Zorgarchitectuur vergt een wetenschappelijke basis

@HOME

Serge Lefevere - Boeckx architecture & engineering

DIMENSION

© ©Studio StudioDann Dann

“Zorgarchitectuur vergt een wetenschappelijke basis” 08

@HOME

Serge Lefevere ontvangt ons in de nieuwe kantoren die Boeckx architecture & engineering vorig jaar betrok in het centrum van Oostende. Het voormalige kantoorgebouw met woonloft werd gestript tot op het betonskelet en opnieuw ingevuld. Het materiaalgebruik is uitgesproken hedendaags, met een gevelbekleding in hagelwitte solid surface, een vloerbekleding van diepzwarte linoleum, zichtbare ruwbouw- en technische elementen op het gelijkvloers en veel glas en warme accenten op de directieverdieping. “Wij hebben gezamenlijk de grote lijnen vastgelegd en dan alles in handen van onze interieurarchitecten gegeven.” Met een jaaromzet van 8,5 miljoen euro, bijna 50 medewerkers in vast dienstverband en een staat van dienst die teruggaat tot 1979, is Boeckx een naam die klinkt als een klok in de sector van de zorgarchitectuur. Oprichter Norbert Boeckx legde zich van in de prille start op deze sector toe. Serge Lefevere (°1961) vervoegde het bureau in 1989, na zijn studies aan Sint-Lucas Gent, zijn stage, zijn legerdienst en een korte periode op het Oostendse architectenatelier Maes-Debusschere. “Ik wist na mijn studies dat ik geen zelfstandige solopraktijk wou, waar ik tegelijk typist, tekenaar en ontwerper zou zijn en zou moeten beknibbelen op mijn ereloon om de collega’s opdrachten af te snoepen. Bij Maes-Debusschere ontdekte ik mijn voorliefde voor grote projecten. Boeckx was dan ook een evidente keuze. Wie toen rondom zich keek, wist dat zorgarchitectuur een mooie toekomst beschoren was. Aantrekkelijk was en is ook dat de bouwheer de investeringskost moet beheren maar niet uit eigen zak moet opdiepen, zodat onderhandelingen nooit verzanden in een discussie over centen. Je moet natuurlijk de bouwheer blijvend overtuigen, maar als dat lukt, beschik je als architect over meer ruimte voor een eigen inbreng. Zo konden wij bijvoorbeeld in de derde fase van het project Gasthuisberg in Leuven verschillende ideeën aanbrengen die daar voor de eerste keer zijn gerealiseerd. Dat levert een mooie referentie op, vermits het gaat om het grootste universitair ziekenhuis van Vlaanderen.”

peld met het oog op zijn pensionering twaalf jaar later. Revolutionair voor die periode, denk ik. Gezien de lange doorloopperiode van ziekenhuizen, die van idee tot oplevering tien tot twaalf jaar in beslag neemt, wou hij continuïteit creëren. Wij kregen de kans om gedurende die periode in te groeien, wat de aandelenovername betaalbaar maakte en Norbert de kans bood om ons te evalueren. Eind 2004 is hij zoals gepland met pensioen gegaan en zetten wij met drie het bureau verder.” Omstreeks 2009 werd de oude stek een te krappe jas, gezien de jaarlijkse groei. “Wij overwogen om een nieuw gebouw in het Oostendse industrieterrein te ontwerpen, maar daar waren de medewerkers niet voor te vinden. Zij vinden het heerlijk om tijdens de middagpauze een frisse neus te halen op de Zeedijk of hun boodschappen te doen. Ook de slechte verbinding met het industrieterrein was velen een doorn in het oog. Omdat we prima medewerkers hebben die we graag willen behouden, was de knoop snel doorgehakt. Het gebouw kwam net op het juiste moment te koop. Oostende is geen kantorenstad, en de prijzen van de appartementen liggen te hoog om een appartementsgebouw te kopen en om te vormen tot werkruimtes. Hier beschikken we over een ondergrondse parkeergelegenheid, een mooie etalage die we als galerij willen gebruiken en, zoals al gezegd, een centrale ligging.”

Een naam als een manifest Samen met de zoektocht naar een nieuwe thuishaven besloten de drie vennoten om ook het bureau een grondige facelift te geven. In samenwerking met een communicatiebureau werden een nieuwe visie en huisstijl ontwikkeld en werd gezocht naar een andere benaming. Tal van alternatieven passeerden de revue, maar toen puntje bij paaltje kwam, viel de keuze op Boeckx architecture & engineering. “Boeckx is in de markt van de zorgarchitectuur uitgegroeid tot een sterk merk. Waarom zouden we daar afstand van doen?”

»

Continuïteit avant la lettre

ASZ Aalst DIMENSION

In 1992 zette Serge Lefevere samen met zijn huidige vennoten Johan Cogge en Albaan Tas de stap naar een nauwere samenwerking met Norbert Boeckx, wat leidde tot de geboorte van Boeckx & Partners nv. “Norbert had een ingroeipad uitgestip-

09

@HOME

Jan Yperman ziekenhuis, Ieper

De nieuwe naam is meteen een manifest, dat aangeeft dat bouwheren voor een totaalpakket kunnen aankloppen bij het Oostendse bureau. “Het luik engineering geven wij uit aan studiebureaus voor technieken en stabiliteit, die we kiezen op basis van welbepaalde criteria zoals het project, de locatie en de opdrachtgever en met wie wij een ontwerpteam vormen. De rest doen we zelf, dus ook het interieur, de landschapsarchitectuur, de infrastructuur en de stedenbouw. Al die disciplines worden gebundeld in het ontwerpteam.” Stuk voor stuk zaken die bij het ontwerp van een ziekenhuis of een groot woonzorgcentrum erg belangrijk zijn. Daarmee zitten we meteen bij het kernthema van ons gesprek. Een ziekenhuis is een complexe puzzel, beaamt Serge Lefevere onze voorzet. “Het moet functioneel zijn, aangenaam zijn om in te werken voor het personeel, aantrekkelijk zijn voor de patiënt en goed scoren inzake totale life cycle cost. Gezien de krappe budgettaire situatie kan geen enkele ziekenhuisdirectie het zich veroorloven om meer mensen op een dienst tewerk te stellen dan strikt noodzakelijk is. Loopafstanden, organisatie, compactheid en onderlinge situering van de verschillende diensten die met elkaar gerelateerd zijn, zijn dus essentieel. Verpleegkundigen vormen een knelberoep. Je moet ze als directie weten aan te trekken en te houden via een aangename werkomgeving. Patiënten kiezen hun ziekenhuis, en kijken daarbij naar de kamer, de sfeer, het eten, de dienstverlening. Ten slotte is er de terugverdienbaarheid van de investering, die mee wordt bepaald door de keuze van technieken en materialen en door de duurzaamheid van het volledige concept.”

Evidence based design

DIMENSION

Hoe vertaal je al die criteria naar de praktijk? Zorgarchitectuur moet geënt zijn op evidence based design, aldus onze gesprekspartner. “Evidence based betekent dat je zaken moet kunnen aantonen met cijfermateriaal. Neem nu de patiënttevredenheid. Bepaalde zaken kun je meten. Hoeveel tijd brengt een patiënt door in een wachtzaal als hij een bepaald onderzoek moet ondergaan? Kan hij zelf vanuit het bed de

10

zonwering bedienen als de zon te fel schijnt? Hetzelfde geldt voor de verzorging. Je kan verpleegkundigen filmen tijdens hun meest courante bezigheden, hen een stappenteller geven en ga zo maar door. Zo kom je soms tot verrassende resultaten. Architecten hebben bijvoorbeeld de neiging om kamers te spiegelen omwille van de technische kokers. In hotels vormt dat geen probleem, maar in een ziekenhuis maakt dit dat verpleegkundigen in de helft van de gevallen om een bed heen moeten lopen omdat de badkamer aan de foute zijde zit. Als je dat alles meet en de verschillen tussen het ene ziekenhuis en het andere kunt verklaren, kun je er ook op ingrijpen.

“Voor onze bouwheren zijn wij strategische partners die meedenken over het beleid op lange termijn.” Over al die zaken bestaan tal van overwegend universitaire studies, zeker in de Verenigde Staten. Het komt er dus op aan die te lezen en ze te vertalen naar onze specifieke situatie. Uiteraard valt er, gezien de complexiteit, nog een hele weg af te leggen. Dat maakt ook dat er soms assumpties worden gemaakt die niet of onvoldoende op harde feiten en cijfers berusten. Niet alles wat in het kader van het zogenaamde healing environment wordt geclaimd, is even goed gefundeerd.” “Al de opgesomde criteria gelden evenzeer voor een woonzorgcentrum. Wat zie je vandaag? Mensen gaan pas de laatste twee jaar van hun leven naar een WZC, voordien trachten ze in hun eigen woning te blijven of zoeken ze tussenoplossingen zoals aanleunwoningen. Door die evolutie weegt het aspect zorg in een WZC zwaarder door dan het aspect wonen. We kunnen ons vandaag misschien bepaalde ideeën vormen over hoe we op ons negentigste willen wonen, maar de harde realiteit is dan dikwijls dat het wonen zich afspeelt tussen bed, toilet en het uitzicht doorheen het raam. Daarom sta ik een beetje huiverachtig tegenover een te grote nadruk op het

»

@HOME

“Wie proeft van werken in vast dienstverband, geraakt al snel verlost van de obsessie met het vrije beroep, die vele architecten nog altijd hebben.” beeld in de ontwikkeling van nieuwe WZC’s. Je moet ook daar voldoende rekening houden met de functionaliteit en de operationele geschiktheid, anders riskeer je gebouwen te creëren die onwerkbaar en onbetaalbaar inzake uitbating worden. Ook die huisvesting moet aangepast zijn aan de mensen die zorg nodig hebben en aan de mensen die hen die zorg verstrekken. Dat vergt knowhow, die architecten zich eigen moeten willen maken, maar ook de juiste klemtonen. Heb je daar allemaal kamers van 50 m² nodig, bijvoorbeeld?”

Groeien is een must Maakt hij zich nooit zorgen over de toch beperkte markt waarin Boeckx architecture & engineering actief is? “Van de pakweg 70 algemene ziekenhuizen in Vlaanderen is een derde al langere tijd klant bij ons. Omstreeks de omvorming naar Boeckx & Partners in het begin van de jaren 1990 hebben we even een verbreding van de activiteiten nagestreefd en enkele projecten gerealiseerd voor de provincie, de stad, de post, de brandweer en dergelijke. Maar de zorgsector staat voor vervolgopdrachten, zodat je daar alle tijd moet aan besteden. Je wordt een strategische partner die mee op lange termijn bekijkt waar een ziekenhuisdirectie naartoe wil. Het traject naar een verbreding hebben we dan ook weer verlaten.” “Momenteel kijken we naar het zuiden van het land, waar we een eerste ziekenhuis gaan realiseren. Als die opdrachtenportefeuille groter wordt, liggen daar zeker nog kansen in de vorm van een tweede vestiging of een acquisitie. Maar groeien

DIMENSION

WZC De Motten, Tongeren.

12

is geen doel op zich. Wij groeien vanuit een zekere noodzaak. Er komen projecten binnen en bouwheren verlangen meer in een kortere tijdsspanne, want een aanvraag tot subsidiëring moet tijdig binnen, ook als het daarna soms jaren duurt voor er een beslissing wordt getroffen. Maar als je meer moet doen in minder tijd, heb je natuurlijk meer mensen nodig. Groeien vergt dus investeringen.” De omvang van het bureau maakt dat de drie partners de managementtaken onder elkaar hebben verdeeld. “Gelukkig zijn wij heel uiteenlopend, zodat die verdeling bijna vanzelfsprekend is. Albaan houdt zich bezig met human resources, boekhouding en facturatie. Johan is verantwoordelijk voor de projecten. Ik sta in voor de kandidatuurstellingen en wedstrijden, de public relations en de marktontwikkeling. Recent hebben we vijf medewerkers junior-vennoot gemaakt, met uitzicht op 25% van de aandelen. Zo bieden we hen doorgroeimogelijkheden, binden we belangrijke krachten aan het bureau en werken we aan de continuïteit.”

Wedstrijden verbranden soms veel geld Hoe worden opdrachten eigenlijk toegewezen? Zijn wedstrijden daarin belangrijk? “Dat is momenteel voer voor discussie. OCMW-ziekenhuizen, die een minderheid uitmaken, moeten een ontwerper aanduiden via een openbare procedure. Europese regelgeving legt dat op voor alle ziekenhuizen, maar deze regels zijn tot nader order niet in Belgische wetgeving vastgelegd. Daardoor zitten we in een grijze zone. De ene advocaat is van oordeel dat een contract zonder openbare procedure ongeldig is, de andere beweert het tegendeel.” “Wij nemen geregeld deel aan wedstrijden. Zo kregen we in een tijdelijke vereniging met BURO II & ARCHI+I en met AAPROG de opdracht voor het nieuwe ziekenhuis van Knokke toegewezen, een uniek project waarvoor de werken eind

@HOME

2012 van start gaan. Het attractieve van dit project is dat de gemeente niet alleen koos voor een greenfieldproject, maar bovendien de lat heel hoog legt wat de architectuur betreft, en de nodige middelen en een gepaste locatie ter beschikking stelt. Dergelijke projecten zijn zeldzaam.” “Het probleem met wedstrijden waar het ontwerp bepalend is voor de keuze en dus ver uitgewerkt moet zijn, is dat je er al snel 150 000 tot 200 000 euro in moet investeren. Daarom werken we voor dergelijke dossiers altijd met een tijdelijke vereniging, zodat het risico gespreid wordt. Als je alleen aan wedstrijden deelneemt en twee keer nul op het rekest krijgt, is je jaarwinst compleet weggesmolten. Als het daarentegen louter om een papieren dossier gaat met referenties en dergelijke, schrijven wij altijd alleen in.” Hoever staat het met de nieuwe aanbestedingsvormen voor zorgarchitectuur? “Het Ziekenhuisnetwerk Antwerpen heeft momenteel een DBFM-proefproject, en de wetgeving is aangepast. Het staat allemaal nog in de kinderschoenen, maar dat zal in de toekomst ongetwijfeld toenemen.”

WZC OLV van Lourdes, Erps-Kwerps. Opmaak van een masterplan voor het bouwen van een rusthuis, serviceflats en toebehoren.

Vast dienstverband versus vrij beroep Opmerkelijk is dat Boeckx architecture & engineering uitsluitend met vaste medewerkers werkt. “Een bewuste keuze. We tellen momenteel slechts een zelfstandige medewerker, die naast zijn vier vijfde opdracht nog een beperkte zelfstandige praktijk heeft. Onze opdrachten vallen niet te verzoenen met medewerkers die hier slechts twee dagen per week invallen. Wij bieden mensen de keuze: zelfstandig of in vast dienstverband. Wie van het laatste proeft, is al snel overtuigd van de voordelen. Maar gezien onze excentrische ligging vinden wij niet gemakkelijk architecten, hoewel iedereen gewaagt van een overaanbod en velen het volgens de berichten moeilijk hebben. In het algemeen zie je dat de architect blijft zweren bij het statuut van vrije beroeper. Een moeilijk gegeven, vind ik, want elders binnen het vrije beroep zie je de associaties en specialisatie almaar toenemen, bijvoorbeeld bij advocaten en notarissen. Ook architecten ontsnappen daar niet aan. Wat niet wil zeggen dat je hiërarchische structuren moet creëren. Ik ben overtuigd van het nut van partnerships, waarin enkele mensen de verantwoordelijkheid dragen, en anderen die een dergelijke last liever niet op hun schouders nemen, meewerken in dienstverband in ruil voor een degelijk loon. Je moet ook specialiseren. Wij hebben voor alle taken gepaste mensen: een sterk ontwerpteam, geschikte medewerkers voor de werfopvolging, CAD-operatoren, interieurmensen, mensen voor infrastructuur, landschap en stedenbouw, administratieve medewerkers. Vergelijk het met een ziekenhuis, waar verpleegkundigen ook niet alle taken op zich kunnen nemen, anders werk je niet langer efficiënt.”

Laboratorium AZ Sint-Jan, Brugge.

www.boeckx.be Zorgcampus WZC Ter Eyke, Edegem. DIMENSION

Tekst: Colette Demil & Staf Bellens

13