Zorgbegeleiding thuis in complexiteit Hilde Vlaeminck 23 april 2013
Zorgbegeleiding als project en product Project “Triple O” in drie fasen Oriënteren Ontwikkelen Optimaliseren
Product: Methodiek als eindresultaat
Begrippen & concepten Fasering Theoretische en ethische fundering Tools
Zorgbegeleiding als project methodiekontwikkeling - tripple ‘O’ -
Tim Vanhove en Philippe Bocklandt
Zorgbegeleiding Wat is ‘zorgbegeleiding’ ? En hoe verhoudt het zich tegenover het bestaande zorg- en hulpaanbod ? Wie doet zorgbegeleiding? Wanneer is zorgbegeleiding geïndiceerd? Voor wie is zorgbegeleiding (wel en niet) bedoeld ? Hoe lang duurt zorgbegeleiding ? Wie zal ‘zorgbegeleiding’ betalen ? ???
Triple ‘0’ … een ontwikkelingstraject in drie fases Oriëntering Ontwikkeling
Oriëntering
= wat bedoelen we met ‘zorgbegeleiding’ ?
Ontwikkeling Optimali -sering
= hoe kan ‘zorgbegeleiding’ er uit zien ?
Optimalisering Methodiek voor zorgbegeleiders
= (wanneer) werkt zorgbegeleiding ?
Triple ‘0’: fase 1: oriëntering
Oriënte ring
Methodiek voor zorgbegeleiders
Doel: Definiëren wat ‘zorgbegeleiding’ vanuit MW in ziekenfonds betekent Werkwijze: Vanuit teksten en overleg in stuurgroep werken aan meerdere sneuvelteksten Resultaat: visietekst ‘zorgbegeleiding vanuit ziekenfonds’
Triple ‘0’: fase 2: ontwikkeling
Oriëntering
Ontwikkeling
Methodiek voor zorgbegeleiders
Doel: Opzetten en ondersteunen van piloot-zorgbegeleidingen Werkwijze: vorming van basiswerkers intervisiegroepen zorgbegeleidingsmethodiek ontwikkelen Resultaat: zorgbegeleidingsmethodiek versie 1
Triple ‘0’: fase 3: optimalisering Doel: Ontwikkeling
Oriëntering
Optimali sering
Methodiek verbeteren op basis van input van nieuwe hulpverleners, cliënten en experts
Werkwijze: Nieuwe hulpverleners inwerken: duo’s Cliënten en mantelzorgers bevragen Experts geven feedback op methodiek Rondetafel op basis van feedback
Resultaat: Methodiek voor zorgbegeleiders
Methodiek Zorgbegeleiding – versie 2
Beleidsaanbevelingen
Meerwaarde van ‘Triple O’ Visie op en methodiek van ‘zorgbegeleiding’ ontwikkeld in samenwerking met 5 ziekenfondsen Visie én methodiek ontwikkeld in wisselwerking van welzijnswerkpraktijk en academische beschouwing En ziekenfondsbeleid én basiswerkers én cliënten betrokken Via meerdere feedbacklussen (definiëring, intervisie, bevraging, rondetafel, …) En vooral … vanuit openheid, vertrouwen en waarderende benadering; … vanuit het geloof in de ‘kansen en mogelijkheden’; … vanuit het ‘voordeel voor de clïënt’
Zorgbegeleiding methodiek als produkt
Hilde Vlaeminck en Tim Vanhove
Methodiek Zorgbegeleiding Begrippen en concepten
Zorgbegeleiding Zorgbemiddeling Complexiteit Netwerk Ziekte-inzicht Toekomstperspectief
Zorgbegeleiding = …… een methodiek die geïndiceerd is bij complexe woonzorgsituaties; die bestaat uit langdurige - en af en toe intense - psychosociale, administratieve en/of financiële ondersteuning; wordt aangeboden door een centrale zorgprofessional - de zorgbegeleider met als doelen: het toekomstperspectief van de woon- en zorgsituatie bespreekbaar maken het ziektebesef van de gebruiker (en mantelzorger) vergroten het sociaal netwerk handhaven of evenwichtig ontwikkelen om de gebruiker zo lang mogelijk kwaliteitsvol en ethisch verantwoord thuis te laten wonen.
Complexiteit = ….. een diagnostische inschatting van: een dreigend/acuut/langdurig (on)evenwicht tussen draagkracht en draaglast zoals dit wordt gezien door de gebruiker , de mantelzorger , de zorgbegeleider ( in overleg met het team en binnen de krijtlijnen van de organisatie), de thuiszorgdiensten ; de impact van het ziek zijn op diverse levensdomeinen: materieel, financieel, emotioneel en relationeel nu en later.
Complexiteit wordt geteld/verteld Complexiteit wordt ’geteld’ aan de hand van de indicatiestelling of via de ‘BELRAI-score’ én ’via een verhaal verteld en beargumenteerd’ : a. de situatie is complex want ze beantwoordt tenminste aan twee criteria uit de indicatiestelling : gebruiker is ziek voor langere tijd/doet beroep op anderen om te helpen/maakt gebruik van hulpmiddelen/beperkt inkomen (armoederisico)/hulp uit omgeving is beperkt; b. de situatie is complex omdat één levensdomein dermate problematisch is dat de situatie verzwaart, zelfs blokkeert; c. de situatie is complex omdat diverse actoren uiteenlopende – soms onverzoenbare - visies hebben op de woon/zorgsituatie; d. de situatie is complex op dit moment, maar blijft (na het geven van directe hulp of dienstverlening) niet complex.
Ziekte-inzicht = …. Wat weet de gebruiker over de ziekte? Over de evolutie van de hulpbehoevendheid? Ziet en beseft de gebruiker de impact van de ziekte op het dagelijks leven? Hoe kijkt de mantelzorger hiernaar? Wie onvoldoende ziekte-inzicht heeft of een onrealistisch ziektebeeld, zal minder openstaan voor hulp en niet willen/kunnen meewerken aan oplossingen voor woonzorgproblemen in de nabije toekomst.
De zorgbegeleider zal hierbij de rol van de huisarts en de verpleegkundige erkennen en activeren waar nodig.
Toekomstperspectief = …. Wie zorgbegeleiding geeft aan de gebruiker en/of aan diens mantelzorger zal in élke situatie over de toekomst moeten (durven) spreken. In het Woonzorgdecreet staat dat “langdurige begeleiding en ondersteuning” wordt aangeboden wanneer een “wijziging van zorgvorm wenselijk” is. Het aansnijden van “een wenselijke wijziging in de toekomst “ is essentieel maar niet altijd meteen haalbaar. Vaak zal de zorgbegeleider voldoende tijd moeten geven om vertrouwen te winnen bij de gebruiker en de mantelzorger. In de fasering van zorgbegeleiding (zie Deel II) is de toekomst vertaald in fase 5 “Durven vooruit kijken”.
Netwerk = …. Het sociaal netwerk omvat zowel de familiale (gezin, ruimere familie) en de persoonlijke relaties (buren, vrienden, kennissen) als de functionele, institutionele relaties (diensten, organisaties, projecten). Het sociaal netwerk waarover de gebruiker beschikt is voor de zorgbegeleider een blijvend aandachtspunt en actieterrein. De zorgbegeleider zal dit netwerk systematisch in kaart brengen (is vaardig met ecogram en genogram), is alert voor wijzigingen en zal actief de aanwezige krachten opsporen, benoemen en versterken en waar nodig bepaalde veranderingen (uitbreiding met nieuwe personen, diensten, contacten of wijzigende frequentie van contacten) bespreekbaar stellen.
Zorgbemiddeling = ….. Zorgbemiddeling is een hulpvorm die reeds een aantal jaren geleden werd ontwikkeld. Zorgbemiddeling: kan ad hoc zijn, beperkt in tijd. Vooral netwerkgericht. Hoeft niet complex te zijn. Brugfiguur, bemiddelaar. Zorgbemiddeling versus zorgbegeleiding: Deze hulpvorm KAN een onderdeel zijn van zorgbegeleiding. Maar Zorgbemiddeling kan ook perfect als een autonome hulpvorm worden aangeboden. Anderzijds kan Zorgbegeleiding worden gegeven zonder dat de zorgbegeleider per definitie ook zorgbemiddelaar moet zijn.
Methodiek zorgbegeleiding Fasering
Fase 1: Vraagverheldering Fase 2: Opstarten Zorgbegeleiding? Fase 3: Zorgbegeleiding: tijd geven Fase 4: Woonzorgplanning: toekomst Fase 5: Afsluiting (met of zonder pauze)
Fasering zorgbegeleiding
Vraag verheldering
Opstart zorgbegeleiding
Zorgbegeleidings contacten
Woonzorg planning
afsluiting
Kerndoel: inzicht krijgen in complexiteit Diverse levensdomeinen bevragen:
Gezondheid/ziekte/zorgsituatie Financiële draagkracht Materiële woonsituatie Sociaal relationele context Effect: “De gebruiker /mantelzorger is bereid om met de maatschappelijk werker een gesprek te hebben. Laat een huisbezoek toe. “
Vraag verheldering
Opstart zorgbegeleiding
Zorgbegeleidings contacten
Woonzorg planning
afsluiting
Kerndoel: vertrouwen winnen Bespreekbaar maken problematiek Bereidheid voor zorg: mandaat krijgen Netwerk in kaart brengen Beslissing nemen tot (niet) zorgbegeleiding Effect: “De gebruiker en de mantelzorger zijn bereid om zorg (van diensten, nieuwe projecten ….) toe te laten in de woning.”
Vraag verheldering
Opstart zorgbegeleiding
Zorgbegeleidings contacten
Woonzorg planning
afsluiting
Kerndoel: tijd geven Ziekte-inzicht verhogen Netwerk activeren Draagkracht verhogen Effect: “De gebruiker heeft méér draagkracht: de gebruiker is minder afhankelijk van de mantelzorger omdat andere diensten (deels) de zorg overnemen; de gebruiker vergroot zelfzorg.”
Vraag verheldering
Opstart zorgbegeleiding
Zorgbegeleidings contacten
Woonzorg planning
afsluiting
Kerndoel: durven vooruit kijken Grenzen woonsituatie erkennen Netwerk stabiliseren Ziekte-inzicht prognose verhogen Effect: “Samen met de gebruiker en de mantelzorger lukt het de zorgbegeleider om het netwerk redelijk te stabiliseren, te versterken, uit te breiden.”
Vraag verheldering
Opstart zorgbegeleiding
Zorgbegeleidings contacten
Woonzorg planning
afsluiting
Kerndoel: stopzetten zorgbegeleiding Al/niet inlassen van een pauze Verwijzing overwegen Inschatting herval Effect: “De situatie is (tijdelijk) gestabiliseerd en daarom wordt in overleg met de gebruiker/mantelzorger beslist om een ‘pauze’ in te lassen. Zorgbegeleiding wordt niet stopgezet, maar voor een bepaalde periode opgeschort (bijvoorbeeld 1, 3 of 6 maanden) .” “De gebruiker en/of mantelzorger is gerustgesteld: er is een vangnet gerealiseerd voor noodsituaties. “
Zorgbegeleiding - een theoretische fundering een theoretische mix (I) De methodiek Zorgbegeleiding vertoont een basiskenmerk van de presentietheorie (Baart, 2001). Het plaatst de persoon van de gebruiker en diens leefwereld centraal. Het doet inspanningen om de gebruiker op te sporen en herhaaldelijk zelf te gaan opzoeken. De zorgbegeleider neemt de tijd om mensen en hun situatie te leren kennen. Geen aansturing vanuit een aanbod. De zorgbegeleider kan, net als de presentiebeoefenaar, niet alle problemen ‘oplossen’, maar hoopt door het aangaan van de zorgzame betrekking over een lange(re) periode te zien wat de gebruiker en diens netwerk nodig hebben om het thuis wonen op een kwaliteitsvolle en verantwoorde wijze mogelijk te houden
een theoretische mix (II) De methodiek Zorgbegeleiding put uit het gedachtegoed van “aanklampende hulpverlening”. (Van Doorn, L., 2008) Het heeft in een aantal situaties zowel te maken met zorgmissers als met zorgmijders. Ziekenfondsen zullen zorgmissers tijdig en systematisch opsporen en dragen hun sociaal werkers op om vooral proactief te werken. Sociaal werkers gaan systematisch na welke personen of gezinnen in aanmerking komen voor bepaalde tegemoetkomingen. Ze informeren hun leden hierover, doen de nodige stappen en volgen aanvraagprocedures stipt op.
een theoretische mix (III) De methodiek Zorgbegeleiding focust op de draagkracht van mensen. De methodiek benut het ‘krachtenperspectief’ en gelooft sterk in de betekenisvolle impact van het familiaal en persoonlijk netwerk. Het grondig bevragen van het netwerk, het inschatten van de huidige kracht van het netwerk, het uittekenen van toekomstige, wenselijke netwerkontwikkelingen zijn allen in verband te brengen met empowerment (Van Regenmortel, T. , 2008). Zorgbegeleiders zijn experts in het tekenen en professioneel benutten van genogram, maar ook en vooral van het ecogram. Steyaert (2010) spreekt in dit verband over de vitale coalitie tussen formele en informele zorg. Het ecogram brengt beide soorten zorgnetwerken perfect in beeld. Recent onderzoek bestudeert de ‘juiste’ balans tussen formele zorg en informele zorgnetwerken.
Zorgbegeleiding - een ethische fundering Zorgzaam en respectvol inschatten van de draagkracht is ook een ethische opdracht. Het opvolgen van de draagkracht van het netwerk, het durven uitspreken van grenzen, het anticiperen op donkere prognoses,… beroeren het ethisch vermogen van de zorgbegeleider. Wie loopt risico’s? Wie dreigt schade te lopen als de gebruiker langer thuis blijft wonen?
De autonomie van de gebruiker versus de autonomie van de mantelzorger. Wensen beiden hetzelfde?
Brengt de ultieme wens om toch thuis te kunnen blijven wonen ook de veiligheid of gezondheid van anderen in het gedrang?
Zorgbegeleiding - 8 tools 1. Infoblad over zorgbegeleiding voor de gebruiker 2. Indicatiestelling Zorgbegeleiding 3. Zorgbegeleidingsplan 4. Ecogram 5. Inschatting draagkracht gebruiker én netwerk 6. Registratie zorgbegeleidingscontacten 7. Bereikte effecten 8. Afronding en evaluatie
Tool nr 1: infoblad voor gebruiker Wat mag u verwachten? Een maatschappelijk werker of een sociaal verpleegkundige komt bij u langs, neemt tijd voor uw vragen, problemen en wensen, luistert, bespreekt, begrijpt en doet voorstellen, gaat uw recht op financiële hulp en tegemoetkomingen na en brengt dit in orde, zorgt dat u zo lang mogelijk kwaliteitsvol en verantwoord thuis kunt blijven wonen, overlegt met u of de hulp nog volstaat, moet uitgebreid, beperkt of afgebouwd worden, gaat na welke wijzigingen op korte of lange termijn in uw woonsituatie noodzakelijk zijn, benut de uitstekende contacten met alle woon(zorg)vormen in de regio, bemiddelt voor de meest passende hulp, ijvert voor een vlotte toegankelijkheid van diensten en voorzieningen.
Waarom de Dienst Maatschappelijk werk (DMW) van uw ziekenfonds vragen voor zorgbegeleiding? De Dienst Maatschappelijk werk van uw ziekenfonds kan uw gezondheidsgeschiedenis opvolgen, heeft een jarenlange ervaring in sociale wetgeving, heeft ervaring in thuiszorg, is vertrouwd met zorgbemiddeling: neemt dit zelf op of werkt nauw samen met de persoon of dienst die zorgbemiddeling doet, vertaalt moeilijke regelgeving in begrijpelijke taal, volgt dossiers op van bij de aanvraag tot afsluiting, signaleert de overheid leemtes en nieuwe behoeften, weet welke diensten en organisaties aansluiten bij uw vraag, op gemeentelijk én regionaal niveau, beschikt over professioneel opgeleide medewerkers met een ruime praktijkervaring.
Bereikte effecten van zorgbegeleiding
de stem van de gebruiker en de mantelzorger
Een gebruiker aan het woord “Je bent gekomen op een moment dat ik pas blind geworden was…... Mijn leven is er niet op verbeterd, want niemand kan mij helpen, ik ben voor altijd blind. Je hebt wel veel steun gegeven en onze papieren in orde gedaan en ons gezegd wat we moeten doen. Dat is wel belangrijk, want ik zie niets meer en kan dus niets doen, en mijn man kan dat allemaal niet aan.”
Een gebruiker aan het woord “Ja, vooral de informatie over wat kan en niet kan is zeer belangrijk. Er is ook het relationele. Er moet wel een “klik’ zijn. Met u klikt het, dit is niet met iedereen zo. Het sociaal menselijke speelt een grote rol. Belangrijk is ook niet teveel bla bla en niet te liegen. je moet ook onaangenaam nieuws kunnen brengen.Verder vinden we het belangrijk dat aan onze belangen gedacht wordt en niet alleen aan de belangen van de dienst”
Een mantelzorger aan het woord “De zorgbegeleider heeft orde op zaken gesteld, want mijn vrouw had zonder dat ik het wist alle rekeningen en brieven in een schuif gedeponeerd. De zorgbegeleider heeft ze geordend. Verder was zij onze wegwijzer of ideale persoon om alle mogelijke tussenkomsten van de staat, de provincie, de gemeente te bekomen. Ze wees ons steeds op de mogelijkheden in het ziekenfonds. Mijn vrouw snapt het allemaal niet meer maar voor mij is de zorgbegeleider vaak een reddingsboei in moeilijkheden”
Een mantelzorger aan het woord “Er werd van alles geregeld, waar ik geen weet van had dat het bestond. Ik was content dat ik steeds op je kon rekenen. Ik ben niet geleerd en ik drink graag een pintje, maar van papieren en ziek zijn weet ik niets af, wij hebben alle twee zeer veel gewerkt in ons leven, ziek zijn bestond niet. Tot twee jaar geleden, dan was ik steeds omringd door mensen die beweerden ons te helpen. De mensen in de kliniek wilden dat mijn vrouw niet naar huis kwam, maar naar een instelling. Ik ben blij dat ik op mijn gedacht gebleven ben en dat ik haar naar huis heb gehaald. En jij en die mevrouw van Licht en Liefde waren er de hele tijd, alles werd geregeld, de hulp en het geld”
Gebruiker en mantelzorger “We vonden het belangrijk dat je er was, dat gaf ons een gevoel van er niet alleen voor te staan, we staan soms met onze handen in het haar, we weten niet veel en als jij komt leg je alles uit, neem je onze paniek weg en zijn we weer gerust als je vertrekt, we weten dat jij dat allemaal gaat in orde brengen.Je hebt echt wel tijd gemaakt voor ons.”
Wat gebruiker/mantelzorger vreest “Wat komt die hier doen? Waar gaat die zich mee moeien?” “Vrees voor verlies onafhankelijkheid, beslissingsrecht.” “Bemoeienis, beslissingen zonder toelating” “Schrik om geen inspraak meer te hebben, controle verliezen; schending van privacy; geen privacy meer hebben; teveel verschillende mensen over de vloer.” “Overname van zelfbeschikking”. “Ik heb dat niet nodig, ik doe het zelf wel.”
Zorgbegeleiders aan het woord “Complexiteit is een samenloop van… een combinatie van verschillende factoren die een invloed hebben op het dagelijks leven… …als het niet met 1 of enkele handelingen/gesprekken op te lossen is; ….als het tijd nodig heeft; …als ook de hulpverlener het allemaal op een rij moet zetten; ….als het probleem bestaat uit verschillende lagen, een veelheid van probleemdomeinen; …als de gebruiker inziet dat het complex is; ……als er op meerdere vlakken hulp nodig is; …………als iets moeilijk is om los te laten..”[1]
[1] Citaten van praktijkwerkers die de methodiek uittesten. (Afsluitende discussiebijeenkomst di 29 januari 2013)
Een zorgbegeleider aan het woord “We zijn kleine stappen vooruitgegaan. Ik heb mijn verwachtingen moeten bijsturen op maat van jouw tempo.De zaken die je wel al zelf wou doen zoals opkuis massale berg vuilniszakken, beperkte gezinszorg toelaten, etc werd bereikt wanneer je zelf tot die vaststelling kwam, jij dit zelf beslist had. De veranderingen (hoe klein die voor ons ook leken maar voor jou gigantisch waren) hebben we aangemoedigd en met jou besproken. Hierdoor was je blij. Je zag hoe dit beter was. Je kreeg inzicht in een “beter, menswaardiger “ leven.We bleven rond bepaalde items praten door vertrouwen op te bouwen maar je was niet klaar voor bepaalde zaken en jammer genoeg liet jouw gezondheid een signaal dat we niet meer op jouw tempo konden wachten maar onze verantwoordelijkheid moesten nemen en de hulpdiensten moesten bellen waardoor we nu in een nieuwe spiraal terechtgekomen zijn waar we aan een veel sneller tempo vooruit gaan en je het nu ook wel ziet dat dit nodig was en anders kan!!!”
Zorgbegeleiders concluderen… Niet elke complexe situatie leidt tot zorgbegeleiding. Eenvoudige aanmeldingen kunnen na enkele gesprekken leiden tot…zorgbegeleiding. Dat je als zorgbegeleider niet altijd thuis bent in complexiteit; maar een weg zoekt door complexiteit” “Je kunt niet alles oplossen en tijd is niet tijdloos.”
