Workshop Hebben en houden. Omgaan met je erfgoed. Tips & tricks Sessie documentair materiaal: archiefmateriaal - boeken – fotomateriaal door Els Baetens, Stedelijke Musea Sint-Niklaas Archiefmateriaal, prenten, boeken en fotomateriaal hebben 1 ding gemeenschappelijk: papier. Bij boeken komt daar ook nog bvb. textiel of leer bij kijken (als bekleding), karton, lijm, inkten… Die inkten zitten ook op archiefmateriaal en prenten. Bij fotomateriaal is de materie nog complexer omdat er naast het papier als drager (het fotopapier), er ook nog een beeldlaag op zit, die bestaat uit chemische en/of natuurlijke componenten. De samenstelling is afhankelijk van het gebruikte procédé; het is niet gemakkelijk om de verschillende fototechnische procédés te herkennen. Kortom, hoe meer verschillende materialen in 1 object, hoe ingewikkelder de bewaring. Ik wil in deze workshop vooral verschillende materialen voor bewaring laten zien, een aantal schadebeelden op papier en enkele tips bij het inlijsten van uw materiaal.
DE GROOTSTE VIJANDEN De grootste vijanden van papier zijn (dat geldt ook voor de meeste andere materialen): 1. Relatieve vochtigheid: (super)vochtige of (kurk)droge omstandigheden, te grote schommelingen 2. Licht: voor het tentoonstellen van werken van papier, raadt men 50 lux aan. Daarom is het altijd zo donker in een prentenkabinet. 3. Stof 4. Zuur (door uitwasemingen van andere materialen, verontreiniging in de lucht, …) 5. Insecten / beestjes (muizen gebruiken papier om nestjes mee te maken) 6. Uzelf (bij het hanteren van het materiaal en het zuur van uw handen)
TYPISCHE SCHADEBEELDEN Een aantal typische schadebeelden van papier en fotomateriaal zijn: −
Verkleuringen: vergeling door uv-licht. Denk maar aan kranten: door de slechte kwaliteit van het papier wordt krantenpapier in volle zon zeer snel geel en bros. Hoe tegengaan? Zo min mogelijk rechtstreeks (zon)licht toelaten op je verzameling.
−
Foxing: kleine bruine vlekjes (waarschijnlijk te wijten aan ijzerdeeltjes of schimmel in het papier). Hoe tegengaan? Je kan ze misschien wel laten bleken door een restaurator, maar die zal het zeker afraden. Probeer de situatie te stabiliseren: gebruik zuurvrij materiaal en plaats het materiaal in gemiddelde klimaatomstandigheden.
−
Oxidatie: door metaaldeeltjes in het papier, door de inkt (zie hieronder ‘inktvraat’), door nietjes… Hoe tegengaan? Alle bronnen van ijzer en metaal verwijderen (nietjes/paperclips), opbergen in zuurvrije materialen.
−
Inktvraat: bepaalde inkten, zoals galinkt (van de late oudheid tot begin 20 eeuw) zorgen voor inktvraat (door oxidatie van ijzer in inkt en verzuring van cellulose). De fases gaan als volgt: 1. Uitlopen van inkt 2. Inkt wordt zichtbaar aan achterkant 3. Bruine verkleuringen 4. Gaten. Hoe tegengaan? Bewaaromstandigheden verbeteren, eventueel papierrestaurator raadplegen.
−
Schimmels: zwarte (of anders gekleurde) donsachtige vlekken op papier. Hoe tegengaan? Het materiaal verwijderen uit de aangetaste ruimte, zorgen voor voldoende ventilatie, lagere temperatuur instellen, langzame droging, verwijderen van schimmel met zachte
ste
borstel, die daarna gedesinfecteerd wordt of weggesmeten. Desinfecteer ook de tafel waar u op werkt. −
Verbruining papier: door afbraakproducten van cellulose (sterke verbruining duidt op houtslijp en dus op lignine) of verbruining door sterke verzuring papier bvb. bij passe-partout of lijmsoort. Hoe tegengaan? Bewaaromstandigheden verbeteren. De schade is onomkeerbaar tenzij u het laat bleken (maar wordt opnieuw ten sterkste afgeraden).
−
Vlekken: door plakband, rubbercement, contactlijm, enz. Hoe tegengaan? Soms is het gemakkelijk om de plakband eraf te halen, soms ook niet. In het laatste geval, haal er een restaurator bij.
−
Gele / bruingele verkleuring van foto’s en verzilvering: zilver wordt dikwijls gebruikt voor de beeldvorming van een foto (z/w), maar is tamelijk onstabiel. Het probleem begint dikwijls bij het slecht spoelen na het fixeren of een slecht fixeerbad, dan verkleuren de foto’s op termijn. Verzilvering gebeurt door oxidatie. Hoe tegengaan? Zuurvrije materialen gebruiken, de luchtvochtigheid naar beneden halen (als die te hoog is). Laat misschien ook een digitale reproductie maken door de fotograaf.
DE IDEALE BEWAAROMSTANDIGHEDEN De ideale ruimte voor het bewaren van kunstwerken is een afgesloten, donkere ruimte met een constant stabiele temperatuur (ca. 18°C) en vochtigheidsgraad (ca. 40 à 50 RH); met zo weinig mogelijk zuurstof en verontreinigende gassen. Onrealiseerbaar dus, behalve misschien in de depots van het Vaticaan of de bewaarplaats van de dode zeerollen in Jeruzalem.
Visuele controles Als privé-verzamelaar hebt u een groot voordeel: u zal regelmatig grasduinen door uw collectie om ervan te genieten; wellicht leeft u ook te midden van uw geliefkoosde objecten. Daardoor kan u regelmatig visuele controles doen en checken op: dode of levende insecten, schimmelvorming, stof en andere onregelmatigheden. Hoe vroeger u een probleem ontdekt, hoe sneller u het kan oplossen. Visuele controle is zeer belangrijk! Zit u plots met een plaag van explosieve schimmels en krioelende insecten, dan is het tijd om een bedrijf te bellen.
Vochtigheid en temperatuur controleren U kan nog wat extra controle op de bewaaromstandigheden toevoegen door een hygrometer of thermometer (combinatie: thermohygrometer) op te hangen. Deze meetinstrumenten zijn gemakkelijk te verkrijgen in de handel. U kan dan op regelmatige tijdstippen de temperatuur en vochtigheid noteren en zo de situatie analyseren. Voorbeeld: u merkt op dinsdagochtend een plotse stijging van de vochtigheid op. Een simpele verklaring: uw poetsvrouw dweilt de kamer waarin uw verzameling staat en gebruikt veel water. Misschien kan u de boeken op de onderste boekenplank weghalen, zo vermijd u vochtspatten en andere vochtproblemen. Misschien kan de poetsvrouw iets minder water gebruiken.
Zuurvrij bewaren Het zuurvrij bewaren is een tweede belangrijke factor in het goed bewaren; ik heb het dan vooral over zuurvrije dozen en zuurvrij zijdepapier. Dit is soms iets moeilijker te realiseren voor een privéverzamelaar. VOORBEELD van zuurvrij zijdepapier / fotohoekjes en japans montagepapier / lijm (starch) / catalogen stouls / … Ten eerste moet je als particulier aan zuurvrije materialen geraken en dat is niet altijd zo evident. Je kan altijd navragen bij winkels voor kunstenaarsmaterialen of ze een assortiment zuurvrije materialen
in stock hebben. Let op de benamingen ‘acid free (zuurvrij)’ of ‘archival’, Een kritische gezonde geest 1 kijkt evenwel na of er PAT-tested bij staat. Als het er niet op staat, vraag dan de technische fiche op. Zo heeft bvb. Schleiper een aantal materialen (zie ook http://www.schleiper.com/onlinecatalogue). Henzo is een bedrijf dat zuurvrije fotoalbums en fotohoekjes verkoopt en tamelijk gemakkelijk verkrijgbaar is, maar het is niet duidelijk of deze producten PAT-getest zijn. Ten tweede zijn zuurvrije materialen, zoals bijvoorbeeld fotoalbums, veel duurder dan niet zuurvrije materialen. Maar het is op lange termijn de moeite waard. Het allerlaatste dat u zeker in gedachten moet houden: alles wordt zuur, wij ook. Zuurvrij materiaal blijft dus niet eeuwig zo. Wanneer u dit moet vervangen, hangt af van de omstandigheden waarin u iets bewaart. Als u een bundel documenten bewaart in een hoop krantenpapier, in de garage waar de uitlaat van uw auto dagelijks op wordt uitgeblazen, dan zal het materiaal tamelijk snel zuur worden en degraderen. U kan eventueel de zuurheid indicatief testen met een PH pen. VOORBEELD Phpen Is het moeilijk voor u om aan zuurvrij papier te geraken, probeer dan zo zuiver mogelijk gemaakt papier te gebruiken om er mapjes van te maken of als buffer te gebruiken. Bijvoorbeeld: aquarelpapier gemaakt van zuivere lompen/katoen (is ook wel duur). Ga er maar van uit: hoe duurder het papier, hoe beter de kwaliteit, hoe beter (meestal) de lange-termijn bewaring. Gebruik geen gekleurd papier. Zie ook http://www.tijdschrift-km.eu/kmonline/papier_keune_print.html.
SOORTEN MATERIAAL Boeken bewaren, bvb. in een boekenkast VOORBEELD tonen van boeken met schadebeeld: plakband / lijm / schimmel (?) / … Probeer uw boeken in een ruimte te bewaren waar toch een minimale verwarming en ventilatie is en geen rechtstreeks zonlicht op de boeken valt. U bewaart dus best geen boeken in garages / zolders / kelders enz. (dat geldt ook voor foto’s, papier en andere materialen). Wanneer het vochtig en koud is, begint papier te golven; wanneer het vochtig en warm is, trekt het ook nog eens schimmels en insecten aan. Een temperatuur van 18 °C en 50 RH zou ideaal zijn. Als uw boeken in uw living staan, zet ze dan bijvoorbeeld niet rechtstreeks aan een warmtebron (verwarming, open haard), onder een sterke gloeilamp of in zonlicht. Zet uw kast ook niet tegen een buitenmuur. Probeer ook te vermijden dat boeken helemaal onderaan in de kast staan (meer risico op waterschade). Schuif ze niet helemaal tot tegen de muur, zo is er minder risico om een microklimaat te creëren. Zet de boeken ook een beetje van de rand, waar eventueel stof en restanten van insecten je direct kunnen wijzen op een probleem. De meest kostbare boeken kan u eventueel wegbergen in een zuurvrije doos. Over de boekenkast zelf: legplanken van onbehandeld hout zijn af te raden en zeker mdf niet! Hout kan zure looistoffen afscheiden die op termijn schadelijk zijn voor het papier. U kan bijvoorbeeld een buffer aanbrengen zoals een stuk zuurvrij karton. Was uw handen voor u een boek ter hand neemt. U kan natuurlijk ook handschoenen dragen, maar dat is niet altijd aan te raden omdat er dan bij het omslaan van een bladzijde meer schade kan ontstaan (meer kans op vouwen en kreuken). Let op dat u bij het openslaan van een boek de rug niet beschadigt. Door een kleine helling te voorzien aan beide zijden, is dit al te voorkomen (bvb. door 2 handdoeken op te rollen of door 2
1
The Photographic Activity Test, or PAT, is an international standard test (ISO18916) for evaluating photo-storage and display products. Developed by IPI, this test explores interactions between photographic images and the enclosures in which they are stored. The PAT is routinely used to test papers, adhesives, inks, glass and framing components, sleeving materials, labels, photo albums, scrapbooking supplies and embellishments, as well as other materials upon request.
andere boeken te gebruiken als steun). Zorg ervoor dat zure bladwijzers (vooral gedrukte, met kleur) niet meer tussen de bladzijden zitten, alsook nietjes, paperclips of post-its. Als u wil afstoffen, doe dat dan met een zachte kwast (een goedkope make-upborstel kan ook). Gebruik geen vochtige doek om af te stoffen. Ik raad af om een stofzuiger te gebruiken, de zuigkracht is meestal te hard. Als u toch een stofzuiger wil gebruiken, gebruik die dan op het laagste volume en met een doek gespannen over de stofzuigermond. Bijkomende voorzichtigheid is geboden bij tekeningen met potlood, houtskool, pastel enz. Als de tekeningen niet gefixeerd zijn, zal u met een kwast het gebruikte materiaal er afvegen en vlekken maken. Dit is dus af te raden. Wat te doen als een boek per ongeluk in het water is terechtgekomen (u zat bvb. gezellig in bad met de een 18 -eeuws naslagwerk)? Haal het boek er onmiddellijk uit en leg er absorberend keukenpapier tussen (zonder gekleurde patroontjes, dit zou kunnen afgeven op de bladzijden). Wanneer het keukenpapier verzadigd is van vocht, haal ze eruit en leg er nieuwe tussen. Herhaal dit proces tot het keukenpapier min of meer droog is. Zet het boek rechtop, met de bladeren zo los mogelijk van elkaar en laat het drogen in een goed geventileerde (maar niet te warme) ruimte. Droog het niet met een haardroger; de enorme schommeling van temperatuur doet het boek geen goed. Als het droog is, leg er een gewicht op. Als u niet zeker bent van u zelf of het is een zeer kostbaar boek, bel een papierrestaurator; die kan aanraden om het onmiddellijk in te vriezen tot er hulp onderweg is. Dit is ook aan te raden bij documenten.
Documenten Wat voor boeken geldt, geldt ook voor documenten. Bewaar bij elkaar horende documenten in een folder, liefst zuurvrij. Gebruik geen nietjes, paperclips, elastieken, plastiek hoezen (behalve misschien de inerte). Bewaar foto’s misschien apart, alsook zeer zure materialen, bvb. krantenknipsels. Noteer wel de context met potlood op de achterzijde.
Foto’s Foto’s zijn heel complex om te bewaren omdat er meer materialen inzitten: emulsielaag (bindmiddel + beeld ) / papier / lijm / opzetkarton. Het is ook niet gemakkelijk om de verschillende procédés te herkennen. Alleszins, een grote boosdoener van foto’s is het licht (light fading)! De aanbevolen waarden voor zwart-wit en kleurfoto’s qua vochtigheid zijn tussen 35 en 50 procent luchtvochtigheid. Kleurfoto’s zijn zeer gevoelig voor temperatuur (leidt tot dark fading), hoe lager de temperatuur hoe beter. Steek ze niet in een koelkast, want daar is de luchtvochtigheid veel te hoog. Een aantal tips: − Let op bij negatieve films: cellulosenitraat (gebruikt tot ca. 1950) kan spontaan ontbranden. Films van celluloseacetaat degraderen ook snel (azijnzuur-geur). Bewaar filmnegatieven altijd apart van positieven. − Als u foto’s wil bewaren in een album, gebruik dan zuurvrije albums, met zuurvrije fotohoekjes. Probeer ze niet te plakken met lijmspray, rubbercement enz. Het typische pergamijnpapier dat tussen de bladen zit, is niet aan te raden (geeft zwavel af en tast de foto’s aan). Hoewel sommige fabrikanten garanderen dat ze zwavelvrij zijn. − Steek de foto’s ook niet in gewone plastiek hoesjes (bvb. PVC); het risico bestaat dat de beeldlaag in de loop van de tijd zal plakken aan het plastiek. − Doe geen rubberen elastiekjes rond foto’s: na een tijd verduurt het rubber en blijft het plakken aan de foto’s. Ook dit rubber geeft zwavel af. − Gebruik best geen water om foto’s te reinigen. Borstel uw foto’s zacht af. Let op: er zijn veel oude foto’s bijgewerkt met potlood/houtskool en aquarel: in dit geval, niet afstoffen. Gebruik een loep om eerst eens aandachtig naar de foto te kijken. Voorbeelden van zuurvrij opbergen van foto’s: 1. Hoesjes van kunststof: polypropyleen, polyethyleen (inert)
Voordelen van dit soort kunststof: zichtbaarheid en duurzaam. Op lange termijn kunnen de stoffen misschien niet ontsnappen en gaan kleven aan het plastiek. Ook is dit materiaal statisch: het trekt stof aan. VOORBEELD 2. Zuurvrije papieren hoesjes: deze kunnen schadelijke stoffen absorberen. Het nadeel: het is niet transparant, minder duurzaam en niet waterdicht. VOORBEELD Als u in het bezit bent van oude, kostbare foto’s en u hebt echt geen idee wat u moet doen om ze te bewaren en eventueel te restaureren, kan u ook altijd het FotoMuseum in Antwerpen (www.fotomuseum.be) contacteren.
Inlijstingen Als u een prent, foto of document wil inlijsten, is het sterk aan te raden om ook hier zuurvrije materialen te gebruiken. Een professionele inlijster heeft deze materialen meestal in voorraad. Ook hier zal het bedrag duurder uitvallen, maar het zal op lange termijn zeker opbrengen. Wil u het liever zelf inlijsten, ga dan op zoek naar een lijst met een zuurvrije passe-partout (bvb. Ribba lijst bij ikea) of zorg voor een buffer tussen de materialen. Een aantal tips: − Gebruik zeker een passe-partout. Dit oogt niet alleen mooi maar het voorkomt ook dat uw foto / tekening / prent tegen het glas plakt en op termijn zal moeten losgemaakt worden van het glas. VOORBEELD PASSE-PARTOUT − Bij gebruik van gewone, zure passe-partouts en een rug van karton zal op lange termijn de passepartout afgetekend worden op het object (verkleuring door zuur) VOORBEELD PRENT MALFLIET (oranje gelijnde aftekening, in het Engels ‘mat burn’) − Snij papier niet bij om ze toch maar in een lijst te doen passen. Zeker bij prenten zal de waarde daardoor erg dalen. − Probeer geen rug te gebruiken van mdf of één of andere multiplex plaat. De verlijmingen in dit materiaal zorgen voor zure uitwasemingen, die ook in uw object zullen doordringen. Of gebruik een buffer. VOORBEELD KADERS CANTRÉ − Plak uw object niet op de rug. De lijmresten zullen ook voor verkleuringen zorgen. VOORBEELD PASSE-PARTOUT E. ALBERT − Hang uw ingelijst object niet op een vochtige muur (in een badkamer bijvoorbeeld). Als de rug van karton is, kan er op termijn een schimmel ontstaan. Hang het bij voorkeur ook niet in direct zonlicht. − Gebruik voor pastel / potlood / houtskooltekeningen geen acryl, maar echt glas. Acrylplaat is erg statisch waardoor pastel / potlood / houtskool aan het acryl kan blijven plakken. Er is ook nog uvwerend glas, maar hier geldt opnieuw dat dit duurder is. − Als u een mooie, oude foto wil inkaderen, is het misschien aangewezen om deze eerst digitaal te reproduceren, die te laten ontwikkelen en op te hangen. Het origineel kan u dan veilig opbergen.
