Zelfevaluatierapport Bachelor Kunstmatige Intelligentie Master Mens-Machine Communicatie Master Artificial Intelligence

Zelfevaluatierapport

Bachelor Kunstmatige Intelligentie Master Mens-Machine Communicatie Master Artificial Intelligence

Rijksuniversiteit Groningen | Afdeling Kunstmatige Intelligentie

Inhoud Inhoud 2 Inleiding / Leeswijzer................................................................................................................. 5 DEEL 1 Algemeen Administratieve gegevens .......................................................................................................... 5 1 Ongedeelde opleiding..................................................................................................... 5 1.1 Historische basis............................................................................................................. 5 1.2 Stand van zaken afbouw................................................................................................. 5 1.3 Aantal actieve studenten................................................................................................. 6 1.4 Omvorming naar het bachelor-master systeem .............................................................. 6 Conclusies ...................................................................................................................... 7 2 Totstandkoming zelfevaluatie ........................................................................................ 9 3 Organisatorische plaats van de opleidingen binnen de instelling ................................ 10 3.1 Inleiding ....................................................................................................................... 10 3.2 Bestuur ......................................................................................................................... 10 4 Inzet van personeel,...................................................................................................... 14 personeelsbeleid ....................................................................................................................... 14 FACET 12 Eisen wetenschappelijk onderwijs................................................................ 14 FACET 13 Kwantiteit personeel..................................................................................... 15 FACET 14 Kwaliteit van het personeel .......................................................................... 17 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 19 5 Voorzieningen .............................................................................................................. 20 FACET 15 Materiële voorzieningen............................................................................... 20 FACET 16 Studiebegeleiding ......................................................................................... 23 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 25 6 Interne kwaliteitszorg................................................................................................... 26 FACET 17 Evaluatie van resultaten ............................................................................... 26 FACET 18 Maatregelen tot verbetering ......................................................................... 29 FACET 19 Betrekken van studenten, alumni en beroepenveld ...................................... 31 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 32 7 Internationalisering....................................................................................................... 34 7.1 Inleiding ...................................................................................................................... 34 7.2 Beleid .......................................................................................................................... 34 7.3 Erasmus Mundus ......................................................................................................... 34 7.4 Context ........................................................................................................................ 35 7.5 Studentenmobiliteit ..................................................................................................... 35 7.6 Vakken ........................................................................................................................ 36 7.7 Afstudeerproject .......................................................................................................... 36 7.8 Erkenning van in het buitenland behaalde studiepunten.............................................. 37 7.9 Gerealiseerde studentenmobiliteit ............................................................................... 37 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 39 8 Samenvatting sterke en zwakke punten ....................................................................... 40

DEEL 2 Bachelor Kunstmatige Intelligentie Administratieve gegevens ........................................................................................................ 42 9 Doelstellingen van de opleiding................................................................................... 42 FACET 1 Domeinspecifieke eisen................................................................................ 42 FACET 2 Niveau .......................................................................................................... 43 FACET 3 Oriëntatie ...................................................................................................... 44 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 44 10 Programma ................................................................................................................... 46 FACET 4 Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs............................................... 48 FACET 5 Relatie doelstelling en inhoud van het programma ...................................... 49 FACET 6 Samenhang van het programma ................................................................... 53 FACET 7 Studeerbaarheid en studielast ....................................................................... 56 FACET 8 Instroom ....................................................................................................... 56 FACET 9 Omvang van het programma ........................................................................ 59 FACET 10 Afstemming tussen vormgeving en inhoud.................................................. 59 FACET 11 Toetsing en beoordeling ............................................................................... 60 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 62 11 Verwijzing naar Facet 12 t/m 19 .................................................................................. 64 12 Resultaten ..................................................................................................................... 65 FACET 20 Gerealiseerd niveau ...................................................................................... 65 FACET 21 Onderwijsrendement .................................................................................... 65 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 71 13 Samenvatting sterke en zwakke punten ....................................................................... 72 DEEL 3 Master Mens-Machine Communicatie Administratieve gegevens ........................................................................................................ 74 9 Doelstellingen van de opleiding................................................................................... 74 FACET 1 Domeinspecifieke eisen................................................................................ 74 FACET 2 Niveau .......................................................................................................... 74 FACET 3 Oriëntatie ...................................................................................................... 75 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 75 10 Programma ................................................................................................................... 76 FACET 4 Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs............................................... 77 FACET 5 Relatie doelstelling en inhoud van het programma ...................................... 79 FACET 6 Samenhang van het programma ................................................................... 80 FACET 7 Studeerbaarheid en studielast ....................................................................... 81 FACET 8 Instroom ....................................................................................................... 81 FACET 9 Omvang van het programma ........................................................................ 83 FACET 10 Afstemming tussen vormgeving en inhoud.................................................. 84 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 85 11 Verwijzing naar Facet 12 t/m 19 .................................................................................. 86 12 Resultaten ..................................................................................................................... 87 FACET 20 Gerealiseerd niveau ...................................................................................... 87 FACET 21 Onderwijsrendement.................................................................................... 87 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 87 13 Samenvatting sterke en zwakke punten ....................................................................... 88

DEEL 4 Master Artificial Intelligence Administratieve gegevens ........................................................................................................ 90 9 Doelstellingen van de opleiding................................................................................... 90 FACET 1 Domein van de Master Artificial Intelligence.............................................. 90 FACET 2 Niveau .......................................................................................................... 90 FACET 3 Oriëntatie ...................................................................................................... 91 Sterke en zwakke punten.............................................................................................. 91 FACET 4 Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs............................................... 93 FACET 5 Relatie doelstelling en inhoud van het programma ...................................... 94 FACET 6 Samenhang van het programma ................................................................... 95 FACET 7 Studeerbaarheid en studielast ....................................................................... 96 FACET 8 Instroom ....................................................................................................... 97 FACET 9 Omvang van het programma ........................................................................ 99 FACET 10 Afstemming tussen vormgeving en inhoud.................................................. 99 Sterke en zwakke punten............................................................................................ 100 11 Verwijzing naar Facet 12 t/m 19 ................................................................................ 101 12 Resultaten ................................................................................................................... 102 FACET 20 Gerealiseerd niveau .................................................................................... 102 FACET 21 Onderwijsrendement .................................................................................. 105 13 Samenvatting sterke en zwakke punten ..................................................................... 106 Bijlagen .................................................................................................................................. 107

Inleiding / Leeswijzer Het eerste deel van de zelfevaluatie Kunstmatige Intelligentie is een algemeen deel. Hierin zijn hoofdstukken opgenomen die voor alle drie de beschreven opleidingen gelijk zijn: Hoofdstuk 1 Ongedeelde opleiding Hoofdstuk 2 Totstandkoming zelfevaluatie Hoofdstuk 3 Organisatorische plaats van de opleidingen binnen de instelling Hoofdstuk 4 Inzet van personeel, personeelsbeleid Facet 12 Eisen wetenschappelijk onderwijs Facet 13 Personeelsbeleid Afdeling KI Facet 14 Kwaliteit van het personeel Hoofdstuk 5 Voorzieningen Facet 15 Materiële voorzieningen Facet 16 Studiebegeleiding Hoofdstuk 6 Interne Kwaliteitszorg Facet 17 Evaluatie van resultaten Facet 18 Maatregelen tot verbetering Facet 19 Betrekken van studenten, alumni en beroepenveld Hoofdstuk 7 Internationalisering Na dit eerste deel volgen de delen waarin de drie afzonderlijke opleidingen worden beschreven: Deel 2 Bachelor Kunstmatige Intelligentie Deel 3 Master Mens-Machine Communicatie Deel 4 Master Artificial Intelligence Om de numerieke volgorde van de facetten in deze drie delen te behouden, wordt telkens verwezen naar de hoofdstukken van het eerste, algemene deel waar de desbetreffende facetten worden behandeld.

DEEL

1 Algemeen

5

Administratieve gegevens Naam opleiding: CROHO code: Einddatum afbouw: Variant: Locatie: Niveau: Oriëntatie: Contactpersoon:

1

Kunstmatige Intelligentie 06981 31-08-2007 voltijds Rijksuniversiteit Groningen Doctoraal Wetenschappelijk Dr. T.C. Andringa (Onderwijsdirecteur)

Ongedeelde opleiding

1.1 Historische basis De opleiding Kunstmatige Intelligentie is voortgekomen uit de driejarige bovenbouw Technische Cognitiewetenschap (TCW, CROHO 06646, start 1993). Deze opleiding was toegankelijk voor studenten met een aangepaste propedeuse Psychologie, Filosofie, Natuurkunde of Informatica. Per september 2000 is de naam veranderd in Kunstmatige Intelligentie (KI). Vanaf 1 september 2001 werd Kunstmatige Intelligentie een volledige opleiding met een eigen propedeuse (CROHO 06643). Kort daarop werd het een vijfjarige opleiding (CROHO 06981), door de verwerving van de bèta-status. In 2001 zijn er twee cohorten studenten met de studie begonnen: de laatste lichting bovenbouwstudenten en de eerste lichting propedeusestudenten. Een jaar later is de bacheloropleiding van start gegaan. De meeste studenten die zijn begonnen aan de vijfjarige oude-stijl opleiding in 2001 ("drs.") zijn in een later jaar overgestapt naar de bacheloropleiding. De inhoud van de eerste drie jaar van de opleiding die begonnen is in 2001, is nagenoeg gelijk aan de inhoud van de huidige bacheloropleiding. Om deze redenen wordt de lichting 2001 gezien als de eerste lichting bachelorstudenten.

1.2 Stand van zaken afbouw Het laatste cohort TCW-bovenbouwstudenten is begonnen in 2001. Dit laatste cohort had tot 1 september 2003 de gelegenheid het propedeutisch examen af te leggen. Studenten die per 1 september 2003 staan ingeschreven in de doctoraalfase, hebben tot 1 september 2007 de gelegenheid het doctoraalexamen van de ongedeelde opleiding af te leggen. Voor studieonderdelen die niet meer worden gegeven, wordt een equivalent uit het lopende bachelorprogramma aangeboden. In juni 2002 heeft de opleiding alle studenten geïnformeerd over de overgang naar de bachelor/master structuur. De bovenbouwstudenten hebben tot 1 september 2007 de tijd om hun studie af te maken (totale beschikbare tijd voor hun driejarige doctoraalprogramma werd daarmee zes jaar). De studenten die in 2001 met de propedeuse zijn begonnen, hadden de keuze: overstappen naar de bacheloropleiding met medeneming van de reeds behaalde resultaten of in de vijfjarige doctoraalopleiding blijven en de propedeuse afronden vóór 1 september

6 DEEL 1 ALGEMEEN 2003. Studenten die na 1 september 2003 hun propedeuse nog niet hadden behaald, zijn automatisch overgegaan naar de bacheloropleiding. Ze konden onder dezelfde voorwaarden als gesteld aan de propedeuse van de doctoraalopleiding de propedeuse van de bachelor ontvangen.

1.3 Aantal actieve studenten Op de peildatum 1 september 2003 waren er nog 74 studenten ingeschreven in het ongedeelde programma, waarvan drie in het vijfjarige doctoraal programma. Op 1 januari 2006 is het aantal studenten uit deze groep, voornamelijk door afstuderen, teruggelopen tot 36 studenten (34 in de bovenbouwopleiding en 3 in het vijfjarig doctoraal programma). De bovenbouwstudenten uit deze groep hadden op dat moment anderhalf jaar vertraging. Er is hen in januari 2006 per brief een herinnering gestuurd aan de uiterste datum waarop het traditionele doctoraaldiploma behaald kan worden. Diegene die nog niet met een afstudeerproject is begonnen, is uitgenodigd voor een gesprek met de studieadviseur om voortgang en planning te bespreken. Voor alle van de 36 studenten gold op dat moment dat afstuderen vóór de deadline haalbaar was. Vijf studenten van deze groep moesten echter nog dusdanig veel studiepunten halen, dat zij bij een nominaal studietempo in de zomer van 2007 hun studie zouden kunnen afronden. Met deze vijf studenten is op individuele basis over vervolgstappen en de studieplanning gesproken. Voor de overigen is afstuderen vóór 1 september 2007 nog goed haalbaar en is hiervoor een traject afgesproken. Tevens is de opleiding KI in het voorjaar van 2006 gestart met een studieversnellingsgroep, waarvoor alle 36 bovenbouwstudenten per brief zijn uitgenodigd. In deze studieversnellingsgroep controleren studenten elkaar wekelijks op het halen van de studieplanning. Daarnaast komt de groep iedere week onder leiding van een studieadviseur bijeen om de studieaanpak te bespreken en tips en ervaringen uit te wisselen. De groep is gestart met negen deelnemers. Van de vijf studenten die niet of nauwelijks uitloopruimte hebben in hun studieplanning, hebben twee besloten aan deze studieversnellingsgroep deel te nemen.

1.4 Omvorming naar het bachelor-master systeem Het curriculum van de bovenbouwstudie is niet meer operationeel. Wel kunnen de meeste vakken nog worden gevolgd, omdat ze onderdeel uitmaken van het bachelor- of masterprogramma. Voor vakken die niet meer bestaan zijn equivalente studieonderdelen aangewezen. Bij de invoering van het bachelormaster systeem is de ongedeelde opleiding KI opgedeeld in een: 1. bachelor Kunstmatige Intelligentie (CROHO 56981); 2. master Artificial Intelligence (CROHO 66981); 3. master Mens-Machine Communicatie (CROHO 60653). Tevens hebben bachelor-uitstromers de mogelijkheid om de research masteropleiding van de onderzoekschool Behavioral, Cognitive and Neurosciences (BCN), waarin de afdeling Kunstmatige Intelligentie participeert (CROHO 60615), te volgen. Voor HBO-instromers in de masteropleidingen is een schakeltraject gedefinieerd. In Figuur 1.1 is de wijze waarop de nieuwe opleidingen samenhangen weergegeven.

7

FIGUUR 1.1: STROOMMODEL VOOR DE OPLEIDINGEN VAN DE AFDELING KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE MET INBEGRIP VAN DE BCN RESEARCH MASTEROPLEIDING Bachelor Kunstmatige Intelligentie

Niet selectief Selectief

3 jaar HBO-schakelklas 1 jaar

Master Artificial Intelligence

Master Mens Machine Communicatie

2 jaar

BCN Research Master 2 jaar

2 jaar

Promotieopleiding 4 jaar

Vanuit de bovenbouwstudie is de overstap naar een van de masters van KI niet voor de hand liggend, aangezien studenten dan in plaats van een bovenbouwopleiding van drie jaar een geheel programma (bachelor + master) van vijf jaar moeten volgen. Bovendien is de verdeling van vakken over de verschillende jaren van de bovenbouwstudie anders dan voor het vijfjarige bachelor/master-programma, waardoor een overstap niet goed mogelijk is. Omdat de bovenbouwstudenten ruim voldoende tijd hebben om hun doctoraalprogramma af te ronden, is niemand van hen naar een master gegaan. Studenten die het vijfjarige doctoraalprogramma volgen (allen gestart in 2001), kunnen probleemloos overstappen naar de bachelor/master-structuur, omdat zij vrijwel hetzelfde programma volgen. Vrijwel al deze studenten zijn overgestapt naar de bachelor KI. De twee studenten die dit niet hebben gedaan, studeren naar verwachting in de zomer of het najaar van 2006 af.

Conclusies Er is sprake geweest van veel veranderingen in en rondom de opleiding sinds de start van de opleiding Technische Cognitiewetenschap in 1993. De afdeling Kunstmatige Intelligentie heeft de combinatie van groei en van grote veranderingen in de onderwijsstructuur met goed gevolg doorstaan. Er zijn maatregelen getroffen om de laatste lichting doctoraalstudenten op tijd af te laten studeren. Studenten in de vijfjarige doctoraalopleiding kunnen probleemloos overstappen naar de bachelor/master-structuur.

8 DEEL 1 ALGEMEEN De vorm van de opleidingen veranderde gedurende de laatste vijf jaar geregeld, zowel ten gevolge van de ontwikkeling van de opleiding zelf als ten gevolge van de landelijk opgelegde onderwijshervormingen. De grootste verandering was de invoering van de Bachelor-Masterstructuur in 2001. Het is mogelijk dat de resulterende onduidelijkheid bij de studenten hier en daar tot studievertraging heeft geleid.

9

2

Totstandkoming zelfevaluatie

Op basis van de voor dit zelfevaluatierapport benodigde facetten, is in het najaar van 2005 een brainstormsessie georganiseerd met de gehele staf van KI. Tijdens deze sessie is een sterkte-zwakte analyse van de bachelor- en masteropleidingen gemaakt. Deze sterkte-zwakte analyse is een belangrijke basis geweest voor het opstellen van dit zelfevaluatierapport. In oktober 2005 is een redactiecommissie samengesteld, bestaande uit de onderwijsdirecteur, de studieadviseur, de onderwijscoördinator en twee docenten. Deze commissie heeft de uitwerking van de verschillende facetten verdeeld onder de stafleden. Met het geproduceerde materiaal heeft de redactiecommissie een eerste conceptversie samengesteld. In april 2006 is de eerste conceptversie van het zelfevaluatierapport voorgelegd aan de leescommissie, bestaande uit de directeur onderzoek, een docent, een student en de beleidsmedewerker onderwijs van de faculteit GMW. Het commentaar van deze leescommissie is door de redactiecommissie verwerkt. In september 2006 is een tweede conceptversie voorgelegd aan de leescommissie, alle stafleden, de studentengeleding van de onderwijscommissie en de beleidsmedewerker onderwijs van de faculteit GMW. Eind november 2006 is de laatste conceptversie aangeboden aan het faculteitsbestuur van GMW. Wanneer alle ontvangen commentaren zijn verwerkt en de Universitaire Commissie voor het Onderwijs een positief advies heeft gegeven, stuurt het College van Bestuur het rapport naar de QANU. In .... heeft de onderwijsdirecteur een begeleidingscommissie Kwaliteitszorg ingesteld die de visitatie zal voorbereiden en begeleiden en jaarlijks uitvoering geeft aan het facultaire kwaliteitszorgplan. Om te kunnen garanderen dat de bevindingen van de visitatie en de verbeterpunten die daaruit voorvloeien worden geïmplementeerd, heeft de commissie Kwaliteitszorg een permanent karakter. Verder zal deze commissie de zelfstudie elk jaar actualiseren conform het voorgestelde kwaliteitszorgsysteem van de faculteit GMW.

10 DEEL 1 ALGEMEEN

3

Organisatorische plaats van de opleidingen binnen de instelling

3.1 Inleiding De Rijksuniversiteit Groningen (RuG) is een moderne universiteit met een lange academische traditie. Zij bestaat uit tien faculteiten en een aantal centrale eenheden, waaronder de Universiteitsbibliotheek, het Rekencentrum en het Universitair Onderwijscentrum Groningen. De afdeling Kunstmatige Intelligentie (KI) is voortgekomen uit het multidisciplinaire contingent docenten dat de bovenbouwstudie Technische Cognitiewetenschap verzorgde van 1993 tot 2001. Deze docenten waren afkomstig van de faculteiten Gedrags- en Maatschappijwetenschappen (GMW, voorheen faculteit der Psychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen), Letteren en Wiskunde en Natuurwetenschappen (W&N) Op basis van een convenant tussen de betrokken faculteiten (zie bijlage D) is de zelfstandige afdeling KI ontstaan, met als hoofddeelnemers de faculteiten GMW en W&N. Hierbij heeft de faculteit GMW het penvoerderschap op zich genomen. De betrokken faculteiten delen lusten en lasten, de penvoerder verzorgt de huisvesting van de afdeling, alsmede de onderwijsondersteuning. De faculteit GMW kent vijf afdelingen: Psychologie, Pedagogiek en Onderwijskunde, Sociologie, Bewegingswetenschappen en Kunstmatige Intelligentie. De afdeling KI verzorgt de bacheloropleiding Kunstmatige Intelligentie en de masteropleidingen Artificial Intelligence en Mens-Machine Communicatie. Daarnaast verzorgt de afdeling vier onderzoeksdeelprogramma's onder de titel Artificial Intelligence and Cognitive Engineering (ALICE).

3.2 Bestuur Het bestuur van de universiteit wordt gevormd door het College van Bestuur (CvB). Het CvB oefent het bestuur uit in of na overleg met de Universiteitsraad. Voor haar bestuursdaden legt het CvB verantwoording af aan de Raad van Toezicht. De besturen van de faculteiten GMW en W&N worden gevormd door een decaan (tevens portefeuillehouder onderwijs), een vice-decaan (tevens portefeuillehouder onderzoek) en een portefeuillehouder middelen. De decaan en de vicedecaan behoren tot het hooglerarencorps van de faculteit. De afspraken tussen de faculteiten zijn voor onbepaalde tijd vastgelegd in een convenant. In dit convenant zijn de verantwoordelijkheden van beide faculteiten vastgelegd. Eens per jaar en indien nodig vaker, vindt bestuurlijk overleg plaats tussen de faculteiten. De faculteit GMW is de penvoerende faculteit, hetgeen betekent dat het bestuur van de faculteit GMW eindverantwoordelijk is voor de opleidingen van de afdeling KI. Het bestuur wordt uitgeoefend in of na overleg met de Faculteitsraad. Wat betreft delen van de Onderwijs- en Examenregeling heeft de Faculteitsraad instemmingrecht (WHW artikel 7.13, lid 2 onder h t/m v).

11

Op afdelingsniveau zijn de opleidings- en onderzoeksdirecteur verantwoordelijk voor de programmering, uitvoering en kwaliteitzorg van respectievelijk het onderwijs en onderzoek. De betrokken hoogleraren zijn de inhoudelijk verantwoordelijken (WHW art. 9.19). Op dit moment is er één hoogleraar/onderzoeksdirecteur bij de afdeling KI.

Formele inbedding

Schematisch ziet de organisatorische inbedding van de afdeling KI er als volgt uit (Figuur 1.2): FIGUUR 1.2 ORGANOGRAM VAN DE INBEDDING VAN DE AFDELING KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE IN DE FACULTEIT GMW

Faculteitsraad

Faculteitsbestuur GMW

Faculteitsbestuur WenN

Facultaire dienst onderwijs

Andere afdelingen GMW

Afdeling Kunstmatige Intelligentie Directeur onderwijs Directeur onderzoek

Onderwijsbureau KI

Onderzoeksprogramma’s

Bachelor Kunstmatige Intelligentie

Master Artificial Intelligence

Master Mens Machine Communicatie

Praktische inbedding

Voor het onderwijs worden veel cursussen afgenomen bij de aanpalende opleidingen (GMW: psychologievakken; W&N: o.a. programmeervakken, wiskunde; Letteren: o.a. cursussen van informatiekunde) en Wijsbegeerte. Voor onderwijs dat speciaal voor de afdeling KI wordt verzorgd, bestaan op schrift vastgelegde bilaterale afspraken. In andere gevallen wordt gebruik gemaakt van de zogenaamde 'onderwijsdienstverleningsmatrix' die bij de RuG wordt gehanteerd voor de vereffening van onderwijsinzet. Voorts is er een ontwikkeling gaande van concentratie van opleidingsactiviteiten (clustervorming) die van belang is voor een stabiele inbedding en een efficiënte uitvoering van onderwijs en onderwijsondersteuning. De masteropleiding Mens-Machine Communicatie is een formele samenwerking tussen de afdeling KI en de afdeling Psychologie, waarbij beide afdelingen actief

12 DEEL 1 ALGEMEEN bijdragen aan de ontwikkeling van het onderwijs. Prof. Johnson, hoogleraar Toegepaste Verrichtingenleer en Ergonomie, is lid van de gemeenschappelijke opleidingscommissie en voorzitter van de toelatingscommissie van MMC. Verder verzorgen hoogleraren en andere docenten vanuit Psychologie ongeveer de helft van de vakken uit het verplichte programma van MMC.

Groeipad organisatorische inbedding

In de afgelopen jaren is gestreefd naar de vorming van een Centrum voor Informatiewetenschappen (CvI) aan de RuG, waarin de zelfstandige afdelingen Informatica en KI worden ondergebracht. Per september 2006 is een gezamenlijk eerste semester in de propedeuse ingevuld. Ook in de werving van studenten is er sprake van een goede onderlinge coördinatie. Vanaf november 2007 zullen beide opleidingen volgens planning worden ondergebracht in nieuwbouw ('FBOR') op het Zerniketerrein van de RuG. Het bestaande convenant zal overgaan in een versie waarin de gezamenlijke inbreng van de faculteiten GMW en W&N wordt gedetailleerd. Hoewel er grote verschillen zijn tussen de opleidingen Informatica en KI, is er ook sprake van een gemeenschappelijke cultuur, zowel in het onderwijs (theorie, empirie, ontwerp en implementatie) als in het onderzoek (publicatiegewoonten). Een intensieve samenwerking is nuttig en gewenst. Er zal echter geen sprake zijn van volledige fusie omdat het van belang is dat beide opleidingen de eigen identiteit behouden en zich hiermee kunnen blijven richten op verschillende doelgroepen. De plaats van het CvI is nevenschikkend aan de opleidingsinstituten Natuurwetenschappen en Techniek (ONT) en Levenswetenschappen (OLW) van de faculteit W&N. Deze driedeling staat bekend onder de naam TRIPOS. Het bestuur van het CvI bestaat uit een opleidingsdirecteur en de adjunctdirecteuren voor de afdeling KI en de afdeling Informatica, alsmede twee studentleden. Het sinds 1999 bestaande ISIS-overlegorgaan van de informaticagerelateerde opleidingen, dat eerder werd ingesteld met behulp van financiële ondersteuning door het CvB, is inmiddels overgegaan in de CoördinatieCommissie (CoCo) van KI en Informatica. Deze commissie pakt die concrete onderwijsproblemen in roostering en onderwijsdeling aan. In de CoCo nemen zitting: de onderwijscoördinatoren, de voorzitters van programmacommissies, de adjunctdirecteuren onderwijs en de CvI opleidingsdirecteur. Deze laatste neemt tevens deel aan het TRIPOS-directeurenoverleg en het algemeen directeurenoverleg van de faculteit W&N. De voorgestelde structuur representeert zowel het bètagehalte van de opleiding KI, als de multidisciplinaire inbedding binnen de RuG (zie Figuur 1.3). Een blijvende verbondenheid met de faculteit GMW garandeert een inhoudelijke voeding vanuit de psychologische disciplines.

13

FIGUUR 1.3 ORGANOGRAM VAN HET CENTRUM VOOR INFORMATIEWETENSCHAPPEN (CVI) I.O. MET DAARIN ONDERGEBRACHT HET ONDERWIJSDEEL VAN DE OPLEIDINGEN KI EN INFORMATICA

Faculteitsbestuur GMW

Andere opl.

2

)

Faculteitsbestuur W&N

In te stellen

CvI Tripos opl. Dir. 3 Afdeling Kunstmatige Intelligentie adj. Directeur onderwijs Directeur onderzoek

Bachelor KI

Master AI

4

1

)

ONT

OLW

) )

Master MMC

Afdeling Informatica Adj. Dir. Onderwijs Directeur Onderzoek

Bachelor Informatica

Master Informatica

Operationele overlegorganen CvI: 1 ) Tripos-opleidingsdirecteurenoverleg faculteit W&N: Koolhaas/W&N, Franke/OLW, Hanson/ONT, Schomaker/CvI 2 ) Opleidingsdirecteurenoverleg faculteit GMW: Creemers/decaan GMW, Rothengatter/Psy, Wielers/Soc, Ruijssenaars/Pedok, Andringa/KI, Kiers/Research Master GMW 3 ) Bestuurlijk overleg CvI: Schomaker/CvI, Andringa/KI, Renardel/Informatica, studentleden 4 ) Coördinatiecommissie CvI: dir CvI, adj. dir. KI+Inf, OW-coörd. KI+Inf, voorzitters programmacommissies KI+Inf

14 DEEL 1 ALGEMEEN

4

Inzet van personeel, personeelsbeleid

FACET 12

Eisen wetenschappelijk onderwijs

Het verwerven van wetenschappelijk inzicht in het fenomeen intelligentie in natuurlijke en artificiële systemen vereist, binnen het vakgebied kunstmatige intelligentie, dat het wetenschappelijk onderwijs aandacht schenkt aan: • • • •

Theoretische onderbouwing Formele modellering Implementatie Empirische evaluatie

Voor het onderwijs dat de staf van KI verzorgt in de eigen discipline, is er inbreng vanuit het onderzoek in zowel de bachelor- als de masterfase. Inmiddels is er bij de afdeling KI een voldoende omvangrijk contingent van eigen universitaire docenten met taken in onderwijs en onderzoek aangesteld om de wetenschappelijkheid van het onderwijs te garanderen. Bij vakken die praktisch van aard zijn (programmeren of ontwerp) wordt, waar mogelijk, het wetenschappelijk accent benadrukt in de onderwijsuitvoering. Eén en ander sluit aan bij het Strategisch Plan GMW 2004-2010 (bijlage E) waarin de verwevenheid van onderwijs en onderzoek als belangrijk uitgangspunt is geformuleerd. Alle docenten van de afdeling KI nemen deel aan één van de vier deelprogramma's van het onderzoeksprogramma Artificial Intelligence and Cognitive Engineering (ALICE). Dit onderzoeksprogramma scoorde in de laatste onderzoeksvisitatie “goed” (5x4). Het onderzoeksprogramma is empirisch van karakter, met wetenschappelijke én technische doelstellingen. Doordat de studenten gedurende de gehele studie in contact komen met onderzoekers in verschillende fasen van hun loopbaan, krijgen studenten een goed beeld van de wetenschappelijke praktijk binnen de universiteit. Tegelijkertijd wordt er ruimte geboden aan studenten die graag binnen een meer toegepaste setting willen afstuderen. Er is inmiddels een groot aantal studenten bij bedrijven afgestudeerd. In deze gevallen is altijd een van de stafleden direct betrokken zodat het noodzakelijke wetenschappelijke karakter van het afstudeerwerk wordt gewaarborgd.

15 FACET 13

Kwantiteit personeel

Zoals eerder genoemd, is de afdeling KI voortgekomen uit een contingent docenten van de faculteiten GMW, Letteren, en W&N. Het huidige personeel is bij de faculteiten GMW en W&N aangesteld. Aangezien allen in dienst zijn van de RuG en de hiërarchische relaties binnen de afdeling KI bestaan, heeft dit nauwelijks verschillen in rechtspositie en personeelsbeleid tot gevolg.

Wetenschappelijk Personeel

Tabel 1.1 geeft de onderwijsinzet van de staf weer, onderverdeeld naar functie en geslacht, met vermelding van het percentage gepromoveerden. In totaal is 7.55 fte beschikbaar voor het onderwijs. Daarvan is 5% hoogleraar, 7% UHD, 33% UD, 7% docent, 24% promovendi en 24% overig. Van de promovendi is een deel bursaal: zij mogen niet ingezet worden in het onderwijs. Verder is het streven om promovendi jaarlijks voor ongeveer 0.1-0.15 fte in te zetten voor onderwijs (0.25 fte is het maximum). De staf is relatief jong: 34.5 jr incl. promovendi; 38.4 jr excl. promovendi (per 1 jan 2006). TABEL 1.1 AANTAL FTE'S BETROKKEN BIJ HET ONDERWIJS OP 1 DECEMBER 2006 Categorie

M aantal

fte’s

1 1 4 10

0.40 0.15 1.80 1.80

7 23

HL UHD UD Promovendi Docenten Studentassistenten Totaal

V aantal

fte’s

Totaal aantal

fte’s

1.10

1 2 4 1 4

0.50 0.55 0.40 0.50 0.70

1 2 6 14 1 11

0.40 0.65 2.85 2.20 0.50 1.80

5.25

12

6.65

35

7.90

percentage gepromoveerd 100% 100% 100% nvt 100% nvt

40 35

#personen

30 25 Tijdelijk

20

obp(vast+tijd)

15

WP vast

10 5 0 2001

2002

2003

2004 Jaar

2005

2006

2007

16 DEEL 1 ALGEMEEN In bijlage A is een uitgebreid overzicht opgenomen met alle gegevens over zowel het ondersteunend personeel als het personeel voor onderwijs en onderzoek. In meerjarig perspectief ziet de onderwijsinzet in relatie tot het aantal studenten en diploma's er als volgt uit: TABEL 1.2: ONDERWIJSINZET IN MEERJARIG PERSPECTIEF: Jaar

Aantal fte’s Totaal aantal onderwijs ingeschreven studenten

2005/2006 7.9 2005/2006 7.9 2004/2005 8.0 2003/2004 8.0

247 181 130

Totaal bachelor diploma’s 21 14 2

Totaal doctoraal en master diploma’s 12 20 11

Aantal studenten per fte onderwijs 36 23 16

Aantal afgestud. per fte onderwijs 4.2 4.2 1.6

Onderwijsondersteuning

De algemene onderwijsondersteuning wordt bij de faculteit GMW geboden door de Facultaire Dienst Onderwijs (FDO). De FDO is belast met de ontwikkeling en uitvoering van de onderwijsondersteuning, zoals de elektronische leeromgeving (Nestor), de elektronische studiegids (OCASYS), de roostering van onderwijs en tentamens (Syllabus+), internationalisering en de algemene materiële voorzieningen. Tevens is de FDO verantwoordelijk voor de onderwijsbalie (zie ook Facet 15: Materiële voorzieningen) Per begin 2006 geldt de volgende verdeling voor de direct aan de afdeling KI gekoppelde onderwijsondersteuning: KI-onderwijsadministratie: KI-studieadvisering: KI-voorlichting: KI-onderwijscoördinatie: Totaal:

1.6 fte 0.6 fte + 0.4 fte *) 0.2 fte 0.6 fte (Incl. 0.1 fte internationalisering) 3.0 fte *): tijdelijk uit het strategisch fonds GMW

Omdat de studentenpopulatie van KI in het traject van verzelfstandiging minder divers is geworden, is een project gestart om de voorlichting in het voortgezet onderwijs te verbeteren. Hiervoor is 0,4 fte extra formatie beschikbaar voor een periode van 3 jaar. In 2007/2008 zullen op de nieuwe unilocatie de onderwijsbureau's van Informatica en KI gaan samenwerken. De studieadvisering van KI en Informatica wordt al op elkaar afgestemd. De samenwerking vindt vooral plaats op operationeel niveau. Het ondersteunend personeel van KI draagt in hoge mate bij aan een professionele organisatie van de opleiding. De interfacultaire positie en de bijzondere eisen op het gebied van practicumondersteuning vereisen dat de relevante kennis geconcentreerd blijft op de werkvloer.

17 Door het groeiend aantal promovendi wordt voor het onderzoek in toenemende mate tijd onttrokken aan de ICT-ondersteuning van het onderwijs. Tot nu toe zijn er nog geen problemen voor het onderwijs ontstaan, maar de kans hierop is zeer reëel. Er wordt onderzocht hoe mogelijke problemen in de toekomst kunnen worden voorkomen. Jaarlijks wordt ongeveer 1.8 fte aan studentassistentie gerealiseerd in de onderwijsondersteuning.

FACET 14

Kwaliteit van het personeel

De Faculteit GMW stelt hoge eisen aan het docerend personeel (zie ook het Strategisch Plan GMW 2004-2010). Naast vakinhoudelijke deskundigheid worden hoge eisen gesteld aan de didactische kwaliteiten (Accent op onderwijs, PPSW 1998). In de functionerings- en beoordelingsgesprekken wordt dit belangrijke thema besproken, onder meer naar aanleiding van de cursusevaluaties. Recent heeft de faculteit GMW een “tenure track-systeem” ontwikkeld met als doel veelbelovende medewerkers aan te trekken en te binden aan de organisatie. In het “tenure track” wordt de mogelijkheid geboden volgens een afgesproken tijdpad door te stromen naar een seniorpositie. De onderwijskwaliteiten van de medewerkers zijn hierin een expliciet beoordelingscriterium.

Achtergrond docenten

De achtergrond van de docenten is multidisciplinair en sluit nauw aan bij het domein. De achtergronden zijn: Wiskunde; Wiskunde/KI; Informatica/KI; Informatica/Psychologie; Psychologie/KI; Natuurkunde; Natuurkunde/Biologie (Biofysica); Cognitiewetenschappen; Taalkunde. Hetzelfde geldt voor de promovendi: een aantal van hen heeft de KI opleidingen in Groningen of aan zusteropleidingen gevolgd, maar de meerderheid heeft een zelfde brede achtergrond als de docenten. Onderwijsondersteuning door promovendi (m.u.v. de bursalen) wordt langzamerhand steeds belangrijker. Dit brengt de studenten nog gemakkelijker en frequenter in contact met grensverleggend onderzoek. Uit het overzicht in bijlage A blijkt dat de afdeling KI beschikt over een breed scala aan wetenschappelijke specialismen die aansluiten bij de inhoudelijke thema's van de opleidingen. Tevens is er voldoende kennis over onderzoeksmethoden en -technieken. Voor werkcolleges en practica worden vaak studentassistenten ingezet. Zij staan dicht bij de studenten en hebben doorgaans kort ervoor dezelfde stof met een hoog eindcijfer afgesloten. Dit leidt tot een effectieve studieondersteuning die zowel door docenten als studenten op prijs wordt gesteld.

Scholing docenten

Nieuwe medewerkers worden, indien noodzakelijk, didactisch geschoold (Accent op Onderwijs, PPSW 1998). Voor zittend personeel is verdere didactische professionalisering mogelijk. Ook zijn er mogelijkheden tot scholing in taal- en schrijfvaardigheden, automatisering en management.

18 DEEL 1 ALGEMEEN Indien een cursus negatief wordt geëvalueerd, kan de docent worden verplicht een cursus te volgen. Tot op heden is dit nog niet voorgekomen. Didactische scholing is een vast onderwerp in het jaarlijkse functioneringsgesprek. Docenten die extra didactische cursussen hebben gevolgd, zijn daar enthousiast over. De verwachting is dan ook dat er regelmatig gebruik zal worden gemaakt van deze mogelijkheid. In 2005 zijn alle docenten die doceren aan Engelstalige opleidingen getoetst op hun Engelse taalvaardigheid. Bij een onvoldoende niveau zijn afspraken gemaakt over bijscholing op dit terrein. Dit bleek niet nodig voor de docenten van KI: zij hebben de Engelse taalvaardigheidstest goed tot uitstekend doorstaan.

Didactische vaardigheden docenten

Bij de evaluatie van de studieonderdelen wordt de studenten onder andere stellingen voorgelegd over het didactisch handelen van de docenten. Voorbeelden van stellingen: • De hoorcolleges vond ik [nuttig/niet nuttig, boeiend/niet boeiend] • De hoorcollegedocenten vond ik [goed/slecht] • De feedback op tussentijdse opdrachten vond ik [goed/slecht] Studenten kunnen een score geven van 1 (niet nuttig, niet boeiend, slecht) tot en met 5 (nuttig/boeiend/goed). Uit de evaluatie van de resultaten van de afgelopen twee jaar blijkt dat de studenten tevreden zijn over de kennisoverdracht door de docenten van KI (gemiddeld 3,6). De verschillen tussen de docenten onderling blijken niet groot te zijn (standaard deviatie: 0,5; extreme waarden: 2,6 en 4,5).

Resultaten personeelsenquête 2005

In 2005 is een uitgebreide enquête gehouden onder het RuG-personeel om inzicht te krijgen in het gevoerde personeels- en arbeidsvoorwaardenbeleid. Uit deze enquête bleek dat het personeel van de faculteit GMW niet wezenlijk verschilt van het universitaire gemiddelde. In de rapportage (GMW, P&O/06.0427) is tussen de relatief kleine afdelingen Bewegingswetenschappen en KI geen verder onderscheid gemaakt. De medewerkers van beide opleidingen geven aan dat de kwantitatieve werkdruk hoog is en dat hierdoor werk blijft liggen. Anderzijds vinden zij hun werk uitdagend en de werksfeer en teamgeest binnen de afdelingen goed. Er worden stimulerende (wetenschappelijke en inhoudelijke) discussies gevoerd en men is betrokken bij elkaars werk. De werknemers zijn positief over hun leidinggevende: deze let bij de verdeling van werk op verdere ontwikkeling van de medewerkers, geeft regelmatig feedback over de prestaties en het functioneren en geeft duidelijk aan wat er van hen wordt verwacht. De medewerkers zijn positief over de loopbaan- en scholingsmogelijkheden. Verder zijn zij positief over de communicatie tussen hun afdeling en het bestuur en vindt er binnen de afdelingen gestructureerd werkoverleg plaats.

19

Sterke en zwakke punten Sterke punten: • • • • • •

De afgelopen jaren zijn extra UD's aangesteld, hetgeen onontbeerlijk is voor de stabiliteit in het onderwijs en onderzoek en de samenhang hiertussen. De docenten zijn zowel op onderwijs- als onderzoeksgebied van uitstekende kwaliteit. De onderwijsondersteuning draagt in hoge mate bij aan de professionaliteit van het onderwijs. Studenten zijn tevreden over het onderwijs dat zij als voldoende tot uitstekend beoordelen. Docenten zijn positief over werkinhoud, werksfeer, de kwaliteit van het leiderschap, de eigen ontwikkelingsmogelijkheden en het communicatieklimaat Er is sprake van een steeds sterkere verwevenheid tussen onderwijs en onderzoek.

Zwakke punten: • • •

De werkdruk wordt als relatief hoog ervaren (ten opzichte van het universitaire gemiddelde). Er is risico op te weinig ICT-ondersteuning in verhouding tot de specifieke behoeften van AI-onderwijs. De werkdruk en loopbaanmogelijkheden kunnen verder verbeterd worden door een niveau van onderzoeksfinanciering dat (veel) dichter ligt bij het universitaire/facultaire gemiddelde ligt.

20 DEEL 1 ALGEMEEN

5

Voorzieningen

FACET 15

Materiële voorzieningen

Onderwijsruimten

Voor het onderwijs is er behoefte aan middelgrote collegezalen en werk- en computerruimten voor het uitvoeren van (groeps)opdrachten. Tabel 1.3 geeft een overzicht van de ruimten waarover de opleiding overdag kan beschikken. Apart vermeld zijn de computerruimten voor onderwijs (12 - 42 personen). De voorzieningen worden gedeeld met de overige opleidingen binnen de faculteit GMW, in totaal zo'n 3500 studenten. TABEL 1.3: OVERZICHT VAN HET AANTAL RUIMTEN WAAROVER DE OPLEIDING OP HET EIGEN GMW-COMPLEX KAN BESCHIKKEN

Soort ruimte

Aantal

% Gemiddelde bezettingsgraad /range

Klein: < 12 Middelklein: 15 - 30 Middelgroot: 30 - 70 Groot: 70 – 148 Computerruimten 12 - 42

14 9 5 5 6

61,9 49.3 53.0 52.7 28.8

/ / / / /

34.5 - 74.9 10.2 - 66.6 42.6 - 65.8 43.1 - 59.6 8.0 - 42.7

Uit de bezettingsgraad blijkt dat er absoluut gezien voldoende onderwijsruimten zijn. De kleine ruimten (<12 personen) hebben een hoge bezettingsgraad: een bezettingsgraad van 75% geldt als maximaal roosterbaar. Vanaf 2002 is het roosterprogramma Syllabus Plus volledig operationeel. Dit programma zorgt voor een optimale bezetting en houdt daarbij rekening met het type onderwijs en de belasting van docenten. Er kan door dit universiteitsbrede roosterprogramma ook beter rekening worden gehouden met het geroosterde onderwijs van andere faculteiten, hetgeen van groot belang is voor een interdisciplinaire opleiding. Ook kan een toenemende ruimtebehoefte vroegtijdig worden gesignaleerd, waardoor tijdig maatregelen kunnen worden genomen (zie nota Overzicht bezetting onderwijsruimten). Groepen tot 148 personen kunnen terecht op het terrein van de faculteit GMW; grotere groepen gaan naar het Academiegebouw. Tentamens met een groot aantal deelnemers worden afgenomen in de Tentamen- en Examenhal op het Zernikecomplex. De grotere collegezalen zijn standaard uitgerust met bord, white board, overhead projector, pc met internetverbinding en beamer. De faculteit beschikt daarnaast over draagbare laptop/beamer-combinaties en mobiele 'laptopkarren' (3x16 pc's). Hoewel het onderwijs overdag plaatsvindt, zijn de gebouwen van GMW voor studenten opgengesteld van 8.00 tot 21.00 uur (op vrijdag tot 17.30 uur). In afwachting van definitieve huisvesting binnen de faculteit W&N, is de afdeling KI op 1 februari 2006 verhuisd naar een tijdelijke locatie op het Zerniketerrein (IDEA-gebouw). Naast de werkkamers voor medewerkers beschikt de opleiding

21 op deze locatie over twee onderwijsruimten met een capaciteit van 52 resp. 24 personen. Tevens zijn er drie PC-ruimten met resp. 19, 16 en 7 studentwerkplekken. Alle pc’s in het IDEA-gebouw zijn uitgerust met Windows XP en Linux. Voor studenten KI zijn op het GMW-terrein twee computerzalen ingericht met dual-boot systemen, waardoor studenten ook daar gebruik kunnen maken van het besturingssysteem Linux en de daarbij behorende applicaties. De computerfaciliteiten zijn momenteel iets minder uitgebreid dan voorheen; op de definitieve locatie zal deze weer worden uitgebreid. Er wordt naar gestreefd om het onderwijs van de masteropleidingen in het IDEAgebouw te roosteren en het onderwijs van de bacheloropleiding binnen de faculteit GMW of andere universiteitsgebouwen in de binnenstad. Dit wordt gedaan om de reistijd te beperken. De eigenstandige lokatie in een nieuw en comfortabel kantoorpand, wordt door de staf als zeer plezierig ervaren. De behuizing intensiveert het onderlinge contact en maakt het mogelijk om masterstudenten kamers te laten delen met de promovendi die hen begeleiden. Bovendien biedt deze locatie de ruimte om tegemoet te komen aan de sterke groei die KI de laatste jaren kenmerkt. De verhuizing naar het nog in aanbouw zijnde FBOR-gebouw is gepland voor het najaar van 2007. De zorg bestaat dat verdergaande groei van de afdeling KI op deze nieuwe locatie niet gemakkelijk gefaciliteerd kan worden.

Roboticalab

Het robotlab is de ruimte waarin experimenten en practica met robots gedaan worden. Deze is voorzien van een tiental computers en negen robots. Ook is er een open ruimte waarin de robots vrijelijk kunnen bewegen, alsmede een draadloze netwerkinfrastructuur voor communicatie met de robots. Er zijn vier pioneer DX II's (robots die zich voortbewegen op drie wielen) en vier Sony Aibo's (robots die zich voortbewegen op pootjes). Met de robotplatforms kunnen uiteenlopende experimenten worden gedaan, zodat studenten ervaring kunnen opdoen met verschillende architecturen. Werk met robots heeft een groot vloeroppervlak nodig en de beschikbare ruimte in het IDEA-complex is erg krap. De geplande ruimte in het toekomstige FBOR-gebouw is ruimschoots voldoende.

ICT-faciliteiten

Sinds mei 2003 zijn er binnen de faculteit GMW 127 pc's voor cursorisch gebruik, 71 voor individueel gebruik en 6 voor werkgroepjes (skillslabs). De pc's voor cursorisch gebruik zijn buiten de college-uren beschikbaar voor individueel gebruik. Studenten kunnen op het GMW-terrein op informatiemonitoren zien waar en hoeveel pc's beschikbaar zijn. Voor zowel studenten als docenten is de ICT-servicedesk GMW het aanspreekpunt voor vragen m.b.t. de GMW-configuraties. De servicedesk is van maandag tot en met vrijdag geopend van 8.30-17.00 uur. Voor alle andere vragen fungeert de KI-systeembeheerder als helpdesk.

Elektronische leeromgeving

Binnen de opleiding KI wordt steeds meer gebruik gemaakt van de universiteitsbrede elektronische leeromgeving (ELO) Nestor. Een aantal docenten geeft er de voorkeur aan om de webserver van KI te gebruiken voor het plaatsen

22 DEEL 1 ALGEMEEN en verspreiden van digitaal onderwijsmateriaal. Dit heeft als voordeel dat snel ingespeeld kan worden op het aanbieden van nieuwe functionaliteit die binnen de universitaire ELO (nog) niet mogelijk is. Het beleid is dat docenten in ieder geval een verwijzing naar specifieke KI-sites maken vanuit de ELO. Steeds meer docenten gaan over op het gebruik van de ELO voor het ondersteunen van het onderwijs. Studenten kunnen hun studievoortgang en hun behaalde resultaten raadplegen binnen ProgRESS-WWW.

Onderwijsbalie GMW en Onderwijsadministratie KI

De facultaire onderwijsbalie is in 2003 opgezet als "front-office" voor studenten voor alle onderwijszaken. De onderwijsbalie informeert over opzet en organisatie van het studieprogramma (roosters, intekening op werkgroepen en practica, tentamendata en -locaties etc.), verstrekt de studiegidsen, verstrekt een gewaarmerkte verklaring van studieresultaten en is het aanspreekpunt voor naintekening voor tentamens. De onderwijsbalie is dagelijks geopend van 9.00 tot 17.00 uur. Daarnaast kent de opleiding KI een eigen onderwijsbureau waar studenten met vragen over de opleiding terecht kunnen. Zowel in het verleden als in de huidige huisvestingssituatie is het onderwijsbureau KI het primaire aanspreekpunt voor studenten. Het onderwijsbureau is dagelijks geopend van 9.00 tot 12.30 uur.

Bibliotheek

De onderwijsondersteuning door de bibliotheek Sociale Wetenschappen richt zich op het leren omgaan met wetenschappelijke informatie. Tijdens de 1e jaars cursus Wetenschappelijke Basisvaardigheden leren studenten hoe wetenschappelijke informatie (digitaal) te ontsluiten. Voor aanvang van het bachelorproject krijgen studenten verdere training in literatuurontsluiting en op verzoek kunnen zij training krijgen in het gebruik van Reference Manager. De bibliotheekinstructies zijn in 2004 inhoudelijk aangepast aan de nieuwe technologieën voor de ontsluiting van informatie. De bibliotheek Sociale Wetenschappen is 58 uur per week geopend: maandag tot en met donderdag van 9.00 tot 21.30 en vrijdag van 9.00 tot 17.00. De bibliotheek biedt 100 stiltewerkplekken en 24 computerwerkplekken. Ten behoeve van laptopgebruikers is een draadloos netwerk geïnstalleerd. In het weekend kan de student terecht bij de meer dan 1600 studentwerkplekken in de Universiteits Bibliotheek (UB). Deze is zaterdag en zondag geopend van 10.00 tot 22.00 uur. De Bibliotheek Sociale Wetenschappen biedt een collectie van 75.000 banden, waarvan een bescheiden deel (ca. 400 banden) de kunstmatige intelligentie betreft. Door de multidisciplinariteit van KI bevindt zich een aanzienlijk aantal relevante banden in de collectie van aanpalende disciplines. De collectie bevat tenminste twee exemplaren van alle boeken die in het onderwijs gebruikt worden. Daarnaast liggen ook alle klappers/readers in tweevoud ter inzage. Al het materiaal staat in open opstelling en is direct te raadplegen. Studenten kunnen via de catalogus zelf titels aanvragen uit het UB-magazijn, reserveren en uitleentermijnen verlengen. Gewenste, maar niet in de collectie aanwezige titels kunnen tegen gereduceerd tarief via de uitleenbalie van de UB met behulp van het IBL (Interbibliothecair leenverkeer) worden aangevraagd.

23 De gedrukte tijdschriftencollectie ondergaat een grote verandering. In (landelijk) consortiumverband zijn licentie-contracten afgesloten met alle grote uitgeverijen om toegang te krijgen tot de digitale versie van de gedrukte tijdschriften. De licenties zijn instellingsbreed beschikbaar en de toegang is gebonden aan een inlogprocedure, zodat studenten ook vanaf de thuiswerkplek, 24 uur per dag toegang hebben tot alle tijdschriften. De collectie wordt ontsloten door middel van de Online Publiekscatalogus (OPC) die door de UB en PICA/OCLC wordt beheerd. Daarnaast worden de tijdschriftenlijsten, literatuurgidsen en handleidingen op de website aangeboden.

FACET 16

Studiebegeleiding

Voor informatie, hulp of advies kunnen de studenten een beroep doen op de studieadviseur. Doel van de begeleiding is om voor de student een optimale doorstroming mogelijk te maken naar een vervolgtraject binnen of buiten de opleiding. Om de studieadvisering meer pro-actief te maken, is deze tijdelijk uitgebreid met middelen uit het strategisch fonds van de faculteit GMW

Propedeuse

Studenten in het eerste jaar van de bacheloropleiding worden halverwege het tweede semester door de studieadviseur uitgenodigd voor een studievoortganggesprek. Er worden drie groepen studenten onderscheiden: 1. Studenten die tot op dat moment minder dan de helft van het aantal studiepunten hebben behaald. Zij krijgen het dringende advies om serieus na te gaan of hun studiekeuze wel de juiste is geweest. 2. Studenten die meer dan de helft maar niet meer dan 75% van het aantal studiepunten hebben behaald. Deze groep krijgt het advies te kijken naar studiemethode, studiemotivatie en de in de studie geïnvesteerde tijd. 3. Studenten die 75% of meer studiepunten hebben behaald, krijgen geen advies, maar kunnen desgewenst een afspraak maken met de studieadviseur. Door vertrek van de studieadviseur zijn deze gesprekken in het studiejaar 2005/2006 niet gehouden.

Post-propedeuse en Masters

In de post-propedeuse en de master kunnen studenten contact opnemen met één van de studieadviseurs als zij informatie of advies nodig hebben bij het maken van keuzes, het maken van studieplanningen, het aanvragen van toelating tot een master, bullen en diploma's. Ook kunnen zij bij de stu dieadviseur terecht wanneer zij obstakels ervaren in hun studie of studentenleven. Studenten doen veelvuldig een beroep op de studieadvieseurs: de drempel om bij hen aan te kloppen is blijkbaar laag. Wel blijkt uit een enquête dat de studenten vinden dat de studieadviseur pro-actiever te werk moet gaan en studenten met een traag studietempo vaker moet uitnodigen voor een gesprek. Als reactie hierop is besloten het studieadvies slagvaardiger en actiever te maken. Dit krijgt op de volgende manier gestalte: • Op de website van KI staat informatie over de bereikbaarheid van de studieadviseur en in de studiegids staat een samenvatting van deze informatie. Verder speelt de mond-tot-mond reclame een belangrijke rol:

24 DEEL 1 ALGEMEEN

•

•

•

wanneer studenten ervaren dat zij van aandacht, betrokkenheid en kwalitatief goede adviezen verzekerd zijn, zal dit uiteindelijk een wervend effect hebben. Als een student eenmaal de beslissing heeft genomen om advies of hulp te vragen, moet hij/zij snel terecht kunnen bij de studieadviseur. De student vraagt per e-mail een gesprek aan en beschrijft kort het onderwerp. Het streven is om de afspraak uiterlijk in de daarop volgende week te plannen. De studieadviseur zoekt met de student naar concrete actiemogelijkheden en voornemens van de student worden getransformeerd tot concrete afspraken met de studieadviseur. Een student die aangeeft dringend hulp nodig te hebben, kan in ieder geval nog dezelfde week en zo mogelijk nog dezelfde dag bij de studieadviseur terecht. Heeft een student specifieke hulp nodig, dan wordt hij/zij doorverwezen naar een specialistische afdeling, zoals de dienst Studieondersteuning of de dienst Studentenpsychologen. De opleiding KI heeft een eigen studieversnellingsgroep, waarin studenten elkaar motiveren en inhoudelijk ondersteunen. Als een student bij doorverwijzing op een wachtlijst komt, is er de mogelijkheid om gedurende de wachtperiode wekelijks of tweewekelijks contact met de studieadviseur te onderhouden. Dit kan in gespreksvorm, maar ook in de vorm van e-mailcontact. De studieadviseur neemt op eigen initiatief contact op met een student wanneer de studieresultaten daartoe aanleiding geven, of wanneer er signalen komen via andere kanalen (docenten, het sociale netwerk van de student). Vooral in het eerste geval is een transparant studentenvolgsysteem onontbeerlijk.

Het studievoortgangssysteem

De opleiding KI maakt gebruik van het “studievoortgangsregistratie systeem” ProgRESS, een instellingsbreed-toegepast systeem. ProgRESS registreert feitelijke gegevens en kenmerken van studenten, zoals studieresultaten, inschrijfgegevens en vooropleiding. Het systeem maakt het mogelijk om de studievoortgang van studenten en de studierendementen op te slaan. Studenten kunnen ten alle tijde via ProGRESS-WWW hun eigen resultaten inzien. Voor de studierichting KI doen zich twee problemen voor: 1. Veel studenten zijn, wanneer zij niet-specifieke KI-vakken bij andere studierichtingen volgen, ook bij die betreffende studierichting ingeschreven als student zonder dat zij beogen daar examen te doen. Dit vervuilt het registratiesysteem. 2. De studievoortgang van KI-studenten die tussentijds van de ene opleidingsvorm (bijv. de vijfjarige KI doctoraalopleiding) zijn overgestapt naar een andere opleidingsvorm (meestal de bacheloropleiding) is moeilijk te volgen. Dit omdat de resultaatgegevens dan verdeeld geregistreerd staan in de twee opleidingen. Een studentenvolgsysteem waarin de student het object is dat gevolgd wordt en niet de formele inschrijving, wordt node gemist. Een studentenvolgsysteem is op universitair niveau in ontwikkeling.

25

Sterke en zwakke punten Sterke punten Facet 15 • •

De voorzieningen in de onderwijsondersteuning zijn over het algemeen goed. De eigenstandige lokatie wordt als zeer plezierig ervaren.

Zwakke punten Facet 15 • •

De computerfaciliteiten zijn momenteel iets minder uitgebreid dan voorheen; op de definitieve locatie zal deze weer worden uitgebreid. De robotruimte is in het huidige gebouw krap bemeten.

Sterke punten Facet 16 • •

De studenten nemen uit zichzelf contact op met de studieadviseur. Er wordt veel energie gestoken in een slagvaardig en pro-actief studieadviessysteem.

Zwakke punten Facet 16 •

De organisatie van het KI-programma met onderdelen uit verschillende faculteiten maakt registratie van gegevens in ProGRESS ingewikkeld. Er is nog geen instellingsbreed studentvolgsysteem voor KI.

26 DEEL 1 ALGEMEEN

6

Interne kwaliteitszorg

FACET 17

Evaluatie van resultaten

Interne kwaliteitszorg

Op basis van de RuG nota 'Integrale kwaliteitszorg voor het RUG-onderwijs' (oktober 2005) en de notitie 'Kwaliteitszorg PPSW' (september 2004). wordt de interne kwaliteitszorg vormgegeven. In figuur 1.4 wordt de organisatie van het systeem voor kwaliteitszorg van de drie KI-opleidingen beschreven.

FIGUUR 1.4 KWALITEITSZORGSYSTEEM ONDERWIJS KI Opleidingsdirecteur Verantwoordelijk voor: - Inzet personeel - Voorzieningen - Interne kwaliteitszorg - Organistatie van de onderwijsprogramering

Programmacommissie

Opleidingscommissie

Examencommissie

Verantwoordelijk voor: - Doelstelling - Programma

Advisering over onderwijs o.m. n.a.v. cursus- en curriculumevaluaties.

Bewaken van het niveau en de kwaliteit van tentamens, werkstukken en examens.

Programmacommissie

De programmacommissie is opgericht in 2005 en bestaat uit vier docenten, waaronder de voorzitter, alle afkomstig uit de opleidingen KI en de onderwijscoördinator. Ook de opleidingsdirecteur is aanwezig bij de vergaderingen. Hij bewaakt de verdeling van onderwijsinzet over de verschillende programma's (Multi-Agent Systems, Cognitive Modelling, Autonomous and Perceptive systems en Language Sound and Cognition). Ook de studieaviseurs zijn aanwezig bij de vergaderingen en hebben een adviserende rol. Twee studentleden, die ook zitting hebben in de opleidingscommissie, hebben als adviserend lid zitting in de programmacommissie. De programmacommissie houdt zich specifiek bezig met de doelstelling, inhoud, samenhang en studeerbaarheid van de onderwijsprogramma's en komt jaarlijks ongeveer zes keer bijeen. De vergaderingen van de programmacommissie worden door de voorzitter en de opleidingsdirecteur gezamenlijk voorbereid. Hierdoor kan de opleidingsdirecteur vaak al tijdens de vergadering van de commissie aangeven of voorstellen haalbaar zullen zijn. Voorstellen kunnen op deze wijze, na ter advies voorgelegd te zijn aan de opleidingscommissie, snel worden gerealiseerd.

Opleidingscommissie

De opleidingscommissie bestaat uit zes docentleden en zes studentleden. Twee docentleden, waaronder de voorzitter, zijn afkomstig uit de opleiding zelf. Vier

27 docentleden zijn afkomstig uit de studierichtingen waarvan KI een deel van haar onderwijs betrekt (Psychologie, Letteren, Informatica en Filosofie). De studentleden komen uit de verschillende opleidingen van KI. In de huidige samenstelling vertegenwoordigen drie studentleden de bachelor KI, een de master Artificial Intelligence, een de master Mens-Machine Communicatie en een studentlid is doctoraal student KI. De onderwijsdirecteur is aanwezig bij de vergaderingen. De commissie komt gemiddeld vijf keer per jaar (en in ieder geval na elke periode) bijeen. De taak van de opleidingscommissie is om advies uit te brengen voor verbeteringen en toetsing van het onderwijs. De evaluaties over onderwijs en toetsing die door studenten en docenten worden ingevuld, vormen een belangrijke informatiebron. Verder worden voorgestelde veranderingen in het onderwijsprogramma ter beoordeling voorgelegd aan de opleidingscommissie en worden de onderwijs- en examenregelingen jaarlijks door de opleidingscommissie gekeurd.

Examencommissie

De examencommissie bestaat uit 7 docenten. Vijf van hen, waaronder de voorzitter, zijn afkomstig uit de beide masters en de bachelor. Verder hebben op dit moment een docent vanuit Informatica en een docent vanuit Psychologie zitting in de examencommissie. Studenten kunnen bij de examencommissie terecht met klachten over tentaminering, verzoeken tot vrijstellingen of toelating tot het volgen van vakken. De examencommissie heeft overleg als er klachten of vragen binnenkomen en probeert zich streng doch flexibel op te stellen, om zo enerzijds het niveau van de opleiding te handhaven en anderzijds onnodige studievertraging te voorkomen.

Opleidingsdirecteur

De opleidingsdirecteur is verantwoordelijk voor de organisatie en gerealiseerde kwaliteit van de opleidingen. Een keer per jaar rapporteert de opleidingsdirecteur aan het Faculteitsbestuur over de kwaliteit van de opleiding, de in gang gezette verbetermaatregelen en de resultaten hiervan.

Evaluatie van het onderwijs

De evaluatie van het onderwijs wordt op het niveau van de onderwijsprogramma's en op het niveau van individuele cursussen uitgevoerd. De doelen waarnaar op programmaniveau en cursusniveau wordt gestreefd zijn hieronder weergegeven. Doelen op cursusniveau • realisatie van eindtermen • voldoende slagingspercentage (> 60%, op meerjarenbasis > 70%) • voldoende tevredenheid van studenten en docenten over o inhoud (nuttig, interessant) en zwaarte van het vak o de manier waarop het vak wordt vormgegeven (hoorcolleges, werkcolleges, practica, manier van beoordeling etc.) o materiële voorzieningen Doelen op programmaniveau • behalen van curriculumdoelen en eindtermen • nuttig, interessant, samenhangend en studeerbaar programma aanbieden

28 DEEL 1 ALGEMEEN •

voldoende variatie in oefenen van vaardigheden (schrijven, presenteren, samenwerken, experimenteren, programmeren etc.)

Onderwijsprogramma (programmacommissie)

De programmacommissie kijkt met een kritische blik naar de onderwijsprogramma’s en bekijkt waar en hoe deze te verbeteren zijn. De studeerbaarheid van de programma’s is een belangrijk uitgangspunt voor eventuele aanpassingen. De studeerbaarheid wordt onder meer verhoogd door streng toe te zien op een beperkt aantal noodzakelijke voorkenniseisen en door de volgorde van te volgen vakken te veranderen. Studenten en docenten kunnen via de opleidingscommissie klachten over of commentaar op de onderwijsprogramma's aan de programmacommissie kenbaar maken. Eens in de twee à drie jaar wordt een discussiemiddag voor studenten georganiseerd. Studenten kunnen hier hun mening geven over het onderwijsprogramma (inhoud, studeerbaarheid, vorm etc.). De uitkomst van deze discussiemiddagen vormt input voor de programmacommissie. Door de programmacommissie voorgestelde veranderingen worden ter advies voorgelegd aan de opleidingscommissie en vervolgens ter goedkeuring en uitvoering aan de opleidingsdirecteur.

Cursussen (opleidingscommissie)

De opleidingscommissie speelt een belangrijke rol bij de evaluatie van de cursussen. Alle cursussen van de bachelor en de masters worden door studenten en docenten geëvalueerd. Tot september 2006 was de onderwijscoördinator verantwoordelijk voor de uitvoering, nu ligt de verantwoordelijkheid bij de studieadviseur. Studenten vullen aan het eind van een cursus een evaluatieformulier in. Nadat de gegevens zijn verwerkt, wordt de docent van de uitslag op de hoogte gesteld. Vervolgens vult de docent een docentenevaluatieformulier in. Deze docentenevaluaties worden sinds juli 2005 gebruikt. Voorheen kregen de docenten alleen de uitslagen van de studentevaluaties met eventueel toegevoegd commentaar van de opleidingscommissie. Docenten geven op het evaluatieformulier vaak zelf al aan welke verbeteringen van een cursus zij in het volgende cursusjaar willen doorvoeren. Hierdoor is de opleidingscommissie direct op de hoogte van voorgenomen veranderingen, waardoor de procedure efficiënter is geworden. Controle op de uitvoering van verbeteringen vindt plaats bij vakken die de bijzondere aandacht van de programmacommissie, de opleidingscommissie of de onderwijsdirecteur hebben. Knelpunten in cursussen, die naar voren komen wanneer de hierboven beschreven doelen niet worden bereikt, worden in de opleidingscommissie besproken. Ook klachten over cursussen worden besproken. In overleg met de betrokken docent(en) wordt vervolgens samen met de voorzitter van de opleidingscommissie naar haalbare verbeteringen gezocht. Voor problemen die door dit protocol onvoldoende worden opgelost, zoekt de onderwijsdirecteur een oplossing. Naast de schriftelijke evaluatie is het contact tussen docent en studenten en/of een mondelinge evaluatie aan het eind van een cursus belangrijk voor de evaluatie ervan.

29 Externe evaluaties

Er zijn twee manieren waarop de opleiding "van buitenaf" wordt geëvalueerd: door middel van universiteitsbrede enquêtes, georganiseerd door het UOCG (Universitair Onderwijscentrum Groningen) en door middel van externe partijen die ranglijsten samenstellen of keuzegidsen uitgeven voor studiekiezers. De universiteitsbrede enquêtes, waarin ook studenten of afgestudeerden van KI worden ondervraagd, zijn "100 over de RuG" en de "Alumnimonitor". De enquête "100 over de RuG" vindt iedere drie jaar plaats en de resultaten worden per opleiding uitgesplitst en rondgestuurd. Het rapport over 2005 is gebaseerd op een steekproef van 45 KI-studenten. Er wordt in "100 over de RuG" voornamelijk naar algemene voorzieningen en meningen gevraagd. De opleiding KI heeft daarom besloten in aanvulling hierop ook zelf periodiek een enquête te houden met naast algemene ook gerichte en specifieke vragen. Deze enquête is in de zomer van 2006 voor het eerst afgenomen. De “Alumnimonitor” wordt gehouden onder alumni van de RuG. Het aantal respondenten op jaarbasis is hierbij echter dusdanig laag, dat er geen uitsplitsing naar alleen de opleiding KI aan de RuG kan worden gemaakt. Om toch te achterhalen wat de alumni van de opleiding vinden, houdt de opleiding in samenwerking met de eigen alumnivereniging AXON regelmatig een enquête onder haar alumni. Deze kan online worden ingevuld (zie bijlage F). Het onderzoekbureau “Research voor Beleid” neemt regelmatig de Nationale Studentenenquête af voor publicatie in de Keuzegids Hoger Onderwijs. In de ranglijst staat de opleiding KI in Groningen sinds 2003 bovenaan. De resultaten van in- en externe evaluaties worden teruggekoppeld naar de docenten van de opleiding, de programmacommissie en de opleidingscommissie.

FACET 18

Maatregelen tot verbetering

De evaluaties hebben een duidelijke invloed op de ontwikkeling van het onderwijs en het aantal cursussen dat als goed wordt geëvalueerd, is door de jaren heen gegroeid. De bereidheid van docenten om veranderingen ter verbetering van hun cursussen door te voeren, is groot. Er zijn uiteraard ook omstandigheden waaronder docenten de door opleidingscommissie voorgestelde veranderingen niet (willen of) kunnen overnemen. Ook kunnen wensen vanuit de opleidingscommissie die extra geld en/of middelen vragen, niet altijd worden gehonoreerd. In de evaluatie van veranderingen zou de opleidingscommissie een nog actievere opstelling kunnen hebben. Wanneer de opleidingscommissie een probleem niet adequaat kan oplossen, speelt de opleidingsdirecteur een actieve rol. Vakken die onder directe controle van KI-docenten staan, hebben nog nooit met dit soort problemen te kampen gehad. Problemen lijken zich vooral voor te doen bij een gering aantal vakken die van andere afdelingen worden afgenomen waarbij studenten uit meerdere opleidingen deelnemen. Er kunnen gemakkelijk problemen ontstaan wanneer de verschillen in achtergrond en attitude tussen de studentengroepen groot zijn. Ook zijn bij dergelijke vakken de eindtermen (en dus ook de normering) vaak bedoeld voor studenten die het vak volgen als onderdeel van hun eerste studie (bijvoorbeeld: de programmeervakken voor de Informatica-studenten). Hierdoor

30 DEEL 1 ALGEMEEN kan een vak voor KI-studenten onredelijk zwaar uitvallen. De opleidingscommissie is hier alert op. Hieronder worden een aantal voorbeelden genoemd van problemen bij vakken en de aanpassingen die zijn doorgevoerd die (mede) zijn geïnitieerd op basis van evaluaties en het werk van de opleidingscommissie.

Fysische Methoden

Dit vak werd door de studenten als te zwaar bestempeld en het slagingspercentage was laag. Het vak is nu opgedeeld in twee blokken, de syllabi zijn uitgebreid met opgaven en een gedeelte van de stof is uit het verplichte programma gehaald. Alhoewel studenten het vak nog steeds relatief zwaar vinden, geven ze aan dat de studeerbaarheid is verhoogd door de opdeling in twee preiodes (blokken) die afzonderlijk van elkaar kunnen worden behaald. Per 2007-2008 wordt dit vak gegeven door een KI-docent. Om roostertechnische redenen wordt dit vak echter wel weer in één periode gegeven.

Statistiek

Statistiek werd en wordt als een zwaar vak ervaren. Er zijn in de afgelopen jaren verscheidene veranderingen doorgevoerd om de studeerbaarheid te verhogen. In 2005 is door de programmacommissie een voorstel gedaan voor een inhoudswijziging, zodat het vak meer aansluit bij de praktijk. Ook werd er een ander statistiekboek uitgezocht. Dit alles heeft in 2005-2006 geleid tot een aanzienlijke verbetering van de studeerbaarheid en het percentage geslaagden is sindsdien hoger. Het vak wordt echter nog wel te zwaar bevonden. In 2006-2007 wordt het vak door een andere docent gegeven en wordt nog meer aandacht besteed aan het ontwikkelen van statistisch begrip.

Programmeren II

Het halen van een harde deadline voor de verplichte practicumopdrachten, blijkt voor veel studenten moeilijk. In overleg met de docent is vorig jaar besloten dat er meer feedback zal worden gegeven wanneer door studenten gemaakte programma's syntactisch incorrect zijn of niet juist functioneren. Verder zullen opdrachten worden voorzien van testsets, zodat fouten in programma's gemakkelijker kunnen worden opgespoord. Er zullen meer voor KI relevante programmeeropdrachten komen: tot nu toe waren deze vooral wiskundig van aard. Problemen bij programmeervakken die ook gevolgd worden door Informaticastudenten lijken op te treden door subtiele verschillen in verwachtingen bij de studenten en de docent. Informatica-studenten (en stafleden) willen uiteindelijk de verantwoordelijkheid kunnen dragen voor een complex software product, terwijl KI-studenten (en stafleden) veel meer geïnteresseerd zijn in de bouw van werkende prototypen. De docenten moeten in de toekomst in hetzelfde vak beide doelgroepen bedienen. Naast het protocol van de opleidingscommissie dat gericht is op de kwaliteit van de individuele vakken, is de programmacommissie actief bezig met het vormgeven van de studie als geheel. De afgelopen jaren werd dit vooral bepaald door externe factoren zoals veranderingen in de studieduur, de bachelor/master structuur en de voorgestelde invoering van de minoren. Bij het formuleren van aangepaste onderwijsprogramma’s staan studeerbaarheid en aantrekkelijkheid voor studenten centraal.

31

FACET 19

Betrekken van studenten, alumni en beroepenveld

De medewerkers zijn betrokken bij de kwaliteitszorg van de opleiding middels: • de opleidingscommissie • de programmacommissie • het maandelijkse stafoverleg • de docentevaluaties van de vakken (bijlage C) • een aantal docenten houdt na afloop van zijn/haar vakken ook een mondelinge evaluatie met de studenten De studenten zijn betrokken bij de kwaliteitszorg van de opleiding middels: • de opleidingscommissie (zes studenten hebben hierin zitting) • de programmacommissie (twee studenten hebben hierin zitting) • evaluatieformulieren bij ieder vak (ook bij vakken die door andere opleidingen worden gegeven) • de evaluatiemiddag over het hele programma die elke twee à drie jaar wordt georganiseerd • de studieadviseur De alumni zijn betrokken bij de kwaliteitszorg van de opleiding middels: • de actieve alumnivereniging “Axon”: o Iedere twee jaar vullen de alumni een enquête in over hun werk en de aansluiting met de studie. Deze enquête wordt georganiseerd in samenwerking met de opleiding. Bijlage F is een samenvatting van de laatste enquête; o informele alumniborrels (paar keer per jaar). • “AI-en-dan”-dag: eens in de twee jaar organiseert KI een arbeidsmarktdag, waar alumni presentaties geven. Hier komt ook aan de orde in hoeverre de opleiding, qua kennis, houding en vaardigheden, voorbereidt op de verschillende functies. Het afnemend beroepenveld is op verschillende manieren betrokken bij de kwaliteitszorg van de opleiding. Allereerst is er een sterke feedback uit de wetenschappelijke wereld: de ervaringen in het internationale netwerk van de onderzoekers wordt door de programmacommissie als input gebruikt. Het vak Onderzoeksvaardigheden is bijvoorbeeld ontwikkeld naar aanleiding van signalen uit het onderzoeksveld. De contacten met het bedrijfsleven zijn grotendeels afhankelijk van de netwerken waarin de docenten/onderzoekers actief zijn. Met name door stages en afstudeerprojecten ontvangt de opleiding directe informatie over wat het bedrijfsleven en de publieke sector van de studenten en afgestudeerden verwachten. Bij Facet 20 van de master AI is een samenvatting gevoegd, waarin de tevredenheid van werkgevers over de alumni (doctorandi) wordt beschreven. Door het toenemend aantal afstudeerders ontstaan er steeds meer contacten met het bedrijfsleven. De studievereniging CoVer kon bij een bezoek aan de regio New York/Boston in 2004 gebruik maken van het onderzoekscontact dat bestaat met IBM TJ Watson Center. Tevens bezochten de studenten MIT, Boston University en het bedrijf Scansoft, waar een oud student KI werkt.

32 DEEL 1 ALGEMEEN In maart 2006 is er door CoVer in samenwerking met het ICT Platform Noord een groot en succesvol symposium georganiseerd voor zowel de universitaire wereld als het bedrijfsleven (zie www.amigro.nl). Vele Groninger, maar ook nationale bedrijven gaven hier acte de présence.

Studentenbijdrage in opleidings- en programmacommissie

De studentengeleding van de opleidingscommissie (OC) bestaat uit zes studentleden. Aan het begin van ieder collegejaar wordt de geleding opnieuw samengesteld. Er wordt naar gestreefd om op zijn minst één studentlid van het voorafgaande jaar zijn werk te laten voortzetten, ter bewaking van de continuïteit. De andere studentleden worden geworven via een sollicitatieprocedure. De sollicitatiecommissie bestaat uit vertrekkende studentleden en het adviserend studentlid van het faculteitsbestuur. Uit de geschikte kandidaten wordt een nieuwe studentengeleding gekozen die representatief is voor de verschillende jaargangen en opleidingen. De studentengeleding is aanwezig bij alle OC-vergaderingen en het vooroverleg hiervan. Daarnaast gaan afvaardigingen van de studentengeleding naar andere belangrijke bijeenkomsten. Zo zijn zij in het jaar 2005-2006 aanwezig geweest bij de TRIPOS-voorlichtingsdag, discussiemiddagen en een overleg over het Centrum voor Informatiewetenschappen voor studenten van de betrokken opleidingen. De studentengeleding zet zich in voor de belangen van de KIstudenten en de kwaliteit van het onderwijsprogramma. Twee studenten uit de OC hebben als adviserend lid zitting in de programmacommissie. Zij kunnen in een vroeg stadium van ontwikkelingen de wensen van de studenten kenbaar maken en hun belangen behartigen.

Sterke en zwakke punten Sterke punten • • • • • • •

KI heeft een goed functionerende opleidingscommissie, waarin studenten actief participeren. Evaluatie van vakken gebeurt gestructureerd. Commentaar van studenten wordt serieus genomen. De bereidheid van docenten om ter verbetering van het onderwijsprogramma veranderingen aan te brengen in hun cursussen, is groot. Problemen in het onderwijs worden serieus en effectief aangepakt, zonodig door directe bemoeienis van de onderwijsdirecteur. Het curriculum wordt eens per twee à drie jaar in een discussiemiddag door studenten geëvalueerd. Uitkomsten vormen input voor de programmacommissie. De programmacommissie zorgt voor een directe relatie tussen doelstellingen en het curriculum. De alumni-vereniging Axon is actief en de aansluiting van de studie met het beroepenveld wordt tweejaarlijks geëvalueerd.

33 Zwakke punten • •

Het onderwijsprogramma bevat vakken die bij andere studierichtingen worden verzorgd. Op deze vakken heeft de opleiding KI minder invloed op inhoud, eindtermen, doelstellingen en normeringen. Samenwerking met het bedrijfsleven kan worden uitgebreid.

34 DEEL 1 ALGEMEEN

7

Internationalisering

Hieronder volgt het gecombineerde hoofdstuk over Internationalisering van de drie opleidingen Bachelor KI, Master MMC en Master AI.

7.1

Inleiding

De opleiding KI biedt studenten de mogelijkheid om in het kader van hun studie wetenschappelijke en maatschappelijke ervaring op te doen in het buitenland. Het volgen van studieonderdelen of het uitvoeren van een afstudeerproject in het buitenland, biedt extra gelegenheid tot verbreding en verdieping van de studie en draagt bij tot de individuele ontwikkeling en profilering ten aanzien van de arbeidsmarkt. Ook wil de opleiding KI graag buitenlandse studenten ontvangen. Voor de masteropleidingen MMC en AI zijn de eindkwalificaties internationaal geformuleerd. Indien gewenst, worden de mastervakken in het Engels gegeven.

7.2

Beleid

Voor de RuG is Internationalisering “een instrument om de kwaliteit van haar onderwijs en onderzoek continu te verhogen” en vormt het “een kernelement in haar strategie en missie” (jaarverslag 2004, Hoofdstuk internationalisering, p.79). De RuG streeft ernaar dat 30% van haar studenten buitenlandse ervaring opdoet. Ook streeft zij ernaar dat voor 2010 de beoogde instroom van buitenlandse studenten op masterniveau 15% en op bachelorniveau 5% is. Ook voor de faculteit GMW is een internationale oriëntatie belangrijk omdat het “voor het genereren van kennis en het opleiden van academici noodzakelijk (is) op de hoogte te zijn van, deel te nemen aan en - zo mogelijk - voorop te lopen in het internationale wetenschappelijke debat.” (strategisch plan 2004 – 2010). Om dit beleid gestalte te geven, is een facultaire stafmedewerker internationalisering (0.6 fte) aangesteld. Zij beheert onder andere de algemene informatie voor uitwisselingsstudenten (zoals Marco Polo en het Socrates-/ Erasmusprogramma) en verwerkt aanvragen voor studenten- en docentenmobiliteit. Internationale uitwisseling wordt op de RuG centraal ondersteund door de Infotheek voor Studie en Beroep van het Studentenadviesbureau Groningen (STAG). De opleiding KI tenslotte heeft een coördinator Internationalisering voor vakinhoudelijke begeleiding en voorlichting aan de studenten. Deze taken worden verricht binnen een geoormerkt deel van haar functie.

7.3

Erasmus Mundus

KI neemt deel aan een European Masters Program in Language and Communication Technologies (Erasmus Mundus, toegekend ronde 2006). Dit is een samenwerking met de universiteiten in onder andere Saarbrücken, Bozen, Nancy, Prague, Utrecht en Amsterdam. Binnen de RuG vormt KI samen met de master Informatiewetenschappen van de faculteit der Letteren de kern van het in Groningen aangeboden programma. De opleiding KI speelt met bijdragen van prof. Schomaker (Handwriting Recognition), Andringa (Sound Recognition),

35 Spenader (Language Modeling), Van Rijn (User Models) en Taatgen (Cognitive Modeling) een beeldbepalende rol. De opleiding KI neemt deel aan een Erasmus Mundus aanvraag Cognitive Systems. Dit is een samenwerkingsverband met de University of Sunderland (Master in Intelligent Systems, penvoerder), de Universität Osnabrück (samen met Linköping de enige Cognitive Science bachelor in Europa, Osnabrück heeft ook een masteropleiding in Cognitive Science) en the University College of Dublin (Master Cognitive Science). In beide gevallen is KI/RuG benaderd mee te doen op basis van de reputatie van de staf en de studenten. De internationale activiteiten van de afdeling tonen steeds duidelijker aan dat zij in Europees verband een gewaardeerde partner begint te worden. De internationale inbedding van de afdeling KI wordt in de toekomst steeds belangrijker; de sterk groeiende onderzoeksactiviteiten zullen hier zeker aan bijdragen.

7.4

Context

De staf heeft frequent en intensief contact met buitenlandse groepen, met name in het onderzoek. Deze onderzoekscontacten bestaan zowel op het niveau van de kunstmatige intelligentie als geheel als tussen betrokken onderzoekers persoonlijk. Vooral de persoonlijke contacten maken het voor docenten eenvoudig om afstudeeronderzoeken in het buitenland te organiseren. Een lijst van contacten met buitenlandse onderzoekers en instituten is voor studenten beschikbaar . Een groot deel van de docenten is in het buitenland werkzaam geweest. Een van de UHD’s, Niels Taatgen, verblijft negen maanden per jaar aan de Carnegie Mellon University, Pittsburgh, VS. De studievereniging Cover organiseert jaarlijks een excursie naar een buitenlandse instelling waar veel aan cognitiewetenschap en kunstmatige intelligentie wordt gedaan. Bestemmingen van de afgelopen jaren waren universiteiten in Noorwegen, Schotland en de Verenigde Staten, waaronder MIT, Harvard University en City University of New York. Deze excursies bieden de studenten de mogelijkheid zich te oriënteren op interessante afstudeermogelijkheden in het buitenland.

7.5 Inkomend

Studentenmobiliteit

Studenten in het buitenland die interesse hebben in het volgen van vakken bij de opleiding KI, kunnen uitgebreide informatie vinden op de website van de RuG (http://www.rug.nl/prospectivestudents/index), de Faculteit GMW (http://www.rug.nl/gmw/informatieVoor/exchangestudents/index) en van KI (http://www.rug.nl/ai/-informatieVoor/exchangestudents/index?lang=en). Naast informatie over vakken en studieprogramma’s, staat op deze website ook praktische informatie over huisvesting, beurzen, opvang en begeleiding. De facultaire stafmedewerker Internationalisering is de persoon die de praktische zaken voor buitenlandse studenten regelt.

36 DEEL 1 ALGEMEEN Voor inkomende buitenlandse studenten kunnen een aantal vakken in de bachelor in het Engels worden gegeven. Welke vakken dit zijn, wordt elk jaar opnieuw vastgesteld. Meestal gaat het om ongeveer vijf vakken. Voor de studiejaren 2005 – 2006 en 2006 – 2007 zijn dit de vakken: • Voortgezette logica • Practicum kennistechnologie • Architecturen voor intelligentie • Autonome systemen • Kunstmatige intelligentie 2. Voor buitenlandse studenten die belangstelling hebben voor vakken van de masters AI en MMC is er altijd de mogelijkheid geweest om een groot aantal vakken in het Engels te volgen. Met ingang van het studiejaar 2006 – 2007 kunnen alle vakken in de masteropleidingen op verzoek in het Engels worden gegeven, conform de gedragscode Voertalen Rijksuniversiteit Groningen. Beide masteropleidingen zijn actief in het werven van buitenlandse studenten om het internationale karakter te versterken. Bovendien geldt voor de master MMC dat het studieprogramma zodanig is samengesteld dat studenten na hun afstuderen voldoen aan de Europese eisen voor Human Factors Engineer.

Uitgaand

Voor studenten in de bachelor KI en in de masteropleidingen MMC en AI is het mogelijk vakken in het buitenland te volgen. In de studiegids (hoofstuk Studeren in het Buitenland) en op de website van KI (voor links, zie hierna) wordt studenten op de mogelijkheden gewezen. Voor ondersteuning op het gebied van beurzen, keuze van universiteit en dergelijke, kunnen KI-studenten een beroep doen op de coördinator Internationalisering van de opleiding KI en de internationaliseringsmedewerker van de faculteit GMW.

7.6

Vakken

De opleiding KI heeft Socratescontracten voor studentuitwisseling met de Universiteit van Osnabrück en de Hogeschool van Bremen. Studenten kunnen desgewenst ook naar andere universiteiten gaan voor het volgen van vakken. In enkele gevallen kunnen zij een beroep doen op Socratescontracten die door andere opleidingen van de faculteit GMW zijn afgesloten. Er bestaat verder de mogelijkheid om ten behoeve van een student een uitwisselingscontract af te sluiten. Uiteraard wordt bij officiële uitwisselingsprogramma’s door de RuG, de faculteit GMW of de opleiding KI, de onderwijskwaliteit van de buitenlandse instelling gecontroleerd.

7.7

Afstudeerproject

Voor studenten in de bachelor KI maar vooral in de masteropleidingen MMC en AI is het mogelijk om het afstudeerproject in het buitenland te doen. In de informatie voor masterstudenten over het afstudeerproject, staat deze mogelijkheid expliciet genoemd en ook in het afstudeerreglement komt deze mogelijkheid aan de orde (http://www.ai.rug.nl/nl/afstuderen/). Voor het doen van een afstudeeronderzoek in het buitenland is een officiële overeenkomst als een Socratescontract meestal niet nodig: afspraken tussen de

37 buitenlandse begeleider en de afstudeerbegeleider bij KI zijn in de regel voldoende. Voor studenten is er de mogelijkheid om een Marco Polobeurs te krijgen indien zij minstens drie maanden en hoogstens een jaar in het buitenland verblijven. In het bachelorprogramma is momenteel weinig ruimte voor het volgen van vakken of het doen van het afstudeerproject in het buitenland, omdat de studenten hierdoor teveel studievertraging oplopen. Door het Major/Minorsysteem dat de RuG juist vanwege de internationalisering wil invoeren, zal een herschikking van vakken over de drie bachelorjaren plaatsvinden. Hierdoor wordt het gemakkelijker om vakken in het buitenland te volgen.

7.8 Erkenning van in het buitenland behaalde studiepunten De examencommissie beslist of en hoe studiepunten die in het buitenland zijn behaald, worden meegeteld en beoordeeld. Voor afstudeerprojecten in het buitenland geldt dezelfde procedure als voor externe projecten binnen Nederland. Het beleid van de opleiding is dat er voor aanvang van het afstudeeronderzoek een goede afstemming is tussen de afstudeerdocent bij KI (interne KI-begeleider) en de dagelijkse begeleider bij de buitenlandse instelling (externe begeleider) over de probleemstelling, de omvang en de planning. Daartoe ondertekenen student, KI-begeleider en externe begeleider een contract waarin afspraken staan over werkzaamheden, geboden faciliteiten en begeleiding. Tijdens het afstudeeronderzoek vindt regelmatig afstemming plaats tussen de student en de begeleiders.

7.9

Gerealiseerde studentenmobiliteit

Sinds studiejaar 2002 – 2003 hebben 15 KI-studenten hun afstudeerproject in het buitenland gedaan (zie tabel 1.4) en vanaf 2003 –2004 zijn dit 11 studenten. Op een totaal aantal afstudeerprojecten van 43 (stand van zaken op 31 december 2005) komt dit neer op 26 %. Dit is in overeenstemming met het universitaire streefcijfer van 30%.

38 DEEL 1 ALGEMEEN

TABEL 1.4 OVERZICHT GEREALISEERDE BUITENLANDSE AFSTUDEERPROJECTEN 20022005 Jaar 2005-2006* 2005-2006 2004-2005 2004-2005 2004-2005 2004-2005 2004-2005 2003-2004 2003-2004 2003-2004 2003-2004 2003-2004 2003-2004 2003-2004 2002-2003** 2002-2003 2002-2003 2002-2003

Instituut IIIA-CSIC University of Liverpool University of Otago ** University of Otago ** Institute of Perception, Action, and Behaviour Laboratory of Intelligent Systems Albert Ludwigs University Inst. de Sistemas e Robotica, Instituto Superior Technico Faculty of Technology Politecnico di Milano University of Southern California, Los Angeles University of Southampton Vrije Universiteit Brussel IIIA-CSIC School of Computer Science AI Group Faculty of computer science AIlab University of Zurich AIlab University of Zurich

Plaats Barcelona Liverpool Dunedin Dunedin

Land Spanje Verenigd Koninkrijk Nieuw Zeeland Nieuw Zeeland

Edinburgh

Verenigd Koninkrijk

Lausanne

Zwitserland

Freiburg im Breisgau

Duitsland

Lissabon

Portugal

Plymouth Milaan

Verenigd Koninkrijk Italie

Los Angeles

USA

Southampton Brussel Barcelona

Verenigd Koninkrijk Belgie Spanje

Manchester

Verenigd Koninkrijk

Sydney Zurich Zurich

Australië Zwitserland Zwitserland

* N.B.: het studiejaar 2005 – 2006 is nog niet afgelopen. ** Dit gaat om Bachelor-afstudeerprojecten

Een relatief klein aantal studenten komt naar KI-Groningen om vakken te volgen (zie tabel 1.5), zodat de cijfers van de inkomende studentenuitwisseling achterlopen bij de streefcijfers. TABEL 1.5 GEREALISEERDE INKOMENDE STUDENTENUITWISSELING (IN MAANDEN) 2005-2006 2004-2005 2003-2004 2002-2003 2002-2003

University of Osnabruck Yonsei University University of Plymouth Un. of Florence/Siena Hochschule Bremen

Osnabruck Seoul Plymouth Florence Bremen

Duitsland Zuid-Korea Ver. Koninkrijk Italie Duitsland

Momenteel wordt er niet expliciet geworven voor deze vorm van internationalisering. Dit zal op korte termijn niet veranderen.

1 1 1 2 7

x x x x x

3 6 6 6 4

UIT UIT UIT IN IN

39

Sterke en zwakke punten Sterke punten • • • • • • •

Onderdeel van Erasmus Mundus programma. Internationalisering wordt ook daadwerkelijk facultair ondersteund met een facultaire medewerker en International Office. De werkzaamheden van de coördinator internationalisering van de opleiding KI worden verricht binnen een geoormerkt deel van haar functie. De informatievoorziening voor inkomende en uitgaande studenten is goed. Alle informatie staat op de website. Studeren in het buitenland wordt als een normale manier van studeren gepresenteerd in de studiegids en op de website. De staf heeft veel en intensief contact met buitenlandse onderzoeksgroepen. Ongeveer een kwart van de studenten doet een afstudeerproject in het buitenland – dit is conform de streefcijfers.

Zwakke punten • •

Het aantal binnenkomende buitenlandse studenten is relatief laag. De verwachting is dat met extra aandacht voor internationale werving de masters meer buitenlandse studenten zullen trekken. In het bachelorprogramma is relatief weinig ruimte voor het volgen van vakken in het buitenland. De invoering van het major-minor-systeem maakt dit mogelijk makkelijker.

40 DEEL 1 ALGEMEEN

8

Samenvatting sterke en zwakke punten

Sinds de start van de opleiding Technische Cognitiewetenschap in 1993 zijn er veel veranderingen geweest in en rondom de opleiding. De uitbreiding van een drie-jarige bovenbouwopleiding naar een opleiding van vijf jaar (of 3 + 2 jaar) heeft een sterke kwaliteitsimpuls gegeven aan de opleiding. De afdeling KI heeft de combinatie van groei en van grote veranderingen in de onderwijsstructuur met goed gevolg doorstaan. De afgelopen jaren is een flink aantal UD's aangesteld. Dit is onontbeerlijk voor de stabiliteit van het onderwijs en onderzoek en de samenhang hiertussen. KIdocenten zijn zowel op onderwijs- als onderzoeksgebied van uitstekende kwaliteit. Dit leidt tot een inhoudelijk modern onderwijsaanbod en tevredenheid van studenten over het onderwijs. Docenten zijn positief over werkinhoud, werksfeer, de kwaliteit van het leiderschap, de eigen ontwikkelingsmogelijkheden en het communicatieklimaat. Punten van zorg zijn de hoge werkdruk en het relatief lage aantal fte ICT-ondersteuning. De huidige eigenstandige huisvesting wordt als zeer plezierig ervaren. De opleiding KI heeft een goed functionerend kwaliteitszorgsysteem. Studenten participeren actief in de opleidingscommissie en dragen zo mede zorg voor een goede evaluatie van cursussen. De bereidheid van docenten om veranderingen in hun cursussen aan te brengen ter verbetering van het onderwijsprogramma, is groot. Structurele problemen in het onderwijs worden serieus en effectief aangepakt. Bijzondere aandacht is er voor de vakken die bij andere studierichtingen worden verzorgd: hier kunnen gemakkelijk problemen onstaan door verschillen in de studentengroepen. De ontwikkeling van een effectieve en pro-actieve studieadvisering wordt bemoeilijkt door het ontbreken van een geschikt studentvolgsysteem. De doelstellingen voor studenten die in het buitenland vakken gaan volgen of een afstudeerproject gaan doen, worden gehaald. Het aantal binnenkomende studenten zal sterk toenemen door de toekenning van een Erasmus Mundus programma.

DEEL 2 Bachelor Kunstmatige Intelligentie

42 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

Administratieve gegevens Naam opleiding: CROHO code: Einddatum afbouw: Variant: Locatie: Niveau: Orientatie: Contactpersoon:

9

Kunstmatige Intelligentie 56981 31-08-2007 voltijds Rijksuniversiteit Groningen Bachelor Wetenschappelijk Dr. T.C. Andringa (Onderwijsdirecteur)

Doelstellingen van de opleiding

De bachelor Kunstmatige Intelligentie is een moderne, brede opleiding waarin de student een groot aantal basisvaardigheden leert en kennis maakt met de basisbegrippen uit zowel de formele kunstmatige intelligentie als de cognitiewetenschap. De opleiding dient als vooropleiding voor een master, maar kan ook als zelfstandige opleiding studenten voorbereiden op de arbeidsmarkt. Er wordt een academisch werk- en denkniveau gehaald, zonder de noodzaak tot de gedetailleerde wetenschappelijke verdieping die in de masterfase van belang is.

FACET 1

Domeinspecifieke eisen

De domeinspecifieke eisen van de Nederlandse KI-opleidingen zijn beschreven in het Referentiekader zoals dat in 2005-2006 door het KION is opgesteld (zie bijlage G). Dit kader geldt in algemene zin: de Nederlandse opleidingen hebben de vrijheid om zelf een samenhangend deelgebied van de kunstmatige intelligentie af te dekken. Dit nieuwe referentiekader zal in de toekomst gebruikt worden voor de definiëring van doelstellingen en eindtermen. Het huidige programma is gebaseerd op het opleiden van studenten die aan de volgende eindkwalificaties voldoen. • kennis op het gebied van machinale en menselijke informatieverwerking • ontwerp- en onderzoeksvaardigheden toegespitst op het toepassings- en onderzoeksgebied van de kunstmatige intelligentie. In het referentiekader wordt gesproken over ondersteunende vaardigheden en kennis, vakgebied specifieke kennis en vaardigheden, algemene academische vaardigheden en instituut specifieke specialisatie. In Groningen zijn deze eindkwalificaties als volgt geoperationaliseerd: Kennis van: • het functioneren van biologische en fysiologische systemen (in het bijzonder de hersenen en het zenuwstelsel) met betrekking tot waarneming • motoriek en centrale informatieverwerking • de psychologische functieleer/psychonomie en de daar gebruikte methodologie • de belangrijkste taalkundige theorieën en grammaticale modellen.

43

Basiskennis en -vaardigheden in de volgende domeinen van de kunstmatige intelligentie: • autonome systemen, met name robotica en agentsystemen • taalverwerkende systemen, zoals parsers en spraakherkenners • Mens-Machine Communicatie, waarin het ontwerpen van koppelingen tussen gebruiker en technologie centraal staat • kennissystemen, waarbij bestudeerd wordt hoe kennis gerepresenteerd wordt en hoe kennis zo doelmatig mogelijk beschikbaar gemaakt kan worden. Ervaring met: • moderne computationele theorieën, zoals symbolische architecturen voor cognitie en neurale netwerkmodellen • kernbegrippen uit de informatica en de kunstmatige intelligentie betreffende het ontwerp van programmatuur. Vaardigheid in: • het werken met wiskundige en fysische gereedschappen: logica, statistiek, signaalanalyse en wiskundige toepassingen voor de techniek.

FACET 2

Niveau

De eindtermen van de bachelor zijn gebaseerd op de Dublin Descriptoren en omvatten kennis en inzicht, het toepassen daarvan, academische oordeelsvorming, communicatie en leesvaardigheden. De eindtermen van de KIopleidingen in Nederland zijn geformuleerd in het Referentiekader, waarin rekening wordt gehouden met de relatie tussen het vakgebied en de internationale beroepspraktijk. De in dit document genoemde omschrijving is in het Onderwijs- en examenreglement (OER, zie Studiegids) als volgt geoperationaliseerd: “De opleiding Kunstmatige Intelligentie draagt vaardigheden en inzicht op het gebied van intelligente autonome informatieverwerkingssystemen over op haar studenten, zodanig dat zij als afgestudeerden in staat zijn tot zelfstandige beroepsuitoefening op academisch niveau. De aard van het vakgebied vereist het aanbieden van interdisciplinaire inhoud waardoor de afgestudeerden effectief inzetbaar zijn op de arbeidsmarkt. De afgestudeerden bereiken de eindtermen (competentie in formele modellering, technische implementatie en empirische toetsing) op een hoog nationaal en internationaal geaccepteerd niveau. Het doel van het bachelorprogramma is het aanleren van de basiscompetenties die centraal staan in het vakgebied van de KI. Voor aanvang van de Masterfase moeten studenten beschikken over de relevante formele vaardigheden en inhoudelijke kennis die het vakgebied kenmerken. Daarnaast is het Bachelor programma oriënterend voor verdere specialisatie.” Op basis van het verkregen overzicht en de verworven vaardigheden, zijn de afgestudeerden in staat specifieke problemen rond het vakgebied op een effectieve manier aan te pakken, zonder voorkeur te hebben voor een beperkte verzameling standaardtechnieken. Zij zijn in staat om zich ontbrekende kennis snel eigen te maken en functioneren op academisch niveau.

44 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

FACET 3

Oriëntatie

Toegang tot masteropleidingen

Het bachelordiploma geeft zowel toegang tot de masteropleidingen AI en MMC, als tot alle masters van de overige Nederlandse KI-opleidingen. Daarnaast hebben KI-bachelors toegang tot verschillende masteropleidingen waarvoor een brede bèta of algemeen academische basis voldoende is. KI-bachelors die het diploma met uitstekende resultaten hebben behaald, worden toegelaten tot Research master-opleidingen, zoals de BCN Research Master aan de RuG.

Wetenschappelijke oriëntatie

De wetenschappelijke oriëntatie van de staf beslaat een breed gebied van de KI, zodat de studenten via het onderwijs in contact komen met een groot scala aan onderzoeksterreinen, -vragen en -methoden. Al in het eerste jaar wordt een begin gemaakt met het aanleren van een wetenschappelijke oriëntatie. Met name in de laatste fase van de bacheloropleiding participeren studenten ook actief in onderzoek van de staf, waardoor zij inzicht krijgen in de wijze waarop wetenschappelijk onderzoek wordt uitgevoerd. Op basis hiervan kan een keuze voor het vervolgtraject worden gemaakt.

Beroepsoriëntatie

De wetenschappelijke oriëntatie biedt een uitstekende basis voor een carrière in functies op academisch bachelorniveau die eenvoudige onderzoeksvaardigheden vereisen. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om functies in de ICT waarvoor het gewenst is modelmatig te kunnen denken en handelen. Dit vermogen is kenmerkend voor de KI-bachelor: hij/zij heeft tijdens de studie een aantal keren een probleem tot in detail aangepakt. De inhoudelijke breedte van de bachelor KI is een pré voor functies waarin in een breed samengesteld team moet worden samengewerkt. Op dit moment is het nog niet mogelijk de marktwaarde van een Bachelor KI vast te stellen, daarvoor is het aantal studenten dat direct na de bachelor een baan zoekt te klein.

Sterke en zwakke punten Sterke punten • • • • • •

Moderne, brede bachelor op het terrein van de kunstmatige intelligentie met ruime aandacht voor Cognitiewetenschap Eenheid van organisatie draagt bij aan inhoudelijke samenhang. Het vakgebied van de opleiding is door de ermee samenhangende innovatie belangrijk voor de maatschappij en de economie. De breedte van de opleiding is een pré voor functies waarin in een breed samengesteld team moet worden gewerkt. Bachelors kunnen bijdragen leveren aan moderne ontwikkelingen. Het vakgebied van de opleiding is zowel zeer breed als op elk deelgebied specialistisch. De breedte en een klein deel van de specialismen komen in de opleiding aan bod.

45 •

De bachelor KI is een zelfstandige opleiding die een eigen kwalificatie voor de arbeidsmarkt geeft.

Zwakke punten • •

In de bachelor is relatief weinig aandacht voor empirisch onderzoek. De combinatie van breedte en diepte heeft tot gevolg dat elke student een aantal vakken als “te zwaar” zal ervaren. Dit heeft invloed op het individuele studierendement.

46 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

10 Programma Het programma van de bachelor is verdeeld in een propedeuse van 1 jaar en een postpropedeutische fase van 2 jaar. In de praktijk wordt weinig onderscheid gemaakt tussen beide fasen en woirdt het propedeutische examen vooral gezien als een formaliteit. Het bachelorexamen daarentegen vertegenwoordigt een duidelijke inhoudelijke mijlpaal. Op facultair niveau worden plannen ontwikkeld om het propedeutisch examen opnieuw in te zetten als middel om de studievoortgang te reguleren. In tabel 2.1 staan de vakken uit het verplichte programma voor de studenten die in 2006-2007 aan het bachelorprogramma zijn begonnen. Alle vakken hebben een omvang van 5 of 10 ECTS. TABEL 2.1 PROGRAMMAONDERDELEN, STUDIEPUNTEN, WERKVORMEN EN TOETSVORMEN

Periode Cursusnaam

EC

Werkvorm

Toetsvorm

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

h c, h, w h, w, p h, w h, w, c h, w, p h, w, c c, h h, p H, w h h, w

t, so t, so co ps, w

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

c, h h h, w h, w h, w h, w, p c, h h h p, h h, w

t, so, co t t, so t, so t, so co, t t, so t t, po t

5 5 5 15

h h, p h W

t, so, ps co, t t, po ps, v

Jaar 1 1 2 3 4

1 2 3 4

1 2 3-4

Oriëntatie KI Inleiding Logica Imperatief Programmeren Wetensch. Basisvaardigheden Oriëntatie Informatica Wiskunde A Object-georiënteerd Programmeren Cognitieve psychologie Kunstmatige Intelligentie 1 Algemene taalwetenschap Biopsychologie Wiskunde B Jaar 2 Architecturen voor intelligentie Statistiek Autonome systemen Fysische methoden Voortgezette logica Logisch programmeren Natuurlijke taalverwerking 1 Human factors Kennistechnologie Neurale netwerken KI Systemen en signalen AVV-vak Jaar 3 Cognitieve structuren Kunstmatige Intelligentie 2 Taal- en spraaktechnologie Bachelorproject Keuze van 2 uit 4 practica:

t, t, t t, t, t t,

po po so, co so so

47 1-2 1-2 3-4 3-4

10 10 10 10

Practicum kennistechnologie Practicum cognitieve ergonomie Practicum taal- en spraaktechnologie Practicum autonome systemen Keuzevakken (zie tabel 2.2)

h = hoorcollege w = werkcollege c = computerpracticum p = practicum

c, h, p h, p, w p, w c, p

po, v, ps ps, t, v co, ps ps, v

10

t = tentamen so = schriftelijke opdrachten mt = mondeling tentamen co = computeropdrachten v = verslag po = practicumopdracht w = werkstuk pr = eindproject ps = presentatie

De keuzevakken kunnen worden geselecteerd uit een vooraf opgestelde lijst (zie tabel 2.2). De keuzevakken hebben een omvang van 5 of 10 ECTS, met uitzondering van het vak C/C++: in verband met overlap met de programeervakken in de propedeuse, kan voor C/C++ deel I, II en III gezamenlijk maximaal acht i.p.v. 15 studiepunten worden behaald. Studenten kunnen de examencommissie ook verzoeken om studiepunten van andere keuzevakken toe te kennen. Indien de keuze voldoende wordt beargumenteerd, zal de examencommissie hier altijd positief op reageren. TABEL 2.2 KEUZEVAKKEN Cursusnaam Informatieverwerking en taakverrichting IT-beroepspraktijk Program in C/C++ (I) Conciousness and Action Cognitieve neurowetenschap Program in C/C++ (II) Special. course Business & ICT Informatica retrieval Statistiek II Computer graphics Capita selecta natuurl. Taalverwerking Program in C/C++ (III) Informaticarecht voor niet-juristen Computational geometry Natuurlijke taalverwerking II Corpustaalkunde Statistiek III

EC 5 5 2 5 5 2 10

Werkvorm h

Toetsvorm t

h, w h h h, w w

co, mt so t co, mt mt, w

5 5 5 4 5

h, p h, p c, h h, w h

po, t

5 5 5

c, h c, h h, p

co, w co, w po, t

co, w co, mt t

48 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

FACET 4

Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs

Interactie tussen onderwijs en wetenschappelijk onderzoek

Het onderzoek van de docenten is momenteel ondergebracht bij diverse onderzoeksscholen: o.a. Behavioral and Cognitive Neurosciences (BCN) en de School voor Informatie- en Kennissystemen (SIKS). Sinds 2000 is het onderzoek van de werkeenheid KI gebundeld in het onderzoeksinstituut Artificial Intelligence and Cognitive Engineering (ALICE). Dit instituut is onderverdeeld in vier onderzoeksgroepen: • Cognitive Modeling • Multi-agent Systems • Autonomous Perceptive Systems • Language, Sound and Cognition. Een van de uitgangspunten van de RuG, de faculteit GMW en de afdeling KI is dat onderzoek de voedingsbodem moet zijn van het wetenschappelijk onderwijs (zie bijvoorbeeld Strategisch Plan GMW 2004-2010). Alle docenten van de afdeling KI verrichten zelf onderzoek en kunnen daardoor hun ervaringen als onderzoeker inbrengen in het onderwijs. De studenten maken kennis met de meest recente denkbeelden uit het vakgebied en met de ontwikkeling hiervan. In de practica en het bachelorproject is de relatie onderwijs-onderzoek het meest tastbaar: • het practicum Autonome Systemen sluit aan bij het robotica-onderzoek van dr. Bart de Boer en drs. Gert Kootstra • het practicum Cognitieve Ergonomie vindt plaats in de Digitale Werkplaats voor de Analyse van Taakverrichtingen bij Psychologie • het practicum Kennistechnologie sluit aan bij het onderzoek van dr. Bart Verheij • het practicum Taal- en Spraaktechnologie sluit aan bij het onderzoek van dr. Tjeerd Andringa, dr. Esther Wiersinga-Post en dr. Jennifer Spenader • door het bachelorproject zijn alle bachelorstudenten actief betrokken bij het onderzoek van de afdeling. Het vak Architecturen voor Intelligentie sluit aan bij onderzoek uit de onderzoeksgroep Cognitive Modeling bestaande uit dr. Niels Taatgen en dr. Hedderik van Rijn.

Onderzoeksvaardigheden

Het zelfstandig zoeken en bestuderen van literatuur en het zelfstandig doen van onderzoek, zijn belangrijke academische vaardigheden. Het bestuderen van literatuur komt niet expliciet aan de orde in het onderwijsprogramma, maar is wel verweven met bijna alle onderdelen ervan. Het zoeken naar literatuur komt voor het eerst aan bod in het vak Wetenschappelijke basisvaardigheden KI; voortgezette zoekvaardigheden worden geleerd tijdens het bachelorproject. Het zelfstandig opzetten en uitvoeren van onderzoek komt expliciet in het onderwijsprogramma aan bod. In de derdejaarspractica maken studenten onder begeleiding eerst kennis met kleine projecten. Tijdens het bachelorproject gaan studenten meer zelfstandig aan de slag met een onderzoeksproject. Tegelijkertijd

49 volgen zij enkele werkcolleges over onderzoeksmethodiek en wetenschappelijk schrijven. Hier leren studenten kritisch te kijken naar hun eigen onderzoeksopzet

Mondelinge, schriftelijke en computervaardigheden

Communicatieve vaardigheden komen in het eerstejaarsvak Wetenschappelijke Basisvaardigheden al uitgebreid aan bod. Studenten leren hoe ze een referaat moeten houden en aan welke eisen een wetenschappelijk werkstuk moet voldoen. Vervolgens houden ze een referaat, schrijven een werkstuk en becommentariëren elkaars werk. Daarnaast moeten studenten voor diverse practicumvakken hun resultaten zowel mondeling als schriftelijk presenteren. In het bachelorproject is hier de laatste jaren ook meer aandacht voor: aan het projectverslag worden duidelijke eisen gesteld en studenten moeten een korte projectpresentatie geven tijdens het "Bachelorsymposium" dat tweemaal per jaar wordt gehouden. Computervaardigheden spelen vanzelfsprekend een belangrijke rol. Al in de propedeuse is een aantal programmeervakken opgenomen en tijdens de vele practica krijgen de studenten de gelegenheid hun computervaardigheden te ontwikkelen.

Domeinspecifieke eisen en generieke kenmerken

Door het interdisciplinaire karakter van het studieprogramma, moeten de studenten zich in verschillende vakgebieden bekwamen en moeten beschikken over uiteenlopende vaardigheden. Meer dan bij monodisciplinaire opleidingen, moeten zij in staat zijn om kennis uit de basisdisciplines te combineren tot nieuwe inzichten.

Actuele wetenschappelijke theorieën en de actuele beroepspraktijk

Door de nauwe aansluiting van de bachelor op het onderzoek binnen en rond ALICE, komen actuele wetenschappelijke theorieën in ruime mate aan bod tijdens de studie. Professionele vaardigheden komen aan bod in het keuzevak IT-beroepspraktijk. Verder moeten studenten in een aantal practica en sommige bachelorprojecten in teams aan een project werken. In het Practicum cognitieve ergonomie wordt expliciet aandacht besteed aan taakverdeling binnen teams.

FACET 5

Relatie doelstelling en inhoud van het programma

Eindtermen bacheloropleiding Kunstmatige Intelligentie Tabel 2.3 omschrijft hoe individuele vakken bijdragen aan het realiseren van de eindkwalificaties van de opleiding.

50 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

TABEL 2.3 EINDKWALIFICATIES EN DE VERPLICHTE VAKKEN DIE HIERAAN BIJDRAGEN Eindkwalificaties

Basiskennis machinale en menselijke informatieverwerking

Ontwerp- en onderzoeksvaardigheden

Jaar 1 X

Oriëntatie KI Inleiding Logica Imperatief Programmeren Wetensch. Basisvaardigheden Oriëntatie Informatica Wiskunde A Object georiënteerd Programmeren Cognitieve psychologie Kunstmatige Intelligentie 1 Algemene taalwetenschap Biopsychologie Wiskunde B

x

x x x x Jaar 2

Architecturen voor intelligentie Autonome systemen Statistiek Autonome systemen Fysische methoden Voortgezette logica Logisch programmeren Natuurlijke taalverwerking 1 Kennistechnologie Human factors Neurale netwerken KI Systemen en signalen AVV vak

x

x x x x

x x x x

x

x x x

x

Jaar 3 Cognitieve structuren Kunstmatige Intelligentie 2 Taal- en spraaktechnologie Bachelorproject Keuze van 2 uit 4 practica: Practicum kennistechnologie Practicum cognitieve ergonomie Practicum taal- en spraaktechnologie Practicum autonome systemen

x x x x x

51 De eindkwalificaties vereisen eindtermen met betrekking tot kennis, vaardigheden en attitudes (zie Facet 1). In tabel 2.4. wordt weergegeven welke vakken in het bijzonder bijdragen aan het realiseren van deze eindtermen (genummerd). Kennis van: 1. het functioneren van biologische en fysiologische systemen (in het bijzonder de hersenen en het zenuwstelsel) met betrekking tot waarneming 2. motoriek en centrale informatieverwerking 3. de psychologische functieleer/psychonomie en de daar gebruikte methodologie 4. de belangrijkste taalkundige theorieën en grammaticale modellen. Basiskennis en -vaardigheden in de volgende domeinen van de kunstmatige intelligentie: 5. autonome systemen, met name robotica en agentsystemen 6. taalverwerkende systemen, zoals parsers en spraakherkenners 7. Mens-Machine Communicatie, waarin het ontwerpen van koppelingen tussen gebruiker en technologie centraal staat 8. kennissystemen, waarbij bestudeerd wordt hoe kennis gerepresenteerd wordt en hoe kennis zo doelmatig mogelijk beschikbaar gemaakt kan worden. Ervaring met: 9. moderne computationele theorieën relevant voor kunstmatige intelligentie, zoals symbolische architecturen voor cognitie en neurale netwerkmodellen 10. kernbegrippen uit de informatica en de kunstmatige intelligentie, met name betreffende het ontwerp van programmatuur. Vaardigheid in: 11. het werken met wiskundige en fysische gereedschappen, met name logica, statistiek, signaalanalyse en wiskundige toepassingen voor de techniek. 12. het programmeren in objectgeoriënteerde, imperatieve en logische talen, met nadruk op toepassingen in de kunstmatige intelligentie. Door de breedte van het onderwijsprogramma wordt er veel van de afstudeerders verwacht. De eenheid in organisatie van de afdeling KI zorgt er voor dat deze breedte niet uitmondt in een gebrek aan samenhang. Domeinspecifieke verdieping vindt wel plaats (bijvoorbeeld in de bachelorscriptie), maar is in veel gevallen ondergeschikt aan de verbreding van kennis en het leggen van een basis voor een masteropleiding.

52 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE TABEL 2.4 BIJDRAGE VAN VAKKEN IN HET REALISEREN VAN DE EINDTERMEN MET BETREKKING TOT KENNIS, VAARDIGHEDEN EN ATTITUDES

Jaar 1 Oriëntatie KI Inleiding Logica Imperatief Programmeren Wetensch. Basisvaardigheden Oriëntatie Informatica Wiskunde A Objectgeoriënteerd programm. Cognitieve psychologie Kunstmatige Intelligentie 1 Algemene taalwetenschap Biopsychologie Wiskunde B

1 x

Jaar 2 Architecturen voor intelligentie Statistiek Autonome systemen Fysische methoden Voortgezette logica Logisch programmeren Natuurlijke taalverwerking 1 Kennistechnologie Human factors Neurale netwerken KI Systemen en signalen AVV vak

1

Jaar 3 Cognitieve structuren Kunstmatige Intelligentie 2 Taal- en spraaktechnologie Bachelorproject

1

Keuze van 2 uit 4 practica: Practicum kennistechnologie Practicum cognitieve ergonomie Practicum taal- en spraaktechn Practicum autonome systemen

2 x

3 x

4 x

5 x

6 x

7 x

8 x

9 x

10

11

12

x x

x x x

x x x

x x

x

x x x

x

x

x

x

x

x

x

x x

2 x

3 x

4 x

5

6

7

8 x

9

10

11

12

x x

x x x

x

x x

x x x x x

2

3

4

5

6

7

8

x x -

x

-

-

x -

-

x x

x -

x x x

-

-

9 x x

10

11

12

-

-

x

x

x

x x

x

x

x x x

53 FACET 6

Samenhang van het programma

Het samenstellen van een samenhangend programma

Om samenhang, studeerbaarheid en aansluiting op de masters te garanderen, is er bij de samenstelling van het programma van de bachelor uitgegaan van een globale definiëring die vervolgens steeds meer in detail wordt uitgewerkt. Eerst zijn de doelen en eindtermen (zie Facet 5) vastgesteld. Vervolgens wordt bepaald van welke bestaande vakken gebruik kan worden gemaakt, welke vakken intern en welke extern moeten worden ontwikkeld. Voorstellen voor programmawijzigingen worden gedaan door de programmacommissie, ter advies voorgelegd aan de opleidingscommissie en uiteindelijk ter goedkeuring aangeboden aan de opleidingsdirecteur. Daarnaast geeft de opleidingscommissie jaarlijks advies over de Onderwijs- en Examenregeling van de bacheloropleiding.

Voorbeelden van samenhang in het programma

De opleiding kent een aantal ketens van vakken die op elkaar voortbouwen. Hierdoor wordt diepgang gegarandeerd en kan de inhoud van vakken goed op elkaar worden afgestemd. Sommige van deze ketens komen bij elkaar voor de verschillende specialisaties die in de groep bestaan. Tegelijkertijd wordt de breedte gegarandeerd doordat studenten in het begin van hun studie verplichte vakken uit alle ketens volgen. In figuur 2.1 staat links een voorbeeld van een tweetal ketens die beginnen in de bachelor en samenkomen in de master Artificial Intelligence. Rechts staat een voorbeeld van een tweetal ketens die eveneens beginnen in de bachelor, maar samenkomen in de master Mens-Machine Communicatie. Binnen een keten worden de vakken meestal gegeven door dezelfde docent of door docenten die in hun onderzoek nauw samenwerken. Hierdoor wordt de afstemming van de vakken onderling bevorderd en worden doublures in het programma voorkomen. Overleg over de samenhang vindt ook plaats tussen de verschillende faculteiten die bij de opleiding KI betrokken zijn. Ook binnen een vak wordt soms samengewerkt door docenten van verschillende opleidingen. Voorbeelden zijn: Inleiding Logica (samenwerking met Filosofie) en het practicum Taal- en spraaktechnologie (samenwerking met Letteren).

54 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

FIGUUR 2.1 VOORBEELDEN VAN KETENS VAN VAKKEN IN DE RICHTING VAN SPECIALISATIES

Autonome Systemen (Ba)

Inleiding Logica (Ba)

Practicum Autonome Systemen (Ba)

Voortgezette Logica (Ba)

Cognitive Robotics (Ma KI)

Multi Agent Systems (Ma KI)

Robotics (Ma KI)

Design of Multi Agent Systems (Ma KI)

Afstudeerrichting Multi-Agent Systems/ Autonomous Perceptive Systems

Algemene Taalwetenschap (Ba)

Wiskunde 1 en 2 (Ba)

Cap. Sel. Natuurlijke Taalverwerking (Ba)

Fysische methoden(Ba)

Corpustaalkunde (Ba)

Systemen en Signalen (Ba)

Taal- en spraaktechnologie (Ba) Practicum Taal- en spraaktechnologie (Ba) Language Modeling (Ma MMC) Natural Language Processing 1 en 2 (Ma MMC)

Afstudeerrichting taal en spraak

55

Imp Programm

JAAR 1

JAAR 2

JAAR 3

Obj-geör Program Orientatie KI

Bachelorproject

Wetenschapp Basisvaardigh Statistiek Wiskunde 1

Wiskunde 2

Fysische Methoden Logisch Programmeren

Algemene Taalwetenschap

Natuurlijke Taalverwerking

Systemen en signalen Practicum Taal- en Spraaktechnologie

Taal en spraak technologie

Bewaking van de samenhang

Doublures in het programma worden gesignaleerd in de opleidingscommissie: door de studentleden, de docentleden of aan de hand van de studentevaluaties. Vervolgens wordt dit doorgegeven aan de programmacommissie die een oplossing voorstelt. Een voorbeeld hiervan is de overlap tussen de vakken KI-2 en Machine Learning. Hiervoor is inmiddels een oplossing gevonden. Door de goede onderlinge contacten op de afdeling KI, weten docenten welke stof wordt behandeld in de cursussen van collega's. Hierdoor wordt niet alleen overlap tussen vakken voorkomen, maar kan er ook actief worden verwezen naar stof die in andere vakken wordt behandeld. Dit vergroot de samenhang en maakt het voor de studenten duidelijk hoe ze kennis uit het ene vak kunnen toepassen in het andere. Vanaf 2007 zal de bewaking versterkt en formeler gemaakt worden door een docentenmiddag die eens in de twee jaar gehouden zal worden.

Major/Minorstructuur

De RuG streeft ernaar alle opleidingen over te laten stappen op de major/minorstructuur. Hierin kiezen studenten geen losse vakken meer, maar vaststaande clusters vakken. In 2006 heeft de programmacommissie van KI het programma zodanig opgezet dat een major/minorstructuur mogelijk is. In de major en de verschillende minoren wordt rekening gehouden met de bestaande ketens van samenhangende vakken. Er worden geen nieuwe vakken ontwikkeld.

56 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE FACET 7

Studeerbaarheid en studielast

De totale studielast van de bachelor KI is 180 ECTS (1 ECTS=28 uur), verdeeld over drie studiejaren van 60 ECTS. De geprogrammeerde studielast is sinds september 2003 voor alle vakken die vanuit de opleiding KI worden verzorgd, gelijk aan 5 ECTS en voor een aantal practica en onderzoeksprojecten gelijk aan een veelvoud hiervan. De periodieke vakevaluaties worden gebruikt om te toetsen of een vak inderdaad de gewenste zwaarte heeft. Wanneer hierin sterk naar voren komt dat studenten een bepaald vak te zwaar of te licht vinden, wordt door de opleidingscommissie en/of de programmacommissie een advies geformuleerd voor aanpassing van de programmering of inhoud. Uit de vakevaluaties blijkt echter dat studenten de zwaarte van de vakken veelal conform het aantal ECTS beoordelen. Bij de roostering van de vakken wordt gezorgd voor een gelijkmatige verdeling van de studielast over het studieprogramma. Vakken die als struikelblok worden ervaren (zoals de wiskunde- en programmeervakken), worden zodanig geprogrammeerd dat studenten die het vak moeten herkansen in het volgend studiejaar, dit vak kunnen volgen naast de verplichte vakken. Een vak dat voorkennis bevat voor een ander vak, wordt zodanig geroosterd dat de herkansing plaatsvindt vóór aanvang van het vak waarvoor het voorkennis is. Voor een aantal vakken gelden voorkenniseisen om de nodige diepgang te bereiken. Een voordeel is dat studenten door de voorkenniseisen worden gestimuleerd om bepaalde vakken niet uit te stellen. Dit kan de studievoortgang bevorderen. Daar staat tegenover dat de vakken die als voorkenniseis gelden voor andere vakken ook potentiële struikelblokken kunnen zijn. Het aantal voorkenniseisen is daarom zoveel mogelijk beperkt. In de studiegids en in de voorlichting wordt het belang van het behalen van de voorkennisvakken benadrukt. Studenten die vanwege het niet behalen van voorkennisvakken studievertraging oplopen, kunnen samen met de studieadviseur bekijken hoe deze studievertraging kan worden beperkt. De volgende regels bevorderen de studievoortgang: • studenten krijgen ten minste twee maal per jaar de gelegenheid om in een vak tentamen af te leggen • het propedeutische examen is geen ingangseis voor het verdere vervolg van het bachelorprogramma • een student mag instromen in de masters AI of MMC als hij/zij nog maximaal 15 ECTS van het bachelorprogramma mist (mits de propedeuse wel is afgerond).

FACET 8

Instroom

In 2001 heeft de opleiding een eigen propedeuse gekregen en is vijfjarig geworden. Hierdoor onstonden twee lichtingen studenten: de laatste jaargang die in de bovenbouwstudie startte vanuit een andere propedeuse en de eerste lichting propedeusestudenten. Een jaar later is de bachelor KI van start gegaan. De meeste studenten die in 2001 met de vijfjarige opleiding zijn gestart, zijn in een later jaar overgestapt naar de bachelor/master structuur. De inhoud van de eerste drie jaar van de vijfjarige opleiding is, ter voorbereiding op de BaMa-

57 structuur, nagenoeg gelijk aan die van de bacheloropleiding. Om deze reden wordt de lichting 2001 gezien als de eerste lichting bachelorstudenten. Tabel 2.5 geeft een overzicht van het aantal eerstejaars in de cohorten 2001/2002 tot en met 2005/2006 en hun achtergrond. Tabel 2.6 geeft de verdeling man/vrouw weer. De Nederlandse KI-opleidingen zijn overeengekomen dat één van de VWOprofielen Natuur & Techniek, Natuur & Gezondheid of Economie & Maatschappij met wiskunde A2, voldoende is om toegelaten te worden. In de praktijk geeft wiskunde B1 echter een betere aansluiting op het bachelorcurriculum. In de voorlichting wordt hier expliciet aandacht aan besteed. Studenten met een VWOof gelijkwaardige opleiding die onvoldoende wiskundekennis hebben, kunnen een deficiëntietoets wiskunde op VWO wiskunde B12 niveau afleggen.

TABEL 2.5 AANTALLEN EERSTEJAARS VAN DE COHORTEN 2001/2002 TOT EN MET 2005/2006 Jaar

Totaal

VWO ongedeeld

N&T (+N&G)

N&G

E&M

HBO prop.

Anders*

2001/2002 67 59 1 1 2 3 1 2002/2003 54 26 12 7 2 1 6 2003/2004 58 19 9 11 4 2 13 2004/2005 43 4 15 10 5 1 8 2005/2006 40 0 22 6 4 5 3 2006/2007 39 1 17 11 8 0 4 * Deze studenten stromen in met bv. het profiel Cultuur & Maatschappij, een colloquium doctum, een buitenlands diploma of een HBO-bachelordiploma.

Hoewel er een tendens naar afnemende studentenaantallen lijkt te bestaan, moet opgemerkt worden dat het jaar 2001/2002 geflatteerd is door de dubbele instroommogelijkheid. De feitelijke instroom vanuit het VWO schommelt met enige spreiding rond de 45 studenten per jaar. TABEL 2.6 MAN/VROUW VERDELING VAN DE EERSTEJAARS VAN DE COHORTEN 2001/2002 T/M 2005/2006. Jaar 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal (*)

Man %

Vrouw %

67 (42) 54 (31) 58 (37) 43 (36) 40 (00) 39

83 93 91 86 92 31

17 7 9 14 8 8

* Tussen haken is het aantal personen aangegeven van dit cohort eerstejaars dat in 2005/2006 nog staat ingeschreven als student

58 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE Voorlichting aan aspirant bachelorstudenten KI

De opleiding KI neemt in de voorlichting aan aspirant bachelorstudenten deel aan de voorlichtingsactiviteiten van de RuG en participeert tevens in de facultaire initiatieven van de faculteiten GMW en W&N. Daarnaast organiseert de opleiding eigen aanvullende activiteiten. Het voorlichtingsbeleid van de afdeling KI is erop gericht de relatief nieuwe en onbekende bacheloropleiding bij zoveel mogelijk aspirant-studenten bekend te maken en een reëel beeld te geven van de inhoud van de studie en het vakgebied.

Bachelorvoorlichting: RuG-breed

De RuG-brede voorlichtingsactiviteiten worden door de afdeling Voorlichting van het Studenten Adviesbureau Groningen (STAG) gecoördineerd. KI doet mee aan alle RuG-brede bachelor-voorlichtingsactiviteiten: de onderwijsbeurzen in Groningen en Utrecht, de universitaire voorlichtingsdag, de open dag op locatie, “Eén Dag Student” (eerst jaarlijks en sinds 2005 twee keer per jaar), de College Carrousel en de 6VWO-voorlichting. De opleiding KI participeert verder in twee RuG-brede VWO-WO aansluitingsprojecten, namelijk BRUG/Brainbox (zie: http://www.rug.nl/uocg/projecten/projectenaz/brug/index) en de Scholierenacademie (zie: http://www.rug.nl/scholieren/academie/index). In het kader van de Scholierenacademie zal in het voorjaar van 2006 een college voor VWOscholieren worden verzorgd, gecombineerd met een minicursus op internet. Voor BRUG/Brainbox is een aantal profielwerkstukpakketten in ontwikkeling.

Bachelorvoorlichting: facultaire initiatieven van GMW en W&N

In GMW-verband participeert de opleiding KI in het Gammasteunpunt. Ook hiervoor zijn momenteel profielwerkstukpakketten in ontwikkeling. In W&Nverband participeert de opleiding als onderdeel van het cluster "Informatiewetenschappen" in het omvangrijke RuG Discovery (zie: http://www.rug.nl/fwn/nieuws/pr/rugdiscovery/index) en Science Linx project, waarbij op jaarbasis ongeveer dertig scholen worden bezocht voor voorlichting en gastlessen. Ook worden profielwerkstukpakketten ontwikkeld voor het Bètasteunpunt van de faculteit W&N.

Relaties met scholen voor voortgezet onderwijs

Naast de schoolbezoeken van de RuG Discovery, organiseren clusters of regio's van scholen ook voorlichtingsbijeenkomsten op de scholen zelf. Hiervoor bestaat een aantal vaste contacten tussen bepaalde scholen of regio's en de afdeling KI. De bacheloropleiding KI is vertegenwoordigd op de voorlichtingsbijeenkomsten in Friesland en de regio Winschoten.

Bachelorvoorlichting: eigen initiatieven

Ongeveer drie keer per jaar worden er op aanvraag “meeloopdagen” voor studiekiezers en studieswitchers georganiseerd.

Bachelorvoorlichting en mastervoorlichting: internet

De belangrijkste bron van informatie over opleidingsmogelijkheden is het internet. Op de site van KI is gedetailleerde informatie over de opleidingen en het werkgebied van haar afgestudeerden te vinden. Aspirant studenten kunnen via antwoordformulieren vragen stellen en brochures aanvragen. In verband met

59 de internationalisering van de masters en de mogelijkheden voor buitenlandse studenten om vakken uit het studieprogramma te volgen, wordt er aan gewerkt om alle informatie ook in het Engels aan te bieden.

FACET 9

Omvang van het programma

De bacheloropleiding KI duurt drie jaar nominaal en heeft een omvang van 180 ECTS.

FACET 10

Afstemming tussen vormgeving en inhoud

Het didactisch concept van de bacheloropleiding KI is afgestemd op de doelstellingen en eindtermen. De kennis en vaardigheden die in de eindtermen zijn vervat, worden bijgebracht in een combinatie van werkvormen, met name hoorcolleges, werkcolleges en (computer)practica. Studenten KI moeten in staat zijn op basis van brede kennis van het vakgebied problemen op te lossen en bereid zijn zich snel nieuwe kennis eigen te maken. Ook moeten zij specifieke (ontwerp)vaardigheden hebben ontwikkeld. Er wordt een actieve inbreng van de studenten verwacht bij het verwerven van kennis en vaardigheden. Studenten moeten kunnen samenwerken bij het oplossen van problemen. Eerder opgedane kennis en vaardigheden worden telkens toegepast in een later stadium van de studie. Hierdoor beschikken de studenten over een toenemend scala aan alternatieven voor het oplossen van problemen. Bovendien wordt gedurende de opleiding een steeds groter beroep gedaan op analytische en/of integrerende vaardigheden en beoordelingsvermogen. Het eerste jaar van de bachelor geeft een overzicht van het vakgebied kunstmatige intelligentie. Naast deze oriënterende functie heeft de propedeuse een selecterende en verwijzende functie. Voor het eerste jaar is gekozen voor studievormen met veel begeleiding, zoals werkcolleges en practica. Bij het vak Wetenschappelijke Basisvaardigheden geven de studenten hun eerste presentaties. In het tweede studiejaar wordt een stevige basis gelegd voor de verdere verdieping van de kunstmatige intelligentie in het derde jaar. Voor een aantal vakken zijn tussentijdse huiswerksets ingevoerd om de studeerbaarheid te verhogen. Deze interventie heeft een gunstig effect gehad op de slagingspercentages. In het derde jaar wordt de kennis van de kunstmatige intelligentie verder verdiept. Iedere student kiest twee van de vier practica: Cognitieve ergonomie, Kennistechnologie, Autonome systemen en Taal- en spraaktechnologie (elk 10 ECTS). Hier leren de studenten samen te werken aan relatief grote ontwerpprojecten. De bacheloropleiding wordt afgesloten met een bachelorproject, (10 ECTS) dat tot doel heeft de opgedane kennis en vaardigheden toe te passen in een wetenschappelijk onderzoek. Het bachelorproject bevat een aantal werkcolleges over onderzoeksmethodologie en wetenschappelijk schrijven. Het project wordt

60 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE afgesloten met een eindscriptie in de vorm van een wetenschappelijk artikel van rond de 15 pagina's. TABEL 2.7 STUDIELAST PER JAAR VERDEELD OVER VERSCHILLENDE ONDERWIJSVORMEN (STUDIEJAAR 2005/2006) Propedeuse (jaar 1) verplichte vakken Totaal Jaar 2 verplichte vakken keuzevak: 5 ECTS (Schatting) Totaal Jaar 3 verplichte vakken pract. Kenistechnologie* pract. Autonome Systemen* pract. Taal- en Spraaktechnologie* pract. Cognitieve Ergonomie* keuzevakken: 10 ECTS (Schatting) Totaal

uren HC

uren WC

uren PR

uren ZS

Totaal

260 260

140 140

130 130

1150 1150

1680 1680

265 25 290

80 10 90

70 10 80

1125 95 1220

1540 140 1680

100 30

10

40 15 20 58

30 60 110 50 55 20 185

700 190 170 190 205 190 1267

840 280 280 280 280 280 1680

5%

8%

73%

100%

5 50 168

Percentages werkvormen 14% * Practica: studenten kiezen 2 practica uit 4.

Bij de keuzevakken kan de verdeling over de verschillende werkvormen variëren. Het aantal contacturen neemt gedurende de studie iets af van 31% tot 25%. De studenten worden geacht om 70-75% van de tijd aan zelfstudie te besteden.

FACET 11

Toetsing en beoordeling

In de bachelor worden uiteenlopende toestingsvormen gebruikt. Naast schriftelijke tentamens met open "essay"-vragen, spelen presentaties, referaten, programmeeropdrachten, papers en onderzoeksopdrachten een rol. Het maken van opdrachten heeft in eerste instantie een educatief in plaats van een tentaminerend doel. Een student mag niet worden benadeeld wanneer hij/zij de eerste opdrachten slecht maakt, omdat hij/zij de stof dan nog niet goed beheerst. Indien begrip van de eerste opdrachten noodzakelijk is voor het vervolg van een vak, zijn deze meestal wat eenvoudiger van aard. Op vrijwel alle opdrachten wordt inhoudelijke feedback gegeven; hiervoor wordt veel onderwijsassistentie ingezet. Inhoudelijke feedback lijkt een positief effect te hebben op zowel de studeerbaarheid als de resultaten. Van het merendeel van de vakken zijn tevens oefententamens of voorbeeldpapers beschikbaar. De studenten zijn op de hoogte van de procedure voor het bachelorproject. Er is een uniform systeem in ontwikkeling voor de beoordeling van de bachelorscripties. Deze zal vergelijkbaar zijn met het systeem voor de beide masters.

61 Klachten over de toetsing kunnen worden ingediend bij de examencommissie. Studenten die de examencommissie benaderen, meestal via de studieadviseur, krijgen in de regel binnen één werkweek antwoord. Als de behandeling langer duurt, worden zij hiervan tijdig op de hoogte gesteld. In het recente verleden zijn er geen klachten over de tentaminering bij de examencommissie ingediend. Doordat veel vakken (en projecten) door meerdere docenten worden verzorgd, is er veel kennisoverdracht omtrent toetsing en toetscriteria. Er is daardoor onvoldoende meerwaarde te verwachten van formele evaluatie van toetsgegevens. De aantallen deelnemers laten over het algemeen alleen een gedetailleerde kwalitatieve evaluatie toe. Waar problemen worden gesignaleerd, wordt een analyse uitgevoerd op de tentamencijfers, rendementen en toetsingscriteria. Uitgebreide analyses van bijvoorbeeld de “derde herkansing” lieten zien dat deze extra kans door zowel het beperkt aantal deelnemers als de matige cijfers, geen significante verhoging van de studierendementen opleverde. Naar aanleiding hiervan is besloten deze mogelijkheid niet langer aan te bieden. Een ander voorbeeld is het vak "Oriëntatie KI" waar de tegenvallende resultaten aanleiding zijn geweest tot de ontwikkeling van een nieuwe opzet. Deze wordt vanaf academisch jaar 2006-2007 ingevoerd. De onderwijsevaluaties bevatten een aantal vragen over de tentaminering. Uit de resultaten van deze evaluaties blijkt dat studenten van mening zijn dat de tentamenvragen over het algemeen de behandelde stof goed toetsen. Voor de vakken waar in het verleden op dit punt problemen zijn gesignaleerd (bijvoorbeeld bij "Programmeren 1" en "Programmeren in C++" die extern worden verzorgd), zijn in goed overleg met de betrokken docenten nieuwe of alternatieve toetsingsvormen ingevoerd. De nakijktermijn voor tentamens is 10 werkdagen. Alle docenten zijn hiervan op de hoogte en leven deze regel goed na. In het academisch jaar 2004-2005 heeft de examencommissie op dit punt tweemaal actie ondernomen: in beide gevallen heeft de desbetreffende docent de cijfers binnen enkele dagen alsnog bekend gemaakt. Hoewel deze gevallen door studenten zelf aan de examencommissie zijn gemeld, vervult ook het onderwijsbureau hier een signalerende functie. De uitslagen kunnen niet altijd binnen de termijn van 10 werkdagen in het studentvolgsysteem Progress worden verwerkt. Daarom maken de docenten meestal een lijst met studentnummers en cijfers via email of het "blackboard"systeem Nestor bekend. Dit geeft het onderwijsbureau meer tijd om de cijfers zorgvuldig te verwerken. Iedere toetsing uit een bepaalde periode kent in principe één herkansing in de daarop volgende periode. De vakken die in de laatste periode (tweede periode van het tweede semester) worden gegeven en getoetst, hebben een herkansing in een extra tentamenperiode in de zomervakantie. De toetsingvormen en eventuele compensatieregelingen worden meestal bij aanvang van de colleges aan de studenten bekend gemaakt. Samenvattend lijken er binnen de opleidingen geen structurele problemen te bestaan met betrekking tot toetsing en beoordeling.

62 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

Sterke en zwakke punten Facet 4 Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs

Sterke punten • Actuele wetenschappelijke ontwikkelingen worden, voor zover dat mogelijk is in een bacheloropleiding, op de voet gevolgd via het werk van de docenten. • Het interdisciplinaire karakter van het KI-vakgebied komt tot uiting in de bachelor. • Docenten zijn bereid om hun vakken aan te passen ten behoeve van onderwijsverbetering. • Er is de laatste jaren meer aandacht gekomen voor de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden in het programma. Zwakke punten • In de propedeuse is relatief weinig aandacht voor de praktijk van de kunstmatige intelligentie.

Facet 5 Relatie doelstelling en inhoud van het programma

Sterke punten • De opleiding is breed: het gebied cognitiewetenschap en de kunstmatige intelligentie wordt in zijn volle breedte onderwezen. • Studenten beoordelen de opleidingen KI als "goed" (bijv. nummer 1 in de keuzegids Hoger onderwijs). • In het programma is ruim aandacht voor communicatieve vaardigheden (schriftelijk en mondeling presenteren).

Facet 6 Samenhang in het programma

Sterke punten • In het programma bouwen vakken op elkaar voort, waardoor samenhang in het programma ontstaat. Hierrmee wordt zowel verbreding als verdieping van kennis en vaardigheden bereikt. • De samenhang in het programma zal in de toekomst expliciet aan de orde komen op tweejaarlijkse docentenmiddagen. Zwakke punten • De lengte van de voorkennisketens leidt onvermijdelijk tot enige studievertraging.

Facet 7 Studeerbaarheid en studielast.

Sterke punten • Vanuit de opleiding is er veel aandacht voor de studeerbaarheid van de programma's. Dit komt zowel in de opleidingscommissie als in de programmacommissie aan de orde. • Studenten vinden dat de meeste vakken de juiste zwaarte hebben. • De homogenisering van de studielast per vak (5 ECTS of 10 ECTS) heeft gezorgd voor een betere studeerbaarheid. • Er wordt op toegezien dat de studielast goed wordt verspreid over het jaar Zwakke punten

63 • •

•

Programmeervakken in de propedeuse samen met informatica wordt door studenten als zwaar ervaren Statistiek en Fysische Methoden zijn zwaarder dan het aantal studiepunten dat ervoor staat. Ter verhoging van de studeerbaarheid is een aantal jaren geleden besloten deze vakken op te delen in twee blokken van elk 2,5 ECTS. Dit heeft als negatief bijeffect dat deze vakken gelijktijdig worden geprogrammeerd. Bovendien wordt het feit dat Statistiek en Fysische Methoden te zwaar zijn hiermee niet voldoende ondervangen. Voor 20062007 is daarom besloten de originele situatie te herstellen en de inhoud van de vakken te verminderen. De roostering van keuzevakken wordt niet afgestemd op het rooster van de opleiding KI. Hierdoor kan het gebeuren dat de programmering het niet toelaat dat een bepaald keuzevak wordt gevolgd. Dit probleem kan verminderen in de nieuwe major/minor structuur.

Facet 8 Instroom

Sterke punten • Studenten zijn over het algemeen enthousiast, creatief en breed geïnteresseerd, zowel op Bachelor- als op Master-niveau. Dit geldt ook voor de instroom vanuit het HBO. Zwakke punten • Er zijn relatief weinig vrouwelijke studenten.

Facet 10 Afstemming vorm en inhoud

Sterke punten • Het studieporgramma heeft een met zorg samengestelde opbouw, waarin kennisontwikkeling en de ontwikkeling van academische vaardigeheden afgewogen aan bod komen.

Facet 11 Toetsing en beoordeling

Sterke punten • Bij veel vakken hebben huiswerkopdrachten en de bijbehorende feedback een gunstig effect op studeerbaarheid en resultaten. • Uit evaluaties blijkt dat studenten van mening zijn dat de tentamens de behandelde stof over het algemeen goed toetsen. • De korte nakijktermijn van 10 dagen wordt gehandhaafd; dit zorgt voor een snelle terugkoppeling van resultaten naar de studenten. • Er wordt op diverse manieren getoetst: schriftelijke tentamens, presentaties, referaten, programmeeropdrachten, papers en onderzoeksopdrachten. Zwakke punten • Toetsresultaten worden te weinig kwantitatief geanalyseerd.

64 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

11 Verwijzing naar Facet 12 t/m 19 In het eerste, algemene deel zijn Facet 12 t/m 19 reeds behandeld. In hoofdstuk 4 Inzet van personeel, personeelsbeleid: Facet 12 Eisen wetenschappelijk onderwijs Facet 13 Personeelsbeleid Afdeling KI Facet 14 Kwaliteit van het personeel In hoofdstuk 5 Voorzieningen Facet 15 Materiële voorzieningen Facet 16 Studiebegeleiding In hoofdstuk 6 Interne kwaliteitszorg Facet 17 Evaluatie van resultaten Facet 18 Maatregelen tot verbetering Facet 19 Betrekken van studenten, alumni en beroepenveld

65

12 Resultaten FACET 20

Gerealiseerd niveau

Het grootste deel van de bachelors gaat een masteropleiding doen, zodat er relatief weinig bachelors direct in de maatschappij zijn terechtgekomen. Hierdoor is een gedegen onderzoek nog niet mogelijk. Tot nu toe gingen de meeste bachelors een masteropleiding binnen KI Groningen doen, maar langzamerhand ontstaat er wat meer mobiliteit. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de bachelors in een breed scala aan masters worden toegelaten. De bachelortheses zijn van een goede kwaliteit. De combinatie van het doen van zelfstandig onderzoek met aandacht voor expliciete onderzoeksvaardigheden wordt door studenten enthousiast uitgevoerd. Een tot een publicatie uitgewerkt bacheloronderzoek is gepresenteerd op “The Ninth International Conference on the Simulation of Adaptive Behaviour” (SAB06) waar het de prijs voor de beste paper heeft gekregen ("Agents Adopting Agriculture: Modeling the Agricultural Transition"). Ook andere bacheloronderzoeken zijn zeer waardevol voor het lopend onderzoek geweest. Op het bachelorsymposium, dat de afsluiting vormt van het bachelorproject, worden veel verrassende bijdragen geleverd. Een interessante vergelijking met bachelorstudenten van andere opleidingen deed zich voor in 2005/2006 toen de eerste lichting bachelors naar de research master van de Graduate School for Behavioral and Cognitive Neuroscience (BCN) gingen. Naast vier KI-studenten en een Informaticastudent die veel KI-vakken had gevolgd, waren hier tien (medische) biologiebachelors. Het waren allen goede tot zeer goede studenten. De KI-studenten hebben vanaf het eerste moment indruk gemaakt door een relatief grote interesse in de andere vakgebieden en een positief kritische houding. Docenten uit uiteenlopende wetenschapsgebieden kregen de meeste feedback van de KI-studenten. KIstudenten definieerden, veel meer dan de anderen, onderzoeksprojecten die aan de grenzen van het domein van de bachelor lagen en brachten daar een grote meerwaarde. Wat verder opviel was dat de KI-studenten de eerste weken een minder duidelijk beeld hadden van wetenschapsbeoefening dan de (medisch) biologen en dat zij relatief weinig affiniteit hebben met experimenteel onderzoek. Deze achterstand bleken zij echter gemakkelijk weg te kunnen werken. Na een jaar hoorden twee KI-ers bij de top vier van de research master. Een vergelijkbaar beeld is ontstaan uit contacten met onderzoeksgroepen als Bio-informatica, Informatiewetenschappen en Neuro-imaging. Dit kan worden geïnterpreteerd als het effect van interdisciplinariteit in combinatie met inhoudelijke diepte en een breed scala aan praktische vaardigheden.

FACET 21

Onderwijsrendement

De studiepuntendatabase Progress is geen studentvolgsysteem. Het bestand wordt vervuild doordat studenten van andere opleidingen, die slechts een aantal KI-vakken willen volgen, zich inschrijven bij de opleiding KI. Deze studenten kunnen slechts met moeite worden uitgesloten van de rendementsberekening.

66 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

Voor het bepalen van de rendementscijfers in dit facet is uitgegaan van een normstudent die voldoet aan de uitgangspunten van de bachelor. De normstudent: • heeft Nederlands als moedertaal • begon in september aan het eerste jaar van de studie • doet actief mee aan het onderwijsprogramma • volgt geen andere studie (waar mogelijk meer prioriteit ligt en waar geen gegevens van bekend zijn) ernaast. Ongeveer de helft van de ingeschreven studenten voldoet aan deze eisen. Voor de andere helft geldt dat zij slechts een klein bijvak volgen (of ooit van plan waren te volgen) of een individueel studietraject doorlopen waarbij het a tempo doorlopen van de studie niet noodzakelijk een prioriteit is.

Propedeuserendement

Het percentage behaalde propedeusediploma’s per cohort normstudenten is weergegeven in tabel 2.8. De lage waarden zijn het gevolg van de lage prioriteit die studenten en opleiding hebben gegeven aan de propedeuse. Het heeft geen consequenties wanneer het laatste gehaalde bachelorvak tegelijkertijd het laatste vak van de propedeuse is. Het sneller aanvragen van het propedeutisch examen verklaart waarschijnlijk het hoge rendement na 12 maanden van het cohort 2005/2006. Het is goed mogelijk dat deze waarde indicatief is voor het eigenlijke propedeuserendement van normstudenten. TABEL 2.8 PERCENTAGE BEHAALDE PROPEDEUSEDIPLOMA’S PER COHORT NORMSTUDENTEN

Cohort 2001/2002 2002-2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 Gemiddelde over de cohorten

n 35 17 18 23 24

12 22.8 29.4 16.7 13.0 41.7 24.7

na aantal maanden 24 48.6 41.1 61.0 45.5 49.1

36 74.3 52.9 80.0 69.1

In facultair verband worden plannen gemaakt om een zware sanctie in te voeren bij onvoldoende propedeuseresultaten. Dit kan door uitsluitend studenten die minimaal 45 ECTS hebben gehaald toe te laten tot tweedejaars vakken en studenten die na twee jaar de propedeuse niet hebben gehaald te verbieden zich voor postpropedeutische vakken in te schrijven. Dit verhoogt de selecterende functie van het eerste deel van de studie. Een en ander dient echter zodanig te worden uitgevoerd dat onnodige studievertraging wordt voorkomen. De KUO-cijfers voor de afgelopen jaren zijn niet bekend. Dit heeft te maken met de overgang van Technische Cognitiewetenschap naar Kunstmatige Intelligentie en het feit dat de tabel na de invoering van de BaMa niet meer is bijgehouden.

67 Gerealiseerde studielast

De normale studielast per jaar, gebaseerd op een weektaak van 40 studie-uren, is 60 ECTS. Een goed studeerbaar programma is zodanig geconstrueerd, dat iedere periode 15 ECTS te behalen is. In tegenstelling tot het propedeuse rendement is de gerealiseerde studielast in zowel de bachelor- als de masteropleiding een consistente en continue maat. In tabel 2.9 is het gemiddelde, de standaarddeviatie en het percentage van de behaalde hoeveelheid ECTS per studiejaar uit de verschillende cohorten weergegeven.

TABEL 2.9 GEMIDDELD AANTAL BEHAALDE ECTS, STANDAARDDEVIATIE EN PERCENTAGE GEREALISEERDE STUDIELAST PER COHORT NORMSTUDENTEN, PER STUDIEJAAR

Cohort 01/02

02/03

03/04

04/05

05/06

1 41.5

2e 44.9

Studiejaar e 3 48.2

4 40.6

5e 38.6

(sd = 16.1)

(sd = 14.1)

(sd = 18.2)

(sd = 21.2)

(sd = 17.8)

69.3%

74.8%

80.3%

67.7%

64.3%

n = 40

n = 31

n = 31

n = 29

n = 24

38.5

39.7

49.4

45.1

(sd = 18.5)

(sd = 13.6)

(sd = 18.7)

(sd = 13.5 )

64.1%

66.2%

82.3%

75.0%

n = 24

n = 17

n = 14

n = 14

41.24

38.6

46.7

(sd =16.9)

(sd =18.2)

(sd = 18.6)

68.7%

64.3%

77.8%

n = 25

n = 18

n = 16

34.1

42.3

(sd = 15.9)

(sd = 16.5)

56.8%

70.5%

n = 30

n = 21

e

e

47.25 (sd = 16.4) 78.8% n = 24

De gemiddeld gerealiseerde studielast voor normstudenten ligt op 70.7% (en in het laatste volledig collegejaar op 73.3%). Dit is conform het streefniveau dat in het bèta-convenant is vastgelegd. Het valt op dat de gerealiseerde studielast in het derde jaar groter is dan de jaren ervoor. De grote standaarddeviatie in aantal behaalde ECTS impliceert dat er een groep normstudenten is met een traag studietempo. De studieadvisering zal in de toekomst meer aandacht besteden aan deze groep.

68 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE Verbetering gerealiseerde studielast

Aangezien de studenten aangeven dat de gemiddelde studielast per vak goed gekozen is, is het voor het verhogen van de gerealiseerde studielast noodzakelijk dat studenten meer tijd besteden aan de studie. Hoewel de gerealiseerde studielast op het streefniveau van het bèta-convenant ligt, zijn er mogelijkheden tot verbetering. Ter oriëntatie werd in juni 2006 een enquête gehouden. Van de 239 aangeschreven studenten KI vulden 62 (25.9%) de elektronische enquête op internet in. Hiervan was 30.6% afkomstig uit cohort 2001, 14.5% uit cohort 2002, 14.5% uit cohort 2003; 11.3% uit cohort 2004 en 24.2% uit cohort 2005. De overige 4.8% was afkomstig uit cohorten vóór 2001. Hoewel de enquête de studie uitgebreider evalueert, is de voorlopige analyse gericht op factoren die direct van invloed zijn op de gerealiseerde studielast. In eerste instantie zijn de nevenactiviteiten van studenten geanalyseerd omdat deze een indicatie geven van de prioriteit die men aan de studie geeft.

Nevenactiviteiten

Een groot deel van de studenten (71%) heeft naast de studie één of meer nevenactiviteiten. Het betreft hier onder andere enige vorm van arbeid (bijbaan, studentassistentschap, vrijwilligerswerk, eigen bedrijf, 45.2% van de studenten), sport (25.8%) of bestuurs- of commissiewerk (19.4%). Aan deze nevenactiviteiten besteedde 19.4% van de studenten 15 uur of meer per week. Gemiddeld was dat 11.65 uur per week. Aan betaalde en onbetaalde arbeid besteedde 13% van de studenten 20 uur of meer (met enkele uitschieters tot 40 uur): gemiddeld is dat 9.23 uur per week. Zowel betaalde als onbetaalde arbeid genereren wellicht verplichtingen, waardoor het niet altijd mogelijk is prioriteit te geven aan de studie. Naast een opleiding KI, volgt 17.7% van de studenten nog een tweede studie (dit zijn dus geen normstudenten), onder andere Econometrie (3.0%), Wiskunde/Natuurkunde (4.8%) en Wijsbegeerte (6%). In figuur 2.2 is te zien dat studenten uit ‘oudere’ cohorten die naast hun studie betaalde arbeid verrichten, voor een groter aandeel afhankelijk zijn van hun inkomen uit arbeid dan studenten uit recentere cohorten met een inkomen uit betaalde arbeid. Mogelijk worden de kennis en vaardigheden die de ouderejaars in hun opleiding hebben opgedaan, door de samenleving goed gewaardeerd. FIGUUR 2.2 PERCENTAGE INKOMEN UIT ARBEID VAN TOTAAL INKOMEN VAN STUDENTEN DIE BETAALDE ARBEID VERRICHTEN (KI-ENQUÊTE 2006) % 40

30 20 10 0 01/02

02/03

03/04 cohort

04/05

05/06

69 Bijzonder kenmerken van de opleiding die de gerealiseerde studielast beïnvloeden

Het interdisciplinaire karakter van de studie maakt het mogelijk de studenten (vooral in de eerste twee jaren van de bacheloropleiding) een groot aantal vakken bij andere studierichtingen te laten volgen. Deze efficiëntiemaatregel heeft mogelijk twee nadelen voor de motivatie van de KI-student. Ten eerste komen eerste- en tweedejaarsstudenten minder dan gewenst in contact met KI-specifieke docenten. In figuur 2.3 is te zien dat in de eerste twee studiejaren van de bacheloropleiding, overeenkomend met de cohorten 04/05 en 05/06, veel meer studie-uren worden besteed aan niet-specifieke KI-vakken dan aan de specifieke KI-vakken. Pas in het derde studiejaar volgen studenten het grootste deel van het jaar KI-specifieke vakken (cohort 03/04). Daarnaast voeren studenten in het derde studiejaar onder leiding van een KI-docent hun bacheloronderzoeksproject uit. Het is mogelijk dat dit de verklaring is van de relatief hoge gerealiseerde studielast in het derde jaar (tabel 2.9).

FIGUUR 2.3 GEMIDDELDE VAN DE VERHOUDING TUSSEN DE UREN BESTEED AAN SPECIFIEKE VAKKEN EN KI NIET-SPECIFIEKE VAKKEN PER COHORT BACHELORSTUDENTEN (BRON: KI-ENQUÊTE 2006) KI : niet KI

KI

1,5

1

0,5 01/02

02/03

03/04

04/05

05/06

cohort

Een tweede nadelig effect op de motivatie kan voortkomen uit het feit dat de onderwijsinhoud van de niet-specifieke KI-vakken niet altijd naadloos aansluit op de eindtermen van de KI-opleiding. Bij de programmeervakken (bij Informatica) bijvoorbeeld heeft de KI-student meer behoefte aan praktische programmeervaardigheden en minder aan wetenschappelijk/theoretisch inzicht op dat gebied. Ook geven de voorbeelden, artikelen en onderzoeken die docenten van andere studierichtingen gebruiken om hun onderwijs te verlevindigen, de jongerejaars KI-studenten niet voldoende zicht op hun eigen vakgebied.

Maatregelen

De vakken Wiskunde (vanaf 2005), Inleiding in de Logica (vanaf 2006) en Cognitieve Psychologie (vanaf 2006) worden in ‘eigen beheer’ door KI verzorgd. De inhoud van het vak Statistiek is beter toegesneden op de toepassing in het vakgebied. Tevens is nieuwe literatuur in gebruik genomen. Het vak Hersenen en Gedrag wordt nu intern verzorgd en heet nu Cognitieve Psychologie. Ook hier zal nieuwe literatuur worden gebruikt.

70 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE Gedurende het studiejaar 2004/2005 heeft de introductie plaatsgevonden van verplichte voorkennis voor een aantal belangrijke vakken, waaronder de vakken Wiskunde, Statistiek, en Fysische Methoden. Deze verplichting geldt met ingang van studiejaar 2005/2006. Studenten dienen gespecificeerde voorkennis te hebben, voordat zij zich kunnen inschrijven voor vervolgvakken. Ter verhoging van de studeerbaarheid van Wiskunde zijn vanaf studiejaar 2003/2004 de vakken zodanig geroosterd dat een herkansing van Wiskunde A mogelijk is nog voordat Wiskunde B gegeven wordt. De programmeervaardigheden werden ondergebracht in drie in plaats van twee vakken van 5 ECTS. Hierdoor krijgt de student meer studie-uren om zich de stof eigen te maken en wordt de stof in kleinere gedeelten getoetst. Voor de programmeervakken is voor het studiejaar 2006/2007 een traject in gang gezet waarin de tentameneisen voor KI-studenten gerelateerd worden aan de specifieke KI eindtermen en daarmee gedifferentieerd worden ten opzichte van die van informaticastudenten. Het is de verwachting dat het pro-actief studieadviessysteem in de vorm van: • een alert studentenvolgsysteem • interne studieondersteuning door studieversnellingsgroepen (zie Deel l) • interne ondersteuning en voorlichting bij keuzeproblemen • het inlopen van de achterstand van studieadviesgesprekken voor eerstejaars studenten de staf een beter instrument geeft om de vinger strakker aan de pols te houden.

71

Sterke en zwakke punten Facet 20 Gerealiseerd niveau

Sterke punten • KI bachelors zijn breed en goed opgeleid en kunnen de concurrentie met andere bachelors aan. • KI-bachelors hebben een positief kritische houding en kunnen zich snel inwerken in andere vakgebieden. • KI-bachelors kunnen ook buiten de grenzen van de KI een grote meerwaarde bieden en vallen op door een breed scala aan praktische vaardigheden. Zwakke punten

Facet 21 Onderwijsrendement Sterke punten • Het gemiddelde studierendement (van normstudenten) ligt met 70% op het niveau van het bèta convenant. • Er is sprake van een aanzienlijke verbetering in het afgelopen jaar. Zwakke punten • Aan de propedeuse rendementen is de afgelopen jaren weinig aandacht geschonken. Hierdoor is er een slecht inzicht in het feitelijke rendement. • Het is wellicht mogelijk om de prioriteit van deel van de studenten (nog) meer bij de studie te leggen. • Het is door het ontbreken van een adequaat studentvolgsysteem niet mogelijk om altijd een up-to-date overzicht te hebben van de studievoortgang van alle KI-studenten.

72 DEEL 2 BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

13 Samenvatting sterke en zwakke punten De bachelor KI heeft zich ontwikkeld tot een moderne, interdisciplinaire bachelor die een breed, maar goed samenhangend beeld van de kunstmatige intelligentie en de cognitiewetenschap geeft en waarin studenten in contact komen met actuele wetenschappelijke ontwikkelingen. Studenten gaan voldoende diep op de stof in en ontwikkelen nuttige praktische vaardigheden die hen in staat stellen om meerwaarde te brengen op verschillende terreinen. Er is sprake van een grote betrokkenheid van docenten. Er is, vooral in de propedeuse, relatief weinig aandacht voor de praktijk van de kunstmatige intelligentie, hoewel er de laatste jaren meer aandacht is gekomen voor de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden. De opleiding is breed: het gebied cognitiewetenschap en de kunstmatige intelligentie wordt in zijn volle breedte onderwezen. Dit wordt gewaardeerd door de studenten. Zij zijn over het algemeen enthousiast, creatief en breed geïnteresseerd. Er zijn relatief weinig vrouwelijke studenten. De vakketens zorgen voor een samenhangend programma dat zowel verbreding als verdieping van kennis en vaardigheden mogelijk maakt. Zowel in de opleidingscommissie als in de programmacommissie is er veel aandacht voor de studeerbaarheid van de programma's. Dit leidt er toe dat studenten van mening zijn dat de meeste vakken de juiste zwaarte hebben en de studielast goed verspreid wordt over het jaar. Een aantal vakken wordt als zwaar ervaren: de problematiek rond deze vakken wordt serieus aangepakt. Het studieprogramma heeft een met zorg samengestelde opbouw, waarin kennisontwikkeling en de ontwikkeling van academische vaardigheden afgewogen aan bod komen. Er wordt op diverse manieren getoetst: schriftelijke tentamens, presentaties, referaten, programmeeropdrachten, papers en onderzoeksopdrachten. Uit evaluaties blijkt dat studenten van mening zijn dat de tentamens de stof goed toetsen. Een korte nakijktermijn van 10 dagen zorgt voor een snelle terugkoppeling van resultaten.

DEEL

3 Master Mens-Machine Communicatie

74 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

Administratieve gegevens Naam opleiding: CROHO code: Einddatum afbouw: Variant: Locatie: Niveau: Oriëntatie: Contactpersoon:

9

Mens-Machine Communicatie 60653 31-08-2007 voltijds Rijksuniversiteit Groningen Master Wetenschappelijk Dr. T.C. Andringa (Onderwijsdirecteur)

Doelstellingen van de opleiding

De master Mens-Machine Communicatie (MMC) is in 2004 gestart om de meer op cognitie gerichte student tegemoet te komen. In 2004 is geconcludeerd dat een Human Factors opleiding die de opleiding Psychologie wilde starten, goed te combineren was met de master MMC. Er is een nieuwe invulling aan het programma gegeven, zodanig dat mens-machine interactie veel centraler is komen te staan. Hierdoor hebben studenten Psychologie met een beperkte aanpassing in de bachelor, eenvoudig toegang tot de opleiding. Tegelijkertijd is meer aansluiting gevonden op onderzoek op het gebied van Information Processing and Task Performance.

FACET 1

Domeinspecifieke eisen

Met de master Man-Machine Comminucation wordt het volgende beoogd (zie het Onderwijs en ExamenRegelement (OER) 2006-2007, studiegids): • het voorbereiden op de beroepsuitoefening als systeem- of interfaceontwerper/analist, en/of taal- en spraaktechnoloog op het gebied van usabililty engineering • het aanleren van gespecialiseerde kennis, vaardigheden en inzicht op het gebied van de mens-machine interactie • het voorbereiden op een loopbaan als onderzoeker op het gebied van cognitiewetenschap, cognitieve ergonomie of kunstmatige intelligentie.

FACET 2

Niveau

De eindtermen van de master zijn gebaseerd op de Dublin Descriptoren en omvatten criteria betreffende kennis en inzicht en het toepassen daarvan; academische oordeelsvorming en communicatie- en leesvaardigheden. De eindtermen van de master komen deels overeen met het Referentiekader van Kunstmatige Intelligentie (zie bijlage G). De genoemde eindkwalificaties zijn vervat in de volgende leerdoelen: • het zelfstandig ontwerpen van een systeem met cognitieve capaciteiten • het zelfstandig doen van onderzoek op het gebied van kunstmatige intelligentie en cognitiewetenschap • het wetenschappelijk toetsen van systeemeigenschappen en -gedrag en hierover rapporteren op hoog wetenschappelijk niveau

75 •

op voet van gelijkheid kunnen samenwerken met zowel ingenieurs uit de aan de kunstmatige intelligentie gerelateerde disciplines (cognitiewetenschap, informatica, natuurkunde, e.d.) als filosofen, psychologen, taalkundigen en biologen.

Kennis, begrip en de toepassing daarvan moeten op internationaal niveau liggen, omdat de alumnus in staat moet zijn op internationaal academisch niveau te functioneren. Verder moet de alumnus in staat zijn helder (wetenschappelijk) te communiceren en zonodig ontbrekende kennis te vergaren.

FACET 3

Oriëntatie

Toegang tot promotietrajecten

Het masterprogramma biedt de student toegang tot promotieonderzoek op een groot aantal onderzoeksterreinen: in het bijzonder het onderzoek dat aan de kunstmatige intelligentie gerelateerd is.

Maatschappelijke carrière

De master MMC bereidt de student voor op zelfstandig werk op academisch niveau, vooral de posities waarin men te maken krijgt met vele, unieke problemen. Hiervoor is een wetenschappelijke training onontbeerlijk. Tevens moet de alumnus in staat zijn om sleutelposities in te nemen in de moderne high-tech maatschappij. Voorbeelden hiervan zijn hogere functies in kennisintensieve bedrijven en de non-profit sector.

Innovatie

De master MMC moet een basis bieden voor de ontwikkeling van nieuwe bedrijvigheid, nieuwe producten en diensten, in het bijzonder door het incorporeren van recente wetenschappelijke kennis.

Sterke en zwakke punten Sterke punten • Gemoderniseerd programma dat cognitie, kunstmatige intelligentie en human factors engineering verbindt. • Aansluiting bij actieve en snelgroeiende onderzoekskernen. Zwakke punten • Versterkte inhoudelijke banden met het afnemend veld zijn wenselijk.

76 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

10 Programma Met ingang van het collegejaar 2006/2007 kent het programma van de master MMC een nieuwe opbouw, waarbij alle studenten een verplicht programma van 35 ECTS (7 vakken van 5 ECTS) volgen. Dit gezamenlijke programma zorgt voor homogene basiskennis. Na dit verplichte programma kiezen studenten twee modules (voor in totaal 30 ECTS) uit een set van vier modules die thematisch zijn geordend. Hierdoor kunnen studenten tegelijkertijd een persoonlijk maar ook samenhangend vakkenpakket samenstellen. De studenten specialiseren zich verder in de 10 ECTS vrije keuze. Het programma van de master MMC is in 2005/2006 ingrijpend veranderd door een nauwe samenwerking met Psychologie waarbij het onderzoek op het gebied van Information Processing and Task Performance een grotere rol is gaan spelen. Verplicht programma

Modules Situated Cognition Language-based Interaction Energetic Systems and Environment Auditory and Multi-modal Cognition

• • • • • • •

Professional Seminar Capita Selecta MMC Advanced Experimental Methods Usability Engineering and Analysis Cognitive Modeling Neuroergonomics Interaction Design

• • • • • • • •

Task simulation and process control Skill acquisition and Training User Models Natural Language Processing Language Modeling Advanced Communication Modeling Occupational Biomechanics Environmental stress and physiological regulation Stress and Motivation Sound recognition Cross-modal perception Applied Signal Analysis

• • • •

Het afstudeerproject is een onderzoeksproject van 45 ECTS. Ook is er de mogelijkheid een onderzoeksproject van 30 ECTS te doen, aangevuld met een praktische bedrijfsstage van 15 ECTS. De resterende ruimte (10 ECTS) kan de student vullen met keuzevakken. Als keuzevak kunnen zonder meer de vakken uit de overige twee modules worden gekozen. Verder zijn de volgende vakken zonder nadere toestemming te volgen:

77

Keuzevakken die zonder nadere toestemming kunnen worden gevolgd Advanced knowledge technology Handwriting recognition Advanced Webtechnology Herhaalde metingen Causale inferentie Machinaal Leren Cognitieve revalidatie bij neuropsychologische functiestoornissen Multi-agent systems Cognitive robotics Natural Language Processing 2 Computer-Mediated Communication Onderzoekscollege Experimentele Taalkunde ATW Design of multi-agent systems Philosophy of Neuroscience Experimental Linguistics EMCL Robotica Experimentele designs Software engineering Studenten die een keuzevak willen doen dat niet in de lijst voorkomt, kunnen een verzoek indienen bij de examencommissie om het vak te laten meetellen.

FACET 4

Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs

Interactie tussen onderwijs en wetenschappelijk onderzoek

Het onderzoek van de docenten binnen de opleiding is momenteel ondergebracht bij diverse onderzoeksscholen, o.a. Behavioral and Cognitive Neurosciences (BCN) en School voor Informatie- en Kennissystemen (SIKS). Sinds 2000 is het onderzoek van de werkeenheid KI gebundeld in het onderzoeksinstituut Artificial Intelligence and Cognitive Engineering (ALICE). Dit instituut is onderverdeeld in vier onderzoeksgroepen: Cognitive Modeling, Multi-agent Systems, Autonomous Perceptive Systems en Language, Sound and Cognition. In de master MMC is er een stevige band tussen onderwijs en onderzoek. De verplichte KI-vakken sluiten nauw aan bij onderzoek binnen het instituut ALICE (met name Cognitive Modeling en Language, Sound and Cognition) of bij Experimentele- en Arbeidspsychologie. Samenwerking op onderzoeksgebied zorgt ervoor dat er veel dwarsverbanden met de andere groepen binnen ALICE zijn. Een voorbeeld hiervan is de opzet van het vak Cognitive Modeling, waarin ieder jaar een onderzoek van de ALICE-Cognitive Modeling groep uitgebreid wordt besproken en door de studenten wordt geïmplementeerd. Ook de keuzevakken sluiten voor een belangrijk deel aan bij onderzoek binnen ALICE. De hechtere band tussen het onderwijs en het onderzoek die de laatste jaren is bewerkstelligd, heeft als positief effect dat meer studenten dan voorheen een afstudeerproject kiezen dat nauw aansluit bij het wetenschappelijk onderzoek. Voorbeelden van geslaagde afstudeeronderzoeken van deze categorie zijn: • de scriptie "Learning to reason about other people's minds", die aansluit bij onderzoek van Rineke Verbrugge en Petra Hendriks in de groepen Multi-agent

78 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

•

•

systems en Language, Sound and Cognition en Cognitief Modelleren en waarop huidig onderzoek voortbouwt. Verbrugge’s project is gebaseerd op een NWO-cognitie aanvraag van KI die niet werd gehonoreerd de scriptie "Cognitief modelleren met behulp van representational rediscription", die aansluit bij onderzoek van Petra Hendriks en Niels Taatgen naar ontwikkeling van redeneren en taal bij kinderen, in de groepen Language, Sound and Cognition en Cognitive Modeling een artikel op basis van de de scriptie “"Why don't you see what I mean? Prospects and Limitations of current automatic Sign Recognition Research", die aansluit bij het onderzoek van Petra Hendriks en Tjeerd Andringa, is recent gepubliceerd in Sign Language Studies. Dit is het belangrijkste tijdschrift op het gebied van gebarentaal.

Onderzoeksvaardigheden

Het zelfstandig zoeken en bestuderen van literatuur en het zelfstandig doen van onderzoek zijn belangrijke academische vaardigheden. Het bestuderen van literatuur is onderdeel van bijna alle vakken.

Mondelinge, schriftelijke en computervaardigheden

In het mastervak Capita Selecta MMC moeten studenten een referaat houden aan de hand van een hoofdstuk uit het actuele boek dat dat jaar op het programma staat en een artikel dat daar zelf bij moet worden gezocht. Tevens moeten zij een wetenschappelijke recensie schrijven over het boek als geheel. Vrijwel alle inhoudelijke vakken werken deels met referaten en/of papers. Het gaat hierbij om vakken als Usability Engeneering, Language Modelling en Cognitive Modelling. De masterscriptie en het afstudeercolloquium vormen tenslotte de laatste en belangrijkste toetsing van mondelinge en schriftelijke vaardigheden. Computervaardigheden spelen vanzelfsprekend een belangrijke rol in de opleiding.

Domeinspecifieke eisen en generieke kenmerken

Het studieprogramma is interdisciplinair, waardoor studenten zich in verschillende vakgebieden moeten bekwamen en moeten beschikken over uiteenlopende talenten. Meer dan bij traditionele opleidingen wordt er van de studenten verwacht dat zij kennis uit de basisdisciplines combineren tot nieuwe inzichten.

Actuele wetenschappelijke theorieën en de actuele beroepspraktijk

Door de nauwe band tussen de opleiding en het onderzoek binnen en rond ALICE en Experimentele- en Arbeidspsychologie, komen actuele wetenschappelijke theorieën in ruime mate aan bod tijdens de studie. De vakinhoud wordt regelmatig aangepast aan de wetenschappelijke actualiteit. Bij het vak Capita MMC kiezen de docenten ieder jaar een actueel boek dat een belangrijke eigentijdse wetenschappelijke discussie op het gebied van kunstmatige intelligentie en cognitiewetenschap weergeeft. De docenten hebben contacten met bedrijven die voor afstudeerders interessant zijn, zoals het bedrijf Sound Intelligence (geluidsherkenning, bijvoorbeeld

79 agressiedetectie). Deze contacten hebben geleid tot een aantal afstudeeronderzoeken en -scripties. Het komt regelmatig voor dat een student na zijn afstuderen bij het desbetreffende bedrijf kan komen werken. Een voorbeeld hiervan is de scriptie "Akoestische effecten van emoties bij spraak", die geleid heeft tot vervolgonderzoek van Tjeerd Andringa en de promovendi binnen de groep Language, Sound and Cognition. Na zijn afstuderen heeft de student een aanstelling bij Sound Intelligence gekregen.

FACET 5

Relatie doelstelling en inhoud van het programma

in tabel 3.1 wordt aangegeven welke vakken in het bijzonder bijdragen aan de realisatie van de in facet 2 genoemde leerdoelen (genummerd). 1. het zelfstandig ontwerpen van een systeem met cognitieve capaciteiten 2. het zelfstandig doen van onderzoek op het gebied van kunstmatige intelligentie en cognitiewetenschap. 3. het wetenschappelijk toetsen van systeemeigenschappen en -gedrag en hierover kunnen rapporteren op hoog wetenschappelijk niveau 4. op voet van gelijkheid kunnen samenwerken met ingenieurs uit de aan de kunstmatige intelligentie gerelateerde disciplines (cognitiewetenschap, informatica, natuurkunde, e.d.) en met filosofen, psychologen, taalkundigen en biologen. TABEL 3.1 RELATIE DOELSTELLINGEN EN VAKKEN. Verplicht programma Professional Seminar Capita Selecta MMC Advanced Experimental Methods Usability Engineering and Analysis Cognitive Modeling Neuroergonomics Interaction Design Master thesis

1

Modules Task simulation and process control Skill acquisition and Training User Models Natural Language Processing Language Modeling Advanced Communication Modeling Occupational Biomechanics Environmental stress and physiological regulation Stress and Motivation Sound recognition Cross-modal perception Applied Signal Analysis

1

2 x x x

x

x x x x

x

x

2 x x x

3 x x x

x x x x

x x x x

3 x

x x

x x x x

x

x

x x x

x

4 x x x x x x x 4 x

x x x x x x x x x

80 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE FACET 6

Samenhang van het programma

Het samenstellen van een samenhangend programma

Het programma van de master MMC wordt op een top-down manier samengesteld. Dit garandeert interne samenhang en een goede aansluiting op de bachelor. De aanpak is als volgt: eerst worden de doelen en eindtermen vastgesteld (zie Facet 5) en vervolgens wordt bepaald van welke bestaande vakken gebruik kan worden gemaakt en welke vakken intern en welke extern moeten worden ontwikkeld. Voorstellen worden gemaakt door de programmacommissie, ter advies voorgelegd aan de opleidingscommissie en uiteindelijk ter goedkeuring voorgelegd aan de opleidingsdirecteur. Tevens geeft de opleidingscommissie jaarlijks advies over de Onderwijs- en Examenregeling van de master MMC en houdt, samen met de programmacommissie, permanent een vinger aan de pols. Voorheen werd het programma ontwikkeld door de opleidingscommissie, maar voor de master MMC is hiervoor een speciale stuurgroep benoemd. Er is hierbij vanzelfsprekend veel aandacht geschonken aan de overgang van de bachelor naar de master.

Voorbeelden van samenhang in het programma

Om te garanderen dat de vakken op elkaar zijn afgestemd en er geen doublures in het programma zijn, worden binnen een module de vakken door één docent of in onderzoek samenwerkende docenten gegeven. Overleg over de samenhang vindt ook plaats tussen de verschillende groepen die bij de master MMC zijn betrokken, met name Arbeids- en Organisatiepsychologie. Verder is er gekozen voor het opzetten van een Professional Seminar, om ook voor de studenten de samenhang in het programma te benadrukken. In dit 5 ECTS vak worden onderwerpen besproken die gerelateerd zijn aan de master. Tegelijkertijd biedt dit vak een podium voor contacten tussen de docenten die betrokken zijn bij de opleiding MMC.

Bewaking van de samenhang

Doublures die in het programma voorkomen worden gesignaleerd in de opleidingscommissie: door de studentleden, de docentleden of aan de hand van de evaluatieformulieren die ieder jaar voor elk vak door de studenten worden ingevuld. Het gesignaleerde probleem wordt dan doorgegeven aan de programmacommissie die een oplossing voorstelt. Door de intensieve samenwerking tussen de onderzoekers die betrokken zijn bij de master MMC, weten zij van elkaar wat er wordt gedaan in de verschillende vakken. Hierdoor wordt overlap voorkomen en kan er actief worden verwezen naar stof die in andere vakken wordt behandeld. Dit vergroot de samenhang en maakt het voor de studenten duidelijk hoe ze kennis uit het ene vak kunnen toepassen in het andere. In de toekomst zal de bewaking worden versterkt en formeler worden gemaakt door een docentenmiddag, die eens in de twee jaar wordt gehouden.

81 FACET 7

Studeerbaarheid en studielast

De geprogrammeerde studielast is sinds september 2003 voor alle vakken die vanuit KI worden verzorgd, gelijk aan vijf ECTS en voor een aantal practica en onderzoeksprojectenten gelijk aan een veelvoud hiervan. Eén ECTS staat voor een studiebelasting van 28 uur. De periodieke vakevaluaties worden gebruikt om te toetsen of een vak inderdaad de gewenste zwaarte heeft. Wanneer uit deze vakevaluaties sterk naar voren komt dat studenten een vak zwaarder of lichter vinden dan de beoogde studielast, wordt door de opleidingscommissie een advies geformuleerd voor aanpassing van de programmering of inhoud van het betreffende vak. Tot nu toe zijn er bij de master MMC nog geen vakken gesignaleerd die door de studenten als struikelblok worden ervaren. Bij de meeste vakken is de studielast evenwichtig over een periode verdeeld: er moeten bijvoorbeeld tussentijds referaten worden gehouden of opdrachten worden ingeleverd. Hierdoor wordt niet alle inspanning geconcentreerd in de tentamenperiode. Dit blijkt de studeerbaarheid te verhogen. Bij de roostering van de vakken wordt de studielast zo goed mogelijk verdeeld over het studieprogramma. De opleidingscommissie signaleert eventuele problemen met de studeerbaarheid. Zonodig formuleert de programmacommissie een oplossing die door de opleidingsdirecteur wordt doorgevoerd. De volgende regels bevorderen de studievoortgang: • studenten krijgen voor ieder vak ten minste twee maal per jaar de gelegenheid om tentamen te doen • bij de overgang van de bachelor naar de master mag een student maximaal 15 ECTS van het bachelorprogramma missen, maar de propedeuse moet wel zijn afgerond.

FACET 8

Instroom

De master MMC is in september 2004 van start gegaan. Tweemaal per collegejaar, aan het begin van elk semester, kunnen studenten instromen. Studenten met een bachelordiploma KI, afkomstig van elke KI-opleiding in Nederland, hebben automatisch toegang tot de masteropleiding. Studenten van de bacheloropleiding KI aan de RuG kunnen voorlopig worden toegelaten wanneer zij nog ten hoogste 15 ECTS van hun bachelorprogramma moeten afronden, maar al wel hun propedeuse hebben behaald. De voorlopige toelating dient binnen een jaar omgezet te zijn in een definitieve toelating. Naast instroom vanuit KI (tussen de 5 en 10 per jaar), wordt een stabiele instroom vanuit de Psychologiebachelor, HBO-opleidingen en buitenlandse opleidingen verwacht. De instroom vanuit de Psychologiebachelor is in 2006/2007 nog afwezig, omdat de studenten een aanpassing in de bachelor (wiskunde/programmeren) moeten volgen. De verwachting is dat er vanaf 2007/2008 voldoende studenten vanuit de Psychologiebachelor zullen instromen. De instroom vanuit het HBO moet nog worden ontwikkeld. Voor studenten met een WO-bachelordiploma (niet KI) of een HBO- bachelordiploma kan een schakelprogramma worden samengesteld.

82 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

Tabel 3.2 geeft een overzicht van het aantal studenten die de afgelopen twee jaar zijn ingestroomd in de master MMC en hun achtergrond. Tabel 3.3 geeft de verdeling man/vrouw weer. TABEL 3.2 AANTAL STUDENTEN DAT IS INGESTROOMD IN DE MASTER MMC Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal

KI bachelor

2 4 8

2 4 5

HBO bachelor + Schakelprogramma 0 0 3

WO Bachelor 0 0 0

TABEL 3.3 MAN/VROUW VERDELING IN DE MASTER MMC. Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal 2 4 (+2)* 8

Man % 50 50 (33) 75

Vrouw % 50 50 (66) 25

* Dit aantal studenten heeft voorlopige toelating gevraagd per 1 februari 2006

Naar schatting een kwart tot een derde van de KI-bachelors zal gaan kiezen voor de master MMC.

Schakelprogramma voor de master MMC

Er bestaat een standaardschakelprogramma voor studenten met een HBObachelor Human Technology (Hanzehogeschool Groningen) bestaande uit de vakken Oriëntatie KI, Statistiek, Imperatief programmeren, Informatieverwerking en taakverrichting en het bachelorproject. Wanneer zij dit schakelprogramma van 30 ECTS hebben afgerond, kunnen zij instromen in de master MMC. Voor studenten met een andere HBO bachelor wordt door de toelatingscommissie bekeken of hun opleiding voldoende overlap heeft met de bachelor KI, zodat zij met een schakelprogramma van ten hoogste 60 ECTS het gemis aan kennis kunnen overbruggen. TABEL 3.4 AANTAL SCHAKELSTUDENTEN VOOR DE MASTER MMC Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal 2 6 (+1*) 2

Human Technology 1 1 2

Andere HBO-bachelor 1 4

WO bachelor 2

TABEL 3.5 VERDELING MAN/VROUW VAN DE SCHAKELSTUDENTEN MASTER MMC Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal 2 6 (+1*) 2

Man % 100 83 (71) 100

Vrouw % 17 (29)

83 Voorlichting aan aspirant masterstudenten MMC

Ook voor de mastervoorlichting geldt dat de afdeling KI het programma van de RuG volgt en deelneemt aan facultaire initiatieven van GMW en W&N. Aanvullend organiseert de afdeling KI eigen activiteiten voor aspirant masterstudenten.

Mastervoorlichting: RuG-breed

In het RuG-brede programma is KI altijd vertegenwoordigd. Het gaat hier om deelname aan een tweedaagse masterbeurs in Utrecht en een mastervoorlichtingsdag, voornamelijk voor HBO-instromers. Daarnaast is er in studiejaar 2005/2006 begonnen met de vertegenwoordiging van KI te regelen op internationale beurzen en evenementen.

Mastervoorlichting: facultaire initiatieven van GMW en W&N

Binnen de faculteit GMW werd in het voorjaar van 2006 voor het eerst een facultaire mastermarkt georganiseerd, waar de afdeling KI voornamelijk voorlichting geeft over de master MMC. De faculteit W&N zal de masters van KI binnenkort opnemen in de facultaire mastergids. Daarnaast nemen sinds 2005 de opleidingen KI en Informatica gezamenlijk deel aan een master- en carrièrebeurs op het gebied van ICT.

Mastervoorlichting: eigen initiatieven

Voor de eigen bachelorstudenten wordt jaarlijks een uitgebreide mastervoorlichting over de beide masters georganiseerd. Hierin wordt ook de gerelateerde BCN research master belicht.

Relaties met bacheloropleidingen KI en verwante HBO-opleidingen De KI-opleidingen in Nederland hebben onderling concrete afspraken gemaakt over het toelaten van elkaars bachelorgediplomeerden. Op de regelmatig terugkerende, landelijke conferentie voor KI-studenten (BNAIS) geeft KI/RuG specifieke voorlichting.

Dankzij de invoering van de BAMA-structuur is de zij-instroom van bachelorgediplomeerden van verwante HBO-opleidingen mogelijk geworden. Tussen de afdeling KI van de RuG en de HBO-opleidingen Human Technology, Communicatiesystemen en Informatica van de Hanzehogeschool Groningen, worden afspraken gemaakt over de invulling van een schakelprogramma en ook over voorlichting aan deze groepen studenten.

Bachelorvoorlichting en mastervoorlichting: internet

De belangrijkste bron van informatie over opleidingsmogelijkheden is het internet. Op de site van KI is gedetailleerde informatie te vinden over de opleidingen. Aspirant studenten kunnen via antwoordformulieren vragen stellen en brochures bestellen. In verband met de internationalisering van de masters en de mogelijkheden voor buitenlandse studenten tot het volgen van vakken bij de opleiding KI, wordt alle informatie ook in het Engels aangeboden.

FACET 9

Omvang van het programma

De masteropleiding MMC duurt twee jaar en heeft een omvang van 120 ECTS.

84 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

FACET 10

Afstemming tussen vormgeving en inhoud

Het didactisch concept van de masteropleiding MMC is afgestemd op de doelstellingen en eindtermen. De kennis en vaardigheden die in de eindtermen zijn vervat, worden bijgebracht in een combinatie van werkvormen, met name hoorcolleges, werkcolleges en practica. In de master wordt bij de verplichte vakken diep ingegaan op de gebieden Natural language processing, Language modelling, Cognitive modelling en Usability engineering and analysis. Deze vakken gebruiken veelal een gepaste mengvorm van hoorcolleges en werkcolleges/practica. Daarnaast biedt het vak Capita Selecta MMC een gevorderde cursus in het mondeling en schriftelijk rapporteren, gebaseerd op een actueel boek en door de studenten uitgekozen artikelen. Daarnaast biedt het vak Onderzoeksvaardigheden een verdieping in onderzoeksmethoden en het wetenschappelijk schrijven aan de hand van toegepaste opdrachten. De masteropleiding wordt afgesloten met een afstudeerproject (45 ECTS), dat tot doel heeft de opgedane kennis en vaardigheden toe te passen in een wetenschappelijk onderzoek. De resultaten van het afstudeeronderzoek worden weergegeven in een masterthesis.

Studielast master MMC over verschillende onderwijsvormen TABEL 3.6 STUDIELAST MASTER MMC IN UREN PER JAAR, VERDEELD OVER VERSCHILLENDE ONDERWIJSVORMEN (STUDIEJAAR 2005/2006) uren HC Verplichte vakken 50 Afstudeerproj. 45 ECTS Modulevakken * 50 Keuzevakken * 25 Totaal 125 * Afhankelijk van de vakkeuze.

uren WC 85

uren PR 45

uren ZS 660

85 40 210

45

660 355 1675

90

Totaal 840 1260 840 420 3360

85

Sterke en zwakke punten Facet 4 Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs

Sterke punten • Afstudeeronderzoek leidt regelmatig tot publicaties en veel afstudeerders gaan verder in de wetenschap; het programma bereidt hen daar goed op voor. • Actuele wetenschappelijke ontwikkelingen worden op de voet gevolgd. • Docenten zijn bereid om hun vakken aan te passen ten behoeve van onderwijsverbetering. • Er is de laatste jaren meer aandacht gekomen voor de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden in het programma. Zwakke punten • In het studieprogramma is geen expliciete aandacht voor het bedrijfsleven.

Facet 5 Relatie doelstelling en inhoud van het programma

Sterke punten • Het masterproject heeft een omvang (45 ECTS) die ruim voldoende is om zelfstandig onderzoek te doen. • Studenten beoordelen de opleidingen KI als "goed" (bijvoorbeeld nummer 1 in de Keuzegids Hoger onderwijs). • In het programma is ruim aandacht voor communicatieve vaardigheden (schriftelijk en mondeling presenteren).

Facet 6 Samenhang van het programma

Sterke punten • Het programma vertoont een grote inhoudelijke samenhang door de zelfstandigheid van de werkeenheid KI en de samenwerking met Psychologie.

Facet 7 Studeerbaarheid en studielast

Sterke punten • Er zijn geen problemen met de studeerbaarheid.

Facet 8 Instroom

Sterke punten • Studenten zijn in het algemeen goed, enthousiast, creatief en breed geïnteresseerd; dit geldt ook voor de instroom vanuit het HBO Zwakke punten • Van de HBO-instroom is de voorkennis voor de masters soms niet toereikend en het huidige schakeljaar wordt als zwaar ervaren. In de toekomst zal de zwaarte van het schakelprogramma voor de master MMC/HFE worden verminderd. • De master MMC trekt nog relatief weinig studenten, maar de instroom trekt aan door de toenemende bekendheid en contacten met het HBO en door het openen van de mogelijkheid om vanuit de Psychologie in te stromen.

86 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

11 Verwijzing naar Facet 12 t/m 19 In het eerste, algemene deel zijn Facet 12 t/m 19 reeds behandeld. In hoofdstuk 4 Inzet van personeel, personeelsbeleid: Facet 12 Eisen wetenschappelijk onderwijs Facet 13 Personeelsbeleid Afdeling KI Facet 14 Kwaliteit van het personeel In hoofdstuk 5 Voorzieningen Facet 15 Materiële voorzieningen Facet 16 Studiebegeleiding In hoofdstuk 6 Interne kwaliteitszorg Facet 17 Evaluatie van resultaten Facet 18 Maatregelen tot verbetering Facet 19 Betrekken van studenten, alumni en beroepenveld

87

12 Resultaten FACET 20

Gerealiseerd niveau

Aangezien er nog geen studenten zijn die de master MMC hebben afgerond, bestaan er nog geen betrouwbare gegevens over het gerealiseerde niveau. Binnen het oude doctoraalprogramma deed ongeveer de helft van de studenten afstudeerwerk dat inhoudelijk goed aansluit bij MMC. Zie voor een beschrijving van het niveau facet 20 van de master Artificial Intelligence (AI). Zie master AI voor het onderzoek in het bedrijfsleven.

FACET 21 Onderwijsrendement Over het onderwijsrendement is nog weinig met zekerheid te zeggen. Het eerste cohort was klein. Alle studenten van het eerste cohort halen meer dan 45 ECTS per jaar en zijn bezig met het afstudeerproject. De situatie lijkt overeen te komen met die van de master AI, waar de gerealiseerde studielast tot tevredenheid stemt. (zie deel 4, Facet 21)

Sterke en zwakke punten Over het gerealiseerde niveau en het onderwijsrendement valt nog weinig te zeggen, omdat er nog geen studenten de master MMC hebben afgerond.

88 DEEL 3 MASTER MENS-MACHINE COMMUNICATIE

13 Samenvatting sterke en zwakke punten De master MMC heeft een gemoderniseerd programma dat cognitie, kunstmatige intelligentie en human factors engineering verbindt en aansluit bij actieve en snelgroeiende onderzoekskernen. De master sluit aan bij onderzoek op internationaal niveau. De huidige oriëntatie is vooral wetenschappelijk; versterkte banden met het afnemend veld zijn wenselijk. Afstudeeronderzoeken leiden regelmatig tot publicaties en veel afstudeerders gaan verder in de wetenschap. Het programma bereidt hen daar op voor door actuele, wetenschappelijke ontwikkelingen op de voet te volgen. Docenten zijn bereid hun vakken aan te passen ten bate van onderwijsverbetering. Zo is er de laatste jaren meer aandacht gekomen voor de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden in het programma. In het studieprogramma is geen expliciete aandacht voor het bedrijfsleven, terwijl de mogelijkheid van een bedrijfsstage wel door de opleiding wordt gestimuleerd. Het programma vertoond een goede samenhang en er zijn geen problemen met de studeerbaarheid ervan. In het programma is ruim aandacht voor communicatieve vaardigheden (schriftelijk en mondeling presenteren). Het masterproject heeft een omvang van 45 ECTS, zodat er voldoende ruimte is om zelfstandig onderzoek te doen. Studenten zijn over het algemeen gemotiveerd, enthousiast, creatief en breed geïnteresseerd. Dit geldt ook voor de instroom vanuit het HBO. Wel levert de vereiste voorkennis voor de masters soms problemen op voor HBO-studenten: het huidige schakeljaar is zwaar. De omvang van het schakelprogramma voor de master MMC/HFE wordt vanaf 2006/2007 verminderd. De master MMC trekt nog relatief weinig studenten, maar de instroom zal aantrekken door de toemenende bekendheid en de contacten met het HBO.

DEEL

4 Master Artificial Intelligence

90 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE

Administratieve gegevens Naam opleiding: CROHO code: Einddatum afbouw: Variant: Locatie: Niveau: Oriëntatie: Contactpersoon:

9

Artificial Intelligence 66981 31-08-2007 voltijds Rijksuniversiteit Groningen Master Wetenschappelijk Dr. T.C. Andringa (Onderwijsdirecteur)

Doelstellingen van de opleiding

FACET 1

Domein van de Master Artificial Intelligence

Met de masteropleiding Artificial Intelligence (AI) wordt het volgende beoogd (zie het Onderwijs en Examen Reglement (OER) 2006-2007, studiegids):

Domein van de kunstmatige intelligentie

De opleiding richt zich inhoudelijk op: • het voorbereiden op wetenschappelijk onderzoek naar systemen en modellen die kenmerken vertonen van natuurlijke intelligentie • het voorbereiden op een functie als ontwerper van geavanceerde systemen op het gebied van de kunstmatige intelligentie en/of als kennistechnoloog • het aanleren van kennis, inzicht en vaardigheden, zodanig dat toepassingen uit de kunstmatige intelligentie kunnen worden ontworpen en in de praktijk ingezet. Hierbij wordt zowel voor wetenschapsbeoefening als beroepsuitoefening gezorgd voor een hoog nationaal en internationaal geaccepteerd academisch niveau. Ten opzichte van de master MMC wordt een student aangesproken die een duidelijke interesse heeft voor een meer formele benadering van het verschijnsel intelligentie.

FACET 2

Niveau

De eisen die aan een master AI worden gesteld, zijn beschreven in hoofdstuk 5 van het Frame of Reference (Bijlage G). De eindkwalificaties zijn vervat in de volgende leerdoelen: • • •

het zelfstandig kunnen ontwerpen van een systeem met cognitieve capaciteiten het zelfstandig uitvoeren van onderzoek op het gebied van kunstmatige intelligentie het wetenschappelijk toetsen van systeemeigenschappen en -gedrag en hierover kunnen rapporteren op hoog wetenschappelijk niveau.

91 •

het op voet van gelijkheid kunnen samenwerken met zowel ingenieurs uit de aan de kunstmatige intelligentie gerelateerde disciplines (cognitiewetenschap, informatica, natuurkunde, e.d.) als filosofen, psychologen, taalkundigen en biologen.

Kennis, begrip en de toepassing daarvan op moet internationaal niveau liggen, omdat de alumnus in staat moet zijn op internationaal academisch niveau te functioneren. Verder moet de alumnus in staat zijn helder (wetenschappelijk) te communiceren en zonodig ontbrekende kennis te vergaren.

FACET 3

Oriëntatie

Toegang tot promotietrajecten

Het master programma biedt de student toegang tot promotieonderzoek op een groot aantal onderzoeksterreinen: in het bijzonder het onderzoek dat aan de kunstmatige intelligentie gerelateerd is.

Maatschappelijke carrière.

De master AI bereidt de student voor op zelfstandig werk op academisch niveau vooral de posities waarin men te maken krijgt met vele, unieke problemen. Hiervoor is een wetenschappelijke training onontbeerlijk. Tevens moet de alumnus in staat zijn om sleutelposities in te nemen in de moderne high-tech maatschappij. Voorbeelden hiervan zijn hogere functies in kennisintensieve bedrijven en de non-profit sector.

Innovatie

De master AI moet een basis bieden voor de ontwikkeling van nieuwe bedrijvigheid, nieuwe producten en diensten, in het bijzonder door het incorporeren van recente wetenschappelijke kennis.

Sterke en zwakke punten Sterk punt

Het gedefinieerde domein en het beoogde kwaliteitsniveau zijn ruim voldoende om de afgestudeerden goed te laten functioneren binnen wetenschappelijk onderzoek en geavanceerde systeemontwikkeling. De opleiding biedt hen een breed spectrum van formele, technische, fysische en cognitieve aspecten van de kunstmatige intelligentie.

Zwak punt

Vooralsnog is de opleiding voornamelijk wetenschappelijk gericht. Dit is echter noodzakelijk om een onderscheid te maken met meer praktisch georienteerde opleidingen. Hierdoor kan de afdeling KI voldoen aan de hoge kwaliteitseisen die de RuG stelt aan het aanpalend onderzoek van de master AI.

92 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE

10 Programma Het verplichte programma van de master AI bestaat uit vakken van 5 ECTS (totaal 35 ECTS). Verplicht programma • • • • • •

Capita Selecta AI Machine Learning Onderzoeksvaardigheden Multi-agent systems Robotics Cross-Modal perception

Om de samenhang nog verder te bevorderen, zijn op advies van de programmacommissie twee programma’s gedefinieerd, corresponderend met de twee onderzoeksgroepen Autonomous Perceptive Systems en Multi-Agent systems. Deze programma’s zijn opgebouwd uit vier verplichte vakken van elk 5 ECTS, een afstudeeronderzoek van 45 ECTS en vijf vrij te kiezen vakken van elk 5 ECTS. Verplichte vakken Autonomous Perceptive Systems 1. Pattern Recognition 2. Handwriting Recognition 3. Sound Recognition 4. Cognitive Robotics

Multi-Agent Systems 1. Design of Multi-Agent systems 2. Advanced Knowledge technology 3. Cognitive Robotics 4. Cognitive Modelling

Keuzevakken die zonder nadere toestemming kunnen worden gevolgd Self-organisation in biological systems Language Modelling User models Usability engineering and analysis Automated reasoning Task simulation and process control Interaction design Neuro-ergonomics Computer vision Phylosophy of neuroscience Advanced computer graphics Scientific visualization Consciousness and action Juridisch kennismanagement Programming in C/C++ (part I) Programming in C/C++ (part II) Programming in C/C++ (part III) Neural Networks Dynamic Logic Advanced webtechnologie AI in law

93 FACET 4

Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs

Interactie tussen onderwijs en wetenschappelijk onderzoek

Het onderzoek van de docenten is momenteel ondergebracht bij diverse onderzoeksscholen (o.a. Behavioral and Cognitive Neurosciences (BCN), School voor Informatie- en Kennissystemen (SIKS)). Sinds 2000 is het onderzoek van de werkeenheid KI gebundeld in het onderzoeksinstituut Artificial Intelligence and Cognitive Engineering (ALICE). Dit instituut is onderverdeeld in vier onderzoeksgroepen: Cognitive Modeling; Multi-agent Systems; Autonomous Perceptive Systems; en Language, Sound and Cognition. In de master AI is er een stevige band tussen onderwijs en onderzoek. De verplichte inhoudelijke vakken sluiten nauw aan bij onderzoek binnen het instituut ALICE, met name de onderzoeksgroepen Multi-agent Systems en Autonomous Perceptive Systems. Samenwerking op onderzoeksgebied zorgt ervoor dat er veel dwarsverbanden zijn met de andere groepen binnen ALICE. Voorbeelden: het vak Multi-agent systems sluit aan bij het onderzoek van de groep Multi-agent systems en het vak Robotica sluit aan bij het onderzoek van de groep Autonomous Perceptive Systems. Ook de keuzevakken sluiten voor een belangrijk deel aan bij onderzoek binnen ALICE. De hechtere band tussen het onderwijs en het onderzoek die de laatste jaren is bewerkstelligd, heeft als positief effect dat meer studenten dan voorheen een afstudeerproject kiezen dat aansluit bij het wetenschappelijk onderzoek. Voorbeelden van geslaagde afstudeeronderzoeken van deze soort zijn: • de scriptie over “Biologisch geinspireerde kijk-stabilisatie en aandachtsmechanismen, ter voorbereiding op objectherkenning” die aansluit bij het onderzoek van Lambert Schomaker in de groep Autonomous Perceptive Systems • de scriptie “Learning an opponent’s preferences to make effective multi-issue negotiation trade-offs” die aansluit bij onderzoek van Rineke Verbrugge in de groep Multi-agent systems • de scriptie over “Crowd modeling and control in a RoboCup Rescue Environment”, die aansluit bij onderzoek van Bart de Boer in de groep Autonomous Perceptive Systems. De laatste jaren leidt afstudeeronderzoek regelmatig tot een publicatie van de student op een congres.

Onderzoeksvaardigheden

Het zelfstandig zoeken en bestuderen van literatuur en het zelfstandig doen van onderzoek, zijn belangrijke academische vaardigheden. In bijna alle onderdelen van het studieprogramma komt het bestuderen van literatuur aan de orde. Het vak Onderzoeksvaardigheden geeft verdiepende kennis en praktijkoefeningen op het gebied van methodologie en wetenschappelijk schrijven. Tijdens het afstudeerproject zijn de studenten zelf verantwoordelijk voor het opzetten en uitvoeren van hun onderzoek.

94 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE Mondelinge, schriftelijke en computervaardigheden

In het mastervak Capita AI houden de studenten een referaat aan de hand van een hoofdstuk uit het actuele boek dat dat jaar op het programma staat en een artikel dat daar door de studenten bij moet worden gezocht. Tevens moeten zij een wetenschappelijke recensie schrijven over het boek als geheel. Diverse inhoudelijke vakken werken deels met referaten en/of papers. Het gaat hierbij om vakken als Multi-Agent Systems, Design of Multi-Agent Systems, Cognitive Robotics en Cross-Modal Perception. De masterscriptie en het afstudeercolloquium vormen tenslotte de laatste en belangrijkste toetsing van mondelinge en schriftelijke vaardigheden. Computervaardigheden spelen vanzelfsprekend een belangrijke rol in de opleiding. Er bestaat de mogelijkheid om keuzevakken te kiezen op het gebied van gevorderde programmeervaardigheden, met name in C/C++.

Domeinspecifieke eisen en generieke kenmerken

Het studieprogramma is interdisciplinair, waardoor studenten zich in verschillende vakgebieden moeten bekwamen en moeten beschikken over uiteenlopende talenten. Meer dan bij traditionele opleidingen moeten zij in staat zijn om kennis uit de basisdisciplines te combineren tot nieuwe inzichten.

Actuele wetenschappelijke theorieën en de actuele beroepspraktijk

Door de nauwe band tussen de opleiding en het onderzoek binnen en rond ALICE, komen actuele wetenschappelijke theorieën in ruime mate aan bod tijdens de studie. De vakinhoud wordt regelmatig aangepast aan de wetenschappelijke actualiteit. Bij het vak Capita AI kiezen de docenten ieder jaar een actueel boek dat een belangrijke eigentijdse wetenschappelijke discussie op het gebied van kunstmatige intelligentie en cognitiewetenschap weergeeft. De docenten hebben contacten met een aantal bedrijven die voor afstudeerders interessant zijn, zoals het vooraanstaande kennistechnologiebedrijf Everest. Deze contacten hebben geleid tot een aantal scripties. Het komt regelmatig voor dat de studentan na hun afstuderen bij het bedrijf kunnen blijven werken. Een voorbeeld hiervan is de scriptie over “Verificatie van kennisbanken”. De student heeft na zijn afstuderen een aanstelling gekregen bij Everest.

FACET 5

Relatie doelstelling en inhoud van het programma

Tabel 4.1 geeft aan welke vakken van het kernprogramma in het bijzonder bijdragen aan de realisatie van de in Facet 2 genoemde leerdoelen (genummerd). 1. het zelfstandig kunnen ontwerpen van een systeem met cognitieve capaciteiten 2. het zelfstandig kunnen uitvoeren van onderzoek op het gebied van kunstmatige intelligentie 3. het wetenschappelijk toetsen van systeemeigenschappen en -gedrag en hierover kunnen rapporteren op hoog wetenschappelijk niveau. 4. het op voet van gelijkheid kunnen samenwerken met zowel ingenieurs uit de aan de kunstmatige intelligentie gerelateerde disciplines (cognitiewetenschap,

95 informatica, natuurkunde, e.d.) als filosofen, psychologen, taalkundigen en biologen. TABEL 4.1 AANTAL STUDENTEN DAT IS INGESTROOMD IN DE MASTER AI Verplicht programma Capita Selecta AI Machinaal Leren Onderzoeksvaardigheden Multi-agent systems Robotics Cross-Modal perception Master thesis Programma vakken Pattern Recognition Handwriting Recognition Sound Recognition Cognitive Modelling Design of Multi-Agent systems Advanced Knowledge technology

FACET 6

1

2

3

x

4 x

x x x x x 1 x x x x x x

x x x 2

x x

x x x x

x x -

3 x x x x x x

4 x x x x x x

Samenhang van het programma

Het samenstellen van een samenhangend programma

Omdat KI in Groningen een zelfstandige werkeenheid vormt, wordt het programma van de master AI op een top-down manier samengesteld. Dit garandeert interne samenhang en een goede aansluiting op de bachelor. De aanpak is als volgt: eerst worden de doelen en eindtermen van de opleiding vastgesteld (zie Facet 5) en vervolgens wordt bepaald van welke bestaande vakken gebruik kan worden gemaakt en welke vakken intern en welke er extern moeten worden ontwikkeld. Voorstellen worden gemaakt door de programmacommissie, ter advies voorgelegd aan de opleidingscommissie en uiteindelijk ter goedkeuring voorgelegd aan de opleidingsdirecteur. Tevens geeft de opleidingscommissie jaarlijks advies over de Onderwijs- en Examenregeling van de master AI en houdt, samen met de programmacommissie, permanent een vinger aan de pols. Voorheen werd het programma ontwikkeld door de opleidingscommissie, maar voor de master AI is hiervoor een speciale stuurgroep benoemd. Er is hierbij vanzelfsprekend veel aandacht geschonken aan de overgang tussen de bachelor en de master.

Voorbeelden van samenhang in het programma

De opleiding kent een aantal clusters van vakken die op elkaar voortbouwen. Hierdoor wordt diepgang gegarandeerd en kan de inhoud van vakken goed op elkaar worden afgestemd. Voorbeelden van dergelijke clusters zijn de vakken

96 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE Cognitive Robotics en Robotics; de vakken Multi-agent Systems, Design of multiagent systems en Advanced knowledge technology. Binnen een cluster worden de vakken meestal gegeven door dezelfde docent of door docenten die in hun onderzoek met elkaar samenwerken. Dit garandeert de afstemming van de vakken op elkaar en voorkomt doublures in het programma. Overleg over de samenhang vindt ook plaats tussen de verschillende faculteiten die bij AI betrokken zijn, bijvoorbeeld het overleg met informatiekunde over de vakken Machine learning en Advanced knowledge technology.

Bewaking van de samenhang

Doublures in het programma worden gesignaleerd in de opleidingscommissie: door de student-leden, de docentleden of aan de hand van de studentevaluaties. Het gesignaleerde probleem wordt doorgegeven aan de programmacommissie die een oplossing voorstelt. Een voorbeeld hiervan is de overlap tussen het bachelorvak Kunstmatige Intelligentie 2 en het mastervak Machine Learning. Naar een oplossing hiervoor wordt nog gezocht. Docenten die college geven in verschillende clusters van vakken weten wat er gebeurt in de vakken van de andere docenten. Hierdoor wordt niet alleen overlap van vakken voorkomen, maar kan er ook actief worden verwezen naar stof die in andere vakken wordt behandeld. Dit vergroot de samenhang en maakt het voor de studenten duidelijk hoe ze kennis uit het ene vak kunnen toepassen in een ander vak. In de toekomst zal de bewaking van de samenhang versterkt en formeler gemaakt worden door een docentenmiddag, die eens in de twee jaar zal worden gehouden.

FACET 7

Studeerbaarheid en studielast

Sinds september 2003 is de geprogrammeerde studielast voor alle vakken die door KI worden verzorgd, gelijk aan vijf ECTS en voor een aantal practica en onderzoeksprojectenten gelijk aan een veelvoud hiervan. Eén ECTS staat voor een studiebelasting van 28 uur. De periodieke vakevaluaties worden gebruikt om te toetsen of een vak inderdaad de gewenste zwaarte heeft. Wanneer uit deze vakevaluaties sterk naar voren komt dat studenten een vak zwaarder of lichter vinden dan de beoogde studielast, wordt door de opleidingscommissie een advies geformuleerd voor aanpassing van de programmering of inhoud van het betreffende vak. Tot nu toe zijn er bij de master AI nog geen vakken gesignaleerd die door de studenten als struikelblok worden ervaren: voor alle vakken slaagt meer dan 60% van de tentaminanten. Bij de meeste vakken is de studielast evenwichtig over een periode verdeeld: er moeten bijvoorbeeld tussentijds referaten worden gehouden of opdrachten worden ingeleverd. Hierdoor wordt niet alle inspanning in de tentamenperiode geconcentreerd. Dit blijkt de studeerbaarheid te verhogen. Bij de roostering van de vakken wordt de studielast zo goed mogelijk verdeeld over het studieprogramma. De opleidingscommissie signaleert eventuele

97 problemen met de studeerbaarheid. Zonodig formuleert de programmacommissie een oplossing die door de opleidingsdirecteur wordt doorgevoerd. De volgende regels bevorderen de studievoortgang: • studenten krijgen voor ieder vak ten minste twee maal per jaar de gelegenheid om tentamen te doen • bij de overgang van de bachelor naar de master mag een student maximaal 15 ECTS van het bachelorprogramma missen, maar de propedeuse moet wel zijn afgerond. Wanneer er op RuG-niveau een bruikbaar studentvolgsysteem beschikbaar komt, zal daarvan dankbaar gebruik worden gemaakt.

FACET 8

Instroom

De masteropleiding AI is in september 2004 van start gegaan. Tweemaal per collegejaar, aan het begin van elk semester, kunnen studenten instromen. Studenten met een bachelordiploma KI, afkomstig van elke KI-opleiding in Nederland, hebben automatisch toegang tot de masteropleiding. Studenten van de bacheloropleiding KI aan de RuG kunnen voorlopig worden toegelaten wanneer zij nog ten hoogste 15 ECTS van hun bachelorprogramma moeten afronden, maar al wel hun propedeuse hebben behaald. De voorlopige toelating dient binnen een jaar omgezet te zijn in een definitieve toelating. Voor studenten met een ander WO bachelordiploma of een HBO bachelordiploma kan er een schakelprogramma worden samengesteld. Tabel 4.2 geeft een overzicht van het aantal studenten dat de afgelopen twee jaar is ingestroomd in de master AI en hun achtergrond. Tabel 4.3 geeft de verdeling man/vrouw weer.

TABEL 4.2 AANTAL STUDENTEN DAT IS INGESTROOMD IN DE MASTER AI Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal 13 9 (+7*) 25

KI bachelor 10 8 (+7) 20

HBO-bachelor + schakelprogr. 1 4 5

WO bachelor 1 (+1)

TABEL 4.3 MAN/VROUW-VERDELING IN DE MASTER AI Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal 13 9 (+7*) 25

Man % 100 100 88

Vrouw % 12

* Dit aantal studenten heeft voorlopige toelating gevraagd per 1 februari 2006. Op dit moment is nog onduidelijk of ze ook zullen instromen.

98 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE Schakelprogramma voor de master AI

Er bestaat een standaard schakelprogramma voor studenten met een HBO bachelor Informatica (HIO). Wanneer ze dit schakelprogramma van 60 ECTS hebben afgerond, kunnen zij instromen in de master AI. Voor studenten met een andere HBO bachelor wordt door de toelatingscommissie bekeken of hun opleiding voldoende overlap heeft met de bachelor KI, zodat zij met een schakelprogramma van ten hoogste 60 ECTS het gemis aan kennis kunnen overbruggen. Tabel 4.4 geeft een overzicht van het aantal studenten dat de afgelopen twee jaar is ingestroomd in het schakelprogramma voor de master AI en hun achtergrond. Tabel 4.5 geeft de verdeling man/vrouw weer. TABEL 4.4 AANTAL SCHAKELSTUDENTEN VOOR DE MASTER AI Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal

HIO

9 4 7

9 2 7

Andere HBO-bachelor

WO bachelor

1

1

TABEL 4.5 MAN/VROUW-VERDELING VAN DE SCHAKELSTUDENTEN MASTER AI Jaar 2004/2005 2005/2006 2006/2007

Totaal 9 4 7

Man % 100 100 86

Vrouw % 0 0 14

Voorlichting aan aspirant masterstudenten AI

Ook voor de mastervoorlichting geldt dat de afdeling KI het programma van de RuG volgt en deelneemt aan de facultaire initiatieven van GMW en W&N. Aanvullend organiseert de afdeling KI eigen activiteiten voor aspirant masterstudenten.

Mastervoorlichting: RuG-breed

In het RuG-brede programma is KI altijd vertegenwoordigd. Het gaat hier om deelname aan een tweedaagse masterbeurs in Utrecht en een mastervoorlichtingsdag (voornamelijk voor HBO-instromers). Daarnaast is in studiejaar 2005/2006 begonnen met de vertegenwoordiging van KI/RuG te regelen op internationale beurzen en evenementen.

Mastervoorlichting: facultaire initiatieven van GMW en W&N

Binnen de faculteit GMW werd in het voorjaar van 2006 voor het eerst een facultaire mastermarkt georganiseerd, waar de afdeling KI voornamelijk voorlichting heeft gegeven over de master MMC. In W&N-verband zullen de masters MMC en AI binnenkort worden opgenomen in de facultaire mastergids. Daarnaast neemt KI sinds 2005 samen met Informatica deel aan een master- en carrièrebeurs op het gebied van ICT.

99 Mastervoorlichting: eigen initiatieven

Voor de eigen bachelorstudenten wordt jaarlijks een uitgebreide mastervoorlichting over de beide masters georganiseerd. Hierin wordt ook de gerelateerde BCN research master belicht.

Relaties met bacheloropleidingen KI en verwante HBO-opleidingen Met de andere KI-opleidingen in Nederland zijn concrete afspraken gemaakt over het toelaten van elkaars bachelorgediplomeerden. Op de regelmatig terugkerende landelijke conferentie voor KI-studenten (BNAIS) geeft KI/RuG specifieke voorlichting. Dankzij de invoering van de BAMA-structuur is de zij-instroom van bachelorgediplomeerden van verwante HBO-opleidingen mogelijk geworden. Tussen de afdeling KI van de RuG en de HBO-opleidingen Human Technology, Communicatiesystemen en Informatica van de Hanzehogeschool Groningen worden afspraken gemaakt over de invulling van een schakelprogramma en ook over voorlichting aan deze groepen studenten.

Bachelorvoorlichting en mastervoorlichting: internet

De belangrijkste bron van informatie over opleidingsmogelijkheden is het internet. Op de site van KI is gedetailleerde informatie te vinden over de bachelor- en masteropleidingen. Aspirant studenten kunnen via antwoordformulieren vragen stellen en brochures bestellen. In verband met de internationalisering van de masters en de mogelijkheden voor buitenlandse studenten voor het volgen van vakken bij KI, wordt alle informatie ook in het Engels aangeboden.

FACET 9

Omvang van het programma

De masteropleiding AI duurt twee jaar en heeft een omvang van 120 ECTS.

FACET 10 Afstemming tussen vormgeving en inhoud Het didactisch concept van de masteropleiding AI is afgestemd op de doelstellingen en eindtermen. De kennis en vaardigheden die in de eindtermen zijn vervat, worden bijgebracht in een combinatie van werkvormen, met name hoorcolleges, werkcolleges en practica. In de master wordt bij de verplichte vakken diep ingegaan op de gebieden Machine learning, Robotica, Multi-agent systems en Cross-modal perception. Deze vakken gebruiken veelal een gepaste mengvorm van hoorcolleges, referaten door studenten en werkcolleges/practica. Daarnaast biedt het vak Capita Selecta AI een gevorderde cursus in het mondeling en schriftelijk rapporteren, gebaseerd op een actueel boek en door de studenten uitgekozen artikelen. Daarnaast biedt het vak Onderzoeksvaardigheden een verdieping in onderzoeksmethoden en het wetenschappelijk schrijven aan de hand van toegepaste opdrachten. Ook is er ruimte voor een aantal keuzevakken. De masteropleiding wordt afgesloten met een afstudeerproject (45 ECTS), dat tot doel heeft de opgedane kennis en vaardigheden toe te passen in een wetenschappelijk onderzoek. De resultaten van het afstudeeronderzoek worden weergegeven in een masterthesis.

100 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE

TABEL 4.6 STUDIELAST ONDERWIJSVORMEN.

(IN UREN) PER JAAR VERDEELD OVER VERSCHILLENDE

Verplichte vakken Afstudeerproj. 45 ECTS Keuzevakken Totaal

uren HC 70

uren WC 40

75 145

125 165

uren PR 150

uren ZS 580

150

355 935

Totaal 840 1260 1260 3360

Sterke en zwakke punten Facet 4 Algemene eisen wetenschappelijk onderwijs

Sterke punten • Afstudeeronderzoek leidt regelmatig tot publicaties en veel afstudeerders gaan verder in de wetenschap; het programma bereidt hen daar goed op voor. • Actuele wetenschappelijke ontwikkelingen worden op de voet gevolgd. • Docenten zijn bereid om hun vakken aan te passen ten bate van onderwijsverbetering. • Er is de laatste jaren meer aandacht gekomen voor de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden in het programma. Zwakke punten • In het studieprogramma is geen expliciete aandacht voor het bedrijfsleven.

Facet 5 Relatie doelstelling en inhoud van het programma

Sterke punten • Het masterproject heeft een omvang van 45 ECTS, hetgeen voldoende ruimte biedt om zelfstandig onderzoek te doen. • Studenten beoordelen de opleiding als “goed” (bijvoorbeeld nummer 1 in de keuzegids Hoger onderwijs). • In het programma is ruim aandacht voor communicatieve vaardigheden (schriftelijk en mondeling presenteren).

Facet 8 Instroom

Sterke punten • Studenten zijn over het algemeen goed, enthousiast, creatief en breed geïnteresseerd; dit geldt ook voor de instroom vanuit het HBO. Zwakke punten • Van de HBO-instroom is de voorkennis voor de masters soms niet toereikend en zij vinden het huidige schakeljaar erg zwaar. • De masters trekken relatief weinig bachelors van buiten de RuG of de Hanzehogeschool Groningen.

101

11 Verwijzing naar Facet 12 t/m 19 In het eerste, algemene deel zijn Facet 12 t/m 19 reeds behandeld. In hoofdstuk 4 Inzet van personeel, personeelsbeleid: Facet 12 Eisen wetenschappelijk onderwijs Facet 13 Personeelsbeleid Afdeling KI Facet 14 Kwaliteit van het personeel In hoofdstuk 5 Voorzieningen Facet 15 Materiële voorzieningen Facet 16 Studiebegeleiding In hoofdstuk 6 Interne kwaliteitszorg Facet 17 Evaluatie van resultaten Facet 18 Maatregelen tot verbetering Facet 19 Betrekken van studenten, alumni en beroepenveld

102 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE

12 Resultaten FACET 20

Gerealiseerd niveau

De masteropleidingen zijn gestart op 1 september 2004. Het overgrote deel van de bachelorstudenten is doorgestroomd naar een masterstudie. De eerste masterstudenten zijn aan het einde van het studiejaar 2005/2006 afgestudeerd. Onderstaande gegevens zijn afkomstig van doctoraalstudenten.

Kwaliteit afstudeeronderzoeken

Het gerealiseerd niveau komt tot uitdrukking in het afstudeeronderzoek dat volgens de afstudeerregeling van KI wordt uitgevoerd. Om de kwaliteit van de afstudeerprojecten te waarborgen, moeten studenten voor aanvang van hun afstudeerproject een voorstel indienen dat moet worden goedgekeurd. Aan dit voorstel en de inhoud van het project worden specifieke eisen gesteld. Op basis van het voorstel wordt bepaald of het onderzoek de juiste inhoud, kwaliteit en kwantiteit bevat. Het voorstel wordt in nauw overleg met de beoogd begeleider geschreven en na inlevering intern beoordeeld door een ander staflid. Het afstudeerproject wordt afgerond met het voltooien van de scriptie en het houden van een afstudeercolloquium. De beoordeling van het afstudeeronderzoek vindt plaats aan de hand van een eindbeoordelingsgesprek waar de student, de begeleider bij KI, een eventuele externe begeleider en een onafhankelijke docent KI bij aanwezig zijn. Voor het bepalen van het eindresultaat wordt gebruik gemaakt van vastgestelde beoordelingscriteria. Bijlage B geeft een overzicht van de 25 meest recente afstudeerprojecten. Hoewel er strenge maatstaven worden gehanteerd, worden de afstudeerprojecten over het algemeen zeer goed gewaardeerd. Het gemiddelde cijfer dat wordt behaald is een 8.0. Tabel 4.6 laat zien waar deze 25 studenten hun afstudeerprojecten uitvoerden. TABEL 4.6 GEGEVENS AFSTUDEERONDERZOEK Afstudeeronderzoek bij bedrijf intern bij universiteit in Nederland (niet KI-RuG) bij universiteit in het buitenland

Alumni-onderzoek

Percentage 8% 40% 32% 20%

De RuG houdt jaarlijks een onderzoek onder alumni. Aangezien KI een relatief kleine studierichting is, levert dit onderzoek voor de opleiding niet voldoende gegevens op om een betrouwbaar beeld te krijgen. De alumnivereniging Axon heeft vorig studiejaar een enquête gehouden onder alle leden.

103

TABEL 4.7 PERCENTAGES AFGESTUDEERDEN DAT AAN HET WERK GAAT Werkplek Bij universiteit als AIO/promovendus Bij universiteit anders In onderzoek binnen het bedrijfsleven In het bedrijfsleven (geen onderzoek) Eigen bedrijf Onbekend

Percentage 25% 15% 15% 35% 5% 5%

Tabel 4.7 geeft informatie over de werkplekken van de alumni. Uit de enquête komt naar voren dat alumni weinig moeite hebben om aan het werk te komen: 45% heeft al een baan op het moment van afstuderen en 80% heeft binnen een half jaar een baan. De helft van de alumni die meededen aan de enquête had al binnen een half jaar een baan op niveau. Uit de beschikbare alumnigegevens kan worden opgemaakt dat 40% van de alumni onderzoekswerk is gaan doen dat gerelateerd is aan de opleiding.

Afstemming met het werkveld

De opleiding KI van de RuG heeft contact met verschillende instanties en bedrijven waar afstudeerprojecten worden uitgevoerd of waar afgestudeerden werkzaam zijn. Met de volgende bedrijven en contactpersonen is specifiek over de aansluiting van de opleiding op het werkveld gesproken: 1. de directeur van Emotional Brain in Almere, een onderzoeks- en adviesbedrijf op het gebied van psychopathologie 2. de directeur van Sound Intelligence in Groningen, een softwareontwikkelbedrijf voor geluidsherkenningsystemen 3. de senior Research & Development-medewerker bij Prime Vision in Delft, een bedrijf dat toepassingen met patroonherkenning ontwikkelt 4. de produktmanager en de manager staf bij Everest te ’s Hertogenbosch, een kennistechnologiebedrijf.

1.

Emotional Brain, Almere

Afgestudeerden van de opleiding KI/RuG (oud doctoraal) zijn betrokken bij het ontwikkelen en toepasbaar maken van een heterogeen multi-agent systeem voor de diagnostiek van psychische aandoeningen. Ze zijn hier volgens de directeur van Emotional Brain zelfstandig mee bezig geweest en ook de nieuwe toepassingsfase pakken ze heel zelfstandig en voortvarend aan. Het valt op dat de KI-afgestudeerden ook zeer flexibel zijn, want de goede resultaten zijn behaald terwijl de omstandigheden veel minder rooskleurig waren dan gedacht. De in de opleiding opgedane kennis kunnen de KI-afgestudeerden zeer goed toepassen. Wel valt het op dat ze, als het gaat om het proces van kenniselicitatie, zich voornamelijk richten op het eliciteren van kennis uit experts, terwijl wetenschappelijke literatuur vaak ook een goede kennisbron is. De directeur zou dan ook graag zien dat in de opleiding aandacht wordt besteed aan hoe je in het ontwikkelproces van een kennissysteem of multi-agentsysteem kennis vanuit meerdere soorten bronnen kunt verkrijgen en combineren. De communicatieve vaardigheden van de afgestudeerden vindt de directeur

104 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE uitstekend: de afgestudeerden zijn in staat om goede demonstraties en presentaties te geven voor zeer uiteenlopende doelgroepen. Ook vindt hij de programmeervaardigheden van de afgestudeerden prima.

2.

Sound Intelligence, Groningen

Bij Sound Intelligence werken een aantal afgestudeerden van KI/RuG. Daarnaast zijn de afgelopen vijf jaar meerdere afstudeerstages bij dit bedrijf gedaan. De afgestudeerden en stagiaires worden bewust aangetrokken op basis van hun opleiding. Met name het feit dat in de opleiding KI/RuG informatica, natuurkunde, biologie en psychologie worden gecombineerd, is een pré. Het feit dat er kennis is van veel onderwerpen, wordt toegejuicht. Echter, men zou graag zien dat de afgestudeerden nog meer diepgaande kennis hebben, bijvoorbeeld op het gebied van signaalanalyse en de methoden van psychologisch en psychofysisch onderzoek. Wel zijn de afgestudeerden vanwege hun breedheid goed in het zien van verbanden, weten ze zich ontbrekende, diepgaande kennis snel eigen te maken en zijn ze meer open-minded dan afgestudeerden van bijvoorbeeld natuurkunde of wiskunde, omdat ze gewend zijn verschillende inzichten en manieren van werken te combineren. Afgestudeerden van KI kunnen prima presentaties geven, maar soms hebben ze moeite tot de kern van de zaak te komen en deze helder en scherp te formuleren. Als voorstel ter verbetering: in de opleiding wellicht meer aandacht besteden aan hoe een experimenteel onderzoek op te zetten en hoe men helder kan krijgen wat nu precies onderzocht gaat worden. Ook zouden de studenten meer moeten oefenen met technische signaalanalysevaardigheden.

3.

Prime Vision, Delft

4.

Everest, ’s-Hertogenbosch

Een afgeronde studie KI komt van pas bij de werkzaamheden bij het bedrijf Prime Vision, omdat afgestudeerden van KI al bekend zijn met classificatietechnieken en beeldverwerkingtechnieken. Over het algemeen is men erg tevreden over het kennisniveau en de communicatieve vaardigheden van de afgestudeerden. Het valt op dat de genoten opleiding hen in staat stelt snel mee te draaien met de dagelijkse praktijk van Prime Vision. Ter verbetering van de opleiding zou er wellicht meer aandacht moeten worden besteed aan de achtergrond van classificatietechnieken. Afgestudeerden KI weten deze technieken wel toe te passen, maar theoretische kennis hierover en diepgaander inzicht in waarom welke techniek ingezet wordt, ontbreekt.

De contactpersonen van Everest geven aan dat afgestudeerden KI goed inzetbaar zijn als kennisanalist. Ze spreken snel dezelfde taal als klanten en opdrachtgevers en zijn vooral goed in de communicatie met gebruikers. Ook als ontwikkelaar van kennisgebaseerde systemen kunnen ze ingezet worden. Hun programmeervaardigheden zijn daarvoor zeker goed genoeg, vooral KIafgestudeerden die erg geïnteresseerd zijn in programmeren, hebben vaak tijdens maar ook naast hun studie al veel ervaring hiermee opgedaan. Het kan echter ook voorkomen dat KI-afgestudeerden de functie van ontwikkelaar minder interessant en soms zelfs minderwaardig vinden. De functie van kennisanalist past dan vaak beter.

105 Men geeft aan dat net afgestudeerden soms vergeten hun gezonde verstand te gebruiken. Het is bijvoorbeeld verstandiger om technisch onhaalbare voorstellen van een klant eerst met collega’s te bespreken, voordat het voorstel wordt afgekeurd. Ook moeten zij vaak nog leren praktische afwegingen te maken als tijd en geld zeer beperkt zijn. De tip wordt gegeven om dergelijke situaties en ervaringen in te bouwen bij practica in de opleiding, door met realistische project- en opdrachtgeversituaties te werken. Dit laatste punt is al ingevoerd dat dit bij het vak Robotica. De docent stelt zich hierbij op als opdrachtgever uit het bedrijfsleven en neemt de projectplanning en de afwegingen rond tijd en geld mee in de beoordeling. Uit de evaluatie van de studenten blijkt dat ze deze aanpak zeer waarderen. Niet alle practica lenen zich voor een dergelijke aanpak. Voor een deel van het studieprogramma zal altijd blijven gelden dat de achterliggende theorie wordt geleerd, waarna de studenten zelf de stap naar de toepassing daarvan moeten zetten.

FACET 21

Onderwijsrendement

De gerealiseerde studielast van het eerste cohort van de opleiding stemt tot grote tevredenheid. Van dit eerste cohort van 11 studenten hebben 3 studenten het hele programma afgerond, waarvan 2 cum laude. De rest heeft (nagenoeg) alle vakken afgerond en is bezig met het afstudeerproject van 45 ECTS. De geadministreerde gemiddelde studielast is 96 ECTS (48 ECTS/jaar, 80%). Dit is echter een sterke onderschatting van de werkelijk gerealiseerde studielast, omdat de meeste studenten al ver gevorderd zijn met het afstudeeronderzoek. Dit eerste cohort lijkt gemiddeld tussen de 2 en 2.5 jaar nodig te hebben om het programma af te ronden. De geadministreerde studielast over het eerste masterjaar van het tweede cohort (instroom per september 2005) ligt op hetzelfde niveau als die van het eerste cohort.

106 DEEL 4 MASTER ARTIFICIAL INTELLIGENCE

13 Samenvatting sterke en zwakke punten Een breed spectrum van formele, technische, fysische en cognitieve stof en de daaraan gekoppelde vereiste competenties komen in deze master aan de orde. De afstudeerders komen goed terecht, zowel in wetenschappelijk onderzoek als in het bedrijfsleven. Het onderwijs speelt zich af in een stimulerende, competitieve omgeving waarin excelleren een belangrijke rol speelt. Het aanpalend onderzoek van de afdeling KI maakt een sterke groei door, ook dit werkt stimulerend in het onderwijs. Voor studenten die al weten dat zij geen onderzoeker willen worden, is de onderzoeksoriëntatie van deze opleiding niet altijd een voordeel.

107

Bijlagen A. Lijst van wetenschappelijk personeel B. Lijst met 25 meest recente afstudeerprojecten C. Relevante stukken - Evaluatieformulier studenten - Evaluatieformulier docenten + brief - Verbetervoorstel vanuit de PC voor Statistiek - Beoordelingskriteria voor afstudeerwerk - Afstudeerregeling master MMC en AI D. Convenant E. Strategisch Plan GMW 2004-2010 F. Samenvatting laatste enquete alumni G. Referentiekader (KION 2005-2006) H. Lijst met vakken waarvoor voorkennis is vereist I. Lijst met publicaties met een student als eerste of co-auteur