ZO PRINT JE JE HUIS! SCHOONMAAKSTER IS NU DIRECTEUR Souad el Markhous weg naar de top. IMPULS VOOR WERKGELEGENHEID Sectorplannen in bouw en hout

JAARGANG 7 | NUMMER 3 | JULI 2014

MAGAZINE VOOR LEDEN VAN

ZO PRINT JE JE HUIS!

SCHOONMAAKSTER IS NU DIRECTEUR Souad el Markhous’ weg naar de top

585185.indd 1

IMPULS VOOR WERKGELEGENHEID Sectorplannen in bouw en hout

MOOI WERK IN NATUURSTEEN Branche heeft jonge mensen nodig

3-7-2014 15:09:03

coverbeeld Martin de Bouter

Casco In dit nummer

Inhoud

En verder

06 Knokken naar de top

Een indrukwekkend verhaal: de Marokkaanse Souad begon als werkster in Nederland en klom op tot directeur van een bouwbedrijf.

24 Huis uit de printer

Op de coverfoto print Sven de Haan een heus grachtenpand. Nu nog een experiment, straks heel normaal?

12 Impuls voor werk in bouw en hout

FNV Bouw en zijn sociale partners ontwikkelden sectorplannen. Minister Asscher ziet daar brood in en betaalt mee.

27 Natuursteenvakdag

Het is een mooi beroep: werken in de natuursteensector. Er is behoefte aan instroom van nieuwe werknemers.

04

Keet Djanko over de bouwvak

16

Platowood Hout koken en bakken

19

Lekker bezig! Henk Kleinjan, dakdekker

20

In beeld De wrakhoutbrug van Wenduine

22

Sectornieuws Nieuws uit de bedrijfstakken

28

Stroomversnelling Revolutie in renovatie

32

Erwin van de Griendt Creatief naar een nieuwe baan

34

Bondig Nieuws over FNV en bond

37

Puzzel Doe mee en win!

38

FNV Ledenvoordeel Kortingen voor FNV-leden

Charley Ramdas vicevoorzitter Een weloverwogen stem voor Europa In mei waren er verkiezingen voor het Europees Parlement. Ik heb in de periode daaraan voorafgaand erg getwijfeld over de vraag of ik wel naar de stembus moest gaan. De democratische controle en invloed op het Europese beleid lijken nog steeds beperkt. Tegelijkertijd denk ik dat aan meer Europese samenwerking niet te ontkomen is. Op zich vind ik dat niet verkeerd. Echter, het sociale gezicht van Europa is in mijn ogen nog ver te zoeken. De nadruk ligt helaas nog te veel op financiële en economische overwegingen. Dit zie je terug in allerlei handelsbelemmeringen die worden opgeheven en waarbij er geen aandacht is voor sociale aspecten. Lidstaten krijgen volop de gelegenheid om onderling te concurreren. Om de kosten van hun producten en diensten te drukken, hoeven ondernemers minder af te dragen aan hun staatskas. Met als gevolg: afbraak van onder meer de sociale voorzieningen. Bovendien worden steeds meer nationale bevoegdheden naar Europa overgeheveld. Steeds vaker zie je dat besluiten die in Brussel worden genomen op ons van invloed zijn. Om Europa niet over te leveren aan de ondernemers, heb ik uiteindelijk overtuigd en weloverwogen besloten te gaan stemmen voor een sociaal Europa.

JULI 2014

561235.indd 3

3

3-7-2014 15:13:49

Keet

Casco

Leuk in de bouw Zo’n tachtig bouwlocaties in ons land zijn vorige maand overvallen door drie mooie jonge dames. Hun doel was om de moeilijke tijd waarin de bouw zich bevindt even te doen vergeten door flink wat lol te trappen. Die oproep was niet aan dovemansoren gericht, want de meeste vaklui waren wel te porren voor een verzetje. Zo werden de dames rondgereden in kruiwagens en werden er tal van grappige foto’s gemaakt. Ter promotie van de BouwBeurs werd er tevens een dartwedstrijd gehouden. Een impressie van de zogenaamde guerillaactie is te zien op leukindebouw.nl. FOTO LEUKINDEBOUW

Aardappelbuis in gebruik Bij landgoed Driessen, een woningbouwproject in Waalwijk, is Heijmans gestart met een proef waarbij natuurlijk afbreekbare leidingbuizen worden gebruikt op de bouwplaats. De TerraTubes, waar Casco twee jaar geleden al over berichtte, worden nu voor het eerst ingezet voor de tijdelijke nutsvoorzieningen op de bouw. Omdat ze gemaakt zijn van aardappelzetmeel, een organische stof, worden de buizen door bacteriën afgebroken. Tot nu toe werd er gebruik gemaakt van permanent leidingwerk dat later weer uitgegraven moest worden. Dat is straks niet meer nodig, de ingebrachte leidingen kunnen dan gewoon uit de grond worden getrokken. Op heijmans.nl is een filmpje te vinden met meer informatie over de TerraTubes.

4

558004.indd 4

Potje ballen op de bouwplaats Ter promotie van het in aanbouw zijnde ‘Hotel Football’ in Manchester, is er een reclamefilm gemaakt met enkele bouwvakkers in de hoofdrol. In de film wordt de bouwplaats van het hotel bezocht door Ryan Giggs, Nicky Butt, Paul Scholes en de gebroeders Phill en Garry Neville, die allen deel uitmaakten van de gouden lichting voetballers van Manchester United, begin jaren negentig. Tijdens het bezoek spelen ze op hoogte een potje voetbal tegen de bouwvakkers die aardig weerstand bieden. De film is te bekijken op YouTube, zoek op Hotel Football Class ‘92.

Natuursteenbiertje? Een jaar geleden bestond het monumentale pand van de Leidse steenhouwerij BamBam een eeuw. Ter ere daarvan introduceerde het bedrijf destijds het eerste Nederlandse steenbier, waarvan een oud Duits recept de basis vormt. Dit speciaalbier werd vroeger namelijk niet in dure, koperen ketels gebrouwen, maar in een houten ton. Het werd daarom als armeluisbier betiteld. Bij de bereiding worden hete stenen aan het beslag toegevoegd, zodat de houten tonnen verwarmd kunnen worden zonder in de fik te vliegen. Het steenbier smaakt anders dan gewoon bier omdat de moutsuikers door de hete stenen karamelliseren. Sinds kort wordt het niet alleen in de steenhouwerij, maar ook in de plaatselijke kroeg Meneer Jansen geserveerd. Voor meer informatie kijk op facebook.com/BambamBier

JULI 2014

3-7-2014 15:11:05

Casco

Man bouwt bijzondere Beatle Het heeft even geduurd, maar onlangs doken er op het internet wederom plaatjes op van een bijzonder houten kunstwerk. Ditmaal betreft het een heuse Volkswagen Beatle. Op het eerste gezicht lijkt de auto op een zwaar verroest exemplaar, maar als het gevaarte nadert, blijkt de bolide met meer dan 50 duizend stukjes eikenhout bekleed te zijn. De houten Beatle is het levenswerk van de 71-jarige, gepensioneerde Bosniër Momir Bojic uit Banja Luka. Hij had er maar liefst twee jaar voor nodig om

Bouwbedrijf boos op Wesley Sneijder Een bouwbedrijf uit Etten-Leur heeft vorige maand beslag laten leggen op het huis en het KNVB-inkomen van voetballer Wesley Sneijder. De voetballer trok de stekker uit een verbouwing waar de bouwer al 135 duizend euro in had gestoken, maar weigerde volgens het bedrijf die kosten te betalen. Inmiddels heeft Sneijder een bankgarantie geregeld en is de beslaglegging opgeheven. Wel volgt er nog een rechtszaak over de kwestie. FOTO ANP JULI 2014

558004.indd 5

in zijn tuinhuisje alle stukjes hout op maat te maken en te bewerken om zodoende zijn jongensdroom waar te maken. En zelfs details zoals de spiegels, de versnellingspook, wieldoppen en het stuur zijn op ambachtelijke wijze uit hout vervaardigd. Uiteraard trekt de auto veel bekijks. Niet alleen in Banja Luka, maar ook in de rest van de wereld. Want Bojic gaat regelmatig op pad om zijn kunstwerk te exposeren. Op internet zijn nog veel meer beelden te vinden van de wagen. FOTO REUTERS

Keet

Kekke kruibankjes Je kent het wel: ga je lekker picknicken, zijn alle bankjes bezet. Of, als je er eenmaal één hebt weten te bemachtigen, schuift de zon net achter een boom zodat je opeens in de schaduw komt te zitten. Wat zou het dan handig zijn als je het bankje gemakkelijk zou kunnen verplaatsen. Welnu, zo’n bankje bestaat en heet de Wheelbench. Het is een bank met een kruiwagenwiel eronder en met handvatten om het te verrijden. Het bankje is van eikenhout en wordt op de markt gebracht door Weltevree, een Nederlands productenlabel dat nog veel meer opvallende ontwerpen in de collectie heeft. Bijvoorbeeld de Dutchtub Wood, een buitenbad dat bedekt is met verduurzaamd hout. Het water wordt daarbij verwarmd door een op hout gestookte kachel naast het bad. Kijk voor deze en andere opmerkelijke houtproducten op weltevree.nl. FOTO WELTEVREE.NL

Geblunder In het Belgische Assebroek hebben wegwerkers per ongeluk een bunker uit de Tweede Wereldoorlog vernield. Dat gebeurde tijdens de aanleg van nieuwe riolering. De vaklieden stuitten tijdens de sloop van de straat op een kelder van 23 meter lang en 2 meter breed die ze zonder nadenken ook maar sloopten. De plaatselijke archeologen zijn ontsteld, omdat dergelijk vondsten gemeld dienen te worden. Ze hebben de aannemer dan ook om uitleg gevraagd. Die houdt het op een ongeluk en zegt dat de wegwerkers geen idee hadden van de historische waarde van de bunker. 5

3-7-2014 15:11:14

tekst Charlie Schuurman beeld Bert Janssen

Biografie

Casco

Marokkaanse maakt droom waar in Nederland In het geniep vertrokken vanuit Marokko, werd de toen 19-jarige Souad el Markhous schoonmaakster bij bouwbedrijf De Combi in Amsterdam. Nu, 25 jaar later, is ze er mededirecteur. De weg naar de top werd zowel privé als zakelijk gekenmerkt door een niet aflatende tegenwind. Gedreven door haar immense wilskracht trotseerde ze echter elke storm.

Het levensverhaal van Souad el Markhous begint in Larache, een rustige Marokkaanse havenstad aan de Atlantische kust. Ze herinnert zich nog goed de sinaasappelboomgaarden, de meloenvelden en de leuke strandjes waar ze vroeger speelde. “Ik heb er een erg prettige jeugd gehad, maar groeide wel op in een zeer conservatief milieu. Mijn vader runde een kledingwinkel en genoot veel aanzien in de stad. Dat maakte dat hij een soort voorbeeldfunctie had en ik een strenge, traditionele opvoeding kreeg. Hij was zeer beschermend en hield me graag dicht in zijn buurt. Ik wilde economie studeren, maar dat had hij liever niet. Daarvoor moest je namelijk naar een andere stad, terwijl ik volgens hem in Larache ook kon studeren en gelukkig kon worden.”

Familie in Nederland Souads ambities reiken echter verder dan de minimale kansen die de havenstad haar biedt. Haar vader zal haar alleen nooit laten gaan, dus moet ze een list bedenken. “Ik had familie in Nederland. Daar wilde ik naartoe om te studeren en mijn geluk te beproeven. Op een dag pakte ik mijn spullen en ben ik naar Amsterdam gereisd. Mijn vader wist van niets, alleen mijn moeder was van mijn plannen op de hoogte. De kennis6

583487.indd 2

making met haar nieuwe omgeving verloopt anders dan verwacht. Want ook hier worden Souads ambities al snel de kop ingedrukt en zelfs elke vorm van onderwijs wordt haar hier verboden. Volop meedraaien in het huishouden en werken, dat mag ze wel. Veel keus heeft ze niet. “Terugkeren naar mijn hevig teleurgestelde vader in Marokko was geen optie. Want hij kon maar niet begrijpen dat ik gevlucht was. Laat staan dat zijn dochter in Nederland aan het werk was gegaan als schoonmaakster. Dat voelde voor hem als een straf. Hij zag gewoon niet in dat ik ergens moest beginnen om mijn dromen waar te maken.”

‘Mijn vader kon maar niet geloven dat ik gevlucht was’ Hechte band Dat schoonmaken doet Souad elke ochtend bij bouwbedrijf De Combi Amsterdam, waar ze via een uitzendbureau terechtkomt. Omdat ze de taal niet spreekt, moet ze vroeg beginnen en contact met de mensen vermijden. Toch loopt ze op een dag directeur

Joop Appelman tegen het lijf en maakt een praatje in het gebrekkige Nederlands dat ze inmiddels heeft geleerd van haar neefje. Vloeiend verloopt de kennismaking niet. Souad: “Appelman had bij wijze van spreken nog nooit een allochtoon gezien. We wantrouwden elkaar in het begin een beetje.” Toch groeien de twee gaandeweg naar elkaar toe en ontstaat er een zeer hechte band. De directeur waardeert de manier waarop de jonge schoonmaakster zich manifesteert. Hij luistert naar haar verhalen en besluit haar te helpen als ware Souad zijn eigen dochter. “Hij stuurde me naar taalles en liet me na een tijdje zelfs één dag in de week aan de slag gaan als telefoniste, zodat ik de taal kon oefenen. Binnen een half jaar sprak ik Nederlands, waarna hij me diverse administratieve opleidingen aanbood en een vaste plek op kantoor.” Binnen een paar jaar wordt De Combi voor Souad een thuis. Een plek waar ze gewaardeerd wordt en waar ze zich veilig voelt. In tegenstelling tot haar eigen omgeving, waar de situatie met de dag beroerder wordt.

Stiekem naar school Souad moet zich in allerlei bochten wringen om haar studies geheim te houden voor haar familie. Ze vertelt dat ze meer werk gevonden heeft, om zodoende studie-uren te winnen. “Het was een erg moeilijke tijd”, vertelt ze. “Een leraar vroeg me eens waarom ik in de pauze nooit naar buiten ging. Dat was omdat ik dan mijn huiswerk deed. Thuis kon dat niet en buiten liep ik bovendien de kans gezien te worden. Dat zou einde verhaal geweest zijn voor me.” Waarom haar familie Souad verbood naar school te gaan, blijft een raadsel. “Het heeft, denk ik, te maken met de conservatieve cultuur van een deel van de Marokkanen in Nederland. Dat deel vindt dat vrouwen zich niet per se hoeven te ontwikkelen. Het is een opvatting van vroeJULI 2014

3-7-2014 15:18:05

Casco

ger die samen met de eerste gastarbeiders hierheen is gekomen en sindsdien bijna niet meer is veranderd. Men is hier een beetje blijven hangen in die oude leer. Wat dat betreft zijn ze in Marokko al een stuk liberaler dan sommige Marokkanen hier. Het heeft er in elk geval voor gezorgd dat ik hard moest werken om toch te kunnen leren.”

Onzichtbare bondgenoot Toch geeft Souad niet op. Ze put veel kracht uit een hogere macht die, zoals ze zegt, altijd over haar waakt. Deze onzichtbare bondgenoot voorziet haar van de wilskracht om door te gaan en brengt haar telkens in contact met mensen die haar verder helpen, zoals Appelman. Datzelfde geldt voor de

Biografie

ontmoeting met haar toekomstige, eveneens Marokkaanse man, die ze ervaart als een geschenk uit de hemel. Ze leert hem opvallend genoeg via de familiekring kennen en in het begin is er nog lang geen sprake van liefde. Toch besluit ze hem een kans te geven. Door met hem verder te gaan, kan ze namelijk na vier jaar op zichzelf wonen, want alleen mag dat niet. Al vrij snel volgt de verloving en voelt Souad zich steeds beter op haar gemak bij haar aanstaande. “Hij gaf me de vrijheid om alles wat er in de jaren daarvoor gebeurd was te verwerken, hij stelde me op mijn gemak en liet me vooral mezelf zijn. Daarnaast verbeterde de band met mijn ouders ook. Mijn vader was nog steeds teleurgesteld, maar de woede was gelukkig weg. Dat, en een plek voor mezelf, zorgde voor veel opluchting.”

Wonder Toch duurt het niet lang voordat Souad het weer benauwd krijgt. Ditmaal omdat ze het land uitgezet dreigt te worden. Omdat haar man nog geen drie jaar in Nederland verblijft, is een huwelijk geen garantie voor een permanente verblijfsvergunning. Souad moet zelf haar waarde voor de Nederlandse maatschappij aantonen. Dat doet ze door nog meer te werken. Ze neemt er naast het werk bij De Combi diverse schoonmaakklussen bij en draait dagen van twaalf uur of langer. Zeven dagen per week is ze in touw, hetgeen ook nodig is om haar studie moderne bedrijfsadministratie (mba) die ze op dat moment volgt, te kunnen bekostigen. Het blijkt allemaal niet genoeg. De juridische strijd – die liep in dezelfde periode waarin de Amsterdamse kleermaker Gümüs teruggestuurd wordt naar Turkije – lijkt zinloos. Haar advocaat ziet het somber in, zeker als vlak voordat Souad haar mba-diploma haalt de eerste gele briefjes op de mat vallen. Als Appelman deze uitzettingsbevelen onder ogen krijgt, wordt hij woest en schrijft hij een persoonlijke brief naar de rechter. Daarin noemt hij Souad een voorbeeld voor alle Marokkanen in Nederland en pleit er stevig voor dat zijn werkneemster, die hij betitelt als compleet onmisbaar, mag blijven. “Luister. Als ze aan jou komen, dan komen ze aan mij. Ik hoor het hem nog zo zeggen”, vertelt Souad die nog steeds niet weet of zijn schrijven de doorslag gaf. Maar het wonder geschiedt. Ze krijgt de verblijfsvergunJULI 2014

583487.indd 3

7

3-7-2014 15:18:14

Biografie

Casco

ning en eindelijk lijkt niets meer een goede, rustige toekomst in de weg te staan.

Dreigende sluiting Bij De Combi bikkelt Souad ondertussen door. Ze rondt verschillende opleidingen af en schopt het uiteindelijk tot hoofd administratie. Daarvoor is ze echter al een manusje-van-alles, zeker als Appelman na een aantal jaren vertrekt en het bedrijf in moeilijk vaarwater komt. Als haar twee collega’s het veld ruimen, werkt ze jarenlang voor drie en maakt ze opnieuw extreem lange dagen en vele onbetaalde overuren. “Ik plakte soms thuis om elf uur ’s avonds nog postzegels als dat moest. Hoewel dat veel energie kostte, deed ik het met liefde, want het bedrijf was en is nog steeds alles voor me. Sinds mijn aankomst hier in Nederland is De Combi in alle opzichten mijn thuishaven geweest, mijn enige zekerheid. En daar wil je dan wel voor vechten.” Dat blijkt

helemaal als het bedrijf, dat meerdere vestigingen kent, langzaam afglijdt en Willie van Dijk er in 2009 als vestigingsmanager wordt aangesteld. Eigenlijk om er, naar eigen zeggen, geleidelijk het licht uit te doen. Hij ziet echter mogelijkheden en gelooft in de mensen die er werken. Samen met Souad en de andere werknemers krijgt hij de boel weer enigszins op de rit. Maar met de Combigroep als geheel gaat het steeds slechter.

vonden we snel een nieuwe ruimte die we in allerijl met tweedehands meubels hebben ingericht”, lacht Souad. “We hadden helemaal niets, maar iedereen was bereid te knokken.” Aan het einde van dat jaar is Amsterdam naar verhouding het best presterende onderdeel van de Combigroep met de laagste kosten, het laagste ziekteverzuim en het hoogste rendement. De sluiting is van de baan. Souad: “Het jaar erop maakten we zelfs winst.”

Helemaal niets Begin 2011 besluit het interim-management daarom om de vestiging Amsterdam alsnog te sluiten en zegt alvast de huur van het gebouw op. Van Dijk knokt echter voor wat hij waard is. Samen met Souad en FNV Bouw weet hij na vele calculaties een paar maanden tijd te rekken. Daarin moet de vestiging zichzelf bewijzen. “Het betekende wel dat we halsoverkop moesten verhuizen, want we hadden immers geen pand meer. Gelukkig

Reanimatie De klap is dan ook enorm wanneer De Combi als groep alsnog failliet gaat. “Het was verschrikkelijk. Ik heb in al die jaren samen met mijn collega’s zo hard geknokt. De Combi was een kindje van me geworden. En nu voelde het alsof het in mijn armen overleed”, zegt Souad, die de vestiging Amsterdam verkocht ziet worden aan de Coen Hagendoorn Bouwgroep. Willie van Dijk legt zich er echter niet bij neer en vraagt Souad of ze bereid is om samen met hem een ultieme reanimatiepoging te wagen. Hij gaat in gesprek met de nieuwe eigenaar en geeft aan zelf verder te willen gaan met De Combi. En hoewel de zaak al verkocht is, besluit Hagendoorn de twee een kans te geven om de financiering rond te krijgen.

Eerbetoon

Begonnen als schoonmaakster, werkte Souad el Markhous zich op tot mededirecteur van De Combi.

8

583487.indd 4

Dat lukt wonderwel al binnen een aantal uren. Souad: “Binnen een dag wist ik iemand te vinden die bereid was in ons te investeren. Toen ik hem mijn verhaal vertelde, vroeg deze investeerder slechts hoeveel geld we nodig hadden. Hij geloofde in ons en ineens waren Willie en ik directeur van het bedrijf. Ik kan er soms nog steeds niet bij.” Inmiddels zijn we enkele maanden verder en moet er nog veel gebeuren, maar De Combi, het kindje van Souad, is gered en groeit weer. Mede door oude klanten, die ondanks alles zijn gebleven en het bedrijf zelfs meer opdrachten gunden, is de begroting van dit jaar al zo goed als gehaald. Met dat gegeven in haar achterhoofd, zal Souad deze zomer dan ook gerustgesteld afreizen naar Marokko. Terug naar haar ouders in Larache om te vertellen hoe ze van schoonmaakster directeur werd van een bouwbedrijf en dat ze, toen ze een naam voor haar persoonlijke bv moest bedenken, als eerbetoon aan haar vader, zijn naam heeft opgegeven. ● JULI 2014

3-7-2014 15:18:22

tekst Marlous Brand beeld Nationale Beeldbank

Arbo

Casco

Werkdruk in de bouw neemt gevaarlijke vormen aan

‘Snel en goed gaan vaak niet samen’ Druk en gestrest is iedereen wel eens. Maar te veel en langdurige werkdruk kan ernstige gevolgen hebben, zowel lichamelijk als psychisch. Helaas moet je in deze crisistijden niet zeuren, maar blij zijn dat je een baan hebt. Toch? Overspannen, burn-out, oververmoeid. Wie op kantoor werkt, hoort geregeld van een collega die uitvalt met één van deze redenen. Landelijk is werkdruk zelfs beroepsziekte nummer 1. Toch is er geen kantoorbaan voor nodig om iemand overspannen te krijgen. Ook op de bouwplaats is niemand immuun, zo blijkt uit een enquête van FNV Bouw.

Sneller en goedkoper “Onze netwerkers hielden een enquête onder ruim 3.000 werknemers”, vertelt beleidsmedewerker Mireille van Gelderen. “Daaruit blijkt dat in de bouw alles steeds sneller en goedkoper moet. Volgens een kwart van de ondervraagden gaat dit ten koste van de kwaliteit van het werk. Snel en goed gaan niet altijd samen. Maar meer geschrokken ben ik over het feit dat maar liefst 71 procent aangaf dat de werkdruk op de bouwplaats hoger is geworden. En dat 35 procent zegt onder druk gezet te zijn om onveilig te werken. Uit onderzoek van Arbouw blijkt daarnaast dat één op de zes uitvoerders vaak last van stress heeft. Stress komt bij hen bijna twee keer zo vaak voor

‘Hier worden de veiligheidsregels niet altijd gevolgd. Zeker niet als het snel af moet’ 10

14CAS003_10_Werkdruk.indd 10

als bijvoorbeeld onder timmerlieden.” Deze ontwikkeling kan betekenen dat steeds meer bouwwerknemers uitvallen met door stress veroorzaakte klachten, die veel invloed hebben op iemands werk en thuissituatie (zie kader Werkdruk en werkstress: wat is het?).

Schaamte “Als iemand ziek wordt van zijn werk, is er vaak een gevoel van schaamte”, vertelt Van Gelderen. “Zeker in de bouwcultuur is het lastig om daar met collega’s of de baas over

te praten. Het is toch minder aanwijsbaar dan een gebroken been. Meestal is de eerste reactie: ik wil me niet aanstellen, ik loop wel een tandje harder. Tot het uiteindelijk te laat is en het écht niet meer gaat. Daarnaast is het ook moeilijk om voor jezelf op te komen als je kostwinner bent. Iedereen is nu blij dat hij een baan heeft en neemt de verslechteringen op de koop toe, maar je kunt niet om de wetgeving heen. Werkgevers zijn verplicht om te voorkomen dat hun werknemers zich over de kop werken.”

Werkdruk en werkstress: wat is het? Werkdruk is heel persoonlijk, maar het is zeker niet hetzelfde als het druk hebben. Werkdruk is één van de arbeidsrisico’s die werkstress kunnen veroorzaken. In grote lijnen betekent werkdruk teveel werk moeten doen in te weinig tijd of met te weinig mensen. Of met te weinig of slecht werkende hulpmiddelen. Uiteraard kan het ook komen door omstandigheden op het werk zoals reorganisaties, te weinig pauzes en vakanties of persoonlijke omstandigheden zoals een verstoorde balans tussen werk en privé. Als dit te lang duurt of als iemand niet het gevoel heeft dat hij er nog invloed op kan uitoefenen, dan is werkstress het gevolg. Die stress veroorzaakt psychische en lichamelijke gezondheidsklachten zoals RSI, een verhoogde bloeddruk, hart- en vaatziekten, depressie, overspannenheid en agressie.

Stress: beroepsziekte #1 Jaarlijks melden 150.000 tot 300.000 mensen zich ziek vanwege werkstress – een derde van alle ziekteverzuimgevallen. Minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid noemde het beroepsziekte nummer 1. Sinds april 2014 besteedt de minister daarom, samen met werkgevers en werknemers, vier jaar lang extra aandacht aan het voorkomen van uitval door de zogeheten psychosociale arbeidsbelasting (psa).

JULI 2014

02-07-14 11:41

Casco

Arbo

Wat kun je zelf doen tegen werkdruk? • Probeer te achterhalen waarom je stress ervaart. • Neem voldoende pauzes, ook als het lijkt alsof daar geen tijd voor is. • Durf nee te zeggen. Niet elke klus hoeft altijd (direct) uitgevoerd te worden. Vraag of het echt niet anders kan en bespreek alternatieven. • Beperk overwerk zo veel mogelijk; bij voortdurend overwerk is er sprake van een structureel probleem dat de werkgever moet oplossen. • Vraag om hulp. Of maak gebruik van de Arbocatalogus (arbocatalogi-bouwnijverheid.nl), een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) of vraag een pago (periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek) aan. • Luister naar het eigen lichaam.

‘Wij krijgen alleen nog salaris, alle vergoedingen zijn ons afgepakt. Alle collega’s hebben dat geaccepteerd’

De beide quotes op deze pagina’s zijn opgetekend door de netwerkers van FNV Bouw tijdens het uitvoeren van de enquête.

Samen sterk Juist in deze tijd, waarin veel leden van FNV Bouw bang zijn om hun baan te verliezen, is gezamenlijkheid belangrijker dan ooit. “Probeer het niet alleen op te lossen, maar ga met z’n allen naar de werkgever”, adviseert Van Gelderen. “Als één iemand ziek wordt door het werk, heeft het hele team daar last van en bestaat de kans dat anderen volgen. Samen sta je sterk. Daarom is juist nu de vakbond ook zo belangrijk. Met elkaar kun je een vuist maken tegen een te hoge werkdruk. Dat komt je eigen gezondheid, maar ook de veiligheid op de werkvloer alleen maar ten goede.”●

JULI 2014

14CAS003_10_Werkdruk.indd 11

Wat zegt de wet hierover? In de Arbowet die sinds 2007 geldt, valt werkdruk onder psychosociale arbeidsbelasting. Andere factoren die op het werk stress kunnen veroorzaken zijn: discriminatie, seksuele intimidatie, pesten, agressie en geweld. Als het gaat om werkdruk, dan is de werkgever verplicht om ervoor te waken dat je niet onder je werkzaamheden bezwijkt (artikel 3.2). Ook moet hij ervoor zorgen dat werk en verantwoordelijkheden zoveel mogelijk onder de werknemers worden verdeeld (artikel 3.1c). Heel simpel gezegd – en simpel is wetgeving natuurlijk nooit – mag je niet te veel werk hebben, te weinig variatie of te moeilijk werk. Als een werkgever niet voldoende aandacht besteedt aan het terugdringen van werkdruk, kan de Inspectie SZW zelfs een boete opleggen. Want de werkgever moet een veilige werkomgeving bieden en moet voorkomen dat de werknemer in de uitoefening van zijn werk schade lijdt (Burgerlijk Wetboek art. 7:658). Dus ook psychische schade, opgelopen door overspannenheid of burn-out.

11

02-07-14 11:42

tekst Peter van der Aa/Jenke Willemse beeld Chris Pennarts/ANP

Sectorplan

Casco

Krachtige stimulans voor werk in bouw en hout Als sectoren met een goed plan komen om zich voor te bereiden op een sterke toekomst na de crisis, dan financiert de overheid dat voor de helft mee. FNV Bouw maakte, samen met zijn sociale partners, vier sectorplannen die inmiddels zijn goedgekeurd door minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Casco vroeg de sectorbestuurders van de bond om een toelichting.

Bouwvakkers Fit voor de Arbeidsmarkt De sector bouw krijgt 55 miljoen van het ministerie van SZW. Zelf betaalt de sector ook 55 miljoen. Eén van de pijlers van het sectorplan is Fit voor de Arbeidsmarkt, een project van FNV Bouw om ontslagen werknemers te helpen bij het zoeken naar een nieuwe baan. Fit voor de Arbeidsmarkt bestaat uit vier workshops met een professionele trainer. De deelnemers krijgen handvatten om hun kansen op de arbeidsmarkt

te vergroten. Zo krijgen ze inzicht in de werking van de arbeidsmarkt, wat hun sterke en zwakke punten zijn en krijgen ze tips hoe ze in contact kunnen komen met een toekomstige werkgever. Yde van der Burgh, beleidsmedewerker bij FNV Bouw: “Het doel is om hiermee duizend mensen op weg te helpen bij het zoeken naar een baan. In de eerste plaats richten we ons op mensen die door een faillissement ontslagen zijn, omdat er bij de werkgever dan vaak niets meer te halen valt via een sociaal plan.” Ook zullen er regionale banenmarkten worden georganiseerd om mensen weer aan werk te helpen. Een andere pijler is om mensen met een

zwakke positie op de arbeidsmarkt een kans te geven, zoals jongeren tot 27 jaar en werknemers van 55 jaar en ouder. Bouwbedrijven kunnen subsidie krijgen als ze hen in dienst nemen. Ook kunnen bedrijven met subsidie oudere leermeesters aannemen om bblleerlingen te begeleiden.

Duurzaam inzetbaar In het sectorplan bouw is ook aandacht voor duurzame inzetbaarheid van werknemers. Het doel is om competenties te ontwikkelen bij 750 mensen om de sector toekomstbestendig te maken. Van der Burgh: “Je kunt dan denken aan scholing voor nieuwe technologieën, zoals energiezuinig bouwen. Hiermee kunnen we vakkrachten voor de sector behouden.” Ook zal de stichting Arbouw pago’s (periodieke medische keuringen) gaan aanbieden. Daarin wordt gekeken naar het risico dat mensen lopen om arbeidsongeschikt te raken, om zo uitval te voorkomen. Het doel is om daarmee 20 duizend mensen te bereiken. Sectorbestuurder Mieke van Veldhuizen van FNV Bouw: “We hebben hard aan dit plan gewerkt. Gelukkig kunnen we nu iets doen om de positie van werknemers te verbeteren. Want dat is hard nodig.”

Zelf meedoen

Werknemers duurzaam inzetbaar maken, is één van de onderdelen van het sectorplan bouw.

12

582960.indd 2

Meedoen aan Fit voor de Arbeidsmarkt? Leden en niet-leden onder de bouw-cao die werkloos zijn of die ontslag boven het hoofd hangt, kunnen zich aanmelden voor Fit voor de Arbeidsmarkt via fnvbouw.nl. Daar kun je je ook opgeven. Een groep gaat van start bij minimaal twaalf deelnemers. JULI 2014

3-7-2014 15:17:01

Casco

Sectorplan

we daar, vooruitlopend op de goedkeuring van ons plan, al mee begonnen. En we zien nu al dat het aantal leerlingen weer omhoogschiet. Het sectorplan gaat ons dus enorm helpen om de branche weer stevig op poten te zetten voor de periode na de crisis.” Of het moeilijk was deze plannen met de werkgevers uit te werken? “Allerminst”, zegt Crombeen. “De dakbedekkingsbranche is gezegend met serieuze werkgevers met wie we prima zaken kunnen doen.”

Kansen voor jonge schilders en stukadoors De dakbedekkingsbranche gaat met het sectorplan belangrijke knelpunten aanpakken.

Zonder paspoort niet aan de bak op het dak Voor het sectorplan van de bitumineuze en kunststof dakbedekkingsbranche heeft het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid een bedrag van vier miljoen euro ter beschikking gesteld. De sector draagt zelf ook vier miljoen bij. Voor dat geld denken de sociale partners een aantal belangrijke knelpunten te kunnen aanpakken. Zoals het verwachte tekort aan vaklieden, de positie van zzp’ers en oneerlijke concurrentie. Meest vernieuwende maatregel is de invoering van een vakpaspoort. “Daar ben ik erg blij mee”, zegt sectorbestuurder Hans Crombeen van FNV Bouw. “Iedereen die in de sector werkt moet zo’n paspoort hebben – naast de gewone werknemers dus ook werkgevers, zzp’ers en uitzendkrachten. Dat komt stevig in de cao te staan. Zonder paspoort kom je niet meer aan de bak op het dak. Het wordt trouwens geen boekje of kaartje, maar een app. Daarop komt te staan welke opleidingen en certificaten je hebt en wat je ervaring is. Zo kunnen we ook zien of iedereen wel de verplichte C1-cursus voor veilig werken heeft gevolgd.” Met het vakpaspoort is de sector ook ‘schoon’ te houden want rare snoeshanen en lieden die uit zijn op oneerlijk spel komen gewoon het dak niet meer op. JULI 2014

582960.indd 3

Vakopleiding overeind houden Een ander belangrijk onderdeel van het sectorplan is het overeind houden van de vakopleiding, die dreigde te bezwijken onder de crisis. “Het werd te kostbaar voor bedrijven om er een leerling op na te houden”, aldus Crombeen. “Daardoor zagen we het aantal leerlingen met 75 procent afnemen. Dat is funest voor de toekomst van de sector.” Door een maatregel in het sectorplan krijgt de werkgever voor elke leerling een fors bedrag terug. “Omdat de nood hoog was zijn

Praktisch, simpel en uitvoerbaar. Dat zijn de uitgangspunten waarop het sectorplan voor de schilders- en afbouwsector is gebaseerd. Het was FNV Bouw die het initiatief nam voor wat officieel heet ‘Aan het werk in de sectoren Schilderen & Onderhoud en Afbouw’. Minister Asscher ziet brood in het plan en stelt er acht miljoen euro voor beschikbaar; de sector draagt eenzelfde bedrag bij.

Extra leerwerkplekken Het plan voorziet in een reeks concrete maatregelen, die er vooral op gericht zijn de sector klaar te maken voor de toekomst. Eén van de belangrijkste is volgens sector-

De schilders- en afbouwsector klaar maken voor de toekomst, dat is de inzet van het sectorplan.

13

3-7-2014 15:17:13

Sectorplan

Casco

bestuurder Peter Roos van FNV Bouw het creëren van extra leerwerkplekken. Hij zegt: “We weten nu al dat er straks een tekort ontstaat aan vakmensen. En er zijn best jongeren die interesse hebben om schilder of stukadoor te worden, maar er zijn te weinig werkervaringsplaatsen. Daar willen we wat aan doen.” Omdat het sturen van een brief of een mailtje doorgaans weinig effect heeft, wordt daarbij gekozen voor een persoonlijke aanpak. Roos: “We gaan de komende twee jaar bij 4200 bedrijven op bezoek om te praten over nut en noodzaak van leerwerkplekken. We hopen daardoor zo’n 1500 leerlingen extra te kunnen plaatsen.”

Sector weer aantrekkelijk maken Daarnaast subsidieert het sectorplan praktijksimulatie om het vakmanschap te verbeteren. Het idee is om jonge werknemers in de winter, als er weinig werk voorhanden is, praktijkopdrachten te laten doen in de werkplaatsen van samenwerkingsverbanden. En om de leerlingbegeleiding te verbeteren, komen er workshops voor docenten. Belangrijk noemt FNV Bouwbestuurder Peter Roos ook de scholing van individuele werknemers op basis van hun eigen wensen en behoeften. “Dat bestaat al in de sector, maar we zijn nu in staat om het budget dat daarvoor per werknemer beschikbaar is, te verdubbelen.” Ten

De meubel- en interieurbouwsector krijgt door het plan begeleidingstrajecten en scholingsmogelijkheden.

behoeve van werknemers die hun baan verliezen of dreigen te verliezen, krijgt de loopbaanbegeleiding een extra impuls. Het is kenniscentrum Savantis dat de komende twee jaar de regie voert over de uitvoering van het sectorplan. Roos heeft er veel vertrouwen in. Hij zegt: “We gaan hard aan de slag om te proberen de sector weer aantrekkelijk te maken. Vooral voor jonge mensen, met het oog op de toekomst.”

Meubel heeft nieuwe werknemers nodig

Minister Asscher stelt forse subsidies beschikbaar voor de bouw en aanverwante sectoren.

Als de economie weer gaat draaien en de bouw aantrekt, komt ook de bedrijvigheid in de meubelindustrie en interieurbouw weer op gang. Dan is er behoefte aan nieuwe werknemers. Om die tijdig inzetbaar te krijgen, moeten er nu maatregelen worden genomen. Daarin voorziet het sectorplan Meubelindustrie en interieurbouw, waarvoor de overheid twee miljoen euro beschikbaar stelt. De sector legt daar nog eens minimaal eenzelfde bedrag bij. Voor dat geld worden onder meer 250 extra opleidingsplaatsen voor jongeren gecreëerd. “Het is voor de sector van groot belang dat er nieuwe mensen instromen”, zegt bestuurder Fedde Boonstra van FNV Bouw, die bij de bond verantwoordelijk wordt voor de sector. “Door de vergrijzing haken de komende jaren veel werknemers af en door de economische crisis stagneert de vakopleiding.” Het plan behelst ook maatregelen die de duurzame inzetbaarheid stimuleren van de werknemers die nu al in de sector actief zijn. Er komen begeleidingstrajecten van werk naar werk en diverse scholingsmogelijkheden. “De sector moet technisch vernieuwen en de werknemers moeten daarin mee kunnen gaan”, aldus Boonstra. ●

14

JULI 2014

582960.indd 4

3-7-2014 15:17:25

tekst Charlie Schuurman beeld PlatoWood

Product

Casco

Uitgekookt proces zorgt voor duurzaam, vormvast en bewerkbaar hout Hout voor buitentoepassingen, zoals gevels of geluidsschermen, komt vaak uit tropische bossen en wordt vrijwel altijd chemisch veredeld. Dat voorkomt aantasting door schimmels, bepaalde insecten en weersinvloeden. Eenzelfde, en soms zelfs betere, duurzaamheid en vormvastheid kunnen ook bereikt worden door zacht vurenhout of snelgroeiend hardhout te bakken en te koken. Dat bewijst PlatoWood uit Arnhem al jaren. 16

583887.indd 2

JULI 2014

3-7-2014 15:19:46

Casco

Midden op industriepark Kleefse Waard staat een aantal gele portocabins die gezamenlijk het hoofdkantoor van PlatoWood vormen. “Een bescheiden onderkomen dat nog een erfenis is uit het roerige verleden van het bedrijf”, vertelt directeur Huub Tonsbeek. De gebouwtjes zullen op termijn plaatsmaken voor een modern gebouw dat uiteraard afgewerkt zal worden met PlatoHout, het opmerkelijke eindproduct dat enkele meters verderop vervaardigd wordt. En dat belooft iets, want wie op de website van PlatoWood de projectenpagina bezoekt, kijkt zijn ogen uit. Bij een scala aan bijzondere gebouwen is geplatoniseerd hout toegepast, zoals Natuurbelevingscentrum De Oostvaarders (foto rechts), Educatief centrum De Staart in Apenheul, maar ook de ScoutingArk, het drijvende clubhuis van de waterscoutingvereniging in Wijchen (zie Casco 2-2013). Het gaat daarbij om snelgroeiende houtsoorten die voor gebruik gekookt en gebakken zijn, want daar komt het in feite op neer.

PlatoHout wordt bij veel bijzondere gebouwen toegepast, zoals Natuurbelevingscentrum De Oostvaarders...

kelen, wat ook daadwerkelijk gelukt is. Door hout tot 300 °C te verhitten met verzadigde stoom, is het mogelijk om vloeibare biodiesel te winnen.

Oliecrisis Het proces waardoor dit hout niet alleen wordt beschermd, maar ook erg vormvast en goed bewerkbaar wordt gemaakt, heet ‘platoniseren’. De term komt voort uit het Platoproject, een codenaam voor een onderzoek dat Shell in de jaren zeventig uitvoerde naar de winning van biodiesel uit hout. Vanwege de oliecrisis probeerde de multinational destijds andere vormen van brandstof te ontwik-

‘Fraké heeft een erg mooie, vlamachtige tekening’ Goedkoop is het echter niet en omdat de olieprijzen in de jaren tachtig rap daalden,

...of bijvoorbeeld het Nederlands Instituut voor Ecologie in Wageningen.

JULI 2014

583887.indd 3

Product

zag Shell uiteindelijk af van de verdere ontwikkeling van deze diesel. Tonsbeek: “De projectleider en twee ingenieurs ontdekten echter in een eerder stadium al dat het proces zich in mildere vorm prima leende voor het veredelen van hout. Toen Shell het project stopzette, besloten de ingenieurs door te gaan en zich hierop te richten. Het lukte hen een manier te vinden om zachte houtsoorten te bewerken tot materiaal dat vergelijkbaar is met tropisch hardhout. En dat proces wordt hier nog steeds toegepast.”

Autoclaaf Hiervoor wordt tegenwoordig vooral vurenhout en fraké gebruikt, een snelgroeiende houtsoort die afkomstig is uit verantwoord beheerde FSC-bossen in Congo. “In het vurenhout is na bewerking de levendige tekening van het hout goed zichtbaar. Je ziet bijvoorbeeld de knoesten nog. Fraké heeft een foutvrij oppervlak met een erg mooie, vlamachtige tekening”, zo duidt Tonsbeek het verschil aan. “In de toekomst is het de bedoeling om ook andere houtsoorten te platoniseren. Daar doen we momenteel onderzoek naar.” Het hout dat bewerkt wordt, komt aan in een grote, open opslaghal waar het opgelat wordt in productiepakketten en vervolgens naar de droogkamers wordt gebracht. “Als het vochtgehalte eenmaal op peil is gebracht, worden de pakketten door middel van een lorrie een zogenaamde autoclaaf in gereden. Op het terrein staan 17

3-7-2014 15:19:57

Product

Casco

twee van deze 19 meter lange, cilindervormige units, waarin het hout met verzadigde stoom, onder hoge druk wordt verhit. “Daardoor is het hout aanzienlijk minder gevoelig voor aantasting door schimmels en bacteriën”, zo legt logistiek manager Tjalling Haisma uit. Tonsbeek vult aan: “Het Platoproces dringt daarbij helemaal door tot in de kern van het hout. Dat maakt dat het straks door en door veredeld is. Dit in tegenstelling tot hout dat chemisch veredeld wordt. Daarbij gaat het vaak alleen om de buitenkant die bewerkt wordt.” Haisma: “De kans op beschadigingen is daarbij dan ook veel groter.” Dit thermolyseproces, oftewel het koken, duurt een aantal uren. Net als voor de rest van het proces wordt de tijdsduur bepaald door het type hout, het vochtgehalte en de kopmaat ervan. Haisma: “Eenmaal uit de autoclaaf gaan de pakketten terug naar de droogkamer, waar het vochtgehalte in het hout wordt teruggebracht naar circa 8 procent.” Platohout leent zich goed voor gevelafwerking maar is ook geschikt voor bijvoorbeeld geluidsschermen.

Curing Daarna kan er gebakken worden. Dit gebeurt in een zeer grote heteluchtoven, waar zo’n 80 kubieke meter hout in past. In de oven zorgt een aantal heaters voor een intens hete lucht die door ventilatoren rond wordt geblazen. Dit deel van het proces heet curing en kan twaalf tot zestien uur in beslag nemen. Het gebakken hout gaat vervolgens voor een laatste maal de droogkamers in, waar het

vochtgehalte omhoog wordt gebracht. De intense hitte heeft er dan al voor gezorgd dat het hout zeer vormvast is geworden. Na het bakken neemt het nog amper vocht op en zal het dus niet meer kromtrekken of uitzetten. Wat na het proces vooral opvalt is de verkleuring die is opgetreden. Haisma: “Dat komt door de suikers in het hout die tijdens

de verhitting karamelliseren. Dat maakt dat het hout een donkerbruine teint krijgt. Onbehandeld zal het hierna op den duur vergrijzen (zie foto linksonder).” Je kunt het PlatoHout echter ook afwerken met beits, olie of een regulier verfsysteem. Daarnaast kan het hout eenvoudig bewerkt worden en in verschillende profielen gezaagd en gefreesd worden. Dat maakt de mogelijkheden voor buitentoepassingen legio: van schuurtjes tot vlonders en van gevelbekleding tot geluidsschermen.

Duurzaam alternatief “Het belangrijkste is dat het PlatoHout een duurzaam alternatief is voor chemisch geimpregneerd hout en tropisch hardhout”, zegt Tonsbeek. “Dat wisten de ingenieurs van Shell indertijd al, maar zij kregen die boodschap niet echt goed over het voetlicht. Het bedrijf werd in het jaar 2000 groots opgezet. De geraamde productie werd echter nooit gehaald.” In totaal ging Plato sinds de oprichting drie keer over de kop. Na de laatste keer, in augustus 2013, werd het overgenomen door Schipper Bosch uit Amersfoort, een vastgoedbelegger die steeds vaker participeert in innovatieve en duurzame activiteiten en bedrijven. ● Het hout kan met olie of verf worden afgewerkt. Onbewerkt vergrijst het.

18

583887.indd 4

Kijk voor meer informatie op platowood.nl.

JULI 2014

3-7-2014 15:20:06

tekst en beeld Charlie Schuurman

Casco

Lekker bezig!

Henk Kleinjan, rietdekker “Voor mijn eigen bedrijf Kleinjan Ommen werk ik aan een oude stadsvilla aan de Zwolse gracht. Op dit moment ben ik samen met mijn broer bezig met de nokafwerking. Prachtige opdrachten vind ik dit. Het is weer eens iets anders dan werken aan een boerderij of nieuwbouwhuis. Van dit soort klussen kan ik nog erg lang nagenieten. Zeker als ik straks vanaf de andere kant van de gracht, op het terras, ernaar kijk. Ik doe dit werk al dertig jaar met veel plezier. Het is een erg mooi vak, waar veel gevoel bij komt kijken. Ik geniet daarbij van de vrijheid. Daarnaast mag ik verschrikkelijk graag buiten zijn.” ●

JULI 2014

557653.indd 19

19

3-7-2014 15:09:36

beeld AMDK afd Kust

In beeld

20

583864.indd 2

Casco

JULI 2014

3-7-2014 15:19:00

Casco

In beeld

Wenduins wrakhout

In het West-Vlaamse Wenduine is de wrakhoutbrug in gebruik genomen. De nieuwe voetgangers- en fietsersbrug zorgt voor een veilige oversteek tussen het strand en de duinen. De naam verwijst naar het wrakhout dat na stormachtig weer op het strand van Wenduine aanspoelt. De opvallende brug is gemaakt uit stalen portieken en meer dan duizend houten balken. De duurzaam geproduceerde azobé-vakwerkliggers van de brug zijn ontworpen en geproduceerd door Koninklijke Houthandel Wijma uit Kampen. ● JULI 2014

583864.indd 3

21

3-7-2014 15:19:09

Sectornieuws

Casco

Vaklieden halen alsnog diploma

Veiligheid bouw blijft zorg baren

Tien ervaren metselaars, variërend in leeftijd van 24 tot en met 59 jaar, hebben onlangs in zeven weken hun primaire diploma metselen behaald. De metselaars namen deel aan het project ‘Vakmanschap in Stappen’, dat Fundeon uitvoert in opdracht van werkgevers en bonden, waaronder FNV Bouw. Werknemers die het vak in de praktijk hebben geleerd, kunnen zo alsnog hun diploma halen. Niet met een lange opleiding, maar door losse vakmodules van steeds een paar dagen. Kijk voor meer informatie op de website vakmanschapinstappen.nl. FOTO CHRIS PENNARTS

Het gaat nog altijd niet goed met de veiligheid in de bouw. Volgens cijfers over 2013, van het ministerie van Sociale Zaken, gaat het in een kwart van alle door de Inspectie SZW onderzochte ongevallen om incidenten in de bouw. Voor FNV Bouw is dat nauwelijks een verrassing. Werkgevers voeren de werkdruk steeds verder op en dat brengt veiligheidsrisic’s met zich mee, zegt de bond. “Werkgevers moeten meer gezamenlijk investeren in een gezonde bedrijfstak, waarin het ook gezond en veilig werken is”, zegt vicevoorzitter Charley Ramdas van FNV Bouw.

10.000 euro voor winnaar Arboprijs Hoe zorg je ervoor dat er gezonder en veiliger kan worden gewerkt in de bouw of aanverwante sectoren? Hoe voorkom je gezondheidsklachten, ziekte en arbeidsongeschiktheid? Heeft u een nieuwe werkwijze in uw hoofd? Of een uitvinding op dit gebied? Dan kunt u meedingen naar de FNV Bouw Arboprijs 2014. De winnaar van deze tweejaarlijkse prijs krijgt een bedrag van 10.000 euro, te besteden aan de uitwerking van het idee of de uitvoering ervan. De inzendtermijn sluit op 1 november; de prijsuitreiking is op 19 december. Het inschrijfformulier kan worden opgehaald van fnvbouw.nl. Telefonische informatie bij Iris Kaat (088 575 7065). Op de foto de prijsuitreiking van vorige keer. FOTO MARTIN DE BOUTER

Asbestregister kan veel leed voorkomen De FNV wil dat er in Nederland een asbestregister komt, waarin wordt vastgelegd wie met asbest werkt en waar en wanneer. Wereldwijd sterven er jaarlijks zo’n honderdduizend mensen door asbestziekten en in Nederland negenhonderd. En dat terwijl asbest hier al sinds de jaren negentig verboden is. Werknemers die met asbest werken, worden vaak pas tientallen jaren later ziek. Door een databank wordt het voor slachtoffers een stuk makkelijker om dan te bewijzen waar en wanneer ze met asbest in aanraking zijn geweest. Dat vergemakkelijkt juridische procedures en voorkomt daardoor veel leed. In andere landen, zoals Australië en Engeland, wordt al langer gewerkt met een asbestregister. In Nederland moet naar schatting nog meer dan 1 miljoen ton aan asbest worden verwijderd.

22

557872.indd 4

JULI 2014

3-7-2014 15:10:16

Casco

Bosbehoud vergt vraag naar hout De vraag naar tropisch hardhout in Europa neemt langzaam af. Dat is deels het gevolg van de bouwcrisis, maar wordt ook veroorzaakt door producenten van concurrerende materialen die beweren dat bos in stand blijft door geen tropisch hout te gebruiken. Het tegendeel is waar. “De vraag naar duurzaam geproduceerd tropisch hout is juist een voorwaarde voor bosbehoud”, zei directeur René Boot van Tropenbos International op een bijeenkomst van de Green Deal ‘Bevorderen duurzaam bosbeheer’. “Goed bosbeheer vergt dure activiteiten zoals inventarisatie, scholing en controle. Dat moet worden gefinancierd uit een stabiele vraag naar tropisch hardhout”, aldus Boot. FOTO CHRIS PENNARTS

Sectornieuws

FNV pakt steigerbouwbedrijven aan FNV Eemshaven daagt de steigerbouwbedrijven Gjaltema, Balliauw en Harsco voor de rechter om hen aansprakelijk te stellen voor de onderbetaling van ongeveer tweehonderd werknemers in de Groningse Eemshaven. De werknemers zijn voor 2,7 miljoen euro gedupeerd. Hermen Pol, bestuurder FNV Eemshaven: “De bedrijven zijn verplicht om te controleren of de door hen ingehuurde uitzendkrachten het juiste loon ontvangen. De omvang van de overtredingen maakt duidelijk dat ze daar zelfs geen serieuze poging toe hebben gedaan.” FOTO CHRIS PENNARTS

Keurmerk voor verbouwingen Om de consument te beschermen tegen wantoestanden, malafide bedrijven en leveranciers bij verbouwingen, is de Stichting Keurmerk Vast en Zeker aan Huis opgericht. De stichting wil fabrikanten, leveranciers en montagebedrijven verenigen. Door de strenge voorwaarden die aan het keurmerk zijn verbonden, worden malafide bedrijven geweerd. Initiatiefnemer Wim Spaan verbaasde zich erover dat er voor deze branche nog geen keurmerk bestond, ondanks het feit dat het bij de Consumentenbond en consumentenprogramma’s klachten regent over fout gelopen verbouwingen, wanprestaties of te hoge voorschotten die mensen moeten betalen. Zie ook de website keurmerkvastenzeker.nl. FOTO JEROEN POORTVLIET

A4-consortium doet Rugovac in de ban Na stevige druk van FNV Bouw heeft het consortium dat werkt aan de snelweg A4 de samenwerking met malafide onderaannemer Rugovac opgezegd. De werknemers worden ondergebracht bij een bonafide bedrijf. De betrokken 157 betonvlechters werden onderbetaald en geïntimideerd. Als Rugovac niet alsnog over de brug komt, betaalt het consortium het achterstallige loon. Rugovac heeft bijvoorbeeld nooit voorliedenof chauffeurstoeslag betaald. Omdat niet duidelijk is wie er voor toeslag in aanmerking komen, wordt die aan alle werknemers toegekend.

JULI 2014

557872.indd 5

23

3-7-2014 15:10:28

tekst Charlie Schuurman beeld Martin de Bouter/DUS architecten

Reportage

Casco

In de toekomst print iedereen zijn eigen huis Om een kijkje te nemen in de toekomst heb je doorgaans een glazen bol of een goedwerkende teletijdmachine nodig. Maar als het gaat om de toekomst van de bouw, kun je tegenwoordig ook terecht in Amsterdam-Noord. Daar wordt namelijk een statig grachtenpand gebouwd, met gebruik van een 3D-printer. 24

562297.indd 2

Op het bouwterrein aan de Badhuiskade staat een enigszins mysterieuze, blikken unit waaruit een zacht zoemend geluid ontsnapt. Het gevaarte beweegt niet, maar is toch volop in bedrijf. Want binnenin deze zogenaamde Kamermaker bevindt zich een 3D-printer die laagje voor laagje figuren print van bio-plastic. Het gaat om diverse elementen die straks de verschillende kamers en uiteindelijk een heus grachtenpand JULI 2014

3-7-2014 15:15:20

Casco

Reportage

vormen. Zo zullen er naast wand-, trap-, en gevelonderdelen op termijn ook meubelen, wastafels en een ligbad uit Kamermaker rollen. Je kunt het namelijk zo gek niet bedenken, of het is wel uit te printen.

Leerproces De vraag is echter hoe je dit zo effectief en goed mogelijk kunt doen. Vandaar dat DUS architecten, de initiatiefnemer van het project, de bouw van het zogenaamde 3D Print Canal House benadert als één groot leerproces. Het ontwerpbureau, dat publieke architectuur voorstaat, kijkt dan ook tijdens de bouw, samen met diverse partijen als Heijmans (bouwtechniek) en Henkel (chemie), continu naar de verbetering van het bouwproces en de materialen. Zo wordt er inmiddels al met duurzaam, recyclebaar plastic gewerkt en is het de bedoeling dat er in de toekomst voornamelijk met restproducten geprint wordt. Naast de bestaande partners nodigt DUS iedereen uit om te komen kijken, mee te doen en mee te denken. Dat maakt dat de ontwikkelingen nu al erg snel gaan. Tosja Backer is expo-manager bij DUS architecten. Zij vergelijkt het 3D-printen met de opkomst van de digitale camera’s. “In het begin waren de plaatjes ervan een beetje korrelig, maar gaandeweg werden de opnames steeds beter. Zo moet je het 3D-printen ook zien. Toen we begonnen moesten we zo’n beetje alles nog uitvinden, vooral wat betreft het materiaal en de afstelling van de printer. Inmiddels gaat dat

In de expo-ruimte maken kleine 3D-printers de onderdelen van de kamers op schaal. Eenmaal goedgekeurd...

steeds beter en worden de resultaten ook steeds mooier.”

Groot kitpistool Het bewijs daarvan is te zien op de bouwplaats zelf, waar verschillende figuren tentoongesteld worden. De eerste exemplaren zien er inderdaad een stuk minder glad en stevig uit dan de elementen die tegenwoordig uit de printer komen. Even verderop, vanuit de bouwkeet, worden de opdrachten voor die elementen naar de Kamermaker gestuurd. Dat gebeurt pas als de elementen op schaal, door een kleinere 3D-printer, zijn

...wordt de opdracht doorgestuurd naar de grote 3D-printer die de onderdelen op ware grootte uitprint.

JULI 2014

562297.indd 3

vervaardigd en goedgekeurd. Deze kleine printers staan in de exporuimte naast de bouwplaats die voor iedereen te bezoeken is (zie kader). De printer in de Kamermaker wordt dus op afstand bediend, al moet het materiaal waarmee gewerkt wordt wel handmatig worden bijgevuld. Dat gebeurt bovenin de unit, waar plastic korreltjes in een laadbak worden gestort. De korreltjes worden vervolgens gesmolten, waarna er vloeibaar plastic uit de printer stroomt. Het lijkt een beetje op een groot uitgevallen kitpistool dat de elementen in stroken, laagje voor laagje, opbouwt. Backer: “De vorm, grootte en het

Dat gebeurt in de zogeheten Kamermaker.

25

3-7-2014 15:15:37

Reportage

Casco

gebruikte materiaal bepalen daarbij de snelheid van de printer, één van de onderdelen waarop grote stappen worden gemaakt. Ik denk dan ook dat het niet lang meer zal duren totdat deze manier van bouwen overal wordt toegepast.”

Fantasie de vrije loop Backer ziet veel voordelen in het 3D-printen: “Door te werken met restmateriaal is deze manier van bouwen natuurlijk erg goed voor het milieu. Een huis kan straks, als je erop uitgekeken bent, zo in de versnipperaar, om van hetzelfde materiaal vervolgens een nieuwe woning te bouwen. Maar ook losse onderdelen van een huis, zoals bijvoorbeeld een gevel, dakkapel of de inrichting van de badkamer, zijn op termijn gewoon te vervangen. Dat geeft zowel architecten als bewoners veel vrijheid, zeker omdat je elke denkbare vorm kunt printen. Nu wordt er in de bouw voornamelijk gewerkt met standaard maten die een grote mate van eentonigheid met zich meebrengen. Daar kun je straks met alle fantasie van afwijken.”

Radicale verandering Daarbij komt dat er naast plastic, nu al geprint kan worden met hout(vezels) en met metalen als goud. De verwachting is dat steensoorten zoals beton en marmer snel

Op het bouwterrein staan diverse probeersels, het materiaal wordt namelijk continu verbeterd.

zullen volgen. Dat maakt dat de mogelijkheden straks, ook in de afwerking, eindeloos zullen zijn. Het betekent wellicht ook dat de bouwwereld zoals we die nu kennen, radicaal zal veranderen. Immers, met een 3D-printer heb je geen vakmensen meer nodig, zou je denken. Maar zo ver is het nog lang niet, stelt Backer. “Ik zie het 3D-printen vooral

als een nieuwe methode naast de bestaande bouwtechnieken. Volgens mij zullen er in de toekomst altijd vaklieden nodig zijn. En daarnaast schept deze manier van bouwen ook weer mogelijkheden op andere gebieden, zoals techniek en ict.” ●

Bezoek het 3D Print Canal House Het 3D Print Canal House is voor iedereen te bezoeken en te bezichtigen. Naast een bezoek aan de bouwplaats zelf, is er een informatiecentrum ingericht waar bezoekers uitleg krijgen over het project, het 3Dprinten en de materialen. De expo is open van dinsdag tot en met vrijdag en tijdens de zomer elk weekend tussen 11.00 en 17.00 uur. De entree, waarmee je direct het project ondersteunt, bedraagt € 2,50. De verwachting is dat het pand over drie jaar klaar is, waarna het hoogstwaarschijnlijk een publieke functie zal krijgen. Kijk voor meer informatie op: 3dprintcanalhouse.com. De onderdelen van de kamers worden laagje voor laagje uitgeprint, waarbij vrijwel elke vorm denkbaar is.

26

562297.indd 4

JULI 2014

3-7-2014 15:15:51

tekst Jenke Willemse beeld De Beeldredactie

Casco

Vakdag

Opleiding en passie nodig voor natuursteenberoep Ruim vijfhonderd mensen kwamen op 23 mei naar de eerste landelijke Natuursteenvakdag in Harderwijk. Ze bezochten het evenement van sociale partners in de sector – waaronder FNV Bouw – om te praten over het vak en zich te laten informeren over de nieuwste ontwikkelingen. Over één ding zijn natuursteenbewerkers het eens: ze hebben het mooiste vak van de wereld. Want hoewel het een lichamelijk zwaar beroep is en ook deze sector last heeft van de crisis in de bouw, zou menigeen zich geen ander beroep wensen, zo bleek tijdens de Natuursteenvakdag.

Te weinig jongeren Ondanks dit sterke imago zijn er te weinig jongeren die voor het vak kiezen. “En dat kan voor problemen gaan zorgen als straks grote groepen natuursteenbewerkers met pensioen gaan”, aldus Elrie Bakker tijdens haar openingsspeech. Bakker is voorzitter van het hoofdbedrijfschap Ambachten en Detailhandel waar ook de natuursteen onder valt. In de sector werken zo’n 1.500 werknemers in bedrijfjes van één tot maximaal drie personeelsleden. Hun belangrijkste opdrachtgevers zijn de bouw, de consumentenmarkt en de gedenkstenen- en uitvaartsector.

van de sector. “Je moet gegrepen worden door dit vak, zeker omdat het een zwaar beroep is. We moeten de trots die we allemaal hebben voor ons vakmanschap uitdragen.” Roos wees erop dat er nu per jaar slechts 25 leerlingen worden opgeleid. Dat is echt te weinig. Dat moeten er zeker honderd zijn. “Bedrijven durven niet te investeren in jongeren. Dat moet veranderen. Er moeten meer leerplekken komen in de bedrijven.”

Informatiemarkt Op de informatiemarkt presenteerden bijna vijftig standhouders hun technieken, machines en gereedschappen. Ook FNV Bouw en organisaties op het gebied van arbeidsom-

standigheden en opleidingen waren aanwezig met een stand.

Natuursteenpenning Aan het eind van de dag werd de Natuursteenpenning uitgereikt door de Algemene Nederlandse Bond van Natuursteenbedrijven. Deze onderscheiding is een begrip in de branche. De prijs ging naar Sander Benjaminse van Steenhouwerij Zederik voor een grafmonument op het privékerkhof van de familie Buma in Weidum (Friesland), gemaakt uit Iers hardsteen. De jury roemde – hoe kan het ook anders – het vakmanschap waarmee dit monument is gemaakt. ●

Passie nodig Om die opdrachtgevers ook in de toekomst goed te kunnen blijven bedienen, is nieuwe instroom van jongeren nodig. De sector moet voor hen aantrekkelijk worden gemaakt. Dat kan bijvoorbeeld door de arbeidsomstandigheden te verbeteren en jongeren te wijzen op de mogelijkheid om een natuursteenopleiding te volgen. Een goede opleiding is een must om het vak voor toekomstige generaties te behouden. “Maar behalve een gedegen opleiding is er ook passie nodig”, zegt Peter Roos, sectorbestuurder van FNV Bouw, tijdens een forumdiscussie over de toekomst JULI 2014

582916.indd 3

Het vakmanschap stond centraal tijdens de Natuursteenvakdag op 23 mei.

27

3-7-2014 15:16:22

tekst en beeld Charlie Schuurman

Revolutie

Casco

Project Stroomversnelling ontketent revolutie in bouw- en corporatiewereld

‘Meedoen of afhaken, meer smaken zijn er niet’ Vier bouwers en zes woningcorporaties ontwikkelden Stroomversnelling: het op revolutionaire wijze renoveren van 111 duizend huurwoningen. Een nieuwe manier van bouwen die huurwoningen betaalbaar houdt, nieuwe investeringsmogelijkheden schept én zorgt voor meer werkgelegenheid. Een groot deel van de Nederlandse woningvoorraad bestaat uit enigszins verouderde woningen uit de jaren vijftig, zestig en zeventig, die hoognodig gerenoveerd moeten worden. Een vrijwel onbetaalbare klus waar corporaties maar ook woningeigenaren in deze economisch moeilijke tijden tegenaan hikken. Daarbij worden huurders geconfronteerd met een energierekening die maar blijft stijgen en steeds meer mensen in financiële zorgen brengt. Aanleiding genoeg om de koppen eens goed bij elkaar te steken en een plan te ontwikkelen dat op termijn huurders een betaalbare oplossing biedt en tevens nieuwe investeringsmogelijkheden aan woningcorporaties. Vier bouwers (VolkerWessels, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer) en zes corporaties (Portaal, Lefier, Woonwaard, Stadlander, Tiwos en Wonen Limburg) namen het voortouw en ontwikkelden Stroomversnelling. Een plan waarachter zich intussen al negen brancheverenigingen en zestien woningcorporaties geschaard hebben, als ook FNV Bouw.

zelf de energie opwekken die nodig is voor een gemiddeld huishouden. De bewoners krijgen dus een zeer comfortabele, duurzame woning en zijn bovendien verlost van de energierekening. Wel betalen ze, naast

de huur, een zogenaamde energieprestatievergoeding aan de corporatie. De hoogte van deze vergoeding, waarvan de renovatie en het latere onderhoud uiteindelijk worden betaald, wordt vastgesteld aan de hand van de

Zelf energie opwekken Leen van Dijke, de voorzitter van het kernteam dat in het leven is geroepen om de uitvoering gestalte te geven, legt uit wat het project behelst. “De kern van het idee is om voor 2020 in totaal 111 duizend huizen te renoveren tot zogenaamde nul-op-de-meterwoningen”, vertelt hij. “Het gaat dus niet om zomaar een labelverbetering van bijvoorbeeld F naar B, maar om een zeer ingrijpende renovatie waarbij een B-label straks verbleekt. Deze woningen gaan namelijk 28

584381.indd 2

In het land staan inmiddels honderd prototypewoningen, zoals deze in Arnhem die door BAM ontwikkeld is.

JULI 2014

3-7-2014 15:20:47

Casco

huidige energierekening. Het grote verschil is dat de prijs niet jaarlijks exorbitant stijgt, maar slechts de inflatie volgt. Op die manier kunnen ook huurders met een kleine beurs betaalbaar wonen. Voor de corporatie betekent de woonlastbundel een nieuwe stroom van inkomsten. Daarmee kan geïnvesteerd worden in de waarde van het vastgoed en de leefbaarheid van de wijken en dat zonder overheidssubsidies. De schatting is dat het straks gaat om een bedrag van 400 miljoen euro per jaar. Dat betekent een gigantische impuls voor de bouwwereld en dus ook voor de werkgelegenheid.”

Geen werk, maar product Het renoveren van de bewuste huizen naar een nul-op-de-meter-woning is technisch al lang mogelijk, maar een erg dure aangelegenheid als het incidenteel wordt gedaan. Van Dijke: “Zeker als dat op de traditionele manier gebeurt, waarbij al het materiaal

en gereedschap wordt meegesleept naar de bouwplaats om daar per woning verschillende aanpassingen te doen. Stroomversnelling voorziet dan ook in een compleet nieuwe manier van renoveren. De bedoeling is om het renovatieproces te standaardiseren en fabrieksmatig in te vullen. Door complete constructies in grote aantallen te produceren, worden de kosten onder controle gehouden. De aannemer gaat straks als het ware geen werk, maar een compleet product afleveren dat snel en door een kleine groep vaklui geïnstalleerd kan worden.”

Voor de werkgelegenheid lijkt dat misschien ongunstig maar dat is het niet, volgens Van Dijke. “In eerste instantie zullen er op de bouw wellicht minder en andere vaklui nodig zijn. Zo heb je straks geen timmerman, metselaar en installateur meer. Die disciplines worden in het productieproces samengevoegd. Daarvoor zijn er mensen nodig die verstand hebben van verschillende vakgebieden en die er met hun kennis voor zorgen dat het proces in goede banen wordt geleid. Doordat er uiteindelijk veel goedkoper geproduceerd kan worden en omdat de corporaties met die nieuwe geldstroom flink kunnen investeren, zal de bouw een enorme impuls krijgen. Die leidt ertoe dat er in de toekomst veel vaklui nodig zijn in de productie.”

Ik doe dan ook een dringend appèl op de vakbonden om hun leden zo goed mogelijk te informeren over deze ontwikkelingen en hen daar waar nodig te begeleiden op het gebied van scholing of omscholing. Want uiteindelijk gaan we met z’n allen naar een compleet nieuwe manier van bouwen toe. Dan wordt het voor alle betrokken partijen meedoen of afhaken. Meer smaken zijn er niet. De bonden zien dat ook in en zijn erg betrokken bij het project. Zo hebben we onlangs nog gezamenlijk een productielocatie bezocht om ons te laten informeren over de laatste stand van zaken.” Die ziet er als volgt uit: op dit moment zijn er circa honderd prototype woningen gebouwd. Dat moeten er aan het einde van het jaar duizend zijn. Aan de hand van deze ‘oefenwoningen’ ontwikkelen de bouwers manieren om het proces verder te industrialiseren. In 2015 en 2016 volgen er dan in

584381.indd 3

totaal 10.000 en vanaf 2017 tot 2020 maar liefst 100.000 woningen.

Ook voor particulieren Daarnaast is er inmiddels ook een Stroomversnellingstraject voor de koopmarkt gestart, waarbij het om een soortgelijk aantal woningen gaat. anuit het buitenland is al belangstelling getoond voor het bijzondere project. Leen van Dijke: “De revolutie is dus echt begonnen.” ● Zie voor meer informatie: stroomversnelling.net.

Werkgelegenheid blijft

Omscholing

JULI 2014

Revolutie

FNV Bouw steunt plan FNV Bouw steunt De Stroomversnelling. Beleidsmedewerker Yde van der Burgh zegt daarover: “Ten eerste omdat het werkgelegenheid oplevert en de bouw weer op gang kan brengen na een serie bijzonder moeilijke jaren. Maar de aanpak verdient ook steun omdat je daardoor bijdraagt aan het terugdringen van het energieverbruik, en omdat mensen met een lager inkomen hun energierekening kunnen blijven betalen, ook in de toekomst.” Volgens Van der Burgh sluit het feit dat De Stroomversnelling de toenemende mogelijkheden van prefab benut, aan op de ontwikkelingen die ook in de rest van de bouwsector te vinden zijn. Er ontstaan nieuwe functies bij bestaande én bij nieuwe bedrijven, en daardoor kunnen mensen die nu langs de kant staan weer een kans krijgen op werk. “Voor FNV Bouw is dat erg belangrijk”, aldus de beleidsmedewerker. “Helemaal mooi wordt het, als werknemers in de gelegenheid worden gesteld om de overstap te maken naar nieuwe vaardigheden en functies. Daarom heeft FNV Bouw ook afspraken over scholing in de nieuwe, duurzame bouwmethoden opgenomen in het Sectorplan Bouw en Infra (zie het artikel daarover op pagina 12 en 13 in dit nummer van Casco). Daarnaast zet de bond zich in voor het verbeteren van de mogelijkheden voor arbeidsmobiliteit tussen sectoren.”

29

3-7-2014 15:20:57

583932.indd 30

4-7-2014 10:42:27

tekst en beeld Marlous Brand

Casco

Eén-tweetje

‘Deuren openen zich, als ik met m’n kaartje wapper’ Vrijwilligers zijn het fundament van FNV Bouw. Welke functies zijn er allemaal? In deze Casco: de re-integratiebegeleider. Al lange tijd had schilder Aad Kooman (60) last van zijn rug. Het werk valt hem zwaarder en zwaarder, tot hij zich tijdens een klus verstapt op de trap en er bij hem ook nog een hernia geconstateerd wordt. Na twee weken thuiszitten gaat Kooman op therapeutische basis weer aan de slag, maar houdt dat helaas niet lang vol. “De 43 jaar in het vak hebben flinke slijtage opgeleverd. Het ging gewoon niet meer”, vertelt hij. Om zijn situatie helder te krijgen, schakelt Kooman de bond in. “Daar kreeg ik het JULI 2014

585218.indd 3

advies om contact op te nemen met een reintegratiebegeleider en dat heb ik gedaan.” Deze vrijwilligers van FNV Bouw zijn speciaal opgeleid om werkzoekenden, langdurig zieken, WAO’ers en WIA’ers te begeleiden in hun re-integratietraject. Ze helpen leden wijs te worden uit de wirwar aan regels en verplichtingen, wijzen hen op hun rechten en helpen bij het invullen van formulieren.

Serieus nemen Ria Sens is zo’n re-integratiebegeleider. “Als er bij de bond een aanvraag binnenkomt, dan wordt dat lid gekoppeld aan één van de vrijwilligers”, vertelt ze. “We zijn allemaal gecertificeerd en krijgen regelmatig een opfriscursus. Aad riep al vrij vroeg mijn hulp in. Daardoor kon ik hem bijstaan in de gesprekken met de bedrijfsarts. In eerste instantie houd ik bij dat soort gesprekken mijn mond. Ik kijk alleen of de persoon en

zijn klachten serieus worden genomen.” Het moment waarop Ria van zich liet horen, was toen de arts aangaf dat Aad weer een aantal uur per week aan de slag moest. Ria: “Hij zat nog aan de morfine en liep veel bij het ziekenhuis. Uitkomst van het gesprek werd dat Aad toch nog een tijdje rust moest houden. Ik zou willen dat het niet zo was, maar als ik met mijn visitekaartje wapper, openen zich deuren die voorheen gesloten waren. Als we vroeg genoeg worden ingeschakeld, dan kan de re-integratiebegeleider een vakbondslid helpen in een lastige tijd.” ●

Ook als vrijwilliger aan de slag voor de bond? Neem contact op met de helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 26 89.

31

3-7-2014 15:21:31

tekst Marlous Brand beeld Erwin van de Griendt

Loopbaan

Casco

‘Je moet meerdere hengels uitgooien om iets te vangen’ “Ik zag mezelf wel tot mijn 65ste spackspuiten”, vertelt Erwin van de Griendt (42). “Waarom niet? Het is mooi werk – iedere dag zie je precies wat je hebt bereikt – en altijd op tijd thuis voor de kinderen. Het heeft me nooit tegengestaan.” Helaas mag het niet zo zijn. Na 18 jaar verliest Van de Griendt zijn baan. Hij kan niet stilzitten, dus besluit hij op wel heel bijzondere wijze werk te zoeken. Als een ware reclameman zette Erwin van de Griendt zichzelf in de schijnwerpers. Een heuse sollicitatiewebsite en promotiekaarten kwamen er aan te pas. Want wie een baan wil, moet in deze tijden van honderden reacties op één vacature wel durven opvallen. Toch is solliciteren bepaald niet iets waar Van de Griendt veel ervaring mee heeft. Sterker nog: tot een paar jaar geleden had

de Brabander niet kunnen bedenken dat hij ooit zijn baan of zelfs de bouw zou verlaten. “Ik heb detailhandel gedaan, maar na een paar maandjes als vertegenwoordiger wist ik dat het niets voor mij was. Elke dag rond half één zat mijn ronde erop. Dat stond me zo tegen dat ik vrij snel de overstap maakte naar het afbouwbedrijf van mijn zwager. Hard werken, dat beviel me veel beter.”

Lichamelijke klachten Het vak van spackspuiter bracht Van de Griendt door het hele land. “Ik deed allerlei projecten, nam af en toe een leerling op sleeptouw en had op het hoogtepunt zeven collega’s, allemaal eigen personeel. De werktijden waren ook prima.” Toch kreeg hij op gegeven moment problemen. Van de Griendt: “Zo’n acht jaar geleden werd ik geopereerd aan mijn sleutelbeen. Het gewricht moest worden gefixeerd omdat het steeds uit de kom schoot. Volgens de arts was het ook een veelvoorkomend probleem bij grondwerkers die veel kabels trekken. Net als spackspuiters hebben zij vaak een kabel over de schouder die een klap geeft als je ergens achter blijft hangen. Al met al zou ik er wel een jaartje mee zoet zijn, maar ik ben na acht weken alweer begonnen. Thuiszitten is niets voor mij.”

Avondopleiding

Na achttien jaar in de bouw moest Erwin van de Griendt op zoek naar een totaal nieuwe baan.

32

562032.indd 2

Toen Van de Griendt vier jaar geleden een nekhernia bleek te hebben, nam hij contact op met Mijn loopbaan, dat loopbaanadvies geeft aan werknemers in de schilders- en onderhoudssector. “Van ontslag was toen nog geen sprake, maar het was wel duidelijk dat ik dit werk niet tot mijn pensioen zou volhouden. Samen met een adviseur ontdekte ik dat sales en de omgang met mensen goed bij mij passen.” Met deze inzichten ging Van de Griendt aan de slag. “Een ondernemers- en detailhandeldiploma had ik al en de opleiding Nima A-Sales sloot daar goed op aan. Het was een studie van één jaar, in de avonduren. OnJULI 2014

3-7-2014 15:14:26

Casco

Loopbaan

tie van de site. Dat klinkt ingewikkeld, maar een vriendin maakte de foto’s, de website liet ik bouwen voor een paar tientjes en de kaart komt van de copyshop. Hiermee ging ik aan de slag. Ik liet zo aan iedereen die het horen wilde weten dat ik werk zocht. Dat werkte. Mensen onthielden wie ik was.”

Wie durft? De originele insteek werd beloond, want Van de Griendt mocht regelmatig op gesprek komen bij bedrijven. “Maar omdat ik de sales in wilde, waren mijn jaren in de bouw steeds een probleem. Ik had inmiddels wel de papieren, maar werkervaring telt dubbel. In het jaar dat ik werkzoekend was, heb ik daarom op eigen initiatief een opleiding tot rij-instructeur gedaan. Die wens had ik al langer en inmiddels werd het tijd voor een alternatief. Je moet meerdere hengels uitgooien wil je iets vangen. Net toen ik mijn rijschool wilde starten, vond ik een bedrijf dat het wel aandurfde om me aan te nemen. In februari van dit jaar ben ik daar begonnen als verkoopadviseur. En mocht ik in de toekomst weer werkloos worden, dan heb ik inmiddels een mooi cv en meerdere carrièreopties.” ● FNV Bouw heeft ook projecten die werkzoekenden kunnen ondersteunen. Zie het artikel vanaf pagina 12 van deze Casco voor een voorbeeld.

Van de Griendt: ‘Door de foto’s op mijn website laat ik zien wie ik ben. Privé, maar ook in mijn werk.’

danks dat ik vroeger geen studiebol was, is me dat prima bevallen. Ik denk dat het ook komt doordat je weet waar je het voor doet en omdat je een voorbeeld wilt geven aan je kinderen.”

Molensteen Het bleef niet bij die ene studie. “Samen met mijn zus ben ik in 2012 begonnen met een koksopleiding in Turnhout België. Puur voor de hobby, maar het is wel een officiële opleiding waarmee ik aan de slag zou kunnen als sous-chef.” Vorig jaar kwam er dan toch een eind aan het achttienjarig dienstverband van de Brabander. Van de Griendt: “Zodra je in de WW zit voelt dat echt als een molensteen. Van JULI 2014

562032.indd 3

het UWV krijg je bovendien weinig hulp. Gelukkig kon mijn vriendin fulltime gaan werken, waardoor we er financieel niet op achteruit gingen.”

Nieuwsgierig maken Zelf sloeg Van de Griendt meteen aan het solliciteren. “Ik zag vooraf het meest op tegen het schrijven van sollicitatiebrieven. Als ik maar op gesprek mag komen, dan lukt het wel. Maar hoe zorg je daarvoor?” Tijdens één van de autoritjes naar de kookopleiding kwamen Van de Griendt en zijn zus op een lumineus idee. “Ik wilde bedrijven nieuwsgierig maken naar de persoon achter de brief. Het resultaat was een website (diedeschoenpast.nl) en een soort kaart ter promo-

‘Als ik maar op gesprek mag komen, dan lukt ‘t wel.’

33

3-7-2014 15:14:37

Bondig

Casco

Zetel in ILO-bestuur voor Catelene Passchier Catelene Passchier, vicevoorzitter van de FNV, is gekozen in het bestuur van de ILO, de Internationale Arbeidsorganisatie van de Verenigde Naties. De organisatie bestaat uit vertegenwoordigers van werknemers- en werkgeversorganisaties en overheden. Samen maken zij verdragen en andere afspraken over grote thema’s als kinderarbeid, dwangarbeid, arbeidsomstandigheden en werkgelegenheid. Passchier bekleedt haar zetel op voordracht van het IVV, het Internationaal Verbond van Vakverenigingen. Zij zal zich onder meer gaan richten op internationale vakbondsrechten en het aanpakken van onzeker werk. Passchier: “Internationaal wordt er al een tijdje gediscussieerd over de rol van de ILO als regelgever voor de arbeidsmarkt. Wij vinden de ILO van groot belang en vinden daarom dat een FNV-bestuurder de ruimte moet krijgen om zitting te nemen in het ILO-bestuur.”

Rustmomentje is gezond De FNV wil dat er meer tijd en aandacht komt voor pauze en herstelmomenten tijdens en na het werk. Pauze nemen is belangrijk en gezond. Je krijgt meer werkplezier en blijft gefocust. Je blijft beter in balans en bereikt meer. Overigens geldt dit niet alleen voor het werk, maar ook voor de thuisomgeving. Sommige werknemers vinden pauze nemen zonde van de tijd. Of ze zijn zo druk met werken dat ze het vergeten. Of ze krijgen door omstandigheden op het werk de kans niet. Lees meer over de pauzecampagne op de website van de FNV: fnv.nl. FOTO CHRIS PENNARTS

Vakbondsjongeren naar Brussel voor beter Europa Werknemers geven Europa de rode kaart. Zij vinden dat de positie van werknemers en bonden steeds meer onder druk komt te staan. Jonge leden van FNV Bouw kwamen half mei met collega’s uit andere lidstaten in Brussel bijeen om van hun zorgen blijk te geven. Ze boden een kaart met hun grieven aan de Europese Commissie aan en bezochten het Europees Parlement voor een debat met Europese politici. FOTO SHARON TIJSINGER

Haastrecht huldigt schilder In 1934 sloot schilder H. van de Ven zich aan bij de voorloper van FNV Bouw. Dat is tachtig jaar geleden. Voor die mijlpaal werd hij dit voorjaar door de afdeling Haastrecht gehuldigd. Op de feestelijke bijeenkomst werden herinneringen opgehaald. Zoals het feit dat Van de Ven werd ontslagen toen hij lid werd. Zijn werkgever had het niet zo op de bond. Van de Ven verkaste naar een andere baas, waar hij een hoger loon kreeg én het beter naar zijn zin had.

Bond streed mee voor DIA’s FNV Bouw heeft net naast de Dutch Interactive Awards (DIA’s) gegrepen, de onderscheidingen voor de beste online prestaties in Nederland. De bond was in twee categorieën genomineerd met De Beste Bouwer-app, die is ontwikkeld om jongeren op een leuke manier te benaderen. De app is populair en blijkt een prima instrument om de doelgroep te bereiken. Bij de prijsuitreiking half mei ging de concurrentie er weliswaar met de DIA’s vandoor, maar FNV Bouw is trots op de nominaties.

34

559000.indd 4

JULI 2014

3-7-2014 15:13:03

Casco

Rijk en arm in Nederland Nederland is té ongelijk. Dat is de conclusie die de FNV trekt na het verschijnen van de verkenning ‘Hoe ongelijk is Nederland?’ van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Vicevoorzitter Ruud Kuin van de FNV: “Het vermogensverschil tussen rijk en arm is enorm. Ook dreigen de inkomensverschillen toe te nemen en de middenklasse verdwijnt meer en meer. Van al het geld behoort 80 procent toe aan een handjevol mensen.” De FNV wil overleg met het kabinet over maatregelen om de scheefgroei te repareren. Volgens de FNV zijn er verschillende manieren om tot een betere balans in de verdeling van de lusten en de lasten te komen.

Oorkonde voor Martha Hamers Martha Hamers-Adams is 75 jaar lid van de bond. Dat jubileum is bijzonder omdat mevrouw Hamers het lidmaatschap van haar man heeft voortgezet na zijn overlijden. Hamers was zelf vanaf zijn 19e jaar lid en was lange tijd districtsbestuurder bij de Bouw- en Houtbond NKV. Mevrouw Hamers kon zelf niet bij de huldiging aanwezig zijn. Dochter Yvonne ging namens haar en ontving uit handen van regiobestuurder Henk Panhuizen een jubileumoorkonde. Dat moment werd op de foto vastgelegd, zodat mevrouw Hamers er later thuis alsnog van kon genieten. “Moeder vergeet veel”, zegt haar dochter, “maar de bond niet. Die zit in haar systeem.” FOTO JAN TIMMERMANS

Bondig

Vernieuwde website van FNV Bouw op 23 juli online Nog even geduld en dan treft de bezoeker van FNV Bouw op internet een compleet vernieuwde website aan. Vanaf 23 juli is die ‘in de lucht’. Er is de afgelopen maanden hard gewerkt om een site te ontwikkelen die tegemoet komt aan de wens van de bezoeker om ingewikkelde informatie eenvoudig toegankelijk te maken. Bijvoorbeeld als het gaat om complexe materie als cao-bepalingen, pensioen, arbeidsomstandigheden en sociale zekerheid. Daarnaast worden nieuws en actualiteiten overzichtelijk in beeld gebracht. Informatie snel en op maat toegankelijk maken was één van de uitgangspunten bij het opzetten van de nieuwe site. Uniek in vakbondsland is bijvoorbeeld de cao-tool. Geïnspireerd door de al bestaande en succesvolle app van FNV Bouw is een systeem ontwikkeld waarmee de bezoeker snel en gericht antwoord krijgt op een vraag over zijn of haar cao. Dus niet meer een document van negentig pagina’s doorworstelen, maar binnen drie klikken antwoord op je vraag. Als de website online gaat, is die informatievoorziening al beschikbaar voor de cao’s voor de bouw, de afbouw, de schilders en de woondiensten. Later in het jaar volgt ook die voor de overige cao’s. En als het straks weer winter wordt, ziet de bouwvakker direct op de homepage of hij recht heeft op vorstverlet. Deze en nog veel meer mogelijkheden zijn binnenkort via de website toegankelijk. Dan wordt het nog interessanter en handiger om te surfen naar fnvbouw.nl.

Ontwikkelingen bij corporaties vragen actieve rol van OR

FNV wil meer werkzekerheid Werknemers met onzekere contracten moeten perspectief krijgen. Ze moeten uitzicht hebben op vast werk en een stabiel inkomen. Dat zegt de FNV in een reactie op een TNO-onderzoek, waaruit blijkt dat een groeiende groep mensen onzeker werk heeft. Ze moeten iedere dag maar hopen dat ze aan de slag kunnen. “Werkgevers moeten hun verantwoordelijkheid nemen en niet langer hun risico’s afwentelen op werknemers”, zegt Mariëtte Patijn, coördinator arbeidsvoorwaarden van de FNV. “We hebben daar met VNO-NCW en het kabinet harde afspraken over gemaakt. We zien erop toe dat die ook worden nageleefd.” JULI 2014

559000.indd 5

Het zijn enerverende tijden voor woningcorporaties. Er is in de sector veel aan de hand. De parlementaire enquête over de misstanden is net achter de rug. De maatregelen van de overheid en de druk van de publieke opinie hebben ingrijpende gevolgen voor corporaties. Reorganisaties en bezuinigingsmaatregelen zijn aan de orde van de dag. Allemaal zaken waarin de ondernemingsraden een belangrijke rol spelen. De Wet op de Ondernemingsraden (WOR) schrijft een ondernemingsraad voor in bedrijven met minimaal vijftig medewerkers. Bij veel woningcorporaties werken niet zoveel mensen en daarom is in de cao Woondiensten deze norm naar beneden bijgesteld. Corporaties vanaf tien medewerkers hebben een volwaardige ondernemingsraad met alle rechten en bevoegdheden die in de WOR staan. Dat is een goede afspraak, vindt FNV Formaat, het trainingsen adviesbureau voor ondernemingsraden, want het laat zien dat de sector medezeggenschap belangrijk vindt. En daar plukken de medewerkers de vruchten van. Door de recente ontwikkelingen krijgt de ondernemingsraad complexe vraagstukken op zijn bord met grote gevolgen voor collega’s. Dat vraagt om een kritisch tegengeluid van een actieve OR. De leden van de ondernemingsraden moeten hun tanden zetten in taaie materie. Lastig maar leerzaam. FNV Formaat hoort regelmatig van OR-leden dat zij het werk juist nu daarom interessant en uitdagend vinden. 35

3-7-2014 15:13:11

beeld Martin de Bouter/ANP

Service

Casco

Praat mee over de nieuwe FNV op het congres van 6 oktober

FNV Bouw ledenservice Vakbondscentra FNV Bouw heeft diverse vakbondscentra. Daar kunnen leden bij een vakbondsconsulent terecht met vragen over bedrijfstakeigen regelingen en met vragen of problemen over werk en inkomen. Meer informatie via de helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 26 89.

Lokale afdelingen

Er wordt volop gebouwd aan de nieuwe FNV. Een FNV die dichter bij de leden staat en waarin de leden gezamenlijk knokken voor Gewoon Goed Werk. Een FNV die aantrekkelijk is voor jong en oud. Voor meerderheden en minderheden. Die opkomt voor iedereen die werkt, werk zoekt, een uitkering heeft of met pensioen is. Een FNV die streeft naar een betere, duurzame samenleving waarin mensen gelijke kansen hebben en met respect worden behandeld. De werkwijze van de nieuwe FNV wordt dichtbij en herkenbaar. De FNV gaat zich op alle niveaus organiseren: sectoraal, lokaal, regionaal, nationaal, Europees en internationaal. Op het raadgevende congres van 6 oktober in het World Forum in Den Haag (zie foto) zet FNV Bouw een belangrijke stap in de richting van die nieuwe FNV. Het congres staat in het teken van de fusie van de grote FNV-bonden, waaronder FNV Bouw. Uiteindelijk neemt de bondsraad, op basis van het advies van het congres, het definitieve besluit voor de fusie. Leden van FNV Bouw worden door het bondsbestuur van harte uitgenodigd om het congres bij te wonen. Zij kunnen dan hun stem laten horen over de gewenste toekomst van de FNV. Opgeven voor deelname aan het congres kan op verschillende manieren. Bijvoorbeeld via fnvbouw.nl onder ‘actuele thema’s’, waar een inschrijfformulier te vinden is. Maar ook per mail via [email protected] of telefonisch: 0900 368 2689.

FNV Bouw heeft vele lokale afdelingen, verspreid over het land. Leden kunnen bij de vraagbaak van de afdeling terecht met vragen en problemen. Contactgegevens van de vraagbaak zijn op te vragen via 0900 368 26 89.

Re-integratiebegeleiding FNV Bouw heeft vrijwilligers die zijn opgeleid om leden te begeleiden bij hun re-integratie, bijvoorbeeld tijdens ziekte, werkloosheid of bij (her)keuring voor een WAO/WIA-uitkering. Schakel de rea-begeleider zo vroeg mogelijk in. Bel daarvoor met 0900 368 26 89.

Advies Sociale Voorzieningen (ASV) FNV Bouw geeft leden met een laag inkomen advies over sociale voorzieningen. ASV’ers (geschoolde kaderleden) weten alles over bijzondere bijstand, kwijtscheldingsregelingen, langdurigheidstoeslag, aanvullende bijstand, zorg- of huurtoeslag. Bel 0900 368 26 89.

Bureau Beroepsziekten Bureau Beroepsziekten FNV komt op voor leden die ziek zijn geworden door hun werk. Een team van deskundigen ondersteunt u bij het zoeken naar een oplossing of bij het verhalen van de schade die is veroorzaakt door de beroepsziekte. Afspraak maken: 020 5816 692.

Pensioenconsulent Wanneer u in de loop van de jaren in verschillende sectoren hebt gewerkt, zal de berekening van uw pensioeninkomen complex zijn. Als lid van FNV Bouw kunt u gratis terecht bij de pensioenconsulent. Bel 0900 368 26 89 voor een afspraak. 36

558997.indd 2

JULI 2014

3-7-2014 15:12:22

door Douwe van der Meulen

Casco

CASCO IS HET LEDENBLAD VAN FNV BOUW Jaargang 7 nummer 3, juli 2014

REDACTIE Peter van der Aa (hoofdredacteur) Marlous Brand, Charlie Schuurman, Jenke Willemse E [email protected] T 0342 494 851 MEDEWERKERS Martin de Bouter, Djanko, Tom Janssen, Douwe van der Meulen, Jeroen Poortvliet REDACTIEASSISTENTIE Ria van Velzen E [email protected] ADVERTENTIES BDUmedia Wilfred van den Brand T 0342 494 843 E [email protected] DRUK Senefelder Misset, Doetinchem UITGAVE en COPYRIGHT Casco is een uitgave van de Stichting FNV Pers. Overname van teksten is alleen toegestaan met bronvermelding; op beeld berust copyright. ABONNEMENTEN Casco verschijnt vijf keer per jaar. Leden van FNV Bouw ontvangen het blad gratis. Abonnees betalen € 20,- per jaar. Opzegging lidmaatschap: schriftelijk via FNV Bouw, Postbus 520, 3440 AM Woerden of [email protected]. MEER INFO: FNVBOUW.NL

Horizontaal: 1 deel van een huis 7 vergadering 13 atomaire massa-eenheid (afk.) 14 iemand die opgaat in de mode 16 plakken 18 bloem 20 spreker 21 sneeuwstorting 22 broodsuiker 24 lichaamsdeel 25 iemand die leest 26 breafast en lunch 28 hachelijk 30 wereldrecord (afk.) 31 deel van Afrika 33 kwaad 34 vrouwelijk schaap 35 achter 37 eiland in Oceanië 39 aanwijzend vnw. 40 plan, gedachte 41 desktop publishing (afk.) 43 hoe het verder gaat 45 plaats in Limburg 46 tjokvol 48 academie voor lichamelijke opvoeding (afk.) 49 helling, schuinte 50 zaadbal 51 dwergstaatje in Europa 53 opschudding 55 lichaamsdeel 56 polyvinylchloride (afk.) 57 type 59 thans 60 onnozel persoon 61 ribfluweel 63 grond 65 public relations (afk.) 66 de wenkbrauwen optrekken 68 zeilbootje 70 moderichting 71 mondstuk 73 beschermer (Eng.) 74 onwelwillend 76 sterke uitademing 78 meisjesnaam 79 werkelijk 80 geleerdheid 82 loofboom 83 kastijden 84 raaklijn.

Verticaal: 1 rivier in oost-Rusland 2 god van de wind 3 Bergumermeer (afk.) 4 lichaamsdeel 5 plaats in Noord-Brabant 6 kennen 7 jongensnaam 8 voorzetsel 9 glasachtig 10 straat 11 Turkse titel 12 Indonesische munt 13 sieraad 15 oprakelen 17 jade 19 frisdrank 21 bloem 23 stellage 25 leeg 27 hiernamaals 29 eeuwig 30 plaats in Zuid-Holland 32 vod 34 reukwater 36 werkplaats 38 toenaderingen 40 dun 42 bloem 44 oud (Eng.) 45 achtbaar 47 roofdier 49 wiskundige term 50 insect 51 deel van de dag 52 zeehond 54 deel van een huis 56 soort geluid van water 58 naar achteren 61 adellijke titel 62 soort puzzel 64 gras korter maken 66 landbouwwerktuig 67 familielid 69 dierentuin van Amsterdam 70 drank 72 meisjesnaam 75 zelfkant 76 bezittelijk vnw. 77 metaal 80 persoonlijk vnw. 81 decigram (afk.).

Oplossing: 63 - 74 - 17 - 39 - 9 - 82 - 24 - 34 - 44 - 72 1

2

3

13

4

6

14

18

19

22

32

39

48

49 52

56 62

66

58 63

67 71

75

76

54 59

64 68

72

69 73

77

80 83

53

57

61

79

40 45

51

65

74

34

44

47

60

30

33

43

55

12 17

29

38

50

11

25 28

37

46

10

16

24

31

42

9

21

27

41

8

15

23

36

7

20

26

35

5

70

ISSN 1875-4899

Puzzel 50

78 81

82

84

In elk nummer van dit magazine staat een puzzel. Stuur uw oplossing met vermelding van naam, adres en bankrekeningnummer vóór 15 augustus naar: Redactie bondsmagazines, Postbus 520, 3440 AM Woerden of stuur een e-mail met dezelfde gegevens naar: [email protected]. U maakt dan kans op de hoofdprijs van 100 euro of de twee prijzen van 50 euro. De oplossing van puzzel 49 was: Woerden. De eerste prijs van 100 euro is gewonnen door Marjo Post, Nieuwstadt; de twee prijzen van 50 euro door Joh Both, Middelharnis en E. Bijlstra, Dokkum.

JULI 2014

558972.indd 29

37

3-7-2014 15:11:49