VERSLAG
A. van Leeuwenhoeklaan 9 3721 MA Bilthoven Postbus 1 3720 BA Bilthoven www.rivm.nl
Workshop‘VoedingalsMedicijnvoorOuderen?’
KvK Utrecht 30276683
Door:SaskiavandenBerg,SimonedeBruin,CathyRompelbergenJolandaBoer;RIVM
T 030 274 91 11 F 030 274 29 71
[email protected]
Op26maart2013organiseerdehetRIVMdeworkshop‘Voedingalsmedicijnvoor ouderen’. Deze workshop had tot doel kennis en ervaringen uit te wisselen met professionals die werkzaam zijn op het gebied van ‘voeding, ouderen en medicijngebruik’. In totaal namen 31 personen, die o.a. werkzaam zijn bij ouderenbonden,koepelorganisatiesvanzorgverleners(diëtisten,verzorgendenen verpleegkundigen, geriaters, thuiszorg) en kennisinstellingen, deel aan de workshop (zie bijlage voor details). Tijdens de workshop werden opvallende bevindingenuiteenachttalvoorafgehoudeninterviewsmetzorgverlenersaande handvanstellingenbediscussieerd.Daarnaastwerdbesprokenoferalternatieven zijn voor medicijnen en bijvoeding om de voedingstoestand van ouderen te verbeteren en hun gezondheidsproblemen te behandelen. De workshop werd afgesloten met een plenaire discussie over die onderwerpen waarop volgens de deelnemersmeeronderzoeknodigisomproblemenrondomvoedingbijouderen hethoofdtebieden.
Datum 25 juli 2013
Conclusies RIVM Op basis van de workshop en de interviews komt het RIVM tot de volgende conclusies als antwoord op de vraag of voeding als medicijn kan dienen voor ouderen:
x
x
Vanuit de aanwezige disciplines wordt gedacht dat met optimale voeding de gezondheidenkwaliteitvanlevenvanouderenverbeterdkunnenworden.Een tijdigeenpersoonlijkebenaderingishiervoornoodzakelijkevenalsmeerkennis (eneventueelrichtlijnen)overwatoptimalevoedingvooroudereninhoudt. Voorlichting aan ouderen over de rol van voeding in de preventie en/of de behandeling van aandoeningen is nodig om bewustwording en begrip te creëren. Artsen en apothekers kunnen onder andere hierbij een rol spelen omdatzegezaghebbenenzoouderenkunnenovertuigenvanhetbelangvan optimale voeding. Het is belangrijk ouderen te betrekken bij het ontwikkelen vanenhetgevenvanvoorlichting.Hierdoorspreektdevoorlichtinghenmeer
Pagina 1 van 12
aan. Probeer fragiele ouderen te bereiken bijvoorbeeld via voorlichting op de televisie. x Dehypothesedatintheoriemetoptimalevoedinghetgebruikvanmedicijnen en bijvoeding door ouderen kan worden teruggedrongen en een reductie in zorgkosten kan worden bewerkstelligd wordt door de aanwezigen onderschreven. Deze hypothese is echter nog nauwelijks onderzocht, en een eventueeleffectvanvoedingophetgebruikvan medicijnenen bijvoedingzal lastigaantoonbaarzijn.Meeronderzoekhiernaariswenselijk. x Veelzorgverlenershebbennogonvoldoendeaandachtvoorderolvanvoeding in de zorg voor ouderen. Artsen zouden meer kunnen letten op bijwerkingen vanmedicijnendiedeeetlustvanouderennadeligbeïnvloeden.Verzorgenden zouden meer praktische hulp bij de maaltijd kunnen geven evenals meer aandacht voor de cliënt en de ambiance tijdens de maaltijd. Daarnaast is het volgensdedeelnemersaandeworkshopnoodzakelijkdatzorgverlenersmeer kenniskrijgenoverhetbelangvanoptimalevoedingvoordegezondheidenhet welzijnvanouderen. x Erzijndiverseinitiatievengaandeomouderenbetertelatenetenendrinken, maardezelijkenonvoldoendebekendtezijnbijzorgverleners,mantelzorgers, gemeentes en ouderen zelf. Er is winst te behalen door goede (praktijkͲ) voorbeelden bij deze verschillende partijen zichtbaar te maken, te ondersteunenentepromoten. x Veranderingen in het voedingsaanbod kunnen er, volgens de deelnemers aan deworkshop,aanbijdragendatouderenbetergaan/blijvenetenendrinken. Gedacht kan worden aan smaakvolle producten die aansluiten bij hetgeen ouderen vroeger aten, een keurmerk voor kant en klare maaltijden, en hanteerbareproductenenverpakkingenvoorouderen. x Vanuitdeoverheidwordenouderengestimuleerdomzolangmogelijkthuiste blijven wonen. Diverse verantwoordelijkheden ten aanzien van de zorg voor kwetsbare burgers, waaronder ouderen, komen bij gemeenten te liggen Gemeentenworstelenvaaknogmethunnieuweverantwoordelijkheden.Hetis daarom belangrijk gemeenten proactief te benaderen om hen te informeren overdeorganisatiesdiehenhierbijkunnenhelpen. Bij het bovenstaande is het van belang te beseffen dat de groep ouderen zeer divers is. Ouderen verschillen onder andere in leeftijd, generatie, voorkeuren en mate van fragiliteit/vitaliteit. Het is belangrijk om al deze verschillende groepen ouderentebereiken.Daaromzoujeouderenmoetenbetrekken,bijvoorbeeld,bij het bedenken van oplossingen hoe zij beter kunnen eten en drinken. Vraag ouderenzelfwaarzebehoefteaanhebbenopditgebiedenbetuttelzeniet. Eenuitgebreidverslagvandebijeenkomstkuntulezenopdevolgendepagina’s.
Datum 25 juli 2013
Pagina 2 van 12
PresentatieSaskiavandenBerg(RIVM) Saskia van den Berg (RIVM) presenteerde de resultaten van onderzoek naar voedinginrelatietotaandoeningenenmedicijngebruikbijouderen.Hetrapportis tedownloadenviadevolgendelink: http://www.rivm.nl/Bibliotheek/Wetenschappelijk/Rapporten/2013/januari/Voedi ng_in_relatie_tot_aandoeningen_en_medicijngebruik_bij_ouderen. Discussieronde:besprekenstellingen Tijdens de eerste discussieronde hebben de aanwezigen in groepen van ca. 6 personen van gedachten gewisseld over 10 verschillende stellingen over voeding, medicijngebruikenzorgvoorouderen.Dediscussieronddestellingenishieronder weergegeven. Stelling 1: Goede voeding kan het geneesmiddelengebruik van ouderen terugdringen. Reactie: Mee eens, goede voeding kan het geneesmiddelengebruik bij bepaalde aandoeningenterugdringenofvoorkomen.Hetisechternietaltijdgemakkelijkom met voeding gezondheidseffecten te bereiken, zoals met medicijnen. Als goede voorbeeldenwordengenoemd: x GezondevoedingkanovergewichtenhartͲenvaatziektenterugdringen; x Vezels(i.p.v.laxantia)zoudenobstipatiekunnenvoorkomenofverminderen; x Eenreductievandezoutinnamezouhypertensiekunnenterugdringen; x Verrijkte voeding zou de algemene gezondheid op peil kunnen houden waardooroudereneenbetereweerstandhebben.Daardoorkrijgenzijminder temakenmetinfectieziektenenzoudenzijminderantibioticanodighebben; x Goede voeding kan bijdragen aan het voorkomen van micronutriëntendeficiëntie. De AREDͲstudie suggereert bijvoorbeeld dat voeding(ssupplementen) (o.a. zink) een belangrijke rol speelt bij de instandhoudingenbevorderingvandegezondheidvandeogen. Hierbij werd benadrukt dat gezonde voeding (uiteraard) levenslang van belang is, dus niet alleen in de laatste levensfase. Daarnaast is het belangrijk dat advisering op het gebied van voeding ’tailormade’ is omdat goede voeding niet voor elke oudere hetzelfde inhoudt (zie stelling 2). Tevens moet er aandacht zijn voor voldoendevochtinname.Somswordenerbijvoorbeeldpijnstillersvoorgeschreven bij hoofdpijn, terwijl dit zou kunnen worden opgelost door meer te drinken. Het komtookvoordateenpatiëntmaagbeschermersgebruiktterwijldatnietnodigis. Daarnaast kan er bij ouderen sprake zijn van onderbehandeling met geneesmiddelen, zoals het niet gebruiken van maagbeschermers bij geneesmiddelendietotmaagproblemenleiden. Stelling2:Eengezondesmakelijkemaaltijdverminderthetgebruikvanbijvoeding maarnietmedicijnen. Reactie:Deelsmeeeens, erishiernogweinigover bekendeneeneffectislastig aantoonbaar. Het terugdringen van geneesmiddelengebruik lijkt lastiger aantoonbaar dan het terugdringen van het gebruik van bijvoeding. Daarnaast zal het slechts opgaan voor een beperkt aantal geneesmiddelen (bv. vezels en vocht
Datum 25 juli 2013
Pagina 3 van 12
i.p.v. laxantia). De aanpak betreft verder niet één maaltijd, maar de totale voedingsinnameopeendag. In sommige gevallen is er geen alternatief voor bijvoeding. Sommige ouderen, bijvoorbeeld zij die in het ziekenhuis liggen, hebben zo’n hoge behoefte aan bijvoorbeeldcalorieënen/ofeiwitdatditdoorenkelhetetenvangezondevoeding nietmeerterealiserenis.Dezeouderenzijngebaatbijextravoeding.Echter,niet alleouderendiebijvoedingnodighebben,krijgenditvoorgeschreven.Erwordtte vaakgedachtdatalleswelgoedkomtmetalleengoedevoeding.Anderzijdsgeldt dat bijvoedingsproducten naast calorieën ook veel eiwit (12%) bevatten. Niet alle ouderendiebijvoedingkrijgenhebbendaadwerkelijkextraeiwittennodig. Devoedingvansommigeouderenzouopbasisvandehoeveelheidcalorieën,inhet algemeen, niet als gezonde voeding worden beschouwd. Maar sommige ouderen hebbendiecalorieënechtnodig.Daaromishetmisschienbeteromtesprekenvan optimalevoedingvoorouderen. Stelling 3: Het verbeteren van voeding bij ouderen leidt tot een aanzienlijke reductievandezorgkosten. Reactie: Eens, maar er zijn naast de voeding zelf ook andere aspecten die van belangzijn,zoalsdeambiancetijdensdemaaltijd,sfeer,aandacht,dienstverlening, tijdstip,zelfstandigetenenbewegen(hoezorgjeervoordatiemandtrekheeft).Er is wetenschappelijk bewijs dat deze factoren zouden kunnen leiden tot een verbeterde voedingstoestand. Daarnaast moet er aandacht zijn voor de toegankelijkheidvanvoedsel(sommigedorpensluitenbv.supermarktenwaardoor voedsel lastiger toegankelijk wordt). In hoeverre het verbeteren van voeding bij oudereneenafnameinzorgkostenkanbewerkstelligendientnaderonderzochtte worden(ziepagina11). Stelling 4: Het stimuleren van eten door ouderen via algemene maatregelen, zoals het verbeteren van de ambiance, leidt tot een toename van het aantal ouderenmetovergewicht. Reactie:Oneens,hetisaltijdbelangrijkaandachttebestedenaandeambiancein een instelling. Het verbetert de kwaliteit van leven. In deze context is men niet bang voor overgewicht. Met gerichte maatregelen kan overgewicht voorkomen worden. Ouderen met overgewicht moeten gestimuleerd worden om bewust te etenenͲindienmogelijkͲookvoorgelichtwordenovergezondevoeding. Stelling 5: Zorgverleners besteden te weinig aandacht aan het verminderen van negatieveeffectenvangeneesmiddelenopdeeetlustvanouderen(bijvoorbeeld misselijkheid,drogemond. Reactie:Meeeens,defocusligtaltijdopbehandelingenerismeeraandachtnodig voor negatieve effecten van geneesmiddelen op de eetlust. Bij ouderen met polyfarmacie wordt vaak niet naar de voeding gekeken. Zorgverleners moeten de tijd nemen om te zoeken naar de oorzaak van een verminderde eetlust en oplossingenhiervoor. Daarnaastismeerkennisenscholingnodig.Artsenkijkenvaaknietnaarhettotale geneesmiddelengebruik. Verzorgenden op de werkvloer krijgen vaak te weinig uitleg over de bijwerking van geneesmiddelen. Apothekers zouden hier meer
Datum 25 juli 2013
Pagina 4 van 12
aandacht aan moeten besteden. Er is dus meer samenwerking nodig tussen apothekers, artsen en verzorgenden. Tijdens een multidisciplinair overleg zouden deze disciplines moeten nagaan welke geneesmiddelen nog nodig zijn, hoe bijwerkingen verminderd zouden kunnen worden, hoe het gesteld is met de kwaliteit van leven van de oudere, wat de einddatum van het protocol voor medicijngebruikqualeeftijdisetc. Stelling6:Hetisnodigdatzorgverlenersbijscholingkrijgenovergezondevoeding voorouderenzodatzeditmeeraandachtkunnengeveninhunbehandelplan. Reactie: Mee eens, er is wel veel aandacht voor voeding, maar er is te weinig kennisoverwatgezonde–oflievergezegddeoptimaleͲvoedingvoorouderenis. Diëtisten definiëren gezonde voeding anders dan andere zorgverleners. Voeding moet in het behandelplan worden meegenomen, maar zorgverleners hebben te weinig weet van voeding als onderdeel van de zorg. Daarom moet kennis over voedinginhetalgemeeneninrelatietotmedicatie,kwaliteitvanleven,bewegen enmondzorgwordenaangebodenindeopleidingvanzorgverleners. Ook het creëren van bewustwording bij ouderen en hun mantelzorgers over voeding is belangrijk. Daarnaast omvat gezonde voeding niet alleen wat mensen eten maar ook de context waarin ze eten (bv. met wie eten, beweging etc.). Een sociale kaart met daarop mogelijkheden om bijvoorbeeld samen te eten met mensenuitdebuurtisbelangrijk. Stelling 7: Er worden onvoldoende interventies aangeboden die ouderen ondersteunen bij het doen van boodschappen en bereiden van hun eigen maaltijd. Reactie:Deelsmeeeens,erlijkenredelijkwatinterventies/initiatievenontwikkeld te zijn (bijvoorbeeld om ouderen uit hun sociale isolement te halen), maar de informatie hierover komt niet op de juiste plek. De zichtbaarheid van de interventies is niet voldoende. Ook moet het bereik van interventies worden vergroot. Om de zichtbaarheid en het bereik van interventies te vergroten moet gebruik worden gemaakt van netwerken die er al zijn op bijvoorbeeld wijkniveau (zorginstelling, buurthuis, eetclub). Informatie over interventies moet niet alleen digitaal worden verstrekt. Daarnaast is het belangrijk om interventies in samenwerkingmetdedoelgroepteontwikkelen,omdat“deoudere”nietbestaat. Destellingen8totenmet10zijnvanwegetijdgebreknietmeerplenairbesproken. Hierdoor is de informatie betreffende de discussie rond deze stellingen minder uitgebreid dan die op stelling 1 tot en met 7. Stelling8:Meeraandachtvoormondzorglostproblemenmetetenendrinkenop. Reactie: Mee eens, indien eetͲ en drinkproblematiek gerelateerd zijn aan mondproblematiek kan zowel preventie van mondproblemen als het aanpakken vandeoorzaakleidentoteenverminderingvanproblemenmetetenendrinken.
Datum 25 juli 2013
Pagina 5 van 12
Stelling 9: Het begeleiden van ouderen bij het eten en drinken moet niet overgelatenwordenaanverzorgendenenverpleegkundigen. Reactie:Meeeens,ermoetwordensamengewerkt.Tussenwiemeerzoumoeten wordensamengewerktisnietbesproken. Groep 10: Binnen de ondervoedingsproblematiek bij ouderen moet niet alleen naareiwitenenergiemaarooknaarmicronutriëntenwordengekeken. Reactie:Meeeens,ermoetnaarvitamineDenB12wordengekeken.Afnamevan de energiebehoefte bij ouderen vraagt om een toename in de voedingsstoffendichtheid van de voeding. Er zou daarom bijvoorbeeld een keurmerkmoetenkomenvoorkantͲenklaarmaaltijden. Doorhetgebruikvanbepaaldegeneesmiddelenkandeabsorptieofbehoefteaan micronutriëntenanderszijn.Hetisverderbelangrijkdatooknaarmicronutriënten wordt gekeken omdat er een interactie is tussen geneesmiddelen en micronutriënten.
Datum 25 juli 2013
Presentatie van vijf succesvolle praktijkvoorbeelden.
Er zijn vijf korte presentaties gegeven van initiatieven op het gebied van voeding die elk op hun eigen manier kunnen bijdragen aan het verbeteren van de fysieke gezondheidenwelzijnvanouderen. RestoVanHarte(SomichaBouzitoun) Resto VanHarte wil het sociale isolement en de sociale uitsluiting van mensen en groepenterugdringenendeactievedeelnamevangeïsoleerdemensenengroepen aan het maatschappelijk verkeer bevorderen. Resto VanHarte doorbreekt dit isolement doorbuurtbewonerssamentebrengenronddeeettafelenhenaante zettentoteengezondeenproactieveleefstijl.Opditmomentwordeneropruim 25 Restolocaties door het hele land lekkere, betaalbare en gezonde diners aangeboden.DeRestolocatieszijngevestigdinlaagdrempeligebuurtvoorzieningen of scholen. Uit een recente evaluatie blijkt dat eten bij Resto VanHarte o.a. het leggen van nieuwe contacten faciliteert, de ervaren gezondheid verbetert, gevoelensvaneenzaamheidvermindertenmensenactiveert. Naarderheem(MarcoWisse) EnkelejarengeledenontdekteMarcoWissedatinhetverpleeghuisjaarlijks40.000 euro werd uitgegeven aan voedingssupplementen. Tegelijkertijd hadden de koks aangegeven weer “echt “ te willen koken. Naarderheem heeft toen besloten om een restaurant te openen waar bewoners, gasten en buurtbewoners de hele dag terecht kunnen en zelf kunnen kiezen wat ze willen eten. De koks koken met biologischestreekproducten.Deprijsvandemaaltijdenligtca.20ct.hogerdande prijs van industrieel bereide maaltijden. Op dit moment wordt jaarlijks nog ca. 12.000 euro uitgegeven aan voedingssupplementen, en worden er iets minder laxantia gebruikt. Op de psychogeriatrische afdeling wordt sinds de opening van hetrestaurantcircadehelftmeergegetendanvoordietijd.
Pagina 6 van 12
GroeneHartziekenhuis(MandyPortzgen) Patiëntenverleidenomteeteninplaatsvanvoedingoptedringenishetdeviesin het Groene Hart ziekenhuis. Ongeveer 1 op de 4 mensen die het ziekenhuis binnenkomt, is ondervoed. Een gezonde voedingstoestand leidt echter tot beter herstel.Degrotevraagwas‘hoemensendiegeenzinhebbenomteeten,weeraan hetetentekrijgen?’.Insamenwerkingmeteeneetontwerpsterisgekekenhoedit bewerkstelligd kon worden. Gekozen is om de perceptie van het eten en de stimulansomteetenopverschillendemanierenpsychologischtesturen.Ditwordt o.a.gedaandoormiddelvan: x Portionering, bv. verschillende kleine porties in plaats van één grote portie nodigtuitomdingenteproberenenheeftietsfeestelijks; x Smaakassociaties, bv. eten dat herinnert aan vroeger, waaronder karnemelksepap.Ditblijkteensuccesvoltoetje; x Aandacht, bv. aandacht geven aan de patiënt in bed door een briefje uit de keukenbijdemaaltijdenaandachtvoorfeestdagen; x Visuele stimuli, bv. hapjes op een groot bord zien er kleiner uit en nodigen daarommeeruitomteetendanhapjesopeenkleinbord; x Presentatie, bv. mensen met dementie drinken makkelijker uit een gekleurd glasdanuiteenkleurloosglas. DagschotelRoyal(MartijnVeltman) Royal Foods richt met Dagschotel Royal het proces van maaltijdverstrekking in zorgorganisaties op een nieuwe manier in. Uitgangspunt hierbij is ‘wat lusten mensen niet’. Dit wordt geregistreerd voor alle cliënten en er wordt uitgebreid gevraagdnaarhunvoorkeurenenvoorkeursbereidingen.Eensoftwareprogramma stelt op basis van het persoonlijke voorkeurenprofiel dagelijkse maaltijden samen (brood en warme maaltijd), zodat iedereen altijd te eten krijgt wat hij/zij lust. Er wordtgekooktmetlokaleenseizoensproducten.Daarnaastwordtdoormiddelvan eenchipinhetserviesgemonitordhoeveeldecliëntenhebbenlatenliggen.Ditkan voor elke maaltijdcomponent apart. Er gaat er een signaal naar de zorginstelling indiencliëntennietalleshebbengegeten.Zokanwordennagegaanwateraande hand is en kan ondervoeding vroegtijdig worden gesignaleerd. Toevoeging van extramineralenenvitaminesismogelijk(gerichtedosering).Degedachteisdateen gezonde voeding met voldoende energie en voedingsstoffen wordt aangeboden. Hierdoorzijnmogelijkmindergeneesmiddelennodig(preventie). Zorgboerderijen(MariannevanderHeijden) Op dit moment zijn er circa 300 zorgboerderijen die dagopvang bieden aan thuiswonende ouderen. Ouderen gaan veelal zo’n 2 à 3 dagen per week naar de zorgboerderij. Ongeveer driekwart van de zorgboerderijen heeft een maaltijdvoorziening.Deelnemersbereidenhunmaaltijdzelfmetgroenten/fruituit demoestuinvandezorgboerderij.Demaaltijdisdusaltijddagversenkomtuitde directeomgevingvandeoudere.Devrouwelijkedeelnemerskokenmeestal,terwijl demannendegroentenuitdetuinhalen.Erwordtsamengegetenendeambiance tijdensdemaaltijdishuiselijk,i.e.detafelwordtgedekt,mensenkunnenzelfeten opscheppenetc.Deouderenopdezorgboerderijzijnveelinbeweging.Onderzoek van De Bruin et al. (2009) heeft aangetoond dat mensen met dementie die
Datum 25 juli 2013
Pagina 7 van 12
deelnemen aan dagopvang op een zorgboerderij een hogere energieͲ en vochtinname hebben dan mensen met dementie die deelnemen aan reguliere dagopvang.
Datum 25 juli 2013
Discussieronde: brainstorm
Tijdenseenbrainstormsessiemetalledeelnemersisnagedachtoverdevraagwat gedaankanwordenomouderenbetertelatenetenendrinken.Gevraagdwerdom vanuitdeeigenberoepsachtergrondideeënaantedragenDezebrainstormbegon meteeneerstefasewaariniedereensuggestiesmochtaandragen,eentweedefase waarinmendaaropmochtreagereneneenderdefasewaarinwerdgezochtnaar de kennis die ontbreekt om daadwerkelijk actie te kunnen ondernemen. De volgendemogelijkhedenomouderenbetertelatenetenendrinkenwerdeninde eersteentweedefasevandediscussierondegenoemd: Betrek ouderen
x Vraagdeouderezelfwaarhij/zijophetgebiedvanvoedingbehoefteaanheeft (individueleaanpak)enbetuttelzeniet. x Ga na welke oplossingen ouderen zelf al gevonden om beter te eten en te drinkenensluitdaarbijaan. Voorlichting gericht op ouderen
x Laatouderenparticiperenbijhetgevenvanvoorlichtingovervoorhenoptimale voeding, waardoor preventie meer aandacht krijgt/meer aanspreekt. Als voorbeeldwordteenprojectgenoemdwaarbijouderenmetoogaandoeningen zelfvoorlichtinggevenoverdezeaandoening. x Kijk hoe fragiele ouderen het beste bereikt kunnen worden. Er zijn diverse mogelijkekanalen,zoalsTVͲprogramma’svanomroepMAXenKoffietijd. x Besteedookaandachtaanvitaleouderen,wantveelouderenzijnnietfragiel.Er zitverschilingeneratiesouderen.Ouderenvannuhebbeneenandereidentiteit danouderenvanvroeger.Zorgdatvoorlichtinghenaanspreekt. x Maakouderenervanbewustdatvoedingbelangrijkisendatzedaarbeterniet op kunnen bezuinigen. Zelfstandig wonende ouderen korten snel op eten (bv. stukjevleesminder)bijfinanciëleproblemen.Besteeddaaromaandachtaande financiëleaspectenvanvoeding. x Devraagisofeenoudereerookzelfvanovertuigdisdathij/zijnietgenoegeet? Artsenenapothekerskunneneenrolspelenbijhetovertuigenvanouderenals zijeenvoedingsprobleemhebben;zijhebbengezag/autoriteit. x Lichtouderenvooroverdeaandoeningdiezehebbenengeefgerichtinformatie over wat ze hieraan kunnen doen door hun voeding aan te passen (zoals Zorgpad Ondervoeding van Ziekenhuis Gelderse Vallei). Door uit te leggen wat de invloed van optimale voeding is op het functioneren van ouderen, begrijpt eenouderebeterwaaromhijanders/betermoetgaaneten.Ondervoedingzegt eenoudereniets. x Omondervoedingtesignalerenzoueenkaartjevoorouderenenmantelzorgers gemaaktkunnenwordenwaaropstaathoeondervoedingherkendkanworden. Ditbestaatalvoordiabetes:kaartjeover“hoeherkenikeenhyper/hypo?” Pagina 8 van 12
Mogelijkheden voor zorgverleners
x Screen ouderen in samenwerking met de huisarts op het risico voor ondervoeding. Als voorbeeld werd de tweetrapsouderenscreening (Easycare TOS) in Nijmegen genoemd, waar wijkverpleegkundigen en praktijkondersteuners huisarts (POH’s) huisbezoeken afleggen bij kwetsbare ouderen. x Maak zorgverleners duidelijk dat het uitdelen van een maaltijd alleen niet voldoende is. Ze moeten ook aandacht geven aan de patiënt en hem/haar begeleiden bij de maaltijd. Kijk bijvoorbeeld of de patiënt rechtop zit en een gebit in heeft. De vraag is hoe kan personeel overtuigd worden dat deze aandachtnodigis? x Zorgdatookhetmanagementvankleinschaligewoonvoorzieningenzichthoudt opwatergekooktwordt.Indezewoonvoorzieningenwordtzelfgekooktonder aansturing van een coach (een verpleegkundige of verzorgende). De verantwoordelijkheid voor boodschappen en samenstelling van een gezonde maaltijd ligt dus bij verzorgenden en helpenden (die geen opleiding hebben gehadopditgebied)ennietbijeenkokofdiëtist.Hieriswinsttebehalen. x Besteed ook aandacht aan de ambiance aangezien voeding meer is dan alleen voedsel. x Zorgvoormeeraandachtvoorvoedingnaontslaguithetziekenhuis. x PrestatieͲindicatoren,zoalsdiebetreffendeondervoeding,zijnbelangrijk. x Besteed aandacht aan gezonde voeding in de opleiding van verzorgenden en verpleegkundigen. x Bewegen is belangrijk. Stimuleer lichaamsbeweging (bv. door de wijkverpleegkundige)zodatmensenmeergaaneten.
Datum 25 juli 2013
Kansen in het voedingsaanbod
x Zorg voor smaakvolle producten en maaltijden die smaken zoals ze horen te smaken en aansluiten bij hetgeen ouderen vroeger aten. Dit zorgt voor herkenning. Middels proeverijen kunnen ouderen kennis maken met nieuwe producten. x Zorgvooreenkeurmerkvoorkantenklaarmaaltijden. x De voedingsindustrie moet zorgen dat ouderen de gebruiksaanwijzing van producten kunnen lezen en dat producten hanteerbaar zijn voor ouderen (makkelijkteopenen). x Zorg voor omslag bij inkopers van maaltijden in instellingen: veel beslissingen wordengenomenopbasisvanprijsinplaatsvansmaak.Eeninkoperheeftvaak geen aandacht voor smaak omdat hij/zij het zelf niet hoeft te eten en de maaltijdinanonimiteitelderswordtgekooktvoordathetnaardeinstellinggaat. Ondersteun goede initiatieven
x Faciliteervrijwilligesocialeinitiatievenindethuissituatie,zoalsRestoVanHarte enwww.thuisafgehaald.nl. x Geef bekendheid aan goede voorbeelden uit de praktijk. Zowel de initiatieven voor thuiswonende ouderen als voor ouderen in instellingen. Dit kan bijvoorbeeld door een ‘sociale’ kaart voor mantelzorgers te maken waar op te vinden is waar een supermarkt zit die aan huis bezorgt. Ook kunnen Pagina 9 van 12
werkbezoeken geregeld worden aan goede initiatieven zoals de St. Maartenskliniekenworkshopsgegevenworden.Zorgdatiedereenweetdateen gezonde maaltijd slechts 20 cent extra kost of dat ouderen met dementie gekleurdeglazenbeterkunnenzien.
Datum 25 juli 2013
Ondersteun beleidsmakers
x Benader gemeenten proactief, informeer hen, en geef aan welke organisaties hen kunnen helpen bij de diverse verantwoordelijkheden ten aanzien van de zorg voor kwetsbare burgers, waaronder ouderen, die bij hen zijn komen te liggen. Gemeenten worstelen vaak nog met deze nieuwe verantwoordelijkheden.Alsvoorbeeldwordtgenoemd:onderdeAWBZwerdde huishoudelijke hulp geregeld door de thuiszorg (alfaͲhulp). Onder de Wmo wordt huishoudelijke hulp ingekocht bij een schoonmaakbedrijf. De alfaͲhulp keek ook altijd in de koelkast van de oudere maar dit doen mensen van een schoonmaakbedrijf niet. De signaleringsfunctie is daarmee verdwenen. Veel mensen krijgen sowieso gezien de ontwikkelingen in de hervorming van de langdurige zorg geen huishoudelijke hulp meer. Wie gemeenten proactief zoudenmoetenbenaderenisnietconcreetbesprokentijdensdeworkshop. x De nieuwe kabinetsplannen zorgen ervoor dat de zorg rondom de thuiswonende oudere wordt weggehaald. Maak beleidsmakers bewust van de langetermijngevolgen.Speelhieropinenstimuleergezamenlijkeeetprojecten inallegemeenten. In de derde fase van de brainstormsessie werd besproken welke kennis ontbreekt om actie te kunnen ondernemen. Hierbij werden de volgende punten genoemd:
x Tip:doeonderzoekmetouderenennietalleenoverouderen. x Er is behoefte aan goede toegankelijke informatie over de kennis die er is. Bestaandekennismoetwordensamengevoegd.Alsvoorbeeldwordtgenoemd het onderzoek van Wageningen Universiteit (SenTo) naar productkeuze en eetgedragvanouderen. x Ook informatie over beschikbare interventies en initiatieven zouden toegankelijk moeten worden gemaakt voor ouderen, mantelzorgers en zorgverleners.Hetzougoedzijnalsdaareen‘socialekaart’vangemaaktwordt. x Er is behoefte aan richtlijnen goede voeding voor specifieke groepen ouderen (kwaliteitsinstrument). Er is een richtlijn gezonde voeding in verpleeghuizen opgesteld(metbetrokkenheidvanProf.WijavanStaveren,emiritushoogleraar WUR). Voor het opstellen van deze richtlijn is veel onderzoek gedaan naar goede/optimalevoedingbijouderen.HierbijisookgekekennaardeBMI. x Er zijn in Nederland geen richtlijnen goede voeding specifiek voor (fragiele thuiswonende) ouderen. In Spanje bijvoorbeeld is er een voedingspiramide specifiek voor senioren. In Nederland richt het Voedingscentrum in opdracht vanVWSzichopdealgemene(gezonde)bevolking.Voorgezondeouderenzijn de richtlijnen niet heel anders dan voor gewone volwassenen. Op verzoek van VWS gaat het Voedingscentrum informatie over ondervoeding voor mantelzorgers op haar site zetten. Zo zal de site van het Voedingscentrum Pagina 10 van 12
antwoord bieden op de vraag: Hoe kun je als mantelzorger herkennen of een ouderegoedeetofniet? x Bijoudereniseenziekteprocesvaakdeoorzaakvanondervoeding.IndeLASA studie (een cohortstudie van de VU Amsterdam waarbij ouderen regelmatig worden onderzocht) wordt in de komende ronde nagegaan hoe het komt dat iemand ondervoed is. De Gezondheidsraad wil harde bewijzen zien dat het tegengaanvanondervoedinggezondheidswinstoplevert. x Artsenendiëtistenzoudengegevenskunnenverzamelenoverondervoedingom vervolgenshieropanalysestedoen.Zowordtzichtbaarwatwelennietwerkt. x Erzijneconomischestudiesnodigomtelatenzienwataandachtvooretenen drinken kan opleveren. Heeft betere voeding een effect op het geneesmiddelengebruik? Kan medicijngebruik wel teruggedrongen worden? In Naarderheem konden de uitgaven aan supplementen tot 1/4 gereduceerd worden. Ook de geestelijke toestand zal waarschijnlijk verbeteren als er meer aandachtisvoormaaltijdambiance.
Datum 25 juli 2013
Pagina 11 van 12
Bijlage:Aanwezigenbijdeworkshop Deelnemers DienekevanAsselt JanneBeelen EveliendeBoer ClaudiaBolleurs TiskeBoonstra SomichaBouzitoun BoudewijnBreedveld JozienBrits GerdavanBrummelen RosalieDhonuksheͲRutten EllenvanderHeijden MariannevanderHeijden LenaHillenga RieneHuijbers KarinKouwenoord ValescaKuling CorinaMunts MargaOcké WoutvanOrtenͲLuiten HermanPeppelenbos SabinePool MandyPortzgen RianneRuijschop AnnekeSellis MarcelStroo LouisedenUijl MartijnVeltman HansVerhagen MarjoleinVisser
EllenWillemsen MarcoWisse
Datum 25 juli 2013
Medisch Centrum Leeuwarden/Nederlandse Vereniging voorKlinischeGeriatrie(NVKG) HumaneVoeding,WageningenUR CentrumvoorVoeding,PreventieenZorg,RIVM NederlandseVerenigingvoorDiëtisten LOC,zeggenschapinzorg RestoVanHarte Voedingscentrum RestoVanHarte Verpleegkundigeenverzorgendevereniging(V&VN) HumaneVoeding,WageningenUR StuurgroepOndervoeding ZLTO;ZuidelijkeLandͲenTuinbouwOrganisatie LOC,Zeggenschapinzorg ZLTO;ZuidelijkeLandͲenTuinbouwOrganisatie NederlandseVerenigingvoorDiëtisten ZonMw BranchebelangThuiszorgNederland(BTN) CentrumvoorVoeding,PreventieenZorg,RIVM AlliantieVoedingGelderseVallei Food&BiobasedResearch,WageningenUR NationaalOuderenfonds GroeneHartZiekenhuisGouda FlavourͲTexture,NIZOfoodresearch DirectieVoeding,Gezondheidsbeschermingen Preventie,MinisterievanVWS InstituutVerantwoordMedicijngebruik(IVM) Food&BiobasedResearch,WageningenUR RoyalFoods CentrumvoorVoeding,PreventieenZorg,RIVM Gezondheidswetenschappen,VrijeUniversiteit/VU MedischCentrum UnieKBO Behandel&ExpertisecentrumNaarderheem
Organisatie(RIVM) JolandaBoer SimonedeBruin CathyRompelberg SaskiavandenBerg
Pagina 12 van 12
