Urr or KUNST
Vanuitdiversperspectief; Het oeuvrevan Schreurs(tg r3-re8i), 'schildervanhet|aap diepereleven'
v I rr
T F
s
S
Guus van den Hout (red.) (in druk). Joop Schreurs: De kwetsbqarheídvq,nhet bestaanf The Vulnerobílíty of Extstence.Eindhoven: Timmer Art Books/Lecturis.
INr-rroiNc 'Mooi' is al geruime tijd niet meer de enige kwalificatie bij de beschrijving van kunst en 'stille bewondering' niet meer de enige ervaring bij de beschouwing er van. I(unst is niet slechts lust voor het oog, roept niet alleen 'oh...'of 'ah...'op, maar ook 'oei...'enkan zelfs onder je huid kruipen. Kunst mag verontrusten, confronteren, initiëren en intrigreren. Deze werking is herkenbaarbij beschouwingvan een gÍoot deel van het oeuvre van |aap Schreurs, een vergeten kunstschilder. Er verschijnt binnenkort een kunstboek over hem, getiteld Jaap Schreurs.De kwetsbaarheidvan het bestaan. Schreurs, een stille en bescheiden schilder en graficus, maker van diverse intrigerende kunstwerken, verdient een zichtbare plaats in de geschiedenisvan de Nederlandsezoste-eeuwseschilderkunst, aldus experts.De veelzijdige kunstenaar overleed onverwacht in 1983 en liet enkele honderden schilderijen en meeÍ dan duizend gouaches, etsen Psyche& Geloof z6 (zor5), nr. r, pag. 6z-65
6z
e n t e k e n i n g e nn a . T i j d e n s z i i n leven exposeerdehij nauri'elijks e n k re e gd a aromu' ei ni gnaarnsb e k e n d h ei d. E chter. \\.anïreer z i j n s c h i l deri j ente zi en \\' arerl o p t e n t o o n s t e l l i n g e ns p r a k e r r zij velenaan en dat seldt nog steeds. P n o J r c r E NB o E K Het onderhavigeboek. dat ook in het Engelswordt r-ritgeqeien. vervult een deel van de \\'eïrs om naamsbekendheidr oor f aap Schreurste genereren.Kr-rnsthrstorici uit de museum\\'ere1d. een p ro mi n e n t e kunstverzantel aar en deskundigenvan Sotirebven Christies bepaaldende s aarde van het werk. Zij kwamen overe e nd a t Sc h reurs' oeuvre ori grnele kunst bevatvan hoog nirealr: s o m m i g e s c h i l d e r i j e nb e z i t t e n zelfs museale kwaliteiter-r.Aangezien het oeuvrevan Schrer-rrs to t d e s e ri euze schi l derktrnst v a n d e z o ste eeuw behoort. i s naamsbekendheidvereist. lr,ridde de conclusie.Hiermee togen kunstkenner Guus van den Hor.rt en weduwe Agneta Schrer-rrs aan het werk. Zij worden bilgestaan door een kring deskundigenen belangstellenden,gefascineerd door het werk van de kunstschilder. Ze verzamelden het beeldmateriaal,zetten een actuele website met informatie over de schilder en zljn werk online: www.j aapschreurs.com, werkten
met derden aan de publicatie van het onderhavigeboek en bereiden thans tentoonstellingen voor. Deze activiteiten vormen tezamen de werkzaamhedenter realisatievan naamsbekendheid voor |aap Schreurs zowel in de binnenlandse, als in de buitenlandse (museale)kunstwereld. Het boek is geschrevenonder redactie van drs. Guus van den Hout, museumprofessionalen internationaal bekend kunsthistoricus, door drs. Adrienne Quarles van Ufford, kunsthistorica, kunstcriticaen medewerker van het Van Gogh Museum te Amsterdam, dr. Philippe Lanthony, oogarts tevens onderzoeker bij een oogheelkundig ziekenhuis en onderzoekcentrum te Parijs,dr. Chris van Haeften, filosoof en docent Hoger Kunstonderwijs en HOVO, drs. Piet B akker, organi sati esoci ol oog/ methodoloog en Han Keizer (MA) voÍmgever, industrieel ontwerper, architect en computerdeskundige, thans woonachtig te Boston (VS).De opzet valt meteen op; het boek bestaatuit teksten van meerdere auteurs uit diverse vakgebieden gepresenteerd in capita selecta.Het lijkt niet de bedoeling een traditionele monografie uit te geven. Opmerkelijk is ook de participatie van kunstbeschouwersen de verwerking van hun kijkervaringen. Dit vraagt om een analyse
e
V l.
t_
e
b h L I
n e z
1''
d
1 . I\
Ir ir 1 ^.
v e
b
Vt g D
À
LI
z k
ai
\À I
n
li
tL
\^ cl
k, d<
TÍ
d, oI
Urt or rul s
van het boek, na kennismaking met de kunstschilderen ziin corpus van werken. Dr ruusrscHILDER Het figuratieve werk van Schreurs blijft intrigreren. Bestudering van stijlontwikkeling en thematiekvan de kunstenaar verduidelijkt deze intrigerende werking' Waardevolle informatie daaroveris opgenomenin het eerstehoofdstuk van het kunstboek, geschreven door kunsthistorica Adrienne Quarles van Ufford. Iaap Schreurs, geboren in r9r3, blijkt een gedreven vakman en solist, die vooral zlin eigen weg ging. Dat geeft aan zijn oeuvre een geheeleigen karakter. Zijn inspiratiebronvormde de mens, meeÍ specifiek de kwetsbaremens met ai zí1n zreleroerselenen gebreken.Al jong interesseerdeSchreurszich voor kunst, ondanks zlin handicap. Vanaf 4-iaríge leeftijd kostte een oogziektehem een oog. Dit belette hem niet een opleiding voor tekenen en schilderen te volgen en op latere leeftijd les te geven. Veel voldoening gaf het docentschapniet en hij vestigde zich vervolgens als zelfstandig kunstenaar. Soms deed hij mee aan een groepstentoonstelling wat hem (te)veelwerk bezorgde; hij verkoos de stilte van zijn atelier. ÏTanneet ziin kunstwerken tussen schilderijen van vernieuwers hingen, zoals fan Sluijters en Carel Willink, liet dit hem koud. Schreurstrok zich weinig aan van vigerende kunststromingen. Recensentfan Voskuil deed een profetische uitspraak over het werk van Schreurs in
De Schourr (augustus 1944) en noemde hem 'een schiider van het diepere leven'. Er blijkt een driedelige stijlontwikkeling te bestaan in het werk van |aap Schreurs,schrijft Quarles van Ufford. In het vroege schilderwerk tussen r93o en r95o werden figuren min of meer naturalistischafgebeelden gebruiktehij bii voorkeur donkere tinten. Zijn bewogenheidvoor de mens is al te bespeuren.Het oeuvreuit de perioder95o-r965 kent een lichter palet, bevat een sterketweedimensionaliteit,is illustratiefen straaltrust uit. Vervolgens deformeerde Schreurs zrjn figuren, gebruikte zijn verf pasteus en koos felle kleuren. Mensen met dunne, uitgerekte ledenmaten en dikke gezichten, buiken en verzakte ogen, bevolken zijn doeken. Hun uiterlijk weerspiegelthun innerlijke gesteldheid.'Psychologischrealisme'noemde Schreursdit. Mogelijkheden voor identificatie of herkenning dienen zich aan. In de jaren ry65-r983 gaf hij zijn figuren een enorme emotionele lading en zeggingskracht.Wanhoop, vervreemding, ontgoocheling of berusting wisselen elkaar af. Enkele schilderijen, donker opgezet en glad geschilderd, ztjn uilzonderiijk groot, soms meer dan z meter hoog of breed. Beschouwersworden ln de voorstelling getrokken net als bij de grote abstractedoekenvan Mark Rothko. In de laatstewerken van Schreursgloort hoop te zien aan oranje gloed, heldere kleuren en aangename stilte. Vervolgenskomen in dit hoofdstuk de gouaches, tekeningen, etsen en linosneden van faap
Schreurs aan bod. Voorai zr;1 etsen, die een voorsfudie ztjn of op zichzelf staan,vertonen fragiliteit. Een ets geeft van nature a1 een kwetsbaarresultaat.Zachte lijnen vergroten de aandoenlijkheid van het voorgestelde. ZIJN THEMATTEK Schreurs'belangstellingvoor de mens in diverse gemoedstoestanden en hoedanigheden, afgebeeld in een groep of alleen, groeide met de jaren. Terugkerende motieven rnz\nwerk iiln: gezinsrelaties, religie (kruis, kruisiging, lijden, doornenkroon, worsteling met God, fob etc.), dementerende bejaarden, de uitgezakte vrouw, misdeelde en mismaakte mensen en 'vervulde stilte' zoalshij geschilderde rust noemde. Onmiskenbaar hebben twee wereidoorlogende kunstenaar gevormd. ScÈreurs' onderwerpenfascinerenen confrontreren. Ze hebben algemene zeggingskracht, ..t -ógelijke reden waarom ze velen aanspreken. Bovendien is hier behalve compassiemet de lijdende medemens, eveneens betrokkenheid van naastenuitgebeeld,een christelijke caritas.Schreurs'afbeelding van 'het licht van een vervulde stilte', een term van de kunstenaar, is zichtbaar in zijn laatstetwee schilderdoeken.Hij noemde de schilderijen 'een keerpunt in zijn schildersleven', maar verdere uitwerking bleef achterwege. Kort daarop verruilde hij het aardse voor het hemelse bestaan. In dit lijvige en boeiendeeerste hoofdstuk biedt Adrienne Quarles van Ufford iezers via een helder betoog een informa-
63
UIT oT KUNST
tieve blik op de kunstenaar, zijn kunstwerken, stijlontwikkeling en thematiek. De tekst is gelardeerd met duidelijke illustraties. MTT RNIERE oGEN
In hoofdstuk z werpt oogarts Philippe Lanthony vanuit zijn vakgebied een hele andere blik op de kunstenaar en zijn werk. Bekend is Schreurs' verminderde gezichtsvermogen;hij was vanaf zljn 4e jaar aan een oog blind. Optische en psychologischegevolgenvan een leven met één oog passerende revue. De auteur vraagt zich onder meer af of en hoe Schreurs de optische handicap die z|1n ruimtelijke perceptie veranderde, trachtte te compenserenen of en hoehlj de pschychologische invloed van die beperking tn zljn werk uitdruktel Een psychologische reactie op monoculair gezichtsvermogen blijkt sterk af te hangen van het karakter van het individu. Dit hoofdstuk biedt vooral psychiaters,psychologen en psychotherapeuten behalve informatie, stof tot nadenken. In het derde hoofdstuk laat filosoof Chris van Haeften lezers opnieuw met andere ogen kijken. Hij bespreekt de ingrijpende kijkervaring waaÍaan de grote, donkere, sprekende, indringende ogen van de figuren op de schilderijen, die 'tot het hart' spreken, mede debet zijn. Er ziI enerzijds een bijzondere en anderzijds een ongemakkelijke kant aan want al kijkend, worden wij bekeken. Wij kunnen ons identificeren of aÍkeren, bekennen of ontkennen; de schilder dwingt een keuze
64
af. Dit kijken en zien is bovenal een reflectie op de verhouding tussen de mens en zllnlhaar eigen leven.Anders gezegd:Van Haeften reflecteertover de existentiële betekenis van de confrontatie met de geschilderde ogen. Schilderijen van Schreurs bekijken, blijkt een indringende gewaarwording. Ook hoofdstuk 4 gaat over kijken, meeÍ specifiek over kijkervaringenvan willekeurig geko'uit zen en onbevangenderden het veld'. Socioloog/methodoloog Piet Bakker treedt hiermee in het voetspoorvan de kunstenaar. Schreurs wenste de betekenis van zijn kunstwerken niet uit te leggen. 'Kijk zelf maar', zeihlj vaak. Communicatie tussen kunstwerk en kijker vond Schreurs belangrijk. Zevenentwintig mensen, verschillend in leeftijd, geslachten achtergrond, bekekeneen oftwee schilderijen. Hoe werkten deze schilderijen op hen in) Welke titels zouden zlj de schilderijen geven) |aap Schreursgaf zeldentitels. Welke gevoelensdeze confrontatiesbij h e n o p ro epen, bi edt i nteressante leesstof.De impact van de schilderijentoont bij langdurig kijken zelfs meer verscheidenheid. Wat eerst afschrok, wordt b e g ri j p e i i j k(er). K i j ken w ordt zien en brengt ook Schreurs' humor en relativeringsvermogen naaÍ boven. De antwoorden zijn divers, rekening houdend met het feit dat kunst altijd appelleert aan de eigen ervaring. Bakker wil een indruk geven van de verschillendereactiesop een schilderij en spoort lezers aan het zelf ook te proberen. Een dergelijke handeling kan beter
in een museum plaatsvinden, waar de stukken op zaal hangen. Hopelijk wordt dit in de toekomst mogelijk. Hoofdstuk 2, J en 4 hebben relevante,bijbehorende afbeeidingen van de betreffende kunstwerken. Ten slotte presenteert Han Keizer,veelzijdigvormgever,een privé-werkje: een handgemaakt (strip)boekjevan Schreurs,getiteld Eenígetafereelenuit het leven met van Hq.n en Pier-le-Potlood, korte teksten en tekeningen. Schreurs maakte het voor zijn neefie Han tijdens of kort na zijn onderduiktijd. Han overleefde tijdens de hongerwinter van rg45 ternauwernood een dodelijke ziekte. Het boekje is zowel humoristisch, als dieptragisch. Drie thema's uit het werk van Schreurs - kwetsbaarheid, innerlijke kracht en humor - zíjn onmiskenbaaraanwezig. Tot sr-ot Het boek Jqap Schreurs. De kwetsbao"rheíd van het bestaanis boeiend,verhoogt de belangstelling voor zijn oeuvÍe en draagt zeker bij aan z|1nnaamsbekendheid. De opzet van het boek is gewaagd.Een kunstboek samenstellenmet auteurs die schrijven vanuit verschillendevakgebieden geeft verlies van homogeniteit; er is minder cohesie.Wel biedt deze werkwijze variatie voor de Iezer. De lezer krijgt immers het oeuvre van Scheurs vanuit diverse disciplines gepresenteerd. Tevensis in dit kunstboek afwisseling gewaarborgdvanwege de opgenomen onbevooroordeelde kunstbeschouwingen. Een traditionele monosrafie samenstel-
UIr or KUNST
len leek niet de bedoeling en dat is het dan ook niet geworden. De artistieke nalatenschap van Schreurstreedt in dit kunstboek breed voor het voetlicht vanuit divers perspectief: kunsthistorisch, filosofisch, oogheelkundig en kunstbeschouwend (via receptie-esthetica). De t hem a ti e k v a n Ia a p Schreursblijkt tijdloos;zijn oeuvre maakt nieuwsgierig.Schreurs zocht bewust de grenzen van de expressieop, steldeweinig werk tentoon om in stilte te kunnen schilderen en zich te ontwikkelen. Bewogenheidmet en betrokkenheid bij de meest kwetsbaren in onze maatschapptj,aandacht en r es pec t v o o r d e e i g e n h e i d van hun bestaan,voor nageiaten sporen van het leven, voor hun lijden en hun trots, spreekt uit zijn kunsfwerken. Zrjn figuren
#F áÉ $$ g3
?c. à ? m O g g, 9:
I3 óE $
vragen niet alieen om mededogen, maar doen ook een beroep op óns om eigen kwetsbaarheid te onderkennen en om naast die kwetsbaarsten te staan. Kwetsbaren bijstaan is vooral een taak van de beroepsgroep waarvoor dit tijdschrift is bedoeld. Menig
schilderijvan f aap Schreursuit het onderhavige kunstboekkan heninspirerenen louteren.Zijn kunst reikt echterverder.Voor iedereendie het wíl en kan zien, 1 1 r.. r en daar werkt dit boek aan mee. I. r. r biedt het mogelijkheden voor momenten van reflectie rn onze huidige jachtige tijd. Vanwege algemene zeggingskrachten eigenheid zal het oeuvre van faap Schreurs een groot publiek blijvend intrigeren. Het tweetalige boek (Nederlands/Engels)wordt uitgegeven in zot5 bij Timmer Art Books Eindhoven. Een Franse en Duitse vertaling komen beschikbaar via www.jaapschreurs.com PrRsoNRr-re L. M. Almering-Strik (MA) is cultuurwetenschapper.
65
SYCHE GELOOF
