1
Zoek en vind 3 Steenkoolgas? Climaxi? Famke Vekeman 4-5 Fossiele brandstoffen: laat ze onder de grond Matthias Lievens 6-8 Steenkoolgas: worden mens en milieu de dupe? Nicola Freeman 9 Mythen van een industrie: Dart Energy Natascha Deininger 10-11 Onconventioneel gas in een globaal perspectief Natascha Deininger 12-13 Zuid-Afrika stapt de ‘Gouden eeuw van gas’ binnen Megan Lewis 14-16 Limburg: van kolenrush naar gasrush? Filip De Bodt 17 Stop Steenkoolgas: wie zijn we? 19 Info & Contact
2
Steenkoolgas Minister Schauvliege heeft recent haar goedkeuring gegeven voor de eerste opsporingsvergunning naar onconventioneel gas in België. Onconventioneel omdat het gaat over het ontginnen van reserves aan fossiele brandstoffen die moeilijk te ontginnen zijn. Voorbeelden hiervan zijn teerzanden, schaliegas én steenkoolgas. Steenkoolgas (in het Engels coal seam gas of ook coal bed methane genoemd) is een natuurlijk gas dat in steenkoollagen vastzit op een diepte van 300 tot 1000 meter. Het wordt ontgonnen door het boren van verticale en horizontale boorschachten. Om het gas te winnen, wordt er vervuild steenkoolwater opgepompt. Op die manier verlaagt de druk en kan het gas vrijkomen. De Limburgse Reconversiemaatschappij (LRM) heeft samen met het Australische bedrijf Dart Energy Limburg Gas opgericht om naar steenkoolgas te zoeken in een toegewezen concessiegebied. Dat gebied strekt zich uit van Maasmechelen tot Beringen, over een oppervlakte van 370 vierkante kilometer. De Vlaamse Regering gaf te kennen dit gebied, onder druk van de industrie die op zoek is naar goedkopere olieprijzen, eventueel te willen uitbreiden. In deze publicatie vind je een brede waaier aan artikels die je meer informatie geven over deze én onze plannen om steenkoolgasontginning niet te laten doorgaan. Als je na het lezen van deze brochure graag meewerkt aan de campagne, laat dan zeker iets weten. Je vindt onze contactgegevens achteraan! - Famke Vekeman
Climaxi:
Actie voor een sociaal klimaat!
Climaxi is een sociaal-culturele beweging die in 2011 uit de startblokken schoot. We werken rond sociale en ecologische dossiers en ondersteunen ook een aantal lokale actiegroepen. Climaxi heeft reeds twee publicaties uit rond het thema energiearmoede. Daarnaast hebben we twee maal het ‘Greenwash Circus’ georganiseerd, een conferentie rond valse oplossingen voor de klimaatcrisis. We hebben ook twee DVD’s gerealiseerd, over het FSC label en over de visserij. Sinds ruim een jaar werken we samen met Friends of the Earth en de Limburgse Milieukoepel aan de Stop steenkoolgas campagne. We informeren mensen over de plannen om steenkoolgas te ontginnen in de Limburgse Kempen en kijken ook naar het bredere plaatje: milieugevolgen, internationaal verzet, gelobby van grote private spelers op de markt,… Met deze publicatie willen we jou nog beter informeren over de gevolgen van onconventionele gaswinning op mens en milieu en een sterk pleidooi houden om fossiele brandstoffen onder de grond te laten zitten! 3
Fossiele brandstoffen:
laat ze onder de grond
In 2012 hebben we een triest record gevestigd. In dat jaar werd wereldwijd 31,6 miljard ton CO2 uitgestoten: dat is meer dan ooit tevoren in de geschiedenis van de mensheid. De oorzaak is bekend: het massale gebruik van fossiele brandstoffen zoals olie, gas en steenkool. We weten intussen allemaal dat we zo snel mogelijk af moeten van die fossiele brandstoffen als we de klimaatopwarming willen stabiliseren. Maar in de feiten neemt het verbruik ervan voortdurend toe.
van CO2 in de VS sterk is verminderd. Bij de verbranding van gas komt immers minder CO2 in de lucht dan wanneer men energie opwekt op basis van steenkool. Maar als je iets nauwkeuriger kijkt, ziet het plaatje er veel minder fraai uit. De ontginning van schaliegas gaat gepaard met heel wat lekken van methaan, een sterk broeikasgas. Daarenboven wordt er nog altijd volop steenkool ontgonnen in de VS. Alleen wordt die relatief goedkope Amerikaanse steenkool nu gedumpt op de
Bedreiging
onthaald: op die manier kunnen ook de Aziaten en Europeanen een graantje meepikken van de schaliegasrevolutie. Vijfenvijftig Nederlandse professoren stelden onlangs dat het hier om een typische bubbel gaat: binnenkort ontploft het zooitje en stijgen de prijzen spectaculair.
Vooral het groeiende gebruik van steenkool is verontrustend. Tijdens de laatste tien jaar steeg de globale energiebehoefte heel sterk, en bijna de helft daarvan werd gedekt door steenkool. “Steenkool is de grootste bedreiging voor de beschaving en alle leven op de planeet”, stelt James Hansen, de bekende Amerikaanse klimaatwetenschapper. En toch worden voortdurend nieuwe steenkoolcentrales gebouwd, onder andere in India en China. De gevolgen zijn navenant: niet enkel voor het klimaat, maar ook voor de luchtkwaliteit in de omgeving van de centrales. Meer dan 45 percent van de mondiale steenkool werd in 2011 in China geproduceerd. Maar ook elders blijft men energie opwekken op basis van steenkool. In 2011 werd in de EU nog meer dan 20 percent van de elektriciteit opgewekt via steenkool. Er wordt wel eens beweerd dat sinds in de VS op massale schaal naar schaliegas wordt geboord, de uitstoot
Foto: Ben Elias 4
Intussen blijft het mondiale energieverbruik stijgen. Terwijl de crisis nog voor een tijdelijk dipje zorgde in de energieconsumptie van de meest ontwikkelde landen, compenseerden opkomende landen dat ruimschoots: vooral in China, India en het Midden-Oosten steeg het gebruik van fossiele brandstoffen sterk. Fossiele brandstoffen blijven wereldwijd de dominante energiebron, en dat komt voor een stuk door de royale subsidies: 523 miljard dollar in 2011, zes keer zoveel als de mondiale subsidies voor hernieuwbare energie. Eén van de grote boosdoeners in het fossiele brandstoffenverhaal is de transportsector. Die is goed voor meer dan de helft van de mondiale olieconsumptie. Door
Woordenlijst Fracking: Hydraulisch fractureren is een techniek waarbij water, zand en chemicaliën onder hoge druk in de boorput gepompt worden. Hierdoor ontstaan er kleine scheurtjes in de gesteentes waardoor het gas vrijkomt. Steenkoolgasontginning: Om steenkoolgas te ontginnen worden er diepe boringen gedaan, zowel verticaal als horizontaal. Er wordt dan een enorme hoeveelheid zwaar vervuild water (geproduceerd water) opgepompt wat de druk doet dalen en waardoor het gas vrijkomt. Schaliegasontginning: Schaliegasontginning verloopt zeer gelijkaardig met steenkoolgasontginning. Alleen wordt het gas niet gewonnen uit steenkoollagen (zoals in de Limburgse Kempen), maar uit schalielagen (namelijk leisteen). Foto: Timo Newton-Syms (Helsinki, Finland)
het groeiend aantal private wagens en het boomende vrachtverkeer, dreigt dit aandeel in de toekomst nog te stijgen. En terwijl aan de ene kant megawinsten geworden aangelegd die massa’s energie slurpen, zien we hoe 1,3 miljard mensen geen enkele toegang hebben tot elektriciteit.
De uitdaging Er zitten méér dan voldoende fossiele brandstoffen onder de grond om het klimaat helemaal om zeep te helpen. De feiten spreken voor zich: in 2012 hadden we nog een koolstofbudget van 565 gigaton CO2. Dat betekent dat we nog 565 gigaton CO2 mogen uitstoten als we tegen 2050 het klimaat willen stabiliseren (dat wil zeggen: de opwarming beperken tot maximum twee graden). Tegelijk waren de bewezen reserves van gas, steenkool en olie nog goed voor een totale uitstoot van ongeveer 2795 gigaton CO2. Dat is vijf keer zoveel. De uitdaging is dus bijzonder duidelijk: zowat vier vijfde van die fossiele brandstoffen moeten onder de grond blijven. Het probleem is natuurlijk dat grote bedrijven erop rekenen dat ze die brandstoffen zullen kunnen verkopen, en grote winsten opstrijken. Veel van die bedrijven zijn
ook beursgenoteerd. Carbon Tracker Initiative berekende dat op de mondiale beurzen voor 60 tot 80 percent meer fossiele brandstoffen zijn genoteerd dan we mogen verbranden als we het klimaat willen stabiliseren. Met andere woorden: als we de opwarming echt tot twee graden willen beperken, dan zakken de aandelen van die bedrijven als een pudding in mekaar. De strijd tegen fossiele brandstoffen is dan ook bijzonder complex. Het is een strijd tegen machtige economische belangen, tegen beurzen en speculanten, en tegen een heel economisch systeem dat gebaseerd is op woekerwinst en voortdurende groei. Volledig overschakelen naar hernieuwbare energie is blijkt uit een studie van VITO, het Federaal Planbureau en studiebureau ICEDD. 300 tot 400 miljard euro zou het kosten om die omschakeling te maken tegen 2050. Dat betekent een jaarlijkse investering van ongeveer twee percent van het BNP. Als we er tegelijk in slagen om de energieconsumptie te minderen, kan het netto-effect zelfs positief zijn. Er staan slechts economische belangen en politieke onwil in de weg. - Matthias Lievens, co-auteur van "De mythe van de groene economie" (Matthias Lievens en Anneleen Kenis, 2012)
5
Steenkoolgas:
worden mens en milieu de dupe?
Onconventionele gasontginning brengt veel negatieve gevolgen met zich mee voor mens en milieu. Het klimaat wordt er niet beter van en mensen die in de omgeving van boorsites wonen, ondervinden veel overlast. Gemeenschappen in Australië en de Verenigde Staten hebben al meer dan tien jaar te maken met steenkoolgasontginning. Zij getuigen vandaag over hoe gasbedrijven hun recht op een gezonde en rustige omgeving volledig met de voeten treden. Dergelijke projecten beginnen meestal zeer klein. De industrie stelt omwonenden gerust: "Het gaat maar om enkele boorputten. Niets om zich zorgen over te maken. Je merkt
Foto: Lock the Gate Alliance
niet eens dat we hier zijn". Als het project succesvol is, kan een handvol boorputten al snel uitgroeien tot tientallen of honderden boorputten. Ook in Limburg kan het gebied mogelijk uitgebreid worden. Dit vermeerdert niet alleen het aantal mensen dat er door getroffen wordt, maar ook de impact ervan op het milieu en de volksgezondheid. Zelfs tijdens de proefboringen is er ook reden om bezorgd te zijn. Dezelfde technieken worden namelijk gebruikt en die veroorzaken problemen. De proefboringen in Narrabri veroorzaakten bijvoorbeeld wijdverspreide vervuiling en het afsterven van bomen.
Foto: Lock the Gate Alliance
Boorvloeistof en chemicaliën
Foto: Lock the Gate Alliance
stof zal gebruiken in Limburg, maar ze zeggen ook dat bevatten. Op de Australische steenkoolgas boorsites
voor onconventionele gasontginning: “Chemicaliën worden tijdens verschillende stappen van het boorproces gebruikt om het natuurlijke gas in de steenkoollaag te bereiken en te laten vrijkomen: om de boorput te graven, om het eigenlijke boren te vergemakkelijken, om wrijving te voorkomen, om het boorafval terug aan de oppervlakte te krijgen en om de boortijd te verminderen.” 1 De samenstellingen worden meestal als bedrijfsgeheimen geclaimd. LRM bevestigt dat ook zij boorvloei1 Theo Colborn, Carol Kwiatkowski, Kim Schultz, Mary Bachran, Natural Gas Operations from a Public Health Perspective, ‘International Journal of Human and Ecological Risk Assessment’, September 2010. 6
calciumsulfaat, anionische surfactanten, ethyleen glycol monobutyl ether, polyacrylamide polymeren en peEr wordt ons vaak verteld dat we ons geen zorgen kleine hoeveelheden gebruikt worden. Toch is dit geen gevaarlijk dat ze zelfs schadelijk zijn onder de detectieniveaus, en veroorzaken kanker, ademhalings-, neurologische en reproductieve problemen. Er is natuurlijk ook de vraag wat er gebeurt met deze
spreiden ze de afvalvloeistoffen van het boorproces over landbouwgrond. De bedrijven beslissen zelf wat baar zijn. Ze vervuilen de grond en maken het onmogelijk om voedsel te verbouwen voor de komende generaties.
Toxisch productiewater Om het gas uit de grond te krijgen, moet er eerst water opgepompt worden om de druk te verlagen. Dit kan gaan om meerdere tienduizenden liters per dag per boorput. Het oppompen van zoveel water kan leiden tot verdroging en een daling van het grondwaterniveau. Het gaat hier niet om ‘gewoon’ water, maar om sterk vervuild steenkoolwater waar zware metalen in zitten en dat ook radioactief kan zijn. In Schotland loost Dart Energy het water rechtstreeks in zee na een minimale zuivering. De lokale overheid en de Scottish Environment Protection Agency hebben niet de capaciteit om dit te controleren, dus Dart staat zelf in voor het testen van het water. Ze testen zelfs niet op BTEX leen) die ook in minuscule hoeveelheden leukemie, ziekten aan het centraal zenuwstelsel (CZS), ademhalings-, en immuniteitsproblemen kunnen veroorzaken. Het productiewater terug de grond inpompen, is een andere mogelijkheid, maar daarvoor zijn wel nieuwe boorputten nodig en zéér veel vrachtwagens. Deze techniek heeft onlangs in de VS ook tot seismische activiteit geleid. Tenslotte wordt op sommige plaatsen in de VS en Ausvan landbouwirrigatie of als een middel tegen stof op de autowegen. Deze toepassingen hebben uiteraard veel negatieve gevolgen voor het welzijn en de gezondheid van mensen.2 Het is niet duidelijk wat er met het geproduceerde water in Limburg zal gebeuren, maar er bestaat geen echt goede oplossing voor. Ons voorstel zou zijn om het onder de grond te laten!
ane Extraction: Detailed Study Report, December 2010.
Luchtvervuiling Luchtvervuiling ontstaat door het affakkelen en door de methaanlekken tijdens en na het boren. Een recente studie over de risico’s van luchtvervuiling afkomstig van onconventionele gaswinning toont aan dat mensen die het dichtst bij boorputten wonen een hoger risico lopen op allerlei gezondheidsproblemen (neurologische stoornissen, ademhalingsproblemen en risico op kanker) dan mensen die verder van de boorputten wonen.3 Amerikaanse gemeenschappen die bezig geweest zijn met het in kaart brengen van luchtvervuiling vonden stoffen, in de buurt van boorputten en in hoeveelheden die tot 3000 keer hoger zijn dan de maximum hoeveelheden vastgelegd door het agentschap volksgezondheid.4
Methaanlekkages Industriedocumenten tonen duidelijk aan dat methaanlekkages onvermijdelijk zijn. Uit heel wat boorputten ontsnapt er methaan zowel tijdens het boren als lang nadat het boorproces gestopt is. Het is dus niet zozeer de vraag of het gebeurt, wel wanneer en hoeveel methaan er vrij komt. Methaan heeft als broeikasgas een serieuze impact op het klimaat. Methaan is 25 percent sterker dan CO2 over een tijdspanne van 100 jaar.5 Methaan lekt ook in de grond en het grondwater waardoor het een fatale impact heeft op de biodiversiteit en het onze gezondheid bedreigt. In april 2013 lanceerde het Schotse Environment Protection Agency een onderzoek naar een boorput in handen van Dart Energy in de omgeving van Canonbie in Schotland waar methaan terecht kwam in water bedoeld voor de inwoners. 3 Lisa M. Mckenzie, Roxana Z. Witter, Lee S. Newman, John L. Adgate, Human health risk assessment of air emissions from development of unconventional natural gas resources, Science of the Total Environment, March 2012. 4 Global Community Monitor, GASSED! Citizen Investigation of Toxic Air Pollution from Natural Gas Development, July 2011. 5 R.L. Santoro, R.W. Howarth, A.R. Ingraffea, Indirect Emissions of Carbon Dioxide from Marcellus Shale Gas Development. A Technical Report from the Agriculture, Energy, & Environment Program, Cornell University, 2011. Foto: Jonah Field (WY, USA), the Cooper Union ISO
7
Steenkoolgas: worden mens en milieu de dupe?
Volksgezondheid wordt naar het groeiend aantal gezondheidsklachten, komen gemeenschappen samen om de gegevens te registreren. Naast de impact op de individuele gezondheid van mensen, is er ook de algemene impact die steenkoolgasontginning met zich meebrengt. We hebben het dan over geluidshinder, dag en nacht gedurende maanden (100bB) , toename van vrachtverkeer en lichtvervuiling. De onzekerheid over de plannen en een gebrek aan inspraak en controle zorgen ook voor meer ongerustheid bij veel mensen. Ongerustheid die uiteraard het welzijn van mensen aantast.
Industrialisering van het landschap De infrastructuur die nodig is voor de gasontginning (boorputten, nieuwe toegangswegen en gaspijpleiding landbouwgrond. Bovendien geraakt het landschap erg versplinterd. De Limburgse Kempen zijn bekend als groene bestemming voor toeristen en natuurliefhebbers. De industrialisering van deze regio door steenkoolgasontginning zal deze mooie omgeving onomkeerbaar beschadigen.
Foto: Jan Slangen
8
Toerisme en landbouw zullen lijden onder de veranderde omgeving. De jobs in deze traditionele sectoren zullen dalen, ten koste van lokale kmo’s. Steenkoolgasontginning zal weinig banen met zich meebrengen om dit te compenseren. Dart spreekt zelf van slechts één directe baan per boorput. Uiteraard worden er op nier (zoals voor vrachtverkeer en het aanleggen van wegen). Maar deze tijdelijke jobs gaan ten koste van meer permanente jobs die niet snel zullen terugkomen.
Conclusie Steenkoolgasontginning kan inkomsten garanderen voor de fossiele brandstoffenindustrie, maar dit ten koste van de volksgezondheid en het leefmilieu. We menen dat regio’s geïnformeerd moeten worden over deze gevolgen en dat zij moeten kunnen bepalen of er effectief ontgonnen zal worden of niet. De Stop steenkoolgas campagne is voorstander van studies die naast de economische haalbaarheid van de projecten ook, en vooral, de sociale en ecologische impact ervan in kaart brengen. Enkel wanneer deze informatie op tafel ligt, kunnen we een breed publiek debat voeren over de wenselijkheid en de haalbaarheid van steenkoolgasontginning. - Nicola Freeman
Mythen van een industrie: Dart Energy 2. “Onconventioneel gas is een ‘transitiebrandstof’ en niet slecht voor ons milieu!” Het exploiteren van onconventionele gasreserves verdubbelt bijna onze voorraad ‘te verbranden’ fossiele brandstoffen. Als 4. we kijken naar de uitstoot van broeikasgassen dan is de “Jobs, 1. “De voetafdruk van steenkoolgas- en schaliegasontginning even jobs en jobs: fracking groot of zelfs groter dan steenkool. Verwelkom de boorvloeistof is 3. “Er is geen sprake van watervervuiling gasindustrie, ongevaarlijk – door fracking!” In de Verenigde Staten hebben verschilverwelkom welhet is zoals shamlende gasbedrijven ‘overeenkomsten’ gesloten met getroffen vaart." Schattingen poo!” Wel, we gaan ook gemeenschappen waarin staat dat er niet openlijk gesprodie door de industrie zelf niemand aanmoedigen om ken kan worden over vervuiling als gevolg van het worden gelanceerd rond shampoo te drinken. De beboren naar gas. Vaak is dit de enige manier voor het aantal opgeleverde jobs, standdelen die nodig zijn voor gemeenschappen om een compensatie zijn vaak zeer speculatief. Ze het fracken, en ook om steenkoolte ontvangen voor de geleden hebben het ook over de indigas te ontginnen, bestaan vaak uit schade. recte en tijdelijke jobs. De cijfers die voorgelegd worden voor het ontwikkelen De industrie wil ook niet alle informatie van hernieuwbare energiebronnen overover deze bestanddelen prijsgeven en treffen de cijfers van de gasindustrie het wordt geklasseerd als een ruimschoots. Bovendien is de gasbedrijfsgeheim. industrie een zeer speculatieve industrie met ups en downs.
Wie is Dart? Dart Energy is een Australisch bedrijf gespecialiseerd in steenkoolgasontginning. Het werkt in Limburg samen met LRM (Limburgse Reconversie Maatschappij) om daar te speuren naar steenkoolgas. Dart heeft een slechte reputatie wat betreft ‘transparantie’. Daarnaast heeft het bedrijf zowel in Australië als in Schotland lokale overheden meermaals misleid en inspraak omzeild. Dart is daar geen uitzondering in. Ontwikkelaars hebben de voorbije jaren nogal hun zin kunnen doen, gezien de slechts zeer beperkte publieke kennis over onconventioneel gas. Nu de investeringen van de bedrijven kritischer gevolgd worden, neemt de industrie haar toevlucht tot enige 'greenwashing'. 9
Onconventioneel gas in een globaal perspectief Onconventioneel gas is duidelijk aan een wereldwijde opmars bezig. Dat heeft veel te maken met het feit dat bedrijven nog graag het onderste uit de fossiele kan willen halen. Bovendien wordt onconventioneel gas vaak verkeerdelijk voorgesteld als een antwoord op de nood aan propere energie. Na grootschalige commerVerenigde Staten en Australië wordt Europa steeds meer geviseerd door de industrie. Onconventioneel gas is controversieel. Er wordt immers gevreesd voor water-, lucht- en bodemvervuiling en zware, bijkomende infrastructuur. Daardoor zien we protesten opduiken overal waar projecten rond onconventioneel gas op stapel staan. Regio’s of gemeenten kondigen vaak ook een verbod op fracking af. In Spanje hebben Cantabria en Valladolid onlangs een verbod op ‘fracking’ goedgekeurd, na sterk lokaal verzet. In Frankrijk speelde de nationale overheid in op de bezorgdheden van zijn burgers en er kwam een algemeen verbod op hydraulisch fractureren, een primeur in de EU. Zelfs in de VS, waar de industrie al ver ontwikkeld is, verklaren regio’s zichzelf als ‘frack’-vrije zones om de lokale waterwegen te beschermen. In Australië heeft de oppositie tegen steenkoolgas de grootste protestbeweging op de been gebracht in de recente geschiedenis van het land.
Foto: Lock the Gate Alliance
10
Het naar boven halen van steeds moeilijker te bereiken gasreserves (en andere fossiele brandstoffen) doet een alarmbel rinkelen voor iedereen die weet dat we fossiele brandstoffen maar beter in de grond laten zitten om desastreuze klimaatverandering te vermijden. Het Internationaal Energieagentschap schat dat onconventionele bronnen goed zouden zijn voor 331 biljoen kubieke meters reserve bovenop de 441 biljoen kubieke meters van conventioneel gas. Dit staat gelijk aan een enorme stijging van de gasreserves, die nog opgebrand kunnen worden.1 Onconventioneel gas heeft tal van ongunstige lokale effecten, maar het plaatst ons ook voor een keuze: gaan we werkelijk elke druppel olie en gas uit onze planeet persen of kiezen we voor het ontwikkelen van hernieuwbare energie én voor minder energie verbruiken? De industrie loopt in een boog om deze vraag heen en stelt gas liever voor als proper en groen en in elk geval ‘beter dan steenkool’. Onconventioneel gas wordt dan een overgangsbrandstof genoemd, wat zou betekenen dat het enkel gebruikt wordt tot de hernieuwbare energiebronnen voldoende ontwikkeld zijn.
1 International Energy Agency, Golden Rules for a Golden Age of Gas, 2012, p.68
schaliegasreserves schalie-olie voorraad
Recent onderzoek stelt echter in vraag of onconventioneel gas echt minder vervuilend is dan steenkool2 en al die nieuwe infrastructuur voor gas, die gebouwd en betaald moet worden, zal nog jarenlang moeten renderen. Tot zover de mythe van gas als overgangsbrandstof. En, zoals met elke grondstof, gaat dit gepaard met onteigeningen over de hele wereld en in het bijzonder in het Zuiden. In Zuid-Afrika heeft de overheid vergunningen toegekend voor 228.000 vierkante kilometer, bijna 20 percent van het land.3 al deze elementen samen. In New South Wales en Queensland hebben Dart Energy en andere bedrijven opsporings- en exploitatievergunningen op zak, terwijl in de kustgebieden grote installaties in de steigers staan om het gas vloeibaar te maken. Dit zet de deur open voor export. Deze ontwikkelingen leidden tot reacties bij de lokale gemeenschappen. Het intensieve waterverbruik bij steenkoolgasproductie in een erg droge regio maakt dat landbouwers en milieuactivisten de handen in elkaar slaan. Ze vormen een coalitie die opkomt voor de bescherming van het water, dat zowel nodig is voor het drinkwater als in de voedselproductie. wel ze de grond bezitten waar ze op wonen, de federale overheid toch kan beslissen over wat er onder die grond zit. Dit leidt tot wijdverspreide woede en frustratie
2 R. Howarth, R. Santoro, A. Ingraffea, Methane and the greenhouse-gas footprint of natural gas from shale formations, Climate Change, 2011 3 J. Franco, A.M.R. Martinez, T. Feodoroff, Old Story, New Threat: Fracking and the global land grab, TNI Agrarian Justice Programme, January 2013, p.6.
Bron: Friends of the Earth Europe
over hoe gasbedrijven concessies krijgen zonder degelijk overleg met de bevolking. Zo worden mensen gedwongen om te leven rond gasinstallaties waar ze zelf weinig of niets aan hebben. De Lock the Gate-alliantie heeft zijn medestanders letterlijk aanbevolen om hun hekken te sluiten en de exploitanten buiten te houden en dat blijkt een effectieve strategie te zijn. Gebrek aan transparantie en overleg, samen met de bezorgdheid over de biodiversiteit, leidde ook tot de blokkade van Fullerton Cove. Negen maanden lang werd een Dart Energy boorterrein bezet met als gevolg dat het bedrijf dit project diende stop te zetten. Ook in de steden komt er steeds meer verzet tegen vloeibaar gas om het Grote Barrièrerif tegen meer scheepsvaart te beschermen. oppositie beter georganiseerd zijn, toch is de situatie in het land niet uniek. Bijna alle regio’s in de wereld worden geconfronteerd met onconventioneel gas, van Polen tot Argentinië en van Canada tot de Filippijnen. Wereldwijd bewijzen lokale initiatieven dat ze daadwerkelijk de ontginning van schalie- en steenkoolgas kunnen stoppen. Aan ons om het grotere verhaal te vertellen over een toekomst die echt duurzaam is en waarin gemeenschappen zelf over hun toekomst kunnen beslissen. - Natascha Deininger
11
Zuid-Afrika stapt de ‘Gouden eeuw van gas’ binnen Steenkool is jarenlang de belangrijkste energiebron van Zuid-Afrika geweest. Steenkool staat in voor ongeveer 77 percent van de elektriciteit geproduceerd door energiebedrijf Eskom. Recent is de regering van koers veranderd richting onconventionele gasprojecten zoals fracking en schaliegas in de Karoo regio en in de Kwazulu Natal provincie. Er wordt ook op zee geboord aan de Westkust van het land. Deze ontwikkelingen worden volop gepromoot door de regering en ze worden voorgesteld als groener en veiliger in vergelijking met steenkool. Tegelijkertijd worden de sociale en ecologische gevolgen van de technologie genegeerd net zoals het potentieel aan mogelijkheden voor hernieuwbare energiebronnen. De Karoo regio dankt zijn naam aan de inheemse bevolking en betekent letterlijk ‘het land van de grote dorst’. Het is een groot gebied dat zich uitstrekt van Johannesburg tot Kaapstad. Het is een zeer waterarm gebied, maar toch ook één van de mooiste streken van het land met een zeer unieke biodiversiteit. De Apartheid heeft echter wel diepe sporen nagelaten in de regio en zijn bevolking. Ze worden zichtbaar door de ongelijke verdeling van landbouwgrond en de hoge werkloosheidgraad en de enorme armoede. Er wordt gesteld dat er onder de grond 28 biljoen kubieke meter schaliegas ligt te wachten om ontgonnen te worden, goed voor 400 jaar energie. Volgens de groot-
12
ste oliebedrijven is het de vijfde grootste schaliegasreserve ter wereld. Royal Dutch Shell is de belangrijkste kandidaat om het schaliegas te ontginnen. In december 2010 hebben ze drie verschillende licentieaanvragen ingediend voor telkens 30.000 vierkante kilometer. Als een gevolg van de vele vraagtekens die geplaatst werden bij de ecologische gevaren van fracking, heeft de regering een moratorium ingevoerd op fracking in de Karoo regio in april 2011. Dit werd opgeheven in september 2012 na het publiceren van een rapport dat door de regering was aangevraagd en waaruit bleek dat de economische voordelen sterker zouden doorwegen dan mogelijke negatieve gevolgen voor mens en milieu. Shell moet de eigen analyse rond de impact van de activiteiten nog indienen bij het departement van Leefmilieu. Deze procedure zal wellicht twee jaar duren vooraleer het boren kan starten. Als de eerste licentie wordt toegekend dan zal deze geldig zijn gedurende drie jaar en kan er gas ontgonnen worden uit zes boorzullen worden, zowel direct als indirect. In een veel groenere regio zijn er reeds opsporingsvergunningen toegekend aan AngloCoal, een dochteronderneming van Anglo American, die samenwerkt met een consortium van drie bedrijven: Sasol (Zuid-Afrika), Statoil (Noorwegen) en Chesapeake Energy (Verenigde Staten). De regio in Kwazulu Natal (en een deel van
Foto: Treasure the Karoo Action Group
de Oostkaap) bedekt 88.000 vierkante kilometer. Daarnaast bevinden zich de bergketen Drakensbergen en het Koninkrijk Lesotho waar de drie belangrijkste rivieren voor de provincie vertrekken. Er wordt gevreesd dat vervuiling van deze rivieren duizenden mensen zal beïnvloeden die afhankelijk zijn van dit water voor drinkwater en sanitaire noden. De regio waar men wil fracken loopt tot in het uKhahlamba Drakensberg Park, werelderfgoed van Zuid-Afrika. Net zoals vele andere gemeenschappen ter wereld, bezitten de mensen in Zuid-Afrika wel het land boven de grond, maar alles wat onder de grond gevonden kan worden, behoort toe aan de regering en kan dus ook verkocht worden aan wie ze maar willen. Het is goed mogelijk dat zelfs werelderfgoed dit niet kan tegenhouden. PASA, het petroleumagentschap van Zuid-Afrika heeft in 2010 ook exploratievergunningen toegekend aan mijnbouw gigant BHP Billiton, PetroSa en Sasol voor de Westkust van het land. De gebieden waar olie en gas ontgonnen zullen worden, liggen ten noordwesten van Kaapstad. Het is echter niet duidelijk hoeveel van deze voorraden effectief ontgonnen kunnen worden, en hoe winstgevend dit zal zijn. Aangespoord door ontdekkingen van grote hoeveelheden gas aan de kusten van Mozambique en grote olievoorraden aan de kusten van Namibië, investeert PASA sterk in dit project. De fabriek van PetroSa waar gas vloeibaar gemaakt wordt, Mossgas, in Mossel Baai, heeft dagelijks 45 000 vaten
gas nodig tot 2020 om economisch haalbaar te zijn. Er wordt gespeculeerd dat dit gas zall komen van boringen uitgevoerd op zee, samen met het gas dat ontgonnen zal worden in de Karoo. Er is groeiend verzet in Zuid-Afrika tegen fracking. Veel mensen zien het als een aanval op de natuurlijke rijkdommen van het land én op de levenswijze van de bevolking. Anderzijds zijn vele gemeenschappen in deze regio’s zeer arm en hebben ze het gevoel dat ze niets meer te verliezen hebben. Ze hopen op jobs en op een heropleving van de lokale economie. Zij zijn uiteraard minder geneigd om de regering onder druk te zetten om de bedrijven een halt toe te roepen. In Zuid-Afrika wordt de milieuwetgeving en het milieubeleid onvoldoende opgelegd en nageleefd. Gemeenschappen die dicht bij zeer vervuilende indusgetuigen. Het is zeer twijfelachtig dat de regering zal waken over het gedrag van bedrijven die onconventioneel gas ontginnen als dit ook volledig ontbreekt in de Wat in Zuid-Afrika moet gebeuren, net zoals in de rest van de wereld, is een rechtvaardige transitie naar hernieuwbare energiebronnen waar mensen toegang hebben tot propere en betaalbare energie. - Megan Lewis, GroundWork (Friends of the Earth Zuid Afrika)
Bron: Treasure the Karoo Action Group
13
LIMBURG: VAN KOLENRUSH NAAR GASRUSH? De mogelijke ontginning van steenkoolgas in Limburg dreigt nogal gelijkenissen te vertonen met de manier waarop de steenkool zelf, begin twintigste eeuw, terwijl de gemeenschap mag opdraaien voor de nadelen. De oude mijnconcessies spelen nog altijd hun rol. Op termijn dreigt de schaal van het project enorm te vergroten. Wat als een bescheiden proefproject gepresenteerd wordt dreigt uit de hand te lopen en te verworden tot een gigantische gruyèrekaas voor grote delen van Limburg? In 1901 werd in de gemeente As de eerste steenkool gevonden. In hetzelfde jaar diende André Dumont zijn eerste concessieaanvraag binnen bij de Belgische Staat. Zijn initiatief maakte anderen wakker. Dumont had van de Duitse boormeester Anton Raky het alleenrecht verkregen over snelboringen en was daardoor de anderen te snel af. Dumont liet zijn apparatuur evenwel door alle een clever ingenieur, maar ook een doortrapt zakenman. Het gebruik van concessies dateert uit de tijd van Napoleon. Hij maakte als eerste onderscheid tussen de eigendom van de grond en de eigendom van de grondstoffen die er onder zitten. De wetgeving vertoonde toen al heel wat ‘hiaten’ die de uitbating bemoeilijkten: concessies konden doorverkocht worden, de eigenaar van de bovengrond had de voorkeur om de ondergrond te ontginnen. De socialistische BWP (Belgische Werkliedenpartij) bestempelde de bestaande mijnwet als ‘het in eeuwigen eigendom wegschenken van nationale rijkdommen’. Zij ijverden voor de nationalisatie van het steenkoolbekken. De conservatieve katholieke regering de Smet-de Nayer weigerde aan het principe van privé-uitbatingen te raken. Wel werd bepaald dat de staat ook concessies kon krijgen en werden er reserves vastgelegd voor latere uitbating. Deze wet werd in 1906 aangenomen. Tijdens de bespreking kon Dumont nog net een eigen privé-concessie ontfutselen van minister Francotte. Zo ontsnapte hij aan voordelen die de uiteindelijke stemming ervan bemoeilijkten en uitstelden tot 1911: het verbieden van ondergronds werk voor vrouwen en kinderen onder de 14 jaar (sic!) én het garanderen van een mijnwerkerspensioen vanaf 60 jaar. De staat beheerde de aangelegde reservezones A, B en C. De socialisten werden echter in de zak gezet. Deskundigen als Alexander Dufrasne (directeur-generaal Winterslag) berekenden dat de koollagen daar nauwelijks vier meter breed waren en dus enkel geschikt waren om ze tussen de aangrenzende privé-mijnen te verdelen. Dit wordt verder in het verhaal belangrijk. De 42 overlappende concessieaanvragen werden gegroepeerd in een tiental gemengde onder- nemingen. In 1947 ontstond nog de concessie Neeroeteren-Roetem. Die bleef onaangeroerd omdat ‘de zeer gasrijke jonge 14
kolenlagen absoluut ongeschikt waren voor cokesfabricage’.1 Boringen van de Geologische Dienst tussen 1980 en 1985 bevestigden dat het gebied met kop en schouders boven de rest van het bekken uitstak. In 1960 werd dan de Kempense Staatsconcessie opgericht, die de ondergrond in handen gaf van de Belgische Staat. Naast een zinvol opfrissen van de oude sociaal-economische geschiedenis van ons landje levert dit verhaal evenwel een nieuwe kijk op de aan LRM en Dart Energy toegestane exploratievergunning. De exploratievergunning is immers beperkt tot een kerngebied rond de gemeenten Beringen, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Zonhoven, Genk, As, Dilsen-Stokkem en Maasmechelen. Het grootste deel van het steenkoolgas is daar samen met de steenkool ontgonnen. Volgens de VITO-studie van 2005 is de gasdichtheid 1 Eindwerk Cosimo, Ons mijnverleden, www.cosimo.be
groter in de omliggende gebieden.2 VITO citeert in die studie dat er in het Kempisch Bekken 7,7 miljard kubieke meter gas zou zitten, goed voor 20 jaar bevoorrading in Limburg. Het Kempisch bekken is wel minstens drie keer zo groot als het exploratiegebied, afhankelijk van de geraadpleegde bronnen. Neem daarbij in rekening dat de ontginning van steenkoolgas op dit moment niet bijzonder winstgevend is in kleine hoeveelheden en in moeilijke omstandigheden. Zowel het Oxford Institute For Energy Studies als de Deutsche Bank3 spreken zich uit in die richting.4 Laat ons dan één vaststelling maken: het huidige eerder gasarme prospectiegebied van LRM en Dart heeft weinig potentieel om snel winstgevend te zijn. In het achterhoofd houden we de gegevens van daarnet: net buiten dat gebied liggen er méér mogelijkheden, tot 2 B. Laenen, A. Hildenbrand, Development of an empirical model to assess the CO2-ECBM potential of a poorly explored basin, Vito, 2005 – Figure 4 (Gas concentration map of the Campine Basin). 3 M. Hsueh, M.C. Lewis, European Gas: A First Look At EU Shale-Gas Prospects, Deutsche Bank, October 2011. 4 F. Gény, Can unconventional gas be a game-changer in European Gas Markets?, The Oxford Institute for Energy Studies, December 2010.
Opsporingsvergunning Kempisch Bekken Bron: Dart Energy 15
Steenkoolgas: worden mens en milieu de dupe? zelfs gasrijke gebieden die men destijds om die reden niet kon ontginnen. Dart zelf laat op dit vlak in zijn kaarten kijken: “The joint venture would initially focus on a 350 square kilometre area”. Blijft er evenwel één probleem over: de bevoegdheden schappen gegaan (1980) maar rond de eigendom van de natuurlijke voorraden in die ondergrond is volgens heel wat administraties en specialisten niets geregeld. Geens bleef het antwoord schuldig tijdens een parlementaire vraag van Stefaan Van Hecke (GROEN) in juni 2013. En wat doet de Vlaamse Regering ondertussen? Die legde in het Decreet Diepe Ondergrond vast dat alle vroegere concessionarissen op 15 september 2013 hun rechten verliezen indien ze geen exploratieaanvraag indienen. De Vlaamse Regering kan in dit geval de concessie toekennen aan een ‘naburige eigenaar’. Wedden dat sommigen dit moment zéér verlekkerd afwachten? Tot de zomer van 2013 kon of wilde geen enkele Vlaamse minister zeggen wat de Vlaamse politiek ter zake is. Even bizar was het dat de Vlaamse Regering de Belgische collega’s en andere gemeenschappen in dit land in het ongewisse liet. Algemeen Directeur Stijn Bijnens van de LRM (Limburgse Reconversie Maatschappij) liet nochtans in 2008 aan het Belang van Limburg al weten “Zo denken we aan methaangasextractie. Ten noorden van de vroegere mijnconcessies zit er immers behoorlijk wat methaangas in de grond.” Zoals hierboven al gesteld: ten Noorden van het huidig exploratiegebied dus.
zoveel op. Iedereen vermoed zo wat dat onze stelling de juiste is, weinigen kunnen details of bewijzen aanreiken. Op 16 juli 2013 ondervroeg Stefaan Van Hecke (GROEN!) minister van Economie Vande Lanotte over zéér gedetailleerd over deze kwestie. Volgens Vande Lanotte heeft het groene kamerlid één en ander wakker gemaakt: “De eigendommen werden niet overgedragen, maar de bevoegdheden wel. Dat is een beetje een vreemde situatie, want het is de overheid die eigenaar is van de ondergrond bij ons en die daarover concessies kan geven. Het is een heel vreemde zaak. Ja, op 6 september 2013 vervalt de staatsconcessie. Gezien het domein na stilstand, zoals dat heet, in het bezit van de Belgische Staat blijft, zullen de overheid en het Gewest toch moeten discussiëren over wat wij daarmee gaan doen.” Een week tevoren liet minister-president Kris Peeters zich in de Verenigde Staten ontvallen dat hij bereid was ook te onderzoeken hoe het zit met schaliegas in Vlaanderen. Hij kreeg het in het Vlaams Parlement aan de stok met Hermes Sanctorum (GROEN!) en Bart Martens (SP.a). Beiden uitten hun verwondering omdat tot nu toe voortdurend gecommuniceerd werd dat men wel een onderzoek opstarten naar de aanwezigheid van steenkoolgas in Vlaanderen maar dat men fracking en schaliegas aan zich wou laten voorbijgaan. De (eerder becheiden) reserves van schaliegas vindt men tot in de Antwerpse Kempen. En zo komen we terug bij het begin van dit verhaal: Het Vlaams Decreet Diepe Ondergrond leidt tot “het in eeuwigen eigendom wegschenken van nationale rijkdommen”. Al heeft het in dit geval ook iets van “wegnemen”. - Filip De Bodt
Een zoektocht door administraties bracht ook niet
16
STOP STEENKOOLGAS
WIE ZIJN WE?
Stop steenkoolgas is een gezamenlijke campagne van Friends of the Earth en Climaxi vzw. We komen met de werkgroep regelmatig samen in Gent en in Hasselt. In het kader van deze publicatie vroegen we aan enkele mensen die ons helpen met de campagne waarom ze dit precies doen.
Ik ben Wim Stevens uit Riemst en werk in de sociale sector met maatschappelijk kwetsbare jongeren. Ik vind het tof dat Limburg gekend staat als een groene provincie. Ik heb voor het eerst van steenkoolgas gehoord via een mail uit Nederland, geruime tijd voordat er hier sprake van was. Daar wisten ze namelijk al van de plannen om in Limburg dit gas te gaan ontginnen. Ik vind dat deze plannen de archieven in mogen. Vele mensen zullen hier rechtstreeks hinder van ondervinden door het boorlawaai, meer verkeer en vervuild water in de tuin.
Ik ben Joris Heylen uit Genk en ik ben tegen de plannen om naar steenkoolgas te boren in het natuurlijke en multiculturele Limburg. Ik vind dat regeringen in plaats van hun burgers met GAS-boetes te pesten de echte verantwoordelijken voor milieuverontreiniging en sociale onrechtvaardigheid ter verantwoording moeten roepen. Zij moeten betalen voor vervuiling in het verleden én voor echt onafhankelijk onderzoek.
AS: Gas-vrij De gemeente As is de eerste Limburgse gemeente die zichzelf steenkoolgas-vrij heeft verklaard. Het besluit over steenkoolgasontginning werd op de agenda gezet na een burginitiatief van Jong Groen Limburg. Ze verzamelden 150 handtekeningen. Ook een gemeente kan in dit dossier duidelijk haar stem laten horen! Wij hopen dan ook dat vele gemeentes in Limburg het voorbeeld van As zullen volgen.
Ik ben Kristine uit Peer en werk in de marketing en sales sector. Wat de vriendelijke mensen. Ik ben tegen steenkoolgasontginning omdat het teveel risico’s met zich meebrengt. Er worden enorme hoeveelheden giftig water opgepompt, chemische producten komen in ons milieu terecht en bedreigen zo de biodiversiteit, boortorens maken veel lawaai, door het lekken van methaangas is er ook geen voordeel voor het klimaat! Met de bijkomende infrastructuurwerken en zwaar vrachtverkeer zal onze regio verder versnipperd geraken en wordt de kwaliteit van onze woon- en natuurgebieden aangetast. Ik stel voor dat we ons focussen op investeringen in hernieuwbare energiebronnen en dat we het gas laten zitten waar het zit. 17
18
Info en contact Heb je opmerkingen of vragen? Wil je deze publicatie helpen verder te verspreiden? Wil je meewerken aan de campagne? Contacteer ons!
[email protected] www.climaxi.be Je vindt ons ook in: Gent: Maria Hendrikaplein 5, 9000 Herzele: Groenlaan 39, 9550 Leuven: Schoolbergenstraat 20, 3010 Brussel: Schoon Uitzichtlaan 80, 1180 Ukkel Mechelen: Pasbrugstraat 40, 2800 Riemst: Erhemstraat 21B, 3770 Redactie: Famke Vekeman, David Dessers, Filip De Bodt, Natascha Deininger, Nicola Freeman, Megan Lewis, Matthias Lievens Eindredactie: Famke Vekeman Vormgeving: Natascha Deininger
Met steun van de Vlaamse overheid v.u. Filip De Bodt, Groenlaan 39-41, 9550 Herzele 19
www.stopsteenkoolgas.be 20
