Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? A.G.Romero1 In this article, the author analyzes the development of consumer loans in the U.S., the Netherlands and the Netherlands Antilles during the period 2000-2008. In contrast to the moderate annual growth in consumer loans of our main trading partners, the households’ borrowing of durables and non-durable items in the Netherlands Antilles showed a significant higher growth trend. The main cause of the diverging pattern in consumer loans can be explained by the intense competition among bank and non-banks financial institutions. Other factors that affected the growth in consumer loans was the introduction of a mandatory of APR in loan contracts (disclosure), the lengthening of the repayment period of the loans, intensive marketing campaigns by the institutions to entice consumers to borrow money, and changes in monetary policy instruments by the Bank.
Inleiding De wereldeconomie bevindt zich op dit moment in het proces van de verwerking van de effecten van de kredietcrisis. Geschat wordt dat internationale financiële instellingen door de kredietcrisis al circa 4100 miljard dollars2 (8% van de BBP van de wereld) hebben moeten afschrijven op hun beleggingen. Voor de Europese banken alleen al is deze schade geschat op 725 miljard dollar. De schadepost voor banken, pensioenfondsen, hedge-funds en verzekeraars in de VS bedroeg 2700 miljard dollar. De overige 675 miljard dollar, komt voor rekening van voornamelijk instellingen in de rest van de wereld w.o. Azië. Op 7 april jl. publiceerde www.z24.nl een artikel onder de titel “Werknemers vaker in de schulden,” waaruit blijkt dat 90% van Nederlandse bedrijven die meededen aan een peiling van de “Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting” (NIBUD), bevestigden dat zij te maken hebben met een loonbeslag. Dit betekent dat schuldeisers steeds meer beslag leggen op (een deel van) het loon van werknemers. Per ultimo februari 2009, hadden de Nederlandse huishoudens een totale som aan consumptieve leningen uitstaan van 17,75 miljard euro. Per hoofd van de bevolking is dit circa 1100 euro. 3 Voor de Nederlandse Antillen bedroegen de consumptieve leningen 1164 miljoen Antilliaanse gulden per ultimo januari 2009. Per hoofd bevolking is dat circa 5900 gulden (circa 2600 euro). In de VS bedroeg de totale uitstaande consumptieve schuld per ultimo 2008 ca. 2563,9 miljard dollar ofwel 8400 dollar (6500 euro) per hoofd van de bevolking. De knellende financiële situatie waarin wereldwijd vele huishoudens zich op dit moment bevinden zal steeds erger worden als gevolg van de huidige kredietcrisis. De huidige 1
Financieel – Economisch Direkteur Bank van de Nederlandse Antillen
2
Financial Stability report IMF van April 2009. www.z24.nl 07 april 2009 : “Consumenten traag met aflossen duur krediet; ondanks hoge rentetarieven geen haast met wegwerken schulden.” 3
1
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? financiële crisis zal dus de komende jaren vergaande gevolgen hebben voor de consumptieve bestedingen over de hele wereld. In maart 2009 heeft de subcommissie financiële instellingen en consumptieve leningen van het Huis van Afgevaardigden van de VS vergaderd over de Creditcardholders Bill of Rights of 20094. Tijdens deze vergadering werden vergaande- en strengere maatregelen voorgesteld om het gebruik van creditcards en de onnodig hoge kosten die hiermee gepaard gaan tegen te gaan. Als het aan het Huis van Afgevaardigden ligt, zullen ondermeer de volgende aspecten in de toekomst beter gereguleerd moeten worden voor creditcard bedrijven in de VS: • • • •
Betere informatieverstrekking over de kredietvoorwaarden (disclosure) door creditcard bedrijven; dit om misleidende informatie aan het publiek te voorkomen; Voorkomen van retroactieve renteverhogingen voor die kaarthouders die op tijd hun schulden betalen; Betere regels en afspraken over de uiterste betaaldatum (past due dates) van creditcard schulden; dit om te voorkomen dat additionele kosten worden gemaakt door een te late aflossing als gevolg van onduidelijkheden over de past due dates; Het tegengaan dat creditcard houders hun eigen kredietlimieten vaststellen.
De toenemende werkeloosheid als gevolg van de kredietcrisis en wereldwijde recessie, zet de budgetten en bestedingen van gezinshuishoudens onder druk. Op basis van de huidige informatie over de gezinsbestedingen kan geconcludeerd worden dat 2009 en 2010 moeilijke jaren zullen worden voor gezinshuishoudens. Op de eerste plaats omdat de werkgelegenheid in de private sector zal afnemen waardoor het inkomen van vele huishoudens zal afnemen. Ten tweede draaien financiële instellingen de kredietkraan dicht of verscherpen de voorwaarden voor het in aanmerking komen voor leningen5. Hierdoor wordt het voor gezinnen moeilijker om aan krediet te komen. De centrale vragen in dit artikel zijn: Hoe was de ontwikkeling van de consumptieve kredietverlening in de VS, Nederland en de Nederlandse Antillen in de periode 2000-2008? Zal de kredietcrisis die ten principale de financiële instellingen heeft getroffen nu overslaan op gezinnen? En hoe zijn deze signalen af te lezen uit de huidige financiële- economische gegevens? Hoe staan de financiële instellingen ervoor, uitgaande van het feit dat de crisis zeker ook de inkomens van gezinnen zal aantasten? Hebben deze ontwikkelingen gevolgen voor de kredietvoorwaarden die instellingen hebben bij het verstrekken van leningen? Is de rente een goed instrument om kredietverlening in de consumptieve sfeer af te remmen?
4
www.creditcards.com: “House again weighs credit cardholders’ bill of rights” door D.P. Ray verschenen op 19 maart 2009. 5 Financieel dagblad 15 mei 2009. “Banken voorzichtiger maar niet onredelijk.”
2
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? 1. Consumptieve leningen de VS, Nederland en de Nederlandse Antillen In deze paragraaf van dit artikel beschrijven wij wat er onder de consumptieve leningen (kredieten) in Nederland, de VS en Nederlandse Antillen wordt verstaan. Bovendien geven we enkele praktijkvoorbeelden. Om een betere afbakening te hebben is het juist om eerst stil te staan bij de definitie van consumptieve lening. Onder consumptieve leningen wordt verstaan het verstrekken van geldsommen of het ter beschikking stellen van goederen door een bancaire (of nietbancaire financier) instelling (de kredietverschaffer) aan een consument (de kredietnemer) met de afspraak dat na verloop van een afgesproken periode (de looptijd) de consument de gehele lening (hoofdsom) met rente aflost. Hierbij dient te worden opgemerkt dat hypothecaire leningen niet onder deze definitie vallen. Deze laatste categorie leningen vallen wel onder leningen aan consumptie huishoudens, maar worden door hun specifieke aard en lange looptijd (25 of 30 jaar), niet meegerekend tot de consumptieve leningen. In onze analyse maken wij dus, zoals internationaal is afgesproken, een onderscheid tussen consumptieve leningen en hypotheken. Kenmerken van consumptieve leningen zijn: • relatief gezien bescheiden bedragen tot circa 25.000 guldens (euro’s of dollars); • een korte looptijd; doorgaans tot 5 jaar; • rente die in vergelijking tot bijvoorbeeld een hypotheek of een commerciële lening vrij hoog is. Bij consumptieve leningen gaat het primair om een doelfinanciering. De consument leent voor de financiering van een auto (autofinanciering), of voor het bekostigen van de studie van kinderen (studielening), of de organisatie van een groot feest of voor het maken van vakantiereizen of voor het kopen van bijvoorbeeld elektronische apparatuur, wasautomaten, ijskasten e.d.. Immers, de kredietnemer kan deze producten niet direct betalen uit het reguliere inkomen of de spaargelden en zal dan noodgedwongen bij een bank of financier een lening moeten aanvragen. In de VS is het bijvoorbeeld heel normaal dat ouders of studenten een lening aangaan voor de financiering van hun studie aan de universiteit of hogeschool. In tegenstelling tot Nederland kent men in de VS geen goed georganiseerd systeem van studiebeurzen en hierdoor zijn vooral gezinnen met lage inkomens aangewezen op studiefinanciering. Bovendien gaat het om relatief gezien hoge leningsbedragen doordat de studiekosten hoog kunnen oplopen in de VS. Zoals hierboven vermeld gaat het bij consumptieve leningen om bedragen tot circa 25.000 guldens / euros/ dollars. De hoogte van de lening is gerelateerd aan het inkomen van de kredietnemer en heel vaak wegen de banken de terugbetaalcapaciteit van de klant mee bij de beoordeling van het leningsverzoek. Wat was bijvoorbeeld de ervaring (credit history) met de consument in het verleden? Als de consument iemand is die in het verleden altijd correct en tijdig zijn verplichtingen aan de bank of aan de financier is nagekomen dan zal het geen probleem zijn om een nieuwe lening te verkrijgen. Een
3
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? tweede belangrijk aspect bij de beoordeling van kredieten is of het inkomen van de kredietnemer in relatie tot het financieringsbedrag realistisch is en in de tijd stabiel is. Heeft de betrokkene een baan en voor hoe lang? Dit biedt de kredietverschaffer enige zekerheid ten aanzien van de betalingscapaciteit van de kredietnemer gedurende de leningsperiode. Daarnaast hanteren de banken het inkomen als norm om te bepalen tot welk bedrage iemand mag lenen. Met andere woorden, het maximale leningsbedrag dat een bankinstelling of financier aan een klant verstrekt wordt van het inkomen van de klant afgeleid. Een vaak gehanteerde inkomen-leningsnorm is dat de consument maximaal 15 keer het netto maandinkomen (of 1.25 keer het netto jaarinkomen) mag lenen. In dit geval zal iemand met een netto inkomen van 3000 gulden per maand dus maximaal 45.000 kunnen gulden lenen. Financiers gebruiken vaak ook een norm van 33 % (of 25%) als de maximale inhouding uit het netto-inkomen. De financier zal hierbij nooit een consumptieve lening verstrekken aan een klant indien de salarisinhouding bijv. 1/3 deel (of 1/4 deel) van het netto maandelijkse inkomen overstijgt. In het voorbeeld van een netto inkomen van 3000 gulden zou dit betekenen dat financiers tot de maximale inhouding van 1000 gulden (of 750 gulden) willen aangaan. Dit komt overeen met het maximale leningsbedrag 45.000 gulden bij een effectieve rente van 12%. Een aspect dat vaak onderwerp is van discussie en onenigheid tussen de contractpartijen is de rente berekeningsmethodiek. In de afgelopen decennia hebben veel landen hierdoor één of andere vorm van uniforme rente berekeningsmethodiek in hun wet- en/of regelgeving opgenomen. De VS is bijvoorbeeld één van de eerste landen die op het gebied van rente berekeningsmethodiek meer transparantie van banken en financiers heeft geëist. In de Truth in Lending Act (TILA) worden financiers verplicht om in alle leningscontracten en berekeningen de effectieve rente (Annual Percentage Rate of APR) te vermelden. Het doel van een éénduidige APR is dat kredietverschaffers op transparante wijze hun klanten informeren over de echte kosten van een lening. Het gebruik van de APR komt ook de vergelijkbaarheid van leningsproducten tussen verschillende marktpartijen in een land ten goede. 2. Ontwikkeling in de consumptieve kredietverlening in de periode 2000-2008 Grafiek 1 geeft een overzicht weer van de ontwikkeling in de kredietverlening in de VS, Nederland en de Nederlandse Antillen. De VS en Nederland worden in de grafiek opgenomen omdat deze twee landen de belangrijkste handelspartners van de Nederlandse Antillen zijn. In de grafiek zijn de indexindexcijfers opgenomen voor de periode 20002008 met het jaar 2000 als basisjaar. Het valt direct op dat de consumptieve kredietverlening in Nederland licht toeneemt met 2,1 % per jaar. Ook in de VS is een gestadige groei met 6,4 % per jaar in de consumptieve leningen waar te nemen. Voor de Nederlandse Antillen is er in de periode 2000-2008 sprake van een (meer dan) verdubbeling van de consumptieve leningen ten opzichte van de Nederlandse of de Amerikaanse situatie. Hier registreerde de consumptieve kredieten een groei van 13,9 % per jaar.
4
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis?
Grafiek 1. Ontwikkeling in consumptieve kredietverlening VS, Nederland en de Nederlandse Antillen 250
200
Index
150
100
50
0 2000
2001
2002
2003 Ned. Ant.
2004
2005
Nederland
2006
2007
2008
VS
Bron: IMF, Bank van de Nederlandse Antillen, CBS Nederland.
In de volgende deelparagrafen gaan wij wat dieper in op de oorzaken van de groei in de kredietverlening in de VS, Nederland en de Nederlandse Antillen. Wij zullen vooral nadruk leggen op de grote verschillen in markttransparantie en de oorzaken van de diverse groeitrends in de onderzoeksperiode 2000-2008. 2.1 Consumptieve leningen in de VS De markt voor consumptieve leningen in de VS is gebonden aan veel wettelijke regelingen. Een belangrijke regeling is de informatieplicht (disclosure) van de financiers aan de potentiële klant. In 1968 kondigde de Federale Amerikaanse overheid de Truth in the lending Act (ook bekend als Regulation Z of TILA ) af. De TILA dient bescherming te geven aan de kredietnemers over zaken als de kosten van de kredieten. Belangrijk hierbij is de transparantie; de kosten voor kredieten – dit zijn de rente en andere toeslagen - dienen te worden vermeld in alle kredietovereenkomsten. Daarnaast moeten deze kosten gestandaardiseerd worden gepresenteerd zodat de klant in een oogopslag de kosten die aanbieders in rekening brengen onderling kan vergelijken. Kosten en renteberekeningen zijn vaak een bron van dispuut tussen financiers en kredietnemers. De Truth in lending Act beoogt te anticiperen op deze dispuutpunten door duidelijk aan financiers op te leggen dat zij in elke kredietovereenkomst niet alleen de rente maar ook andere kosten en toeslagen zoals afsluitprovisie en andere eenmalige kosten duidelijk moeten opnemen in de afspraken met de klanten. Deze wet legt echter 5
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? geen maximum op aan de rente die financiers mogen vragen aan hun klanten. Op dit punt zijn de financiers dus vrij. De TILA beoogt dus primair de vergelijkbaarheid van de kosten op leningen in kaart te brengen. Hiermee zullen financiers in onderlinge concurrentie de optimale rente voor kredieten bepalen. Van 2000 tot 2008 namen de consumptieve leningen in de VS toe van 1717,7 miljard dollar naar 2596,9 miljard dollar. Gemiddeld betekent dit op jaarbasis een groei van 6,4%, tegen een inflatie van 3,25% 6 . In diezelfde periode groeide de BBP in de VS met gemiddeld 2,5%. Per ultimo 2008 had elke burger in de VS een gemiddelde schuld in de consumptieve sfeer van ruim 8000 dollar. Als gevolg van de kredietcrisis daalde de verkoop van auto’s op jaarbasis in de VS in januari met 35%.7 Ook in het maand rapport van het nationale bureau van economische analyse (NBER) van de VS meldt dat de reële consumptie van duurzame goederen (bv. auto, meubels) in 2008 gedaald is met 11,6%. De index voor de consumptie van voedingsmiddelen daalde in dezelfde periode met 4,7%. Op 22 mei ondertekende President Obama een nieuwe wet om het misbruik van credit cards tegen te gaan. 8 Deze nieuwe wet beoogd ook de Amerikaanse consument te beschermen tegen onethische praktijken van financiers bij het doorrekenen en verhoging van de rentevoet. Zo kunnen credit card maatschappijen geen kaarten meer uitgeven aan personen onder de 21 jaar mits hun ouders hiervoor toestemming geven en garant staan voor de schulden die hieruit kunnen voortvloeien. Daarnaast mogen de financiers pas 60 dagen nadat een klant in gebreke is gebleven bij de betaling van hun schulden overgaan tot een verhoging van de rente op hun totale schulden. Bovendien moeten de klanten 45 dagen voordat de rente op hun credit card wordt verhoogd worden geïnformeerd over de redenen van de verhoging van de rente. De vooruitzichten voor werk in de belangrijke gebieden in de wereld (e.g. G-10 landen) is niet al te best op dit moment. De werkloosheid in het Euro gebied, Japan, de VS en VK zullen in het 2009 en 2010 gestadig oplopen (zie grafiek 2). Vele gezinnen zullen de komende jaren hun inkomen zien dalen waardoor enerzijds niet alleen de aflossing van bestaande leningen in gevaar komen, maar dat anderzijds banken en financiers scherper gaan letten op de voorwaarden voor het afsluiten van nieuwe leningen.
7
Artikel.www.en.wikinews.org.:”Automobile sales in the United States down sharply.” February 03,2009. CNN video: “President Obama signs the Credit Card Accountability and Disclosure act in law.” 22 May 2009. 8
6
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? Grafiek 2. Ontwikkeling in de werkloosheid in belangrijke regio’s van de wereld 12.0
10.0
Percentages
8.0
6.0
4.0
2.0
0.0 2006
2007 VS
Eurogebied
2008 Nederland
2009* Japan
2010*
Verenigd Koninkrijk
Bron: World Economic Outlook, IMF.
2.2 Consumptieve leningen in Nederland Evenals de VS is het lenen van geld gebonden aan regels over disclosure (transparantie). De wereldwijde financiële crisis heeft de verplichte informatie die banken en andere instellingen moeten verstrekken aan hun klanten alleen maar verscherpt. Zo heeft de “Autoriteit Financiële Markten” (AFM) per 1 januari 2009 een richtlijn uitgevaardigd voor banken en andere financiers waarbij deze instellingen verplicht worden om de volgende tekst op te nemen bij het maken van reclame voor persoonlijke leningen: “Let op! Geld lenen kost geld.” Bij alle vormen van reclame voor het lenen van geld moet het publiek worden geattendeerd op deze tekst. Daarnaast heeft de AFM een apart waarschuwingssymbool verplicht gesteld waardoor het publiek attent wordt gemaakt op de gevolgen van het lenen van geld.9 en 10 Geld lenen mag dus, maar het moet op een verantwoorde wijze geschieden door banken en financiers. Het doel hiervan is de consumenten te beschermen zodat zij zich niet onnodig in schulden steken. Een ander belangrijk kenmerk van het Nederlandse stelsel van lenen is dat banken en financiers verplicht zijn om de effectieve rente (APR) op te nemen in hun leningsovereenkomsten. De huidige effectieve rente fluctueert voor een standaardlening in de consumptieve sfeer tussen 6,4% - 6,7%. Het betreft hier een lening met een looptijd van 60 maanden voor een bedrag van 15.000 euro.
9
www.fx.nl : “AFM schrijft waarschuwing bij lenen.” Amsterdam 28 januari 2009. www.fx.nl: “Waarschuwing geld lenen bekend”. Amsterdam 4 maart 2009.
10
7
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? In de onderzochte periode (2000-2008) is de kredietverlening in Nederland gegroeid met gemiddeld 2,1% op jaarbasis tegen een inflatie van 2,5%. De kredietverlening steeg van 15,2 miljard naar 17,7 miljard euro met een piek in de kredietverlening in 2004 naar 18 miljard euro. Per ultimo 2008 was de omvang van de consumptieve leningen per hoofd van de bevolking circa 1100 euro. Grafiek 3. Ontwikkeling in de consumptieve leningen in Nederland 18.5 18.0 17.5
Miljarden euro's
17.0 16.5 16.0 15.5 15.0 14.5 14.0 13.5 2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Bron: CBS Nederland.
Eén van de effecten van de internationale kredietcrisis in Nederland is dat de banken en financiers hun kredietvoorwaarden zijn gaan aanscherpen. “Nederlandse banken zijn voorzichtiger en terughoudender in het verstrekken van leningen aan bedrijven dan in eerdere periodes van laagconjunctuur. Maar er is tot op heden geen sprake van onredelijk gedrag van banken.” 11 Volgens recente cijfers van het Centraal Bureau van Statistieken (CBS), kromp de Nederlandse economie in het eerste kwartaal van 2009 vergeleken met dezelfde periode in 2008, met 4,5%. De daling in de consumptie van de particuliere sector met 2,4% was voor het eerst sinds 2006. De daling in de bestedingen was het meest merkbaar in de categorieën auto’s, meubels, kleding en andere goederen en diensten.12
11 12
Financieel dagblad 15 mei, 2009. “Banken voorzichtiger maar niet onredelijk” FEM Business 15 mei 2009. “Nederlandse economie krimpt met 4,5%.”
8
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? 2.3 Consumptieve leningen in de Nederlandse Antillen Van de drie landen die onderzocht zijn in dit artikel zijn de consumptieve leningen het sterkst gegroeid in de Nederlandse Antillen13. De groei per jaar was gemiddeld 13,9% in de periode 2000-2008 tegen een gemiddelde jaarlijkse inflatie van 2,5%. De schuld per ultimo 2008 bedroeg 1148,6 miljoen gulden wat omgerekend 5900 gulden (ca. 2400 euro) is per hoofd van de bevolking. Dit is het dubbele van de consumptieve schuld per capita in Nederland. Welke oorzaken lagen ten grondslag aan de ontwikkeling van de consumptieve kredietverlening in de Nederlandse Antillen? Er zijn vijf factoren te noemen die hebben bijgedragen aan een versnelde groei in de kredietverlening aan de consumenten. Deze factoren zijn: • Overgang van het gebruik van directe naar indirecte instrumenten van monetair beleid; • Structurele daling van de rente, waardoor het lenen gemiddeld goedkoper is geworden; • Verlenging van de looptijd van lening op afbetaling. Consumenten kunnen tegenwoordig de aflossingen over een langere periode uitsmeren; • De speciale en gerichte marketingcampagnes voor het lenen van geld; • De toegenomen concurrentie tussen verschillende financiers. De eerste reden voor de snelle groei in consumptieve leningen is de overgang van een direct – naar een indirect monetair beleid sinds 1999. Voor 1999 was het beleid van de Bank van de Nederlandse Antillen (BNA) vooral gericht op de beheersing van het volume van de kredietverlening (directe instrument). In de dagelijkse praktijk konden banken alleen tegen de betaling van een boete, leningen verstrekken boven een van te voren afgesproken limiet. In 1983 ging de BNA over op een direct instrument van monetair beleid. De consumptieve leningen werden in dat jaar aan banden gelegd doordat de BNA een kredietplafond afkondigde voor banken voor leningen in de consumptieve sfeer. In de daaropvolgende jaren werd dit monetaire beleid van de BNA van directe kredietbeheersing voortgezet. Na 1983 werd de groei in de totale kredietportefeuille van het bankwezen beperkt, door jaarlijks met het bankwezen kredietplafonds af te spreken. In 1990 verfijnde de Bank het directe kredietbeleid door de invoering van ‘monetaire kasreserve regeling.’ Deze regeling stelde een maximum aan de jaarlijkse groei van de totale kredietverlening. Tegelijkertijd kende de maatregel enige flexibiliteit in de uitvoering. Het kredietplafond kon in die tijd worden overschreden tegen betaling van een boete. Afhankelijk van de macro-economische omstandigheden van de eilanden en banken mocht het plafond worden overschreden tegen een (zware) boete. Door een verhoging of verlaging van het kasreserve percentage, was de BNA in staat om de boete te verscherpen (100%) of te versoepelen (50%). Immers indien het kasreserve percentage van banken 100% was konden die instellingen die hun kredietplafonds overschreden 13
Alle eilanden van de Nederlandse Antillen.
9
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? zwaarder bestraft worden. De boete was gelijk aan het bedrag van de overschrijding vermenigvuldigd met het kasreserve percentage en de beleningsrente. Naarmate het kasreserve percentage lager was werd de boete voor de overschrijding van het afgesproken kredietplafond minder zwaar belast. In 1999 stapte de Bank over van een direct naar een indirect monetair beleid. Het indirect monetair beleid is meer gericht op het beheersen van de vrij beschikbare liquiditeiten in het bancaire systeem. Onder dit stelsel waren banken niet meer gebonden aan een kredietplafond. Door de verkoop van Certificates of Deposit (CD’s) in combinatie met de handel in schuldtitels van de overheid (overheden) kon de BNA de beschikbare liquiditeiten van het bankwezen beïnvloeden.14 Dit betekent dat de banken vrijer werden in hun activiteiten van kredietverlening naar soort en in de tijd. Immers, ze waren niet meer gebonden aan kredietplafonds en konden hun strategie voor leningen vrijer bepalen. De BNA adviseerde de banken de leningen in de productieve sfeer voorrang te geven op consumptieve leningen. Dit is één van de belangrijkste oorzaken van de groei in de kredieten in de jaren na 1999. Een tweede reden voor de groei van de kredietverlening lag in de daling van de rente op kredieten over de gehele linie. In eerste instantie daalde de rente sterk in met name de hypotheekmarkt en de markt voor commerciële leningen. Met het afkondigen van de verplichte vermelding van de effectieve rente (APR) door de introductie van de richtlijn door de BNA in juli 2004, 15 is het voor consumenten in de Nederlandse Antillen makkelijker geworden om de “echte kosten” van kredieten te bepalen. Deze richtlijn was, zoals wij hebben laten zien, eind jaren 60 in de VS een belangrijk instrument geworden om de transparantie in de markt voor persoonlijke leningen te bevorderen. Daarnaast biedt de vermelding van de effectieve rente een goed instrument aan de consument om de kosten van dezelfde kredietproducten bij verschillende instellingen met elkaar te vergelijken. Markttransparantie en de bescherming van de consumenten tegen woekerrente is in de loop der jaren geïntroduceerd op onze eilanden. In de jaren 90 was de effectieve rente bij de meeste lokale instellingen boven de 20% op jaarbasis. Het was toen gebruikelijk om bij alle leningscontracten alleen de nominale rente te vermelden. Deze was jarenlang boven de 10%. Een nominale rente van meer dan 10% was gebruikelijk bij autoleningen en persoonlijke leningen. De nominale rente is in de loop der tijd gedaald naar tussen de 4% en 7%. Omgerekend naar de effectieve rente fluctueert de rente op dit ogenblik tussen 7,5% en 12,5%. Men kan dus spreken van een halvering van de “echte” kosten voor consumptieve leningen vergeleken met vorige decennia. De gedaalde effectieve rentetarieven maakt het voor consumenten goedkoper om leningen af te sluiten en dit zou van invloed kunnen zijn op de toename in de consumptieve leningen.
14
Zie verder het artikel; “Het monetaire beleid op de Antillen.” Bank en Effectenbedrijf Nederlandse Antillen speciaal januari 2004. Drs A.G. Romero en M. Hammann. 15 http://www.centralbank.an/03_03_guidelines.php. “Voorschriften publicatie van de effectieve rentevoet.”
10
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? De eerder genoemde twee factoren zijn dus het gevolg van gewijzigde beleidsinstrumenten van de BNA. Een derde factor die heeft bijgedragen aan de groei van kredieten aan gezinshuishoudens is de verlenging van de looptijd op persoonlijke leningen. Hierdoor kunnen consumenten de terugbetaling van een lening over een langere periode spreiden waardoor de maandelijkse lasten voor het gezin dalen. Dit heeft bij ons zeker bijgedragen aan stimulering van alle vormen van consumptieve kredieten. Formeel wordt in het Landsbesluit op Afbetaling uit 1964 (P.B. 1964, no. 175)16 en de volgende wijzigingen op deze een maximale looptijd van 36 maanden vastgesteld voor koop op afbetaling (voornamelijk leningen voor de aankoop van personenauto’s). Banken hebben lange tijd deze wettelijke grens van 3 jaar gehanteerd voor de aflossingstermijn van persoonlijke leningen. Echter, in de praktijk ziet men dat na het jaar 2004, een geleidelijke verschuiving in de looptijd van 3 naar 5 en zelfs 6 jaar. Een laatste reden waarom het volume van de kredietverlening in de tijd is gestegen is de reactie van klanten op speciale leen-campagnes die op de eilanden waar te nemen zijn. Zo organiseren vele financiers en banken jaarlijks ‘auto shows’ waar de klant de meeste recente uitvoering van de allernieuwste auto’s kan bezichtigen. Tegelijkertijd staan financiers en bankinstellingen direct klaar om voor de financiering van de auto’s zorg te dragen. Ook in lokale kranten worden op gezette tijden campagnes gevoerd voor persoonlijke leningen tegen lage rente in combinatie met speciale kortingen of andere voordelen om de klant te prikkelen een persoonlijke lening aan te gaan. Deze marketing campagnes lijken aan te slaan bij de klant en werken hierbij stimulerend naar de klanten om leningen af te sluiten. 3. Conclusie In dit artikel hebben wij stilgestaan bij de verschillen in de voorwaarden tot het verstrekken van consumptieve leningen in de VS, Nederland en de Nederlandse Antillen. Op het gebied van disclosure liep de Nederlandse Antillen jarenlang ver achter op ontwikkelingen in de VS en Nederland. Deze achterstand wordt nu snel ingehaald. Zo is de verplichte vermelding van de effectieve rente in alle leningsovereenkomsten bij de Nederlandse Antillen in 2004 vereist voor banken en financiers. Eén van de gevolgen van het verplicht vermelden van de effectieve rente is dat sinds medio 2005 de rente op de meeste persoonlijke leningen in de Nederlandse Antillen sterk is gedaald. Vóór 2005 was het nog gebruikelijk dat de effectieve rente boven de 20% lag. In 2009 is de effectieve gedaald naar tussen de 7% - 12,5% voor de meeste banken en financiers.17 De concurrentie tussen banken onderling had in de jaren 90 een positief effect op de rente ontwikkeling in de hypotheek en commerciële markt voor leningen. Sinds medio 2005 daalt de rente op de persoonlijke leningen. Dit is mede het resultaat van twee elkaar versterkende factoren. Op de eerste plaats is het stellen van kredietplafonds voor (consumptieve en niet consumptieve) leningen in 1999 afgeschaft. Hierdoor konden banken vrij hun eigen keuzes maken voor maximale uitzettingen bij alle soorten leningen. 16
Landsbesluit houdende algemene maatregelen van 2 oktober 1987 (P.B. A 1987 no. 119) tot wijziging van het Landsbesluit Afbetaling 1964 . 17 Op creditcard schulden is de effectieve rente bij de meeste instellingen 18% of hoger.
11
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? Natuurlijk heeft de BNA de commerciële banken geadviseerd om vooral de voorkeur te geven aan kredieten in de productieve sfeer waarbij deviezengenererende activiteiten en projecten die bijdragen aan de werkgelegenheid en inkomen/productie versterking op de eilanden de hoogste prioriteit te geven. Op de tweede plaats is de stijging van de kredieten aan consumptiehuishoudens ook gerelateerd aan de introductie van de verplichte vermelding van de effectieve rente (APR). De gevoeligheid van leningen door de rente mutaties blijft op de eilanden een omstreden punt, al zijn in de economische literatuur voldoende grondslagen te vinden die een rentegevoeligheid van leningen onderschrijven. In dit artikel hebben wij de vraag van de rentegevoeligheid van leningen onbeantwoord gelaten. Uit gesprekken met lokale bankiers is duidelijk geworden dat de kredietverlening in de consumptieve sfeer niet direct gerelateerd is aan de hoogte van de effectieve rente. Bij het aangaan van een lening zijn consumenten vaak niet eens geïnteresseerd in de hoogte van de APR als zij maar de beschikking krijgen over het benodigde bedrag om het consumptiegoed dat zij voor ogen hebben te kunnen aanschaffen. Bankiers erkennen wel dat de trend van de verlaging van de APR de kosten voor het lenen hebben verlaagd en indirect heeft dit bijgedragen aan de groei in de consumptieve leningen. De rente gevoeligheid (elasticiteit) is op onze eilanden vooral waarneembaar in de sector hypothecaire en commerciële kredieten. Op de derde plaats heeft de verlenging van de looptijd van leningen bijgedragen aan het verlagen van de aflossingslasten en hiermede de groei van de kredietverlening gestimuleerd. Een vierde factor is de toegenomen concurrentie tussen financiers waardoor het veroveren van een groter marktaandeel tot gevolg had dat de consumptieve leningen zijn gegroeid. Ten slotte blijkt dat speciale campagnes voor het verkrijgen van persoonlijke leningen tegen voordelige rente (lage APR’s) de consumenten lokken om leningen af te sluiten. De kredietcrisis die de wereldeconomie in haar greep heeft sinds eind 2008 heeft, zoals wij hebben gezien, dramatische gevolgen gehad niet alleen voor de werkgelegenheid in de VS, Europa, G-10 landen maar ook voor onze regio. Het is niet ondenkbaar dat de Antilliaanse eilanden in 2009 een moeilijk jaar tegemoet zien. De wereldcrisis blijkt invloed te hebben voor het toerisme als de belangrijkste pijler van de eilandeconomieën. Een voortzetting van de crisis zou daarom buitengewoon grote gevolgen te kunnen hebben op de job stability en de terugbetaalcapaciteit op leningen in het algemeen maar in het bijzonder leningen aan gezinshuishoudens. Ten slotte is het een hele geruststelling dat de verhouding van probleemleningen in de totale leningen portefeuille van het bankwezen, de z.g. default ratio van het lokale bankwezen per ultimo 2008 ca. 5,0% bedroeg!
12
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? De discussies rond het staatkundige proces en de ontmanteling van de Antillen zullen vooralsnog geen gevolgen hebben voor het acceptatie niveau van slechte leningen en/of de risico beheersingsmechanismen van het lokale bankwezen. Ze zullen hun jarenlange traditie van “conservatieve bankiers” 18 behouden ook onder de nieuwe politieke afspraken binnen het Koninkrijk.
18
Zie artikel in “Coaching” van december 2008: “Ons conservatisme is onze zegen.”
13
Zijn de consumenten de volgende slachtoffers van de kredietcrisis? Geraadpleegde literatuur Bank van de Nederlandse Antillen. “Voorschriften publicatie van de effectieve rentevoet.” http://www.centralbank.an/03,_03_guidelines.php. FEM Business (2009). “Nederlandse economie krimpt met 4,5%.” 15 mei, 2009. Financieel dagblad (2009). “Banken voorzichtiger maar niet onredelijk.” 15 mei, 2009. FX.nl. “AFM schrijft waarschuwing bij lenen,” Amsterdam. 29 januari, 2009. http://www.fx.nl. FX.nl. “Waarschuwing geld lenen bekend.” Amsterdam. 4 maart 2009. http://www.fx.nl. International Monetary Fund (2009). Global Financial Stability report. A Report by the Monetary and Capital Markets Department on Market Developments and Issues. Washington, DC: International Monetary Fund. http://www.imf.org/external/pubs/ft/GFSR/index.htm. Ray, Daniel P. (2009) “House again weighs credit cardholders’ bill of rights." Federal legislation would codify pro-consumer card regulations. http://www.creditcards.com/credit-card-news/credit-cardholders-bill-rights-househearing-1282.php. Romero, A. (2008). “Ons conservatisme is onze zegen.” Coaching, het vakblad voor leidinggevenden, nummer 4, december 2008. Romero, A.G. en M. Hammann (2004) “Het monetaire beleid op de Antillen.” Bank en Effectenbedrijf Nederlandse Antillen speciaal, januari 2004. Wikinews. “Automobile sales in the United States down sharply.” February 3, 2009. http://en.wikinews.org/wiki/Automobile_sales_in_the_United_States_down_shar ply. Z24 Business-Nieuws. “Consumenten traag met aflossen duur krediet; ondanks hoge rentetarieven geen haast met wegwerken schulden.” 7 april, 2009. http://www.z24.nl/z24geld/artikel_66023.z24/Consument_traag_met_aflossen_du ur_krediet.html.
.
14
