In Groen (Koster, 2013) is al eerder aangegeven, dat wilde bijen meer aandacht verdienen bij het groen en landschapsbeheer. Hoewel het in tegenstelling tot honingbijen relatief goed gaat met de wilde bijen, moeten we toch alle zeilen bijzetten om de bijenstand
wmÊÊHPm
te verbeteren en blijvend te *
handhaven.
In principe gaat het om twee onlosmakelijke met
Wilde bijen kunnen op hel gebied \an neMelen
elkaar verbonden aspecten: voldoende drachtplan-
globaal in lwee groepen worden \enleeUl.
Behangershij.
ten (voedselplanten) voor nectar en stuifmeel en
Bijen die in de grond nestelen, zijn bijen die meest
nestgelegenheid. Deze twee levensvoorwaarden
al zelf een nestgang met verschillende nestkamers
matie en foto's over
moeten op hetzelfde moment op één plek voor
graven. Bijen die bovengronds van bestaande hol
de constructie van
Voor uitvoerige infor
komen. Over de drachtplanten is al relatief veel ge
ten gebruikmaken, zijn ook de bijen die in bijen
bijenhotels, de plek
schreven, maar over de nestplaatsen van bijen en
hotels nestelen.
ken waar ze kunnen
vooral de samenhang van nestplaatsen en drachtplanten is b ij de meeste groen- e n landschapsbe heerders nog weinig bekend.
worden geplaatst en
Deze 'bovengrondse' bijen maken van nature ge
drachtplanten wordt
bruik van holle, afgestorven stengelsvan kruidach
verwezen naar
Als we willen dat er meer wilde bijen komen,
tige planten (bijvoorbeeld riet) en zijn te vinden in
www.bijenhotels. nl.
moeten we rekening houden met de combinatie
afgestorven holle ranken van braam en van andere
Voor meer informatie
drachtplanten, bloeiperiode, vliegtijden van wilde
struiken. Veel wilde bijen nestelen in verlaten ke
over do bijen www.de-
bijen en de wijze van nestelen.
vergangen in afgestorven hout. Er zijn bijen die in
nederlandscbijen.nl.
11
_-»fcrr.
'
é-
?• ' •' :L
> 'Jr
'>*" t. ••' ,1 -4, " » r
-
\ *
ife ®V , V
-
• i
:».
> .
w.ur tic juisic pl.mien wnu komen, worden aangcuoin 11 \ ctl oude landschapselementen waar bijen konden in stelen. zijn vooral de laatste vijf tig jaar als sneeuw wmr tic zon verdwenen. Het gaal Iner om oude houien en stenen schuren, midi nu 11 ol'iiKtr wrwcvide gebouwen en mu ren, oude houten hekken, oude afrasteringspalen die de hoeren /.-li maakten \an geriefhout.Ongemaaitle oterhoeken mei allerlei soorten planten stengels waar wilde bijen ikeennia lang konden nestelen, zijn builen de zogenaamde nieuwe natuurgi bictlcn. nul intzonderkig van spoorweg terreinen, een zeldzaamheid geworden. Maar de ledding lijki nabi|. zoals we \ oor oeverzwaluwen nestwandt n maken tour gierzwaluwen en nog wel meer andeic wigels nestkastjes ophangen, zo maken we vooral sinds het jaar v an de bijen
(2012) ook nestgelegenheid voor wilde bijen die boven de grond nestelen. Dit zijn de zoge naamde bijenhotels en nestkastjes voor bijen. Ze Gehoornde metselbij.
plantengallen en slakkenhuizen hun nest maken.
kwamen eerst in privétuinen en educatieve tui
Ook allerlei gaatjes in muren, niet geïmpregneerde afrasteringpalen en zelfs h outen tuinmeubels met
nen, maar de laatste jaren worden er ook bijen hotels in publieksruimtes geplaatst. In openbaar
schroefgaten worden als nestgelegenheid benut.
groen, parken, kinderboerderijen, kasteeltuinen,
Bijen als cultuurvolgers
publieksplekken.Veel van deze bijenhotels staan
terreinen van Staatsbosbeheer en op vele andere
Enkele voorbeelden van bijen die gebruik maken van bijenhotels en nestkastjes
12
Veel wilde bijen die boven de grond nestelen, zijn
op plekken waar de relatie met de juiste dracht-
ook cultuurvolgers en kunnen in principe overal,
planten ontbreekt. Geen wonder dat deze bijen-
Nctl.na.iiu
0 nestiiigang
Vliegtijd
Voorkomen
\ oorbeelden
Grote wolbij
ca.7-8 mm
Jun-aug
Algemeen
o.m. Lipbloemigen
Tronkenbij
3 mm
Jun-aug
Algemeen
Composieten
Grote klokjesbij
3-4 mm
Jun-aug
Vrij algemeen
Campanula
Resedamaskerbij Lathyrusbij
3-4 mm
Jun-aug
Vrij algemeen
8-9 mm
Jun-jul
Rivierengebied
Reseda Lathyrus
Echiumbij
ca. 4 mm
Mei-aug
Zuid-Limburg
Slangenkruid
GROEN
hotels grotendeels of zelfs geheel leegstaan. De
WilJe Weelde op Horiade 2012.
kosten zijn hoog en het levert niet meer op dan een van gaten voorzien houtblok ergens in een achtertuin. Hoe deze leegstand te voorkomen De meeste bijen die van bijenhotels gebruik ma ken, vliegen vaak op een andere combinatie van planten dan bijen die in de grond nestelen. Dit is vooral in de zomer het geval. In het voorjaar foe-
Een bijenhotel in Nijmegen.
rageert het overgrote deel van de wilde bijen op
t i /•ar"'"'
14
GROEN
Een nestkastje voor bijen is m eestal een hout blok (boomschijf of een stuk boomstam) waar gaten in zijn geboord die variëren van 4-15 (20) centimeter. De grootte van de nestingang loopt meestal parallel met de lengte van de boor. Hoe langer de boor des te groter het gat dat varieert van 2-12 m illimeter. En dat loopt weer parallel met de grootte van de bijen die daar gebruik van maken. Nestkastjes of meer bijenhotelletjes wor den ook gemaakt door het bundelen van allerlei soorten holle stengels van 10 tot 20 centimeter lang (riet, bamboe, Japanse duizendknoop, tak ken van vlier etc). Daarnaast worden er ook nestgangen in steen geboord. De nestgangen moeten aan de achterkant altijd gesloten zijn. Verder kunnen onder andere op zijn kant ge plaatste kisten met leem ook goed als nestkast of bijenhotel functioneren. Al deze elementen moeten op zonnige plekken worden geplaatst. Boorgaten mogen geen rafels hebben. Als je meerdere van deze elementen samenvoegt, heb je een bijenhotel. In principe hoeft dat geen cent te kosten.
een combinatie van bomen, heesters en kruidachtigen. In het late voorjaar en vroege zomer is deze combinatie uitgebloeid.We zien dan vooral inhet openbaar g roen een sterke afname van de wilde bijen. Late voorjaarbijen en zomerbijen vliegen hoofdzakelijk op kruidachtige planten. Voor bijen die gebruikmaken van bijenhotels, is dat meestal een andere combinatie dan bijen die in de grond nestelen. Conclusie Voordat er aan een bijenhotel wordt gedacht, moet er eerst worden gekeken naar de aanwezige of po tentiële voedselvoorziening. Als die onvoldoende is, is het plaatsen van een bijenhotel zinloos. Ook uit educatieve overwegingen: bezoekers en voor bijgangers moeten zien hoe een bijenhotel functio neert. Dat moet niet beperkt blijven tot een meest al heel duur informatiepaneel. De bijen moeten dat zelf duidelijk laten zien.
Literatuur Breugel, P.van, 2012. Nesthulp voor solitaire bijen en wespen. Entomologische berichten 72:125-140. Koster, 2013. Meer wilde bijen in en om stedelijk gebied. Groen, 69 (3): 29-33Theo M.J. Peeters, Hans Nieuwenhuijsen, Jan Smit, Frank van der Meer, Ivo P.Raemakers,Wijnand R.B. Heitmans, Kees vanAchterberg, Manja Kwak,Anne Jan Loonstra,Jeroen de Rond, Mervyn Roos & Menno Reemer, 2012. De Nederlandse bijen (Apidae s.1.). Natuur in Nederland deel 11,544 pp. Westrich, P. (1 989). Die Wildbienen Baden-Württembergs. Ulmer, Stuttgart,pp. 972. Westrich, P. 2011. Wildbienen; die anderen Bienen. Friedrich Pfeil, München, 168.
GROF. N
15
aantal "cellen" met in elk een klompje stuifmeel en een eitje. Daaruit
Solitair® bijen
ontwikkelt zich een larve die het stuifmeel opeet,flink groeit en zich dan inspint en vervolgens in een pop verandert. Uiteindelijk komt
Solitaire bijen behoren net als de sociale honingbij tot de insecten
daaruit een volwassen dier tevoorschijn. Meestal gebeurt dat pas
orde van de vliesvleugeligen (Hymenoptera.). De solitaire bijen
het daaropvolgende jaar, wanneer de planten weer bloeien waarop
hebben wel angels maar leven, in tegenstelling tot de honingbij en
de soort zich gespecialiseerd heeft. De moederbij leeft maar enkele
hommels, niet ineen kolonie. Een solitair vrouwtje maakt een nestje
weken, dus de bijen van de nieuwe generatie leren niets van hun
in de grond, in een leemwand of in bestaande gangen in hout.
ouders. Ze worden volleerd geboren!
Solitaire bijen leven onopvallend en omdat ze nooit overlast
Mannelijke bijen leven nog korter dan de vrouwelijke bijen. De
veroorzaken, kent vrijwel niemand ze. Toch zijn deze dieren, net als
mannen komen na de winter eerder te voorschijn en zoeken alle
de honingbij, van buitengewoon groot belang voor de natuur. Nu de
mogelijke plaatsen af waar vrouwtjes te verwachten zijn. Na de
natuur overal zo verschraald is, zijn ook de solitaire bijen steeds
paring is hun levenstaak volbracht, maar ze sterven meestal pas na
meer afhankelijk van wat onze tuinen te bieden hebben aan voedsel
enkele weken. Mannelijke bijen hebben overigens nooit een angel.
en geschikte plekjes voor hun nakomelingen. In een bloemrijke tuin
En omdat solitaire bijen geen volk teverdedigen hebben, steken ze
zien we solitaire bijen dan ook regelmatig van bloem naar bloem
ons nooit!
vliegen.
G „V '^üii'4 ' C ;
k
• • : •a ' ï o ^ ' c f * s
v
n
,
_ r , c j.
/J
'iF
Er zijn soorten bijen die niet groter zijn dan enkel millimeters.
In ons land komen zeker 300 soorten solitaire bijen voor. Daarvan
Andere kunnen wel 2 cm lang zijn. Vaak zijn de Nederlandse namen
zijn sommige soorten zeer zeldzaam en enkele zijn misschien al wel
voor de verschillende soorten solitaire bijen afgeleid van het gedrag
uitgestorven. Omdat de solitaire bijen alleen in de vrije natuur
en soms van het uiterlijk. Enkele meest voorkomende soorten
voorkomen worden ze ook wel "wilde" bijen genoemd.
worden hier besproken.
Hun levensloop is eenvoudig, maar elke soort kent wel zijn eigen
Zandbijen (geslacht Andrena) zijn pootverzamelaars en maken
variant. De moederbij zoekt of maakt in haar eentje een nestplaats,
nestgangen in de grond. Hun zandhoopjes zien er uit als kleine
meestal graaft ze een gang in de grond of gaat ze op zoek naar een
molshopen of vulkaantjes en worden vaak verward met de
bestaand gangetje in hout of steen. Sommige soorten maken zelf
zandhoopjes van mieren of pieren. In vrijwel elke woonwijk komen
een woninkje uit aarde dat ze met speeksel vermengen. Als de
tientallen van dergelijke nestjes voor op kale plekken tussen de
moederbij een nestplaats gevonden of gemaakt heeft, gaat ze op
planten of in de zandvoegen tussen de bestrating.
zoek naar stuifmeel. Vele soorten zijn min of meer afhankelijk van
Metselbijen (geslacht Osmia) maken hun nestgangen met vochtig
inheemse planten. Daarom tref je deze soorten alleen aan tijdens de
zand of met leem dicht. Van nature worden oude kevergangen in
korte periode waarin die specifieke planten bloeien.
hout gebruikt, soms ook lege slakkenhuisjes.
Gedurende die korte tijd verzamelt de moederbij stuifmeel aan de
Wolbijen (geslacht Anthidium) gebruiken haren van planten om
haren van de achterpoten (pootverzamelaars) of aan haren van de
hun nestgangen mee te bekleden.
buik (buikverzamelaars) en vliegt ermee naar de nestholte. Daar wordt het stuifmeel met een beetje nectar vermengd. Als er genoeg verzameld is, legt ze er een eitje bij. Vervolgens sluit ze de broedcel of het holletje af en kijkt er verder niet meer naar om. Zo maakt ze een
Nederlandse Bijenhoudersvereniging, secretariaat
Solitaire bijen, maar ook solitair levende wespen, hebben een grote
Grintweg 273,6704 AP Wageningen
voorliefde voor warme zonbeschenen plaatsen. In een gifvrije tuin
c 0317 422422
kunnen de solitaire insecten goed bijdragen aan het biologisch
.'0317424180 e
[email protected]
evenwicht. Rommelhoekjes met gaatjes en holle takjes die zijn
1 www.bijenhoudcrs.nl
aangeharkte tuinen kunnen we diverse vormen van nesthulp aan
blijven staan zijn geliefde plekjes voor solitaire bijen. Zelfs in onze bieden. Vermolmde stronken van wilg, populier, eik of berk zijn
Openingstijden secretariaat:
bijvoorbeeld bijzonder in trek. Leg of zet ze zonnig neer. Veel succes
| ma.t/m vrij. van 10.00 -15.00 uur
kun je hebben als je bundels ophangt van holle stengels of takjes met merg. Stukjes tak van vlier, braam, framboos, roos e.d.zijn heel
Het Bijenhuis, winkel
»
geschikt, zeker als je ze aan de voorkant een klein beetje uitholt.
Grintweg 273,6704 AP Wageningen
Bamboestengels zijn buitengewoon goed bruikbaar. Ook gebundeld
f0317422733
riet leent zich goed als nestplaats.
j 0317424180 f
[email protected]
§j ïj
1 www.bijenhuis.nl
h' Openingstijden winkel: 1 oktober t/m 31 maart
w
iV.p
Houtblokken waarin gangen geboord zijn, vormen ideale nestplaat
«
di. t/m vrij. van 8.30 -17.00 uur 1 april t/m 30 september
:
sen voor vele soorten bijen, zoals metsel- en klokjesbijen. De hout soort is niet zo belangrijk als je maar zorgt voor zo glad mogelijke
aÜ
gangen. Zeker zachtere houtsoorten kun je daarom beter aan de
di. t/m vrij. van 8.30 -17.30 uur
kopse kant boren. De gangen moeten altijd aan één kant dicht zijn.
zaterdag 8.30 -15.00 uur
De diameter kan 2 tot 12 mm bedragen, met het accent op diameters van 3 tot 8 mm. De hoogte waarop je deze nestgelegenheid hangt mag variëren van itot 5 meter. De gangen mogen tussen de 3 en 20 cm diep zijn. Hoe meer variatie des te meer soorten solitaire bijen je aan zult trekken en des te langer de periode dat de nestgelegenheid wordt gebruikt. Foto voorzijde: Rosé metselbij (Osmia rufaj aan nestingang. Foto's Pieter van Breugei
li s
ljj| -
Limburg
IVN Limburg Godsweerderstraat 2 6741 GH Roermond t.a.v. IVN afdelingen in Limburg
Datum: 7 oktober 2014 Betreft: Aanmelden voor project Bijenhotels Limburg
Beste IVN afdeling of groene vrijwilligersorganisatie, IVN Limburg coördineert het provinciale project 'Bijenhotel Limburg', We nodigen jullie graag uit om aan te sluiten bij dit prachtige project. Over het project
Als het aan de Provincie Limburg en IVN Limburg ligt, verschijnen er komende winter op 140 Limburgse scholen 'bijenhotels' (nestkastjes voor wilde bijen en andere insecten) op het schoolplein of bij de schooltuin. Deze wilde bijen zijn ongevaarlijk en steken niet. De bijenhotels zijn een mooie manier om aandacht te vragen voor het belang van wilde bijen, en om kinderen te leren dat ze zelf iets kunnen doen om bijen te helpen. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door de Provincie Limburg. IVN Limburg werkt in dit project samen met lokale IVN-afdelingen, vrijwilligersgroepen, en de volgende Limburgse centra voor natuur- en milieueducatie: • CNME De Ijzeren Man (Weert) • CNME Maastricht • CNME Parkstad • LNME Mooiland (Venray e.o.) Ook gemeente Roermond en gemeente Roerdalen doen mee. Meedoen
De aanpak van het project is nu bekend. Hieronder leest u hoe uw IVN-afdeling mee kan doen met dit mooie initiatief. Als jullie aanhaken bij het project Bijenhotels Limburg (met bestaande of nieuwe activiteiten), zorgt IVN Limburg voor het volgende:
- Een vergoeding van €100,- per bereikte school, voor onkosten en aanschaf van materiaal - Informatie over het maken van bijenhotels - Feestelijke afsluiting van het project (medio mei 2015) met persaandacht - Projectcoördinatie en communicatie, zodat alle lokale activiteiten optellen tot een provinciaal effect.
Godsweerderstraat 2
T
0475 38 64 60
E
6041 GH Roerm ond
F
0475 38 64 69
W
[email protected] www.ivn.nl
ABN-AMRO 24.9 0.86.697 KvK 34147938
In ruil daarvoor vragen we jullie om:
-Je aan te melden via limburg(5)ivn.nl. Geef in je email door hoeveel scholen je schat te bereiken en wanneer je dit wilt doen. -Contact op te nemen met scholen en samen met de kinderen een bijenhotel te plaatsen op de school (deadline is 15 mei, dan moet het bijenhotel geplaatst zijn). Belangrijk is dat kinderen iets leren over solitaire bijen. Geef een bijenles of laat kinderen het insectenhotel in elkaar knutselen. -Foto's (laten) maken van het ophangen van deze bijenhotels, zodat wij deze op de Facebookpagina Bijenhotels Limburg kunnen plaatsen (vraag dus toestemming aan de docenten om kinderen op de foto te zetten en deze te publiceren). Foto's kan je mailen naar
[email protected]. We horen graag of jullie mee doen. Na je aanmelding ontvang je een invulformulier om nadere details (zoals de namen van de betrokken scholen, bankgegevens voor uitbetaling, etc.) te delen. Meer informatie
Neem voor meer informatie contact op met Christoph Janzing, via
[email protected] of 0475 - 38 64 61 Met vriendelijke groet, Christoph Janzing Junior projectleider Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid Bereikbaar: maandag dinsdag woensdag donderdag IVN Limburg Godsweerderstraat 2 6041 GH Roermond 0475386461
Godsweerderstraat 2
T
0475 38 64 60
E
6041 GH Roermond
F
0475 38 64 69
W
[email protected] www.ivn.nl
ABN-AMRO 24.9 0.86.697 KvK 341479 38
I
I
Achtergrond informatie voor NME-centra, vrijwilligers en docenten, over het project 'Bijenhotel Limburg': Project Bijenhotel Limburg In het project Bijenhotel Limburg ontvangen zoveel mogelijk Limburgse scholen een lesaanbod over solitaire bijen. Het project verwacht en hoopt bij ca 140 scholen een bijenhotel te kunnen realiseren. Zo leren honderden basisschoolleerlingen over het nut van bijen, en wat zij zelf kunnen doen om bijen te helpen. Daarna gaan de leerlingen aan de slag met het maken en/of plaatsen van bijenhotels voor solitaire bijen, op het schoolplein of bij de schooltuin.
Wat zijn solitaire bijen? Veel mensen kennen de honingbij, en hebben gehoord dat die wel wat hulp van ons kan gebruiken, door bijvoorbeeld meer bloemen te zaaien en minder gif te gebruiken. Maar niet alle bijen wonen met een heel volkje bij elkaar. De zogenoemde 'solitaire bijen' of 'wilde bijen' gaan hun eigen weg. Ook zij hebben bloeiende planten nodig om aan eten te komen. Daarnaast zoeken ze een geschikte plek om eitjes te leggen. Wij kunnen ze daar bij helpen, door veel bloemen in onze tuin, en het plaatsen van bijenhotels. Net als de honingbij spelen solitaire bijen een belangrijke rol bij de bestuiving van planten. Dat is belangrijk voor de natuur en in de landbouw: Een groot deel van ons voedsel is afkomstig van planten die bijen nodig hebben voor de bestuiving. Zonder bijen geen (of veel minder) verse groenten en fruit. De totale economische waarde van bestuiving door bijen is berekend op 153 miljard euro per jaar wereldwijd. Solitaire bijen zijn dus heel erg nuttig. Helaas gaat de bijenstand wereldwijd al jaren achteruit. De uitspraak "als de bij uitsterft, volgt de mensheid twee jaar later" is gelukkig niet in die mate waar, maar dat er momenteel een flink probleem is, dat is zeker. Solitaire bijen zijn niet gevaarlijk. De vrouwtjes hebben wel een angel, maar bij de meeste solitaire bijen is die angel niet sterk genoeg om door onze huid te kunnen prikken. Ze hebben ook weinig reden om te prikken, omdat ze geen bijenvolk te verdedigen hebben. Solitaire bijen kunnen dus wel steken, maar doen dat alleen in uiterste nood. In de praktijk bijna nooit. Daarom is het niet gevaarlijk om bijenhotels dicht bij huis of school te plaatsen. Meer informatie: - Folder van de Nederlandse Bijenhouders Vereniging (NBV) over solitaire bijen. - Informatie over de levensloop van solitaire bijen. - Leuk om de diversiteit in (solitaire) bijen te zien: biienportretten.
Wat is een bijenhotel? Een bijenhotel is zoals een nestkastje voor vogels: het biedt wilde bijen een plek om eitjes te leggen. Omdat onze huizen en tuinen steeds netter zijn afgewerkt en onderhouden, is het voor wilde bijen lastig om gaatjes of holle stengels te vinden waar ze hun eitjes kunnen leggen. Daarnaast biedt een bijenhotel de kans om de bijtjes van dichtbij aan het werk te zien: bij het inrichten vliegen ze af en aan met stuifmeel, stukjes blad en kluitjes modder. Bij regen en 's avonds zitten ze in de kamertjes met hun kopjes naar buiten. Na april zie je weinig meer, alleen de met modder dichtgesmeerde gaatjes. Daarom is het extra leuk om een deel van het hotel uit plastic buisjes te maken: Een observatiehotelletje. Je kunt de ontwikkeling van de bijtjes dan van week tot week volgen. Het hele jaar is er wat te zien. Het bijtje groeit en vervelt wel vijf keer. Hij houdt een winterslaap en heeft in maart al het stuifmeel opgegeten. Na de laatste keer
1
I
vervellen is de larve een echte bij geworden en dan breekt hij door het gemetselde muurtje van zijn moeder heen naar buiten.
Hoe maak je een bijenhotel? - Uitleg en instructie over het maken van een bijenhotel van biologielessen.nl. inclusief voutubefilmpje van rosse metselbii in een bijenhotel met doorzichtige buisjes. - Tips van Ecohuis Antwerpen om een bijenhuis te bouwen van holle stengels, hout, leem, steen, of doorzichtige buisjes. - Zelf knutselen is natuurlijk veel leuker, maar ter inspiratie is het leuk om even te kijken naar de insectenhotels van Vivara. - Meer inspiratie op Pinterest: bijenhotels in alle maten en vormen. - Bijen/insecten-hotel in een boekenkast op Vroege Vogels. - Niet de meest mooie of moderne site, maar wel veel informatie over het maken en onderhouden van bijenhotels: biienhotels.nl.
Welke educatieve activiteiten organiseer je rond het bijenhotel? Hst. 23 van het boek Gasten van Biienhotels gaat over educatie.
Meer informatie Tot slot nog een aantal links naar websites met informatie over solitaire bijen en bijenhotels: - Informatie over hoe je de bij kunt helpen, met een leuk Vlaams filmpje over biienhotels. - De facebookpagina behorend bij het project Bijenhotels Limburg. - Deze website waar je een kant en klaar bijenhuis knutselpakketje kan bestellen.
