ZO MAAR EEN GESCHIEDENIS UIT HET DORP of hoe bouwland industrieterrein werd door P . Timmer
Het Lt> al enige tijd. geleden dat Ik vooi het ojtohiek van 'Albentuó Peuk' In dank een aantal akten, documenten en vergeelde &oto'A mocht ontvangen van de heen H.A. Hernam uit Hilven^um. NaaA aanleiding daanvan en bij een geópiek met de heen. Hemanó kwam een stukje HilveA^ume hiótoiie uit het laatste kwant van de voiige eeuw tot leven, dat ik inteteóAant genoeg vond om voon. U op te Achnijven. Zo maan. een verhaal van alledag, uit die tijd. Zo maan. een geóchiedenió uit het donp Hilvefu>um. Een openbare
verkoping
Het is dinsdag, 3 december 1872. Op die dag houdt notaris K . J . Perk, kleinzoon en opvolger in het ambt van Albertus Perk, een publieke verkoping van een stuk bouwland met houtwal gelegen aan de westzijde van de Laardergrindweg onder Hilversum. De kooplustigen hebben zich verzameld in de zaal van het logement 'De Gouden Leeuw' van de weduwe van Veersen aan het V e e n e i n d e .
Die van buiten het dorp zullen per diligence van Buwalda of per schuit via de G o o i s c h e V a a r t zijn g e k o m e n , w a n t de spoorverbinding m e t stoomtractie was nog n i e t klaar en de tramlijn die' de Gooise dorpen v a n u i t A m s t e r d a m bereikbaar zou m a k e n , zou eerst tien jaar later worden a a n g e l e g d .
De gasten van 'De Gouden Leeuw" hebben nog u i t z i c h t op een Sint V i t u s k e r k die gebouwd was in h e t jaar 1786 en in h e t jaar van h e t h e r s t e l der b i s s c h o p p e l i j k e h i ë r a r c h i e (1853) een g e v e l en toren in 'Waterstaats' stijl kreeg m e t in de h a l f r o n d e nis een houten g r i j s g e s c h i l d e r d beeld van de p a t r o o n h e i l i g e S t . V i t u s m e t een leeuw aan de v o e t e n . D i t beeld staat nu in de d o o p k a p e l van de h u i d i g e k e r k . Terug naar de openbare verkoping van N o t a r i s P e r k . O m d a t op 28 juni 1872 de ongehuwde tante Jacoba Smorenburg te H i l v e r s u m is o v e r l e d e n , besluiten de erven om h e t bouwland aan de L a a r d e r g r i n d w e g , dat zij m e t haar zus Jaantje in eigendom h a d , ten gelde te b r e n g e n . H e t b o u w l a n d j e m e t k a d a s t e r n u m m e r 6 2 6 , 627 en 6 2 8 , groot 92 are en 70 centiare is nog v e r p a c h t tot h e t najaar van 1884 voor de som van twintig gulden aan een aangetrouwd familielid Cornelis de R u y t e r . De verkoping b e g i n t . Jan Reyn J z n . een t a p i j t f a b r i k a n t uit de K e r k s t r a a t doet het h o o g s t e bod: ƒ 770,-- v o o r die
Voormalige Vituskerk aan het Veeneind 1786 en de gevel met toren uit 1853.
met het zadeldak
van
92 vierkante meter! Zou hij met een vooruitziende blik zijn met stoomkracht gedreven tapijtfabriek willen verplaatsen? Het zou dan de eerste industrie worden buiten het dorp aan de landweg naar Laren (ter hoogte van de huidige kruising met de Jan van der Heydenstraat). Een nieuwe
eigena.cn
De Laardergrindweg is in die tijd 2220 el lang (ca. lg k m ) met grint bedekt en 4 meter breed alvorens de weg overgaat in een zandpad naar L a r e n . Het is een eenzame lange weg en
direct achter de Drift strekt zich de onafzienbare heide u i t . Het dorp Hilversum begint pas bij de Groest! Omdat het een veiling is met opbod en afslag moet onze Jan Reyn nog gaan afmijnen. Er wordt gemijnd op honderd gulden en zo komt het lapje bouwgrond met houtwal van de zusjes Smorenburg in eigendom van de fabrikant-diamantslij per W . H z . Brouwer uit Hilversum voor de somma van ƒ 870,-en dient hij jaarlijks de grondlasten van een gulden en vijf cent te betalen. Jaantje verkrijgt de helft met eenvijfde deel en is bij afrekening ƒ 442,-- rijker die zij meeneemt naar haar woonplaats O s d o r p , gemeente Sloten alwaar zij als weduwe van de landbouwer Jan Mijnders w o o n t . En de andere vier erfgenamen ontvangen elk ƒ 72,40. Het zijn de vier minderjarige kinderen van de overleden ouders Klaas Andriessen en Teuntje de Ruyter; in Hilversum. Jannetje de R u y t e r , de weduwe van de landbouwer Cornelis Splint in Hilversum en tenslotte de vier minderjarige kinderen van de weduwnaar Jan P u y k , paardekooper in Hilversum die getrouwd was me ene Geertruida de R u y t e r .
Ve. gnond
knljgt
bebouwing
A l deze mensen zullen er wel geen flauw idee van hebben gehad dat toen het dorp in 1874 met het spoorwegnet zou worden verbonden de bevolking van Hilversum zo snel zou uitgroeien en dat het akkerlandje van tante kwam te liggen in een wijk die in de volksmond tot op vandaag "over het spoor" zou worden genoemd. Want omstreeks 1874 woonden er 7500 mensen in het dorp waarvan er tweehonderd aan de overzijde van de spoorweg w o o n d e n . Een halve eeuw later was de bevolking in de wijk "over het spoor" al toegenomen tot eenderde van geheel Hilversum. Eén van de eerste fabriekjes aan die Laardergrindweg (later Laarderweg en om verwarring met de Naarderweg te voorkomen na de laatste oorlog omgedoopt tot Larenseweg) was de ijzergieterij van de firma Taphorn, die later door de heer J . Ensink werd overgenomen. De heer Ensink koopt er in 1880 het stukje bouwland bij van onze W . H z . Brouwer en gaat zijn ijzergieterij in het jaar 1889 op deze en de naastgelegen grond uitbreiden met een woonhuis en een fabrieksloods. Het woonhuis langs de Laarderweg gebouwd naar een type dat elders in Hilversum veel voorkomt - voorgevel met twee serres en daartussen de voordeur en een brede daklijst - heeft een voornaam u i t e r l i j k . In dat woonhuis had de heer Ensink ook zijn kantoor.
en
ncuX-vM.b-cncUng
En wat gebeurt er! Langs het terrein van Ensink worden in het jaar 1881 tramrails gelegd, eigendom van de N . V . Exploitatie-maatschappij 'De Gooische Stoomtram', gevestigd te Watergraafsmeer en met als voortvarend directeur Cornelis B o k , civiel ingenieur te Den H a a g . De maatschappij werkte met een vooruitziende blik; bij de aanleg van de rails werd een spoorbreedte aangehouden, die gelijk was aan die van de spoorwegen. Toen de ondernemende fabrikant Ensink de tramlijn pal langs zijn terrein aangelegd zag liet hij onmiddellijk een wissel met zijspoor aanleggen op zijn grond dat op de fabrieksloods aansloot. Zo was de fabriek van Ensink direct per rail verbonden met het goederen station van Hilversum. Cokes voor de stoomketels en de broodjes gietijzer voor de smeltoven werden aan huis bezorgd en ook het vervoer van de zware gietijzeren produkten bestemd voor buiten het Gooi verliep via deze tram- en spoorlijn.
Woonhuis, kantoorgebouw en fabriek van Ensink & Co. De tram wagens staan op het zijspoor dat Ensink liet aanleggen. Het braakliggende terrein tegenover de fabriek behoorde tot het privé bezit van de familie Riep en grensde aan de verffabriek R i p o l i n , waarvan de heer Riep oprichter en directeur w a s . Even verder kocht de Nederlandsche Seintoestellenfabriek in het jaar 1918 6 ha bouwland aan de Jan van der Heydenstraat en bouwde daarop een fabriek die in het jaar 1921 in
bedrijf is g e n o m e n . Er waren 80 personen w e r k z a a m . Tot die tijd was de N e d e r l a n d s c h e Seintoestellenfabriek gevestigd in een pand aan de Groest naast het fabrikeurshuis G r o e s t 106. Toen waren daar 40 personen w e r k z a a m . En zo werd h e t kruispunt Laarderweg - Jan van der H e y d e n s t r a a t een centrum van industriële b e d r i j v i g h e i d , en de jongeman die op de foto vlak vóór of op de rails staat zou n i e t kunnen bedenken dat deze industrialisatie zo snel en expansief verder is g e g a a n . Huizen werden g e b o u w d , straten a a n g e l e g d , fabrieken u i t g e b r e i d .
Een deel van het Ensink-oomplex. Rechts de machinehal, een gebouw dat in de jaren 1908-1910 dienst deed als expositieruimte voor een mijnbouw-tentoonstelling in Duitsland. Het werd door Ensink aangekocht en overgeplaatst en zo kreeg Hilversum zijn eerste expo-hal! Geheel links het kantoorgebouw van Ensink. Het langgerekte gebouw in het midden - zo op het oog een boerderij - is het magazijn van de fabriek. Nog meeA
bedrijvigheid
Ensink is een vooruitstrevend m a n . De Gooi- en Eemlander van 11 j a n u a r i 1896 m e l d t onder de kop 'Goed nieuws voor 50 H i l v e r s u m m e r s ' dat de Heeren Ensink & C o . H i l v e r s u m s c h e Ijzergieterij hunne 50 w e r k l i e d e n g e h e e l voor eigen rekening hebben verzekerd tegen invaliditeit en o n g e l u k k e n . Bij a l g e h e l e invaliditeit ontvangt de v e r z e k e r d e 1000 m a a l h e t d a g l o o n , bij gedeeltelijke 500 m a a l h e t d a g l o o n . Na Ensink kwamen er in h e t eerste kwart van deze eeuw nog vele andere bedrijven die aan enkele duizenden m e n s e n werk g a f . Aan de Laarderweg v e s t i g d e zich de verffabriek Le
R i p o l i n , leverancier van verfstoffen voor de weverijen; de sigarenfabriek van Oenen en Mansen in 1904; de rijtuigenfabriek Jacob Bokhorst; de chocola- en suikerwerkenfabriek Splendid in 1922; een plateelfabriek c a . 1920. En dan te bedenken dat de Laarderweg in 1890 niet verder bebouwd was dan tot onze ijzergieterij. De mensen die aan de Laarderweg voor het eerst op 15 april 1882 de stoomtram - dat helse maschien - voorbij zagen stomen zullen hun hoofden wel geschud hebben over al die voortgaande techn i e k . Luid bellend en fluitend stoomt de 'koffiemolen' van Laren naar het Hilversumse spoorstation. Vele jonge mensen trokken vanuit Laren naar Hilversum waar zij als bouwvakkers en wevers meer geld verdienden. Tegen de voerman van de paarden-omnibus, zo vertelt een chroniquer uit die dagen, riepen ze: "Zet die haverbeesten maar op stal!" Bouwland met houtwal daar aan die weg heeft zo binnen een tiental jaren snel plaats gemaakt voor industrie en verkeer.
Situatieschets van de bouwlandpercelen aan de Laardergrindweg vond 1880. Ter hoogte van het land van Perk c.s. is later de Jan van der Heydenstraat aangelegd. Ook nog pacucd en
wagen
Toch maakte Ensink voor het vervoer van de gietijzeren produkten ook nog gebruik van paard en wagen als de
vrachtjes direct bij zijn cliënten aan huis bezorgd moesten worden. In het jaar 1909 h e e f t de heer Ensink een trekpaard verzekerd; om precies te zijn schrijft de polis dat het een ruin was van een Belgisch/Gelders ras m e t een donkerbruine v a c h t en een druipkol; acht jaren oud en m e t een verzekerde w a a r d e van vierhonderd g u l d e n . Ensink betaalde daarvoor een j a a r p r e m i e van ƒ 5 , 3 3 . En ook in 1911 was dat paard nog in dienst toen het opnieuw is g e w a a r d e e r d . D e voerman van Ensink was een plichtgetrouw man die paard en w a g e n over de Gooise wegen leidde om de ijzerprodukten uit de fabriek af te l e v e r e n . Als hij een rit in de richting Laren had gaf Ensink hem gepast tolgeld m e e voor N e l l e t j e Splint de tolgaardster bij h e t Sint J a n s k e r k h o f . Zo v e r t e l d e de heer H e r m a n s mij dat onze voerman niet altijd de verleiding kon w e e r s t a a n om zijn tolgeld om te zetten in een b o r r e l . Na zo'n uitspatting restte de goede man dan niets anders dan over de heipaden verder te r i j d e n . Zo'n omweg had hem nimmer wroeging gegeven; maar h e t gebeurde toch eens dat na het verbrassen van zijn tolgeld de omweg over een droog en m u l geworden heipad werd gemaakt en zijn zwaarbeladen kar in het zand m u u r v a s t kwam te z i t t e n . Niemand en niets kon helpen en zo m o e s t de berouwv o l l e voerman lopend terug naar de Laarderweg om Ensink toch iets anders m e e te delen dan dat de tolboom van N e l l e t j e niet meer open kon!
Welletje Splint bij de tolboom aan de Laardergrindweg
(+_ 1908).
Het gaat Enóink
vooi de w-ind
In de jaren na 1890 hadden gietijzeren elementen voor de bouw van hallen (overkappingen, pilasters) grote toepassingsmogelijkheden. Ook stationsoverkappingen bestonden uit gietijzeren elementen. In de villabouw vond gietijzer toepassing in de ronde ijzeren sierramen in bovengevels; in hekwerken en verandau i t b o u w . En bij de bouw van stallen werd eveneens veel gebruik gemaakt van de halfronde stalramen. Ensink construeerde en maakte al deze produkten, evenals de gietijzeren lantaarnpalen, waarin dan het merk: Hilversumsche ijzergieterij Ensink werd gedrukt. Deze lantaarnpalen hebben ook in Hilversum nog lange tijd dienst gedaan. Een voorbeeld van zo'n lantaarn is nog juist te zien op de afbeelding van pagina 2 naast 'De Gouden Leeuw'. Ouderen onder U herinneren zich nog wel de gietijzeren drinkbakken voor paarden (en voerman!) waarvan Ensink er tussen de jaren 1900 en 1914 vele heeft gemaakt. Op de hoek van de Bussumergrintweg heeft zo'n drinkbak nog lange tijd gestaan. Het was een ronde ijzeren kuip op drie of vier poten, in de bak was een ijzeren staander die aan de bovenkant nog een kleiner drinkbakje hield voor de v o g e l s . En aan een ketting hing een mok voor de voerman of de dorstige wandelaar.
Tribunes,
zwembaden
en
pijpketels,
In het jaar 1906 werd door Ensink voor de paarden-renbaan een ijzeren tribune vervaardigd, die een lengte had van ruim 100 m e t e r . De renbaan stond bij het landgoed Kruysbergen vóór Bantam in Bussum. Omstreeks 1920 construeerde en installeerde Ensink zelfs een groot gietijzeren zwembad met golfslag voor een opdrachtgever die woonde op een bosterrein aan de Hilversumse Utrechtseweg. Van deze in die tijd nogal gedurfde constructie zijn wat foto's in ons archief bewaard, die helaas niet scherp genoeg zijn om af te drukken.
Kruising van de Laarderweg (geen grindweg meer) met de Jan veen der Heydenstraat. Links de machinewerkplaats van Ensink met daarvoor de ijskar van Eaverlag. (foto Miché) In de vooroorlogse jaren 1937/1938 ontwerpt Ensink een aardappel-stoommachine. Het was een verrijdbare pijpketel met een houten ton. Later werd een ijzeren ton gebruikt. De aardappel-stoommachine werd geleverd aan landbouwbedrijven en was bestemd om op het land afgekeurde aardappeloogsten tot pulp te k o k e n . De pulp werd daarna in kuilen gestort, aangelopen en afgedekt en diende later als wintervoeding voor het v e e . Het betrof hier vooral de aardappelvelden die door de inundatie-werken onder water waren gekomen waardoor de oogst ongeschikt voor consumptie was geworden. Aan de constructie werd meegewerkt door de Hogere Landbouwschool in W a g e n i n g e n . De ketels werden ter plaatse van de aardappelvelden gestookt met turf of kolen. Na het bombardement van Rotterdam in 1940 waren het m i l i t a i r e n , toegevoegd aan het Rijksbureau voor voedselvoorziening in oorlogstijd, die aan Ensink de opdracht gaven om razendsnel de aardappelstoommachines om te bouwen
De aardappel-stoommachine voor het maken van veevoer die door Ensink werd gefabriceerd en die in het begin van de oorlog werd omgebouwd om te worden gebruikt in de gaarkeukens. tot kooktoestellen voor gaarkeukens voor het N e d e r l a n d s e v o l k . D e ketels werden daartoe v e r t i n d . Na de oorlogsjaren h e e f t Ensink nog steeds op h e t z e l f d e terrein in Hilversum het bedrijf u i t g e o e f e n d . Toen werd v o o r a l apparatuur gemaakt voor de chemische en farmaceutische i n d u s t r i e , zoals vaccin-apparatuur ter bestrijding van mond- en klauwzeer m e t een export naar vele l a n d e n . Ook w e r d e n fruitpersen gemaakt (ten behoeve van ciderp r o d u k t i e ) v o o r a l m e t uitvoer naar E n g e l a n d .
In het jaar 1960 traden K l a a s E n s i n k , zoon van de oprichter en de heer I r . W . J . M . H e s l e n f e l d , beiden direct e u r , terug en werden opgevolgd door de heer H . J . N . van Santen en de heer D o o r n h o f . Eind van h e t jaar 1973 werd h e t bedrijf beëindigd; ruim 90 jaren was het in Hilversum w e r k z a a m g e w e e s t , en als U zich het begin van dit ariktel nog h e r i n n e r t , ontdekt U dat het lapje agrarische grond van tante Jacoba Smorenburg dat eind 1872 verkocht werd een h o n d e r d j a r i g e geschiedenis inhoudt die ik U hier vertelde als zo m a a r een verhaal uit het d o r p . H e t v e r h a a l had niet tot doel om de industriële geschiedenis van het familiebedrijf Ensink in detail w e e r te g e v e n . Ik vernam dat een kleinzoon van de o p r i c h t e r , J . E n s i n k , D r . Jaap E n s i n k , hoogleraar in G r o n i n g e n , bezig is om h e t familiebedrijf nauwkeurig te b e s c h r i j v e n . In 1974 werden octrooien en machines verkocht aan V e r e n i g d e Bedrijven Tankfabriek Kooiman te G e e r t r u i d e n b e r g , die h a a r hoofdvestiging h e e f t in P a p e n d r e c h t . De gieterij werd overgeheveld naar Hardinxveld en w e r k t thans nog onder de naam Versteeg en E n s i n k . Na de ontmanteling werden de fabrieksgebouwen afgebroken om op h e t lege terrein plaats te m a k e n voor kantoor- en w o n i n g b o u w .
Luchtfoto van het Ensink-complex op de hoek Laarderweg - Jan van der Heydenstraat. De foto is waarschijnlijk van kort na de oorlog. De trambaan werd nog sporadisch gebruikt om kort daarna te worden afgebroken.
Van de lijn van de Gooische Stoomtram van Hilversum naar Amsterdam-Watergraafsmeer werd door de firma Ensink dankbaar gebruik gemaakt voor de aanvoer van grondstoffen en de afvoer van eindprodukten. Deze foto van de stoomtram in Laren is genomen vanuit de richting Blaricum. V e r a n t w o o r d i n g v a n d e in d i t a r t i k e l g e b r u i k t e pagina pagina pagina pagina pagina pagina
70, 71: 72, 74, 77, 79:
81: c o l l e c t i e G o o i s M u s e u m tekening P . Pauwels 78: t e k e n i n g e n v a n P . T i m m e r 7 5 , 80: a r c h i e f " A l b e r t u s P e r k " 82: c o l l e c t i e K u i e r collectie Miché
afbeeldingen:
