnijden) Aluminium (smeltsnijden) Koper (smeltsnijden) Tabel 2

Fiberlaser Golflengte 1 µm Straalkwaliteit 4 mm*mrad Tot 8 kW snijden

CO2-laser Golflengte 10 µm Straalkwaliteit 3,5 - 6,5 mm*mrad Tot 6 kW snijden

Vergelijkbaar

Vergelijkbaar

Groot voordeel in dunne plaat tot 3-5 mm: hoge productiviteit en economisch Licht voordeel als universele laser voor plaatdiktes tot 20 mm Universele laser, goed geëigend vanwege betere absorptie

Universele laser voor alle plaatdiktes tot 30 mm Universele laser voor alle plaatdiktes tot 20 mm Moeilijk proces

Geschiktheid van fiberlaser en CO2-laser voor het snijden van diverse metalen

De CO2-lasersnijtechnologie wordt weleens gezien als een achterhaalde

Laat u dus niet zonder meer verleiden om mee te gaan in de ‘fiberhype’. Wie een investering in een laser overweegt, moet zich verdiepen in beide technieken (fiber én CO2) en zich goed laten adviseren. Ook factoren als onderdelen, service en aftersales zouden mee moeten wegen in de uiteindelijke beslissing.

techniek. Het is echter een volwassen en robuuste technologie die dankzij voortdurende ontwikkelingen nog steeds zijn plek verdient.

20

Trumpf verkoopt momenteel ongeveer even veel fiberlasers als CO2-lasers, waarbij het aandeel fiberlaser een stijgende tendens vertoont. Dit heeft te maken met het feit dat Nederland grotendeels dunne plaat verwerkt. De rol van de CO2-laser is dus zeker niet uitgespeeld. Er zijn tal van toepassingen waarbij de snijsnelheid en de snijkwaliteit in het voordeel van de CO2-laser spreken.

19 21

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN VERGELEKEN - december 2015

december 2015

D

e keuze voor een bepaald snijproces hangt af van meerdere factoren, zoals materiaalsoort en -dikte, vereiste maattolerantie, metallurgische effecten en de gewenste snelheid/productiviteit. Dit artikel is bedoeld om een beter inzicht te krijgen in vier verschillende processen voor het snijden van staal.

Proceseigenschappen Voor het maken van een goede proceskeuze zijn de volgende proceseigenschappen meestal van belang:

SNIJPROCESSEN VERGELEKEN Voor welk snijproces kiest u? Wat is het beste snijproces voor het snijden van metaal? Het antwoord op deze vraag is niet altijd eenvoudig en vaak komen meerdere processen in aanmerking. Ieder snijproces kent zijn eigen specifieke toepassingsgebied, voordelen en beperkingen. In dit artikel worden vier belangrijke snijprocessen met elkaar vergeleken: autogeen snijden, plasma-, laser- en waterstraalsnijden.

door Jim Colt, Hypertherm Inc. ®

22

Investeringskosten apparatuur Naast de voorzieningen die elk snijproces nodig heeft om optimaal te presteren, zoals CNC-besturing, rookgasafzuiging en CAD- en CAM-softwarepakketten, brengt elk snijproces zijn eigen eisen met zich mee op het gebied van apparatuur. Een systeem voor bewegingssturing van een laserinstallatie, ontworpen om dun staal op hoge snelheid te snijden, moet bijvoorbeeld veel nauwkeuriger zijn dan de bewegingssturing van een waterstraalof autogeen snijsysteem dat met een veel lagere snijsnelheid werkt. De specifieke eisen van de verschillende technologieën hebben een direct – en vaak groot - effect op de investeringskosten in apparatuur. Snijkosten per gesneden onderdeel of per meter Bij het berekenen van de snijkosten moeten ook slijtdelen worden meegenomen (gasverbruik, nozzles, elektroden, slijpmiddel van granaatsteen, etc.), net als kosten voor elektriciteit en water. Ook afschrijvingskosten en arbeidskosten kunnen worden meegerekend. Om de relatieve snijkosten van de processen goed te kunnen vergelijken, moeten dezelfde inputwaarden worden gebruikt. De snijkosten worden berekend per meter (of per deel) en niet per uur, zodat de grote snelheidsvoordelen van bepaalde processen worden afgevlakt. Gebruiksgemak Bij gebruiksgemak gaat het vooral om de software (vooral CAM) en de CNC-besturing. De beste systemen hebben korte leercurves en zijn voorzien van ingebouwde expertise, zodat een operator geen bedieningsexpert hoeft te zijn. Hoewel het lastig is om dit soort voordelen in een

LASTECHNIEK

waarde uit te drukken, is het goed om hierbij stil te staan voordat een ingewikkeld systeem wordt geïntroduceerd op de werkvloer. Productiviteit Productiviteit, ook wel verwerkingscapaciteit genoemd, is het aantal onderdelen dat aan het einde van een shift volgens specificatie is gesneden. De snijsnelheid heeft de grootste invloed op de werkelijke kosten per gesneden onderdeel. Soms kunnen nauwkeurigheidseisen (die wellicht strikter zijn dan nodig) worden versoepeld, ten gunste van een proces dat opvallend minder snijkosten met zich meebrengt en meer onderdelen in minder tijd verwerkt. Nauwkeurigheid Er zijn vele manieren om de nauwkeurigheid te bepalen waarmee onderdelen zijn gesneden. Vaak zijn de nauwkeurigheidseisen voor de buitencontouren van een snijwerkstuk veel minder streng dan die voor interne details, zoals gaten. Verder wordt vaak alleen gemeten aan de bovenkant van een gesneden onderdeel, terwijl de afmeting aan de onderkant (als gevolg van de conische vorm van de snede) aanmerkelijk kan afwijken. Voor de eenvoud worden in dit artikel maattoleranties gebruikt voor de afmetingen aan de bovenkant, en wordt voor ieder proces de hoekafwijking van de snede gegeven. Snedekwaliteit en metallurgische effecten Alle snijprocessen hebben een ander metallurgisch effect. Dit heeft gevolgen voor de verdere verwerking van de gesneden onderdelen (zoals lasbaarheid). Service en onderhoud Bij het berekenen van de kosten op langere termijn speelt ook de onderhoudsbehoefte een rol, net als de vereiste expertise om te voorzien in het noodzakelijk onderhoud.

Vergelijking snijprocessen Aan de hand van de beschreven proceseigenschappen worden vier grote snijprocessen vergeleken: autogeen snijden, plasma-, laser- en waterstraalsnijden. De investeringskosten voor apparatuur zijn beraamd op basis van een ‘compleet systeem’. Deze kostenraming dient uitsluitend ter vergelijking van de verschillende processen. Voor elk proces zijn de kosten geraamd van een kant-en-klaar systeem op de werkvloer, met een snijgebied van 1,5 x 3 m, een CNC-machine van industriële kwaliteit en de nodige CAD- en CAM-software. De gegeven cijfers dienen als ruw vergelijkingsmateriaal, waarbij rekening gehouden moet worden met het feit dat sommige systemen een nauwkeurigere en ingewikkeldere CNC-machine nodig hebben. Dit is van invloed op de prijs.

23

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN VERGELEKEN - december 2015

LASTECHNIEK

december 2015

Autogeen snijproces

Plasmasnijproces

Lasersnijproces

Waterstraalsnijproces

Het autogeen snijproces is verreweg de eenvoudigste snijtechnologie. Het proces gebruikt een brandstofgas om het te snijden staal te verhitten tot de ontstekingstemperatuur van circa 980°C. Als het staal deze temperatuur heeft bereikt, zorgt een sterk gerichte zuurstofstraal voor een exotherme reactie en het wegblazen van het te snijden materiaal. Met dit proces kan alleen ongelegeerd en laaggelegeerd staal worden gesneden. Het werkt goed voor materiaaldiktes tussen de 6 en 150 mm. Voor materiaaldiktes van meer dan 50 mm is dit proces sneller dan andere processen. De snijcapaciteit kan worden vergroot door meerdere toortsen aan een CNC-machine te koppelen.

Het plasmasnijproces gebruikt een geïoniseerd gas op hoge temperatuur om een boog te produceren met een hoge energiedichtheid, waarmee elk willekeurig geleidend materiaal gesneden kan worden. De nieuwste systemen kunnen bijna volledig worden geautomatiseerd en vragen geen uitgebreide expertise van de operator. De plasma-installatie werkt het meest optimaal voor staaldiktes van 0,5 tot 50 mm, met een maximum van 80 mm.

Fiberlasersnijsystemen vormen de nieuwste technologie op het gebied van lasersnijden. (red. Zie het artikel over lasersnijden elders in dit blad.) De laser maakt gebruik van een nauwkeurig gerichte laser om een klein gat in het te snijden materiaal te smelten, en een ondersteunend gas (doorgaans zuurstof voor het snijden van staal) om het gesmolten metaal te verwijderen. Met de fiberlaser kan dunne staalplaat worden gesneden tot circa 20 mm.

• Investeringskosten apparatuur € 70.000 - € 85.000. Hogere snijsnelheden zijn mogelijk met HyDefinition, een gepatenteerde technologie voor slijtdelen van Hypertherm. Een grotere stroomdichtheid is mogelijk door het gebruik van geventileerde nozzle-technologie, waardoor een betere kwaliteit en gladdere snijoppervlakken met minimale hoekafwijking worden gerealiseerd, in combinatie met een langere levensduur van de nozzle. • Snijkosten per onderdeel of per meter Plasma is het goedkoopst per onderdeel voor staal met een dikte van 6 - 50 mm. • Gebruiksgemak Met CNC-besturing en de nieuwste software is het plasmasnijden zeer eenvoudig te leren en te gebruiken. De expertise is opgenomen in de CAM-software en er is daardoor weinig bedieningsexpertise nodig. • Productiviteit Plasmasnijden is het snelste en meest productieve proces; sneller dan laser voor diktes vanaf 6 mm en sneller dan autogeen snijden voor diktes tot 50 mm. • Nauwkeurigheid De gebruikelijke nauwkeurigheid in staal valt binnen het bereik van +/- 0,38 - 0,50 mm. De hoekafwijking op staal met een dikte van minder dan 9,5 mm is 2 tot 3 graden. Deze hoekafwijking bedraagt ongeveer 1 graad bij een staaldikte van 12,5 tot 38 mm. • Snedekwaliteit en metallurgie De warmte-beïnvloede zone is doorgaans kleiner dan 0,25 mm, met zeer weinig opharding van de snijranden en behoud van een uitstekende lasbaarheid. Er ontstaan gladde randen met minimale braamvorming. • Service en onderhoud Plasmasystemen zijn eenvoudig te onderhouden. Dit onderhoud intern worden uitgevoerd, eventueel met telefonische technische ondersteuning.

Het waterstraalsnijden wordt al tientallen jaren gebruikt voor het snijden van een grote verscheidenheid aan materialen, van taart tot graniet. Zachtere materialen worden gesneden met een pure waterstraal onder hoge druk (2.750 - 4.135 bar) die door een smalle opening wordt geperst om zijn snelheid en energiedichtheid te verhogen. Voor hardere materialen wordt een abrasief middel toegevoerd (gewoonlijk granaatsteen). De nieuwste systemen zijn uitgerust met pompen die de waterdruk kunnen opdrijven tot 6.900 bar. Hogere druk betekent hogere snijsnelheden, maar dit leidde in het verleden vaak tot verhoogde uitvaltijd vanwege onderhoudswerkzaamheden. Dit is bij de nieuwste systemen verbeterd. Met dit proces kan bijna elk materiaal worden gesneden met een grote nauwkeurigheid. Het grootste nadeel van waterstraalsnijden is de lage snijsnelheid in vergelijking met andere processen.

• Investeringskosten apparatuur € 375.000 - € 470.000 voor een fiberlaser van 3 kW. Lasersystemen hebben naast een lichtdichte en goed afsluitende ombouw ook een nauwkeurigere bewegingsregeling nodig. • Snijkosten per onderdeel of per meter Voor materialen die dunner zijn dan 6 mm is het laserproces het meest aangewezen proces. Boven deze dikte is de snijsnelheid aanzienlijk lager, hoewel de uitstekende snijkwaliteit en nauwkeurigheid behouden blijven. Bij staaldiktes boven de 6 mm zijn de snijkosten hoger dan die van plasma. • Gebruiksgemak De bediening van het systeem is net zo eenvoudig als voor de nieuwste plasmasystemen. Alle instellingen kunnen worden geautomatiseerd. • Productiviteit Het lasersnijproces behaalt verreweg de beste productiviteit bij materiaaldiktes tussen 1 en 6 mm. Vanaf 6 mm zijn de snelheden gelijk aan die van plasma. • Nauwkeurigheid Fiberlasers kunnen een tolerantie bereiken van +/0,25 mm. Dit is beter dan plasma en bijna net zo goed als waterstraalsnijden met abrasief middel. De hoekafwijking is op de meeste materialen en diktes minder dan 1 graad. • Snedekwaliteit en metallurgie De warmte-beïnvloede zone is nog iets kleiner dan bij het plasmasnijproces. • Service- en onderhoud In vergelijking met de halfgeleidende CO2-lasers zijn de onderhoudsvereisten drastisch verminderd. Het onderhoud kan over het algemeen intern worden uitgevoerd met telefonische technische ondersteuning.

• Investeringskosten apparatuur € 37.000 - € 47.000. • Snijkosten per onderdeel of per meter Het gasverbruik is tamelijk hoog en de snijsnelheden zijn laag, maar naarmate de staaldiktes groter zijn (vanaf 50 mm) wordt het autogeen proces steeds voordeliger ten opzichte van het plasmaproces. • Gebruiksgemak Bij het autogeen snijden op een CNC-machine moet de operator heel deskundig zijn om de beste snijkwaliteit en maximale snelheden te kunnen behalen. Constante bewaking van het snijproces is meestal noodzakelijk. • Productiviteit Het autogeen snijden is een relatief traag proces, maar heeft als voordeel dat het de laagste investeringskosten met zich meebrengt en zeer dik staal kan snijden. • Nauwkeurigheid Met een goede operator (die zelf snelheden, hoogtes, gasinstellingen, en andere parameters kan aanpassen) worden met het autogeen proces over het algemeen maattoleranties behaald van +/- 0,75 mm en met een hoekafwijking van minder dan 1 graad. • Snedekwaliteit en metallurgie Door de lage snelheden ontstaat een grote warmtebeïnvloede zone. De snijkanten blijven doorgaans ruw en braam moeten worden verwijderd. • Service en onderhoud Het onderhoud van het systeem is eenvoudig en kan vaak intern worden uitgevoerd.

24

• Investeringskosten apparatuur € 94.000 - € 142.000. De relatief eenvoudige bewegingsregeling zorgt voor lagere kosten dan bij laser en enigszins hogere kosten dan bij plasma. • Snijkosten per onderdeel of per meter Omdat de kosten per onderdeel worden beïnvloed door de snijsnelheid, is dit het duurste snijproces. De kosten voor het abrasief middel drijven de kosten ook op. • Gebruiksgemak Dit is waarschijnlijk het eenvoudigst te gebruiken proces. Het kan volledig worden geautomatiseerd met de beste CAM- en CNC-systemen, en er is niet veel bedieningsexpertise nodig. • Productiviteit De productiviteit is laag voor het snijden van staal, maar beter voor aluminium. • Nauwkeurigheid Dit proces levert verreweg de beste nauwkeurigheid met maattoleranties van +/- 0,127 mm en een hoekafwijking van minder dan 1 graad. • Snedekwaliteit en metallurgie De gladheid en kwaliteit van de snede kan worden geregeld door aanpassen van de snijsnelheid en de grofheid van het abrasief middel. Waterstraalsnijden is een koud proces en heeft praktisch geen invloed op de metallurgie van het basismateriaal. • Service- en onderhoud Het systeem is eenvoudig in onderhoud.

25

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN VERGELEKEN - december 2015

Praktijkvergelijking Voor het vergelijken van de snijprestaties van verschillende processen zijn stalen werkstukken met een dikte van 12,5 mm gesneden met behulp van diverse processen. Vijf verschillende processen werden vergeleken: een luchtplasmaproces (Powermax105®), een LongLife® op zuurstof gebaseerd industrieel plasmaproces (MAXPRO200®), een High Definition plasmaproces (HyPerformance® HPR130XD®), een fiberlaserproces van 3 kW (HyIntensity-fiberlaser) en een waterstraalproces met abrasief (HyPrecision™-Waterjet). Bij oppervlakkige inspectie leken alle werkstukken identiek, maar bij nadere beschouwing bleek dat de hoekafwijking bij de duurdere processen kleiner was. Met High Definition plasma was de hoekafwijking bijna niet waarneembaar, terwijl deze vrijwel ontbrak bij de monsters die waren gesneden met de laser en met waterstralen. Hoewel

met alle systemen een fraai snijresultaat werd bereikt, toonden de systemen met hogere investeringskosten en operationele kosten duidelijk voordelen in snijkwaliteit en metallurgie. Dit resultaat betekent niet dat de andere snijprocessen per definitie slechter zijn. In deze test is uitsluitend gekeken naar het snijden van 12,5 mm dik staal. In dit geval werd de keuze in de richting gedreven van High Definition plasma. Indien er echter gebruik was gemaakt van aluminium van 3 mm, dan hadden het waterstraalsnijden en lasersnijden zonder twijfel de meest productieve en nauwkeurige resultaten opgeleverd. Als lage investeringskosten met ruimere toleranties de belangrijkste criteria waren geweest, dan was luchtplasma wellicht de beste keuze geweest. Jim Colt is Application Technology Manager bij Hypertherm Inc., Hannover, New Hampshire, in de VS.

Excellente oplossingen voor de olie- en gasindustrie. Dat is waar Mokveld voor staat. Wij ontwerpen en produceren geïntegreerde afsluitersystemen. Zo helpen we onze opdrachtgevers wereldwijd met het veilig, betrouwbaar en duurzaam exploiteren van de olie- en gasreserves. Met ruim 350 medewerkers, een hoofdkantoor en fabriek in Gouda en vestigingen over de hele wereld is Mokveld een gezond groeiend bedrijf.

Voor onze lasserij zijn wij op zoek naar een

Meewerkend voorman lasserij Mokveld beschikt over een modern geoutilleerde lasserij waarbij gebruik gemaakt wordt van de volgende processen: TIG, HW-TIG, MIG-MAG, BMBE. Met de Hot Wire TIG machine kan er geprogrammeerd laswerk worden verricht.

advertentie

Naast het verrichten van laswerkzaamheden coördineer, volg en controleer je de werkzaamheden van onze gecertificeerde lassers zodanig dat zij hun werkzaamheden veilig, doelmatig en op vereist kwalitatief niveau kunnen verrichten. Als voorman lasserij ben je verantwoordelijk voor r

Correct uitvoeren van de voorbereidingen;

r

Correct laten uitvoeren van lasbewerkingen binnen de gestelde eisen;

r

Het op peil houden van de benodigde LMK’s in de verschillende materiaalgroepen (1, 3, 4, 7, 8, 10, 43, 44) en het waarborgen van de geldigheid van de LK’s volgens de gestelde normen zoals EN-ISO en ASME;

r

Het maken van WPS-en m.b.v. het WP-select programma voor alle uit te voeren laswerkzaamheden;

r

Het offline programmeren van de Hot Wire TIG machine (Fronius FPA 9000);

r

Het bijhouden van statussen lasreparaties via het ‘Smile’ NCR-systeem, inclusief berekening van de laskosten;

r

Het bestellen van lastoevoegmaterialen en lasgassen;

r

Zorgdragen voor correcte bediening van de lasapparatuur, gereedschappen en hulpmiddelen;

r

Juist gebruik van hijswerktuigen en hijsmiddelen;

r

Werken volgens de veiligheidsvoorschriften.

Als kandidaat beschik je over r

Een opleiding op minimaal MBO-niveau, het NIL-MLT diploma is een pré;

r

Aantoonbare kennis en vaardigheid van de diverse lastechnieken in de voorkomende materiaalgroepen;

r

Leidinggevende en communicatieve vaardigheden;

r

Aantoonbare ervaring met computers, Word, Excel.

Welke functie je ook kiest, steeds ontdek je: bij Mokveld sluit je elke dag goed af. Want wij bieden je uitdagend werk in een gezonde internationale onderneming. Je kunt rekenen op een goed salaris met uitstekende arbeidsvoorwaarden en op prima opleidings- en ontwikkelingsmogelijkheden. Heb je het vereiste diploma, relevante werkervaring en ben je nauwkeurig en zorgvuldig? Stuur dan je sollicitatie met cv naar: Mokveld Valves BV, t.a.v. de heer Daan Knetsch, Postbus 227, 2800 AE Gouda. Mailen kan uiteraard ook: [email protected]. Bel voor meer informatie met Ruud van der Helm (Hoofd productie) of Daan Knetsch (HR manager): (0182) 597 50 00.

.PLWFME
7BMWFT
#7
r
Nijverheidsstraat 67 r Gouda Vind jouw uitdaging op www.wereldbaanbijmokveld.nl

26

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN EN DE NORM - december 2015

Thermisch snijden volgens EN 1090-2 Bij het vervaardigen van constructies waarop de norm EN 1090-2:2008 van toepassing is, moet worden vastgesteld of te gebruiken thermische snijprocessen geschikt zijn voor de toepassing. Dit artikel gaat in op het bepalen van de beproevingsomvang, onderzoeksaspecten en de kwalificatie van snijprocessen.

door Leo Vermeulen

T

hermische snijprocessen kenmerken zich door het gebruik van (veel) warmte om de snijgroef te vormen. Autogeen snijden, plasmasnijden en lasersnijden zijn veel toegepaste thermische snijprocessen, die elders in dit themanummer worden beschreven. Om deze processen te mogen gebruiken bij de vervaardiging van constructies die onder de EN 1090-2 vallen, moet regelmatig worden gecontroleerd of ze geschikt zijn voor de toepassing. Daartoe moeten vier proefstukken van het basisproduct worden gesneden met het te controleren snijproces: 1 een rechte snede van het dikste basisproduct; 2 een rechte snede van het dunste basisproduct; 3 een scherpe hoek van een representatieve dikte; 4 een boog van een representatieve dikte.

Figuur 1 Tolerantie op haaksheid of hoekzuiverheid volgens EN-ISO 9013

Kwaliteitsklasse en toleranties Om vast te stellen of een thermisch snijproces geschikt is voor de toepassing, moeten diverse metingen worden uit-

28

gevoerd. Op beide proefstukken met rechte snedes worden metingen gedaan over een lengte van ten minste 200 mm, en wordt gecontroleerd of voldaan wordt aan de eisen van de kwaliteitsklasse die van toepassing is. Het proefstuk met de scherpe hoek en het gebogen proefstuk moeten worden gekeurd om vast stellen of de geproduceerde snijkanten gelijkwaardig zijn aan de rechte sneden. De kwaliteitsklasse wordt vastgesteld volgens EN-ISO 9013. Deze norm geeft een classificatie van thermische doorsnijdingen op basis van geometrische productspecificaties en kwaliteitstoleranties. Voor snijgroeven die loodrecht staan op het plaat- of profieloppervlak is een tolerantie op de haaksheid van toepassing. Wordt er onder een hoek gesneden, zoals bij een lasnaadvoorbereiding voor een V-naad, dan is een tolerantie op de afschuining van toepassing. De maat voor deze toleranties wordt uitgedrukt in een vijftal reeksen. Bij vervaardiging volgens reeks 1 geldt de kleinste tolerantie, terwijl reeks 5 de grootste afwijking toestaat. De absolute waarde van de tolerantie is daarnaast ook afhankelijk van de dikte van de doorsnijding, zie hiervoor figuur 1. De uitvoeringsklasse (EXC) uit de EN 1090-2 moet niet verward worden met de hiervoor beschreven kwaliteitsklasse. De kwaliteitsklasse heeft betrekking op de tolerantie van de snijgroef, terwijl de uitvoeringsklasse betrekking heeft op de vervaardiging

LASTECHNIEK

december 2015

van een constructie of constructiedeel. Er is een verband tussen EXC en de hiervoor beschreven kwaliteitsklasse. Zo is voor de laagste uitvoeringsklasse EXC 1 de tolerantie op de haaksheid of de afschuining bepaald door reeks 5 van de kwaliteitsklasse. Voor de hogere uitvoeringsklassen EXC 2 en 3 is reeks 4 van toepassing, en voor EXC 4 reeks 3.

Oppervlakteruwheid Een tweede grootheid die moet worden vastgesteld volgens EN 1090-2 is de oppervlakteruwheid van de snedevlakken. Hiervoor geeft EN-ISO 9013 een indeling in vier aparte reeksen. De bijbehorende toleranties worden gegeven in een rekenkundig gemiddelde Rz5–waarde, uitgedrukt in micrometer. De toegestane oppervlakteruwheid is net als de voorgaande toleranties afhankelijk van de dikte van de snijgroeven. In EXC 1 moeten gesneden kanten vrij zijn van significante onregelmatigheden, moeten eventuele brandresten zijn verwijderd en geldt geen verdere verwijzing naar een reeks. Voor de hogere uitvoeringsklassen zijn de acceptatiecriteria strenger en gelden verwijzingen naar de reeksen 3 en 4.

Hardheid van de snijflanken Aanvullend aan de eisen van de EN 1090-2 kunnen er hardheidseisen aan de snijflanken worden gesteld. Vanuit de lasmetallurgie weten we dat het parametervenster waarmee gelast wordt kleiner wordt als de rekgrens van het staal toeneemt. Het parametervenster is het gebied waarbinnen de lasparameters zich moeten bevinden om metallurgisch een goede las tot stand te brengen. Hiertoe behoren onder andere spanning, stroom en voortloopsnelheid. Overschrijding van de ondergrens van het parametervenster kan leiden tot een te snelle afkoeling (t8/5) en het ontstaan van ontoelaatbare hardheden in de warmtebeïnvloede zones. Analoog hieraan geldt voor het thermisch snijden dat bij staalsoorten met hogere rekgrens door snelle afkoeling harde zones op de snijflanken kunnen ontstaan. Het is mogelijk dat er om die reden extra eisen aan de maximale hardheid worden gesteld. In de huidige versie van de EN 1090-2 worden voor diverse constructiestaalsoorten maximale waarden voor de hardheid in HV10 vermeld.

Cutting Procedure Specification Snijproces: Fabrikant snijmachine: Soort snede: Aanduiding van het snijmondstuk: Fabrikant van mondstuk: Materiaalaanduiding: Materiaalgroep: Materiaaldikte in mm: Soort brandgas: Druk* van zuurstof voor aanwarmvlam: Druk* van brandgas voor aanwarmvlam: Druk* van snijzuurstof: Vlaminstelling: Snijsnelheid: Snijhoogte: Voorwarmtemperatuur: Snijhoek, indien geen haakse snede wordt toegepast: Aanvullende warmtebehandeling: Soort verwarming voor voor-/nawarmen: Aanduiding verwarmingsmethode: Fabrikant verwarmingsapparatuur: Soort brandgas: Druk van zuurstof of perslucht: Druk van het brandgas: *) Druk gemeten aan de inlaatzijde van de brander Tabel 1

Technische details uit een snijprocedure voor het autogeenproces naar een voorbeeld uit Annex D

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Ontwikkelingen Naar verwachting is er in 2017 een nieuwe versie van de EN 1090-2. De eisen ten aanzien van het thermisch snijden zullen hierdoor ook aangepast worden. Volgens het nu voorliggende concept worden de toleranties op haaksheid, hoekzuiverheid en oppervlakteruwheid voor EXC 4 alle volgens reeks 4. Ook is de verwachting dat er direct door de norm eisen gesteld gaan worden ten aanzien van de maximale hardheid voor alle staalsoorten met een rekgrens groter dan 460 MPa. De hardheid op de vrije kant mag dan niet hoger zijn dan 450 (HV10). Recente ontwikkelingen hebben geleid tot een uitgebreide bijlage (Annex D) in de huidige conceptversie van de EN 1090-2, waarin adviezen worden gegeven over het eenduidig bepalen van de geschiktheid van een thermisch snijproces. Op het gebied van de hardheidsbepaling wordt veel verduidelijkt ten aanzien van het uitvoeren van de metingen op een voorgesteld standaard proefstuk.

Parameters goedkeuren en vastleggen Voor het bepalen van de geschiktheid van een thermisch snijproces wordt in Annex D een werkwijze voorgesteld die is gebaseerd op de EN-ISO 15607. Deze norm geeft een

29

LASTECHNIEK

SNIJPROCES SEN EN DE NORM - december 2015

systematiek voor het goedkeuren van lasmethoden. Analoog aan de bekende pWPS worden alle relevante snijparameters vastgelegd in een pCPS (preliminary Cutting Procedure Specification). Na het uitvoeren van het standaard snijwerkstuk volgens deze pCPS volgt onderzoek van de hiervoor beschreven grootheden zoals haaks- of hoekzuiverheid, oppervlakteruwheid en hardheid. Voldoen de resultaten aan de gestelde eisen uit de EN 10902, dan volgt een snijkwalificatie, de CPQR (Cutting Procedure Qualification Record). Dit is een dossier met daarin de gevolgde pCPS, het opgestelde CPQR document, de onderzoeksresultaten, eventueel aangevuld met specificaties van gebruikte apparatuur, materiaal, gassoorten enzovoort. Vervolgens kan een snij-instructie, CPS, gemaakt worden voor in de productie. Tabel 1 geeft een voorbeeld van de technische aspecten die de basis vormen voor een CPS voor het autogeen snijden. Net als bij het kwalificeren van lasmethoden kan een CPQR meerdere snijwerkzaamheden afdekken. Hiervoor zijn in Annex D voor een aantal snijparameters geldig-

heidsgebieden toegekend. Voorbeelden van deze parameters zijn de materiaalgroep, materiaaldikte, gasdrukken, snijsnelheid, snijhoogte en de voorwarmtemperatuur.

Referentienummers voor snijprocessen De norm EN-ISO 40643:2009 geeft termen voor lassen en verwante processen, waarbij ieder proces wordt gekenmerkt door een referentienummer. De snij- en gutsprocessen vallen onder groep 8. 8 81 82 821 822 83 831 832 833 834 84

Snijden en gutsen Autogeen snijden Boogsnijden Boogsnijden met perslucht Boogsnijden met zuurstof Plasmasnijden Plasmasnijden met oxiderend gas Plasmasnijden zonder oxiderend gas Plasmasnijden met perslucht Precisie-plasmasnijden Lasersnijden

Hatek Lastechniek B.V. is al meer dan 40 jaar een groothandel met een compleet programma producten en diensten op lastechnisch gebied. Hatek Lastechniek is dealer van gerenommeerde merken als EWM, Hypertherm en Oerlikon. Hatek importeert Promotech mechanisatie-apparatuur en ProArc manipulatie-apparatuur en levert onder de naam AlWell een eigen programma lastoevoegmaterialen. Hatek levert zelfstandig technische gassen en beschikt over een eigen reparatie- en onderhoudsdienst. Ook beschikt Hatek over een eigen opleidingscentrum met een compleet cursusaanbod voor het opleiden en certificeren van lassers en het begeleiden van bedrijven bij lastechnische trajecten. In verband met uitbreiding van onze sales activiteiten zijn wij per direct, voor onze vestiging Wateringen, op zoek naar een:

Accountmanager lastechniek (fulltime) Functie-omschrijving • Beheer van bestaande relaties en het uitbreiden van onze relatiekring in de regio Zuid-Holland • Verkoop van ons compleet programma producten en diensten • Het geven van lastechnische adviezen en zorgen voor continuïteit bij onze relaties

advertentie

• PREHEAT AND STRESS RELIEF

SPECIALIST IN HEAT TREATMENT

• INDUCTION AND RESISTANCE • CERTIFIED TECHNICIANS • RENTAL AND SALES OF EQUIPMENT • STATIONARY AND MOBILE FURNACES • DRY OUT AND CURING

WWW.DELTA-HEAT-SERVICES.COM

[email protected]

+31 (0) 187 - 49 69 40

Profiel • MBO-niveau, bij voorkeur een afgeronde IWS of IWT opleiding • Kennis van moderne lastechnieken, lasapparatuur en lasmechanisering • Zelfstandig kunnen werken, flexibel, representatief en servicegericht • Doorzettingsvermogen, een netwerker • Communicatief vaardig met een goede beheersing van de Nederlandse taal in woord en geschrift • In het bezit van een geldig rijbewijs B Wij bieden • Een uitdagende verkoopfunctie met producten die kwalitatief aan de top staan • Een prettige informele werksfeer waar betrouwbaarheid en kwaliteit hoog in het vaandel staan • Wij stellen o.a. een auto, laptop en mobiele telefoon ter beschikking • Marktconform salaris (volgens CAO richtlijnen Technische Groothandel)

Heeft u interesse? U kunt uw schriftelijke reactie voorzien van uw cv zenden naar: Hatek Lastechniek B.V. t.a.v. Leny Schrier Postbus 31 - 2290 AA WATERINGEN E-mail: [email protected]

Hatek Lastechniek, meer dan groothandel 30

LASTECHNIEK

UITDAGENDE SNIJKLUS BIJ TATA STEEL - december 2015

Reparatie van een converter bij Tata Steel 1

LASTECHNIEK

december 2015

2

3 5

Uitdagend snijwerk Dit artikel beschrijft een uitdagend en succesvol reparatieproject bij staalproducent Tata Steel. Het betreft de reparatie van een converter, die bij de staalproductie wordt gebruikt. Voor het snijden en lassen werden gemechaniseerde processen toegepast.

4 Figuur 1 Snijden van het gat voor de schenktuit Figuur 2 Binnenzijde converter met aan bovenzijde de smallere opening ter plaatse van de schenktuit, onderaan de geplaatste rail met tractor tijdens het snijden van de onderzijde Figuur 3 Bovenzijde gesneden gat Figuur 4 Snijtractor op flexrail met magneten Figuur 5 Wegtakelen uitgesneden deel door mobiele kraan

door Peter Verkaik, MT-International et snijden van dikwandig staal is een uitdaging, zeker als het gaat om een bestaande constructie die niet verplaatst kan worden en waaraan vervolgens nog gelast moet worden. Eén van de converters van Tata Steel vertoonde scheuren van dusdanige afmetingen dat delen van de wand moesten worden uitgesneden en vervangen door nieuwe wanddelen. Hoe is deze reparatie aangepakt?

H

ken varieerde van 60 tot 90 mm. In de voorzijde van de converter moest een gat gesneden worden met een breedte van 3.000 mm en een hoogte van 6.000 mm. Een deel van dit gat bevond zich in het cilindrische deel van de converter. Het bovendeel van dit gat bevond zich in de hals, waardoor de snedes in dubbel gekromde vlakken vielen. Uiteindelijk moest ook het wanddeel uitgesneden worden waarin zich de schenktuit bevond.

Indrukwekkend groot De te repareren converter was van indrukwekkende afmetingen, met een hoogte van 14 meter en een diameter van circa 9 meter. De wanddikte van de uit te snijden vlak-

Hijskraan Omdat de converter met zijn hoogte van 14 meter door verschillende verdiepingsvloeren stak en er geen grote hijscapaciteit aanwezig was, was het niet mogelijk het snij-

32

werk in één keer uit te voeren. Mede omdat het gewicht van het uit te snijden stalen wanddeel met de afmeting van 6 x 3 meter en een dikte van 75 mm meer dan 10 ton bedroeg, werd besloten de wand in delen te verwijderen. Voor het ophijsen van de gesneden delen werd een 40-tons mobiele kraan van Mammoet door de kraan van Tata Steel op een verdiepingsvloer gehesen. Het snijden van de stalen wand was pas mogelijk nadat alle vuurvaste stenen aan de binnenzijde waren verwijderd. Gemechaniseerd snijden Het snijwerk zelf werd op gemechaniseerde wijze uitgevoerd, om de snijvlakken zo zuiver mogelijk te kunnen

Staalproductie in een converter Bij de staalproductie (oxystaalproces) worden converters gebruikt. Dit zijn dikwandige stalen vaten met een binnenbekleding van vuurvaste steen en een inhoud die kan variëren van 10 tot 300 ton. In een converter wordt het staal bereid uit vloeibaar ruwijzer, vermengd met schroot. Via een zuurstoflans wordt met hoge snelheid zuurstof op het bad geblazen, waardoor de in het ijzer aanwezige koolstof oxideert en vervolgens grotendeels verdampt. In de converter vormt zich een laag slak op het gesmolten metaal, met daarin allerlei geoxideerde elementen, zoals silicium-, mangaan- en fosforoxide. Bij het uitgieten van het bereide staal blijft deze slak in de uitstroomopening hangen, om zo gescheiden te worden van het zuivere staal. De werktemperatuur in de converter loopt op tot circa 1.600 °C.

33

LASTECHNIEK

UITDAGENDE SNIJKLUS BIJ TATA STEEL - december 2015

TECHNOLOGY FOR THE WELDER’S WORLD.

snijden en later het inlassen van het nieuwe deel zo goed mogelijk te laten verlopen. Voor de snedes in de gebogen converterwand werd gekozen voor de Semi-Flex rail van Bug-O, met een snijtractor voorzien van een 3-pijps machinebrander. De rail werd met aan/uitschakelbare magneten op de juiste positie gemonteerd. Uiterst precies werd de snijnaad bepaald, om de afmetingen van het gat zo nauwkeurig mogelijk te laten overeenkomen met de afmetingen van het nieuwe wanddeel. Het bovendeel van het gat werd eveneens uitgesneden met een Semi-Flex rail in combinatie met een cirkelsnijmachine type HOB-O.

Figuur 6 Bug-O Hi-Flex rail met aan-uit schakelbare magneten. Dit is niet de bij Tata Steel gebruikte opstelling

Gemechaniseerd lassen Omdat het snijden met de Bug-O tractor op rail zo goed verliep, werd tijdens het werk besloten ook het lassen van het nieuwe wanddeel op gemechaniseerde wijze uit te voeren. Omdat dit niet was voorbereid, werden proeven ingelast om de lasmethodekwalificatie (LMK) uit te voeren. Onder leiding van een door Tata Steel aangewezen keuringsinstantie werden deze proeven in korte tijd succesvol afgerond. Het lassen van de 6 meter lange verticale naden kon beginnen. Tijdens de test werd geconstateerd dat een minieme pendelslag de juiste laskwaliteit voortbracht. Door de grote dikte van de converterwand en de benodigde naadvorm waren 256 licht gependelde lassnoeren nodig om de wand volledig af te lassen. Precisiewerk Nadat de wanden gemonteerd en gelast waren, moest het gat voor de schenktuit in de nieuwe, ronde, schuin aflopende plaat gesneden worden. Dit was een uiterst precies werk, omdat de positie van de schenktuit en de hoek waaronder deze in de converterwand zit, een grote nauwkeurigheid vergt. Deze positie zorgt er voor dat de slak bij het uitgieten van het vloeibare staal achterblijft in de converter en zodoende gescheiden wordt van het staal. Voor dit deel van het snijwerk werd opnieuw de cirkelsnijmachine ingezet, dit keer voorzien van de nodige hulpstukken.

Figuur 7 Uiteindelijke lasnaad na inlassen nieuw wanddeel

34

De gehele operatie kon vooral dankzij de inzet van gemechaniseerde snij- en lasapparatuur succesvol worden afgerond. Vlakken konden precies op maat en zuiver gesneden worden. Ook het laswerk verliep hierdoor een stuk eenvoudiger, sneller en vooral ook ergonomisch verantwoord.

McCor approved

Krachtig, robuust en flexibel: ABIMIG® WT. Hoog performante vloeistofgekoelde pistolen met snel wisselbare hals ■

Slechts 3 types met capaciteit van 350 tot 600A

■

Onovertroffen verhouding capaciteit /grootte

■

Snel wisselbare en positioneerbare zwanenhals

■

Groot aantal zwanenhalzen met aangepaste geometrie

– DE KUNST VAN HET LASSEN

P500L Inverter

• Snelste lasprocessor wereldwijd • Communicatie via WLAN mogelijk • Koolstofstaal, roestvast staal, aluminium • Low-spatter mode • Wave-pulse-functie

M500 Inverter

P400 Inverter

www.otc-daihen.com

M400L Inverter

M400 Inverter

Member of DAIHEN Group

35

LASTECHNIEK

VAKTROTS - december 2015

LASTECHNIEK

december 2015

Jan Meutgeert, machinebouwer in Joure:“Elk product dat de deur uitgaat moet 100% goed zijn.”

J

an Meutgeert (52) is een autodidact. Op zijn 18e ging hij van school. “Ik hoop altijd dat mensen niet vragen naar mijn opleiding, maar leren was niet mijn ding”, verklaart hij. Ondernemend was hij wel, en hij is dat nog steeds. Met zijn natuurlijke aanleg voor techniek begon Jan op zijn 22ste voor zichzelf, in de jachtbouw. Via deze onderneming belandde hij min of meer toevallig in de snijtechniek. “Van een klant kreeg ik een opdracht voor het maken van een jacht van 12,5 meter. Nadat mijn ontwerp was goedgekeurd, ging ik op zoek naar bedrijf om het snijwerk te verrichten. Toen ontdekte ik dat ik niet veel keus had in deze regio. Ik ben aan het rekenen geslagen en kwam tot de conclusie dat ik beter zelf een snijmachine kon aanschaffen, om ook voor derden te gaan snijden.”

Gat in de markt

De snijtechniek is belangrijk voor de werkgelegenheid in Joure. Met de vestiging van Snijtech in 1996 en ACT Machinery in 2006, biedt deze industrietak veel arbeidsplaatsen. Jan Meutgeert stond aan de basis van beide bedrijven. Hij kwam per toeval in de snijtechniek terecht en heeft daar zijn passie in gevonden. “Ik ben een pionier, mag graag bedrijven opbouwen en nieuwe uitdagingen aangaan.”

door Margriet Wennekes, fotografie Robert Koelewijn

36

In mei 1995 stapte Jan definitief over van de jachtbouw naar Snijtech, het bedrijf dat hij samen met zijn broer en zwager heeft opgericht. “Vanaf het begin hadden we het gigantisch druk. We groeiden met minstens 100% per jaar.” Hoe verklaart hij dit succes? “Het was een gat in de markt. We zaten natuurlijk dicht bij de scheepsbouwers, en we hadden in die tijd maar een paar concurrenten. Die waren ofwel te duur, of leverden slechte kwaliteit.”

Vallen en opstaan Snijtech groeide in enkele jaren uit tot een succesvol bedrijf met meer dan 75 werknemers. Jan Meutgeert was onder andere verantwoordelijk voor de techniek, en met veel vallen en opstaan verwierf hij zijn kennis van snijmachines. “Mijn geluk was dat we in de beginperiode met machines werkten die regelmatig mankementen vertoonden. Ik was altijd aan het repareren en daar leer je enorm veel van. Oók keuzes maken. Bij Snijtech hebben we al snel de keuze gemaakt voor het leveren van goede kwaliteit. Elk product dat de deur uitgaat moet 100% goed zijn.” In 2006 besloot Jan zijn aandelen in Snijtech te verkopen, om samen met een compagnon een nieuwe onderneming op te starten. Dat werd ACT Machinery. “We zijn begonnen vanuit de visie dat het mogelijk moest zijn om storingsvrije machines te ontwikkelen. Ik hou bovendien niet van repeterende werkzaamheden, ik ben een pionier, mag graag bedrijven opbouwen en nieuwe uitdagingen

aangaan.” Snijtech werd de eerste klant aan wie ACT zijn snijmachines leverde. Enige tijd na de oprichting van ACT besloot Jan om naar Frankrijk te verhuizen. Zijn compagnon bleef het bedrijf runnen, en Jan bood technische ondersteuning op afstand. "Achteraf was dat geen goed idee. Het bedrijf kwam in zwaar weer terecht en ging in 2014 failliet. Ik ben teruggekomen en heb het bedrijf in juli van dat jaar uit het faillissement overgenomen. Vanaf dat moment loopt het weer goed. We hebben duidelijk gekozen voor kwaliteit en dat blijkt nu zijn vruchten af te werpen.”

Nieuwe lijn standaardmachines In Frankrijk had Jan een ontwerp voor een nieuwe machine op papier gezet. Terug in Nederland, ging hij die machine bouwen voor Snijtech, het bedrijf van zijn broer, waar hij inmiddels weer verantwoordelijk is voor de techniek. “Snijtech is een prachtig bedrijf, waar wij regelmatig nieuwe machines aan leveren. We nemen onze klanten graag mee naar de werkplaats, om te laten zien hoe onze machines hun werk doen.” Snijtech heeft alle snijprocessen in huis, maar ACT Machinery legt zich vooralsnog toe op de ontwikkeling van machines voor plasma- en autogeen snijden. “We hebben ons product verfijnd, en een nieuwe lijn met standaardmachines ontwikkeld. Voorheen maakten we elke machine volledig met de hand. Dat kostte veel tijd en de kwaliteit was niet constant. Nu besteden we de productie van de verschillende onderdelen uit en doen wij alleen nog de ontwikkeling, de assemblage en het testen en installeren.” Het bedrijf werkt uitsluitend met snijsystemen van Hypertherm en motoren en geleidingen van Bosch Rexroth. Alle machines zijn 24 uur per dag inzetbaar.

Toekomstplannen Naast het ontwerpen, bouwen en leveren van nieuwe machines, houdt ACT Machinery zich ook bezig met het reviseren van oude snijmachines en het oplossen van uitdagende snijproblemen. “Van de nieuwe 3D bevel hebben we inmiddels al enkele exemplaren draaien.” Daarnaast heeft Jan Meutgeert nog volop plannen voor de toekomst. “We willen machines maken die meer kunnen, zoals een combinatie van plasmasnijden en frezen. De XY-beweging hebben we al, daar hoeven we alleen maar de Z-beweging aan toe te voegen. Vooral voor kleine bedrijven kan dit interessant zijn, omdat de machine dan optimaal benut kan worden.” Een ander idee, waarvoor al subsidie is aangevraagd bij de NOM (Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland) is het combineren van boren en snijden in één machine, waarbij sneller wisselen mogelijk is dan bij de bestaande, concurrerende machines, en de ontwikkeling van een buizensnijder. Ideeën genoeg dus, maar op dit moment vindt Jan het vooral belangrijk om meer naamsbekendheid te krijgen. “We willen mensen overtuigen van de kwaliteit van onze producten. Onze belangrijkste boodschap: ‘Only the best quality’, want dat is waar het om draait.”

37

LASTECHNIEK

24 UUR PER DAG SNIJDEN EN ZET TEN - december 2015

LASTECHNIEK

december 2015

Snijspecialist haalt logistieke winst uit automatisering ERBA Plaatbewerking, met vestigingen in Veenendaal en Rotterdam, is in vijftien jaar tijd uitgegroeid tot een grote toeleverancier van hoogwaardig snij- en zetwerk. Hoe weet deze snijspecialist de levertijden kort te houden?

G

especialiseerde toeleveranciers beschikken over de modernste productiemiddelen, waarmee ze concurrerend en in de hoogste kwaliteit kunnen leveren. Veel OEM’ers besteden plaatwerkproductie daarom uit aan toeleveranciers. Alleen is de levertijd daarbij vaak nog een beperkende factor. ERBA Plaatbewerking is ruim vijftien jaar geleden in die vraag gestapt, met levering van uitsluitend snijwerk voor derden. Directeur-eigenaar Erwin van Soest vertelt hoe het lukt om de levertijden kort te houden.

door Erik Steenkist, tekst en fotografie

Volautomatisch ERBA Plaatbewerking snijdt plaatwerkdelen in kleine series en in een hoge kwaliteit vanuit een volautomatisch productiesysteem. Daarvoor beschikt deze toeleverancier over een grote voorraad plaatmateriaal, dat ligt opgeslagen in een centraal magazijn. Moderne lasersnijmachines zijn met in- en uitnamestations aan het magazijn gekoppeld en snijden 24 uur per dag volautomatisch plaatdelen uit de platen. Het centrale plaatmagazijn fungeert daarbij zowel als buffer voor opslag van schone platen, als voor de restplaten. In Veenen-

38

daal heeft het magazijn 740 palletposities, voldoende voor 900 ton plaatmateriaal in middelgrote plaatafmetingen. Een lift (conveyor) zorgt voor het intern transport vanuit het magazijn naar de in- en uitnamestations. In Rotterdam, waar het bedrijf werkt onder de naam Euro Equipment, staat een soortgelijk magazijnsysteem met 370 palletposities.

Direct uit voorraad snijden Met deze vergaand geautomatiseerde productiesystemen weet de toeleverancier de markt met korte levertijden te bedienen. Erwin van Soest: “Onze kracht zit in het op voorraad houden van veel soorten plaatmateriaal in verschillende diktes en het optimaal benutten van restplaat. We kunnen plaatwerkdelen binnen enkele dagen leveren; een spoedorder zelfs tussendoor. We zijn alleen geen webshop. Contact en advies met de klant blijft nog steeds bepalend voor een goede en duurzame relatie met de klant.”

Restplaten optimaal benutten ERBA Plaatbewerking snijdt en zet diverse staal- en rvssoorten in diktes van 1 tot 15 mm. De seriegroottes lopen

daarbij sterk uiteen: van enkelstuks tot meer dan honderd per order. “Dat betekent dat veel kostbare restplaat overblijft. Door die weer terug in het magazijn te plaatsen, kunnen we deze bij een volgende order weer verder ‘opsnijden’. Met veel kleine producten in kleine aantallen neemt de voorraad restmateriaal in verschillende diktes en soorten echter snel toe. Het terugvinden van de juiste restplaat zou zonder plaatmagazijn veel tijd in beslag nemen en daar biedt het plaatmagazijn een oplossing voor. Zonder magazijn waren we meer tijd kwijt met het vinden van de juiste plaat, dan met het snijden van de order. Bovendien raakt het plaatmateriaal in het magazijn niet beschadigd.”

Online voorraadbeheersysteem Alle platen krijgen aan de inputzijde een identificatienummer, gekoppeld aan een palletnummer. Het voorraadbeheerssysteem ziet of het om een schone plaat of om een reststuk gaat. De gewenste plaat kan direct worden gelokaliseerd. Vanuit het magazijnsysteem kan iedere plaat, zowel schone als restplaat, vanuit iedere willekeurige positie binnen twee minuten bij de lasersnijmachines

39

LASTECHNIEK

24 UUR PER DAG SNIJDEN EN ZET TEN - december 2015

zijn. “Onze medewerkers hebben vanaf iedere pc op kantoor inzicht in de voorraad en status van de orderverwerking. Klanten kunnen we dus direct vertellen óf we de gewenste plaat op voorraad hebben, en in welke hoeveelheid.”

Vaste procedures Op het bedrijfsbureau waar de orders binnenkomen en worden verwerkt, wordt eerst gekeken of het materiaal, en in welke hoeveelheid, in voorraad staat. Is dat het geval, dan wordt een order met het snijprogramma aan een plaat- en palletnummer gekoppeld en in een job-rij voor de laser gezet. De lasersnijmachine verwerkt de orders op volgorde en geeft de gesneden plaat weer terug aan het magazijnsysteem. “De mensen op het bedrijfsbureau bepalen of een plaat helemaal is opgebruikt en het reststuk kan worden weggegooid. De reststukken worden dus consequent opgemaakt. Niets gaat daarbij buiten het systeem om. Dat vraagt wel om vaste procedures, anders heb je er nog niks aan.”

december 2015

COLUMN

LASTECHNIEK

Moderne lasersnijsystemen Zowel in Veenendaal als in Rotterdam worden Amada lasersnijmachines ingezet, in totaal vijf machines die aan de magazijnsystemen zijn gekoppeld. “Kort geleden hebben we in onze vestiging in Rotterdam de nieuwste fiberlaser van Amada aan het machinepark toegevoegd. Naast de voordelen van een lager energieverbruik, automatische nozzle-wisseling en hogere snijsnelheden kan de nieuwe fiberlaser ook meerdere materialen, zoals koper en messing snijden. We gaan meer specifieke materiaalgroepen maken, waarbij we in Rotterdam bijvoorbeeld speciale rvs-soorten op voorraad gaan houden en in Veenendaal onder andere de slijtvaste materialen. Zodat we niet meer op twee locaties dezelfde speciale soorten op voorraad hoeven te houden.”

Machinebouwers, kleinere constructiebedrijven en fabrikanten van transportmiddelen besteden het snij- en zetwerk steeds meer uit om zich volledig te kunnen richten op engineering en assemblage.

Handjevol noten Het jaar zit er bijna op en het is tijd voor een terugblik. Was 2015 voor ons een leuk jaar? Ja en nee. De economie trekt iets aan, maar echt veel banen komen er niet bij en een leuke salarisverhoging zat er dit jaar ook niet in. Het ziet er naar uit dat we onze rijkdom wat meer moeten delen met anderen. Voor onze minima is dat niet leuk, en de instroom van nog meer vreemdelingen in ons overbevolkt landje zet de zaak behoorlijk op scherp. Gelukkig verliep de Sinterklaasintocht in Meppel zonder al te veel problemen. Het is toch te gek dat we een culturele traditie vanwege een paar protesten opzij zouden moeten zetten. In mijn stad was de intocht van de Sint traditioneel, met wel vijftig echte Zwarte Pieten. Zo hoort het ook. Alleen al het zoets dat de Sint voor ons meebrengt is niet goed volgens de Gezondheidsraad. Dus geen suikerbeesten en marsepein meer? De Gezondheidsraad is de tweede organisatie die ons feestje probeert te verpesten. We eten verkeerd en te veel. Een glas sinaasappelsap is net zo slecht als een glas cola. Dus willen mijn kleinkinderen, als het nu toch niets uitmaakt, cola bij het ontbijt in plaats van sinaasappelsap. Ja, de jeugd is tegenwoordig door de sociale media goed geïnformeerd.

met dit soort onderzoeken, ook al is er jaren aan gewerkt. Aan metalen kun je iets goed onderzoeken en als je twijfelt aan de resultaten, kun je het onderzoek altijd nog een keer herhalen. Aan levend materiaal iets onderzoeken is toch een stuk lastiger. Dan komt de statistiek om de hoek kijken en statistiek is nu net niet het sterke punt van medici. Ook koffie staat op de lijst met verboden zaken. Groene thee is de oplossing, maar ik word zo flauw van al die thee. Gelukkig kunnen we het compenseren door een handjevol noten. Die zorgen voor een goede cholesterolverhouding. Dus als je veel koffie drinkt, moet je wat meer noten eten. Dat is niet verkeerd en daar houd ik me aan. Wat ik uiteindelijk vind van dit soort zaken? Als ik heel eerlijk ben: flauwekul. Eet wat je lekker vindt en zorg voor enige variatie. Het probleem is niet wát we eten, maar dat we te véél eten. Van alles een beetje en daarnaast niet te veel op je gat zitten. Lekker bewegen en een fikse wandeling na het kerstdiner voorkomt veel problemen en geeft je weer volop energie. Ik wens u heel fijne feestdagen en een goede start in 2016.

Het kerstdiner gaat er dit jaar ook anders uitzien. Vooral weinig vlees, want dat veroorzaakt darmkanker, volgens uitgebreide onderzoeken. Nu heb ik altijd problemen

Lastechniek #3 Koppeling vestigingen

Meer snijwerk vraagt om meer zetwerk

Kort geleden heeft ERBA een begin gemaakt met vergaande integratie van beide vestigingen voor het snijden van enkelstuks plaatuitslagen. Daarvoor worden de ERPsystemen van beide vestigingen aan elkaar gekoppeld. “De software ‘weet’ straks precies welke plaat waar op voorraad ligt. Een order uit Veenendaal, of een deel daarvan, wordt dan misschien hier in Rotterdam gesneden, of andersom. Met beide vestigingen hebben we een totale capaciteit van ruim 1.100 palletposities, van waaruit we direct plaatuitslagen kunnen snijden. Dat levert weer synergievoordelen op”, licht Van Soest toe.

“Klanten vragen ook steeds vaker of een plaatuitslag gezet kan worden. Daarvoor beschikken we in beide vestigingen over meerdere afkantpersen. Naast het snel leveren van plaatuitslagen neemt het aantal klanten dat complete halffabricaten bij ons uitbesteedt verder toe. We merken dat onder andere machinebouwers, kleinere constructiebedrijven en fabrikanten van transportmiddelen dat steeds meer gaan uitbesteden, omdat ze dat zelf niet meer zo snel en voordelig kunnen doen en zich volledig op de engineering en assemblage richten. Daarom hebben we ook de lasafdeling met een lasrobot uitgebreid.”

40

verschijnt in maart en is onze traditionele uitgave over onderwijs en opleidingen. Lastechniek #2 verschijnt in februari. Voor redactionele bijdragen en advertenties kunt u ons bellen 071 589 56 44 of mailen naar [email protected] 41

LASTECHNIEK ADVIES en CONSULTANCY

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

BRANCHEREGISTER - december 2015

AFZUIGINSTALLATIES EN LUCHTBEHANDELING

Nederman Nederland BV Wiekenweg 33 - 3815 KL Amersfoort Postbus 2646 - 3800 GD Amersfoort T 033 298 81 22 - F 033 201 12 10 E [email protected] www.nederman.nl

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

LASAPPARATUUR EN ANDERE TOEBEHOREN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

AIB-Vinçotte Nederland B.V. Takkebijsters 8 - 4817 BL Breda Postbus 6869 - 4802 HW Breda T 076 571 22 88 - F 076 587 47 60 E [email protected] www.vincotte.nl

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

LASTOEVOEGMATERIALEN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

MANIPULATOREN EN MECHANISATIE

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

KEURINGEN

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

LASKWALIFICATIES/ CERTIFICERING

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

GEAUTOMATISEERD SNIJDEN

LASTECHNIEK

december 2015

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

NDO/DO ONDERZOEK

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Materiaal Metingen Testgroep B.V. MME Group Rietdekkerstraat 16 - Ridderkerk Postbus 4222 - 2980 GE Ridderkerk T 0180 48 28 28 - F 0180 46 22 40 E [email protected] www.mme-group.com

ONDERHOUD EN NIEUWBOUWINSPECTIE

3P Project Services B.V. Nijverheidsweg 4 - 4854 MT Bavel T 0161 43 85 00 - F 0161 43 85 01 E [email protected] www.3pgroup.com Totaalproject in inspectie, lastechnische ondersteuning en projectmanagement

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

MECHANISATIE EN AUTOMATISERING Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lorch Lastechniek B.V. Postbus 5 - 2200 AA Noordwijk T 071 362 56 27 - F 071 362 38 85 E [email protected] www.lorch.eu Dumeta import / export B.V. Marconistraat 26 - 7575 AR Oldenzaal T 0541 53 33 69 - F 0541 53 33 71 E [email protected] www.dumeta.nl

Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

42

43

LASTECHNIEK

OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN

LASTECHNIEK

BRANCHEREGISTER - december 2015

ORBITAAL EN APPARATUUR

ROBOTS EN ROBOTISERING

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

Rolan Robotics B.V. De Corantijn 6 - 1689 AP Zwaag Postbus 135 - 1620 AC Hoorn T 0229 24 84 84 - F 0229 27 27 07 E [email protected] www.rolan-robotics.nl

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

VOORBEWERKINGSAPPARATUUR VOOR PIJP EN PLAAT

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Wat het nieuwe jaar gaat brengen weet niemand, maar wij hopen u weer een jaar lang te mogen voorzien van relevante informatie en onderhoudende artikelen op het gebied van lassen, lijmen en snijden.

STIFTLASSEN

WARMTEBEHANDELING Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek en ROC Midden Nederland NIL erkende opleidingen voor alle niveau’s en processen. •

International Welding Engineer (IWE/ LPI)

•

International Welding Technologist (IWT/ MLT)

•

Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en

•

Lastechnisch construeren, Workshop lasnormen,

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines

keuring mogelijk. Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/ certificeringen, SMLT

PUNTLASSEN

Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo, post-hbo en masterniveau). Meer informatie CvNT Lenneke Kok T 088 481 88 88 E [email protected] www.cvnt.nl Meer informatie ROC Joost Zijderveld T 030 754 69 03 E [email protected] bedrijfsopleidingen.rocmn.nl

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Wij danken u voor uw vertrouwen en de prettige samenwerking in 2015 en we wensen u een gezond en gelukkig 2016.

Delta Heat Services B.V. Scheelhoekweg 2 - 3251 LZ Stellendam Postbus 52 - 3250 AB Stellendam T 0187 49 69 40 - F 0187 49 68 40 E [email protected] www.delta-heat-services.nl • • • • • • •

Elektrisch voorwarmen en gloeien Inductie verwarmen Stationaire gloeiovens Mobiele gloeiovens Uitdrogen beton / coatings Verhuur / verkoop Advisering

Nederlands Instituut voor Lastechniek

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten

WEERSTANDLASSEN

Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Belgisch Instituut voor Lastechniek Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

De makers van Lastechniek

44

LASTECHNIEK VERBINDT ONS. Lastechniek/Engineering • Laspraktijk Ingenieur (LPI) / International Welding Engineer (IWE) - Bereidt voor op NIL-examen - Hoog slagingspercentage - Jarenlange ervaring met LPI/IWE - Face to face onderwijs - Ondersteund door digitale leeromgeving • Middelbare Lastechniek (MLT) / International Welding Technologist (IWT) • Workshop Lasnormen • Procestechnologie *Voor MLT’ers bestaat de mogelijkheid (met vrijstellingen) deel te nemen aan IKT2.

Materialen • Introductie Metaalkunde • Introductie Corrosiebeheersing • Corrosie en Corrosiebeheersing • Hogere Gieterijtechniek • Expert Class Gieterijtechnologie • Post-HBO Metaalkunde

LPI/IWE START 19 JANUARI 2016

Onderhoud & Inspectie • Post-MBO Onderhoudstechniek • Post-HBO Onderhoudstechnologie • Post-HBO Onderhoud en Management • Inspectie- en Keuringstechnieken (IKT2 * en IKT3) • NDO Vakspecialist Level 3

• U HEEFT EEN LPI- OF IKT3 DIPLOMA EN WILT EEN COMBINATIE VAN BEIDEN? • U HEEFT EEN MLT-DIPLOMA EN WILT IKT2 VOLGEN? INFORMEER NAAR DE MOGELIJKE VRIJSTELLINGEN! Voor alle cursussen en opleidingen geldt: naast individuele deelname behoort maatwerk voor meerdere medewerkers ook tot de mogelijkheden. Meer weten? Bel 088 481 88 88, of kijk op www.cvnt.nl

ER VALT NOG GENOEG TE LEREN