LANDASAN KONSEPTUAL PERANCANGAN TUGAS AKHIR DIAJUKAN UNTUK MELENGKAPI TUGAS-TUGAS DALAM MEMENUHI SYARAT-SYARAT GUNA MENCAPAI GELAR SARJANA TEKNIK ARSITEKTUR PERIODE APRIL 2015
WISATA DESA TENUN RANGRANG DI NUSA PENIDA
MAHASISWA: I WAYAN KUATRAYANA NIM. 1104205046
JURUSAN ARSITEKTUR FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS UDAYANA 2015
LANDASAN KONSEPTUAL PERANCANGAN TUGAS AKHIR DIAJUKAN UNTUK MELENGKAPI TUGAS-TUGAS DALAM MEMENUHI SYARAT-SYARAT GUNA MENCAPAI GELAR SARJANA TEKNIK ARSITEKTUR PERIODE APRIL 2015
WISATA DESA TENUN RANGRANG DI NUSA PENIDA
MAHASISWA: I WAYAN KUATRAYANA NIM. 1104205046
DOSEN PEMBIMBING: Ir. I WAYAN MEGANADA, MS., Ars Ir. EVERT EDWARD MONIAGA
JURUSAN ARSITEKTUR FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS UDAYANA 2015
ABSTRAK
Kain tenun merupakan aset budaya yang membutuhkan pelestarian untuk mengetengahkan nilai-nilai kebudayaan yang dapat memperkokoh budaya bangsa. Budaya lokal seperti Kain Tenun Rangrang di Desa Karang Gede merupakan warisan budaya yang dimiliki oleh masyarakat setempat, sebagai salah satu potensi dan memiliki daya tarik terhadap wisatawan. Seiring perkembangan jaman, pengaruh budaya masyarakat dalam peranannya berdampak besar, mengingat kain Endek Denpasar lebih mendominasi dibandingkan kain tenun rangrang itu sendiri. Dalam mengatasi permasalahan tersebut perlu adanya wadah untuk pelestarian dan pengenalan kain tenun Rangrang yang nantinya juga bermanfaat bagi kepariwisataan dan perekonomian masyarakat setempat. Wadah yang dimaksud berupa fungsi baru yang ada di Nusa Penida berupa Wisata Desa Tenun Rangrang yang mampu memberikan informasi, edukasi, dan pelestarian dalam bentuk pengajaran cara menenun, baik tenun Cag-cag maupun tenun Abah. Terdapat pula pameran tetap sebagai pengembangan dan pengenalan motif-motif kain Rangrang dan beberapa alat tenun yang digunakan yang dapat dinikmati dan dikenal oleh wisatawan
Kata Kunci: Pelestarian, Wisatawan, Kain Tenun Rangrang, Perekonomian
KATA PENGANTAR
Om Awighnamastu Namah Siddham Om Swastyastu
Puji syukur kehadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Maha Esa, karena anugerah Beliaulah Laporan Proposal Seminar Tugas Akhir yang berjudul Wisata Desa Tenun Rangrang di Nusa Penida ini dapat terselesaikan tepat waktu. Tersusunnya laporan ini tidak lepas dari peran berbagai pihak yang telah membantu, saran, bimbingan dan informasi yang sangat mendukung. Oleh karena itu, pada kesempatan ini, diucapkan terima kasih yang setulusnya kepada :
1. Bapak Prof. Ir. Ngakan Putu Gede Suardana, MT., Ph.D., selaku Dekan Fakultas Teknik, Universitas Udayana 2. Bapak Ir. I Made Suarya, MT., selaku Ketua Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana 3. Bapak Ir. Ida Bagus Ngurah Bupala, MT., selaku Dosen Koordinator Mata Kuliah Studio Tugas Akhir, Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana 4. Bapak Dr. Ir. Syamsul Alam Paturusi, MSP., selaku Dosen Koordinator Mata Kuliah Seminar Tugas Akhir, Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana 5. Bapak Ir. I Wayan Meganada, MS., Ars., selaku Dosen Pembimbing I yang sangat membantu penyempurnaan Skripsi Seminar Tugas Akhir. 6. Bapak Ir. Evert Edward Moniaga, selaku Dosen Pembimbing II yang telah menuntun dalam penyusunan Skripsi Seminar Tugas Akhir. 7. Ibu Dr. Ir. Ida Ayu Armeli, Msi, selaku Dosen Penguji I yang memberikan bimbingan dalam penyempurnaan Skripsi Seminar Tugas Akhir. 8. Bapak Prof. Ir. Ngakan Putu Sueca, MT., Ph.D selaku Dosen Penguji II yang telah banyak memberikan revisi dan arahan yang bersifat membantu.
9. Bapak Ir. I Ketut Muliawan Salain, MT selaku Dosen Penguji III yang memberikan masukan dalam penyempurnaan Skripsi Seminar Tugas Akhir. 10. Keluarga terutama kedua orang tua yang selalu memberi dukungan baik berupa moril maupun materiil 11. Semua pihak yang tidak dapat saya sebutkan satu per satu yang telah membantu proses penyelesaian laporan Kerja Seminar Tugas Akhir ini. Dalam kesempatan ini pula, penulis mohon maaf yang sebesar-besarnya kepada pembaca apabila terdapat kesalahan pada laporan ini. Sangat disadari bahwa laporan ini masih memiliki banyak kekurangan, sehingga penulis sangat mengharapkan adanya masukan baik berupa kritik maupun saran demi kesempurnaan penyusunan laporan ini. Akhir kata, semoga laporan ini dapat memberikan manfaat bagi semua pihak.
Denpasar, 10 Juli 2015 Penyusun
I Wayan Kuatrayana (1104205046)
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL .......................................................................................................... i KATA PENGANTAR ........................................................................................................ ii DAFTAR ISI....................................................................................................................... iv DAFTAR GAMBAR .......................................................................................................... vi DAFTAR TABEL ............................................................................................................... vii
BAB I PENDAHULUAN ................................................................................................... 1 1.1 Latar Belakang ............................................................................................................ 1 1.2 Rumusan Masalah ........................................................................................................ 2 1.3 Tujuan dan Sasaran ...................................................................................................... 3 1.4 Proses Perancangan...................................................................................................... 3 1.4.1. Teknik Pengumpulan Data................................................................................. 4 1.4.2. Metode Pengolahan Data ................................................................................... 5 1.4.3. Metode Pembahasan .......................................................................................... 6 BAB II PEMAHAMAN TERHADAP WISATA EDUKASI TENUN RANGRANG ...... 7 2.1 Pemahaman terhadap Wisata ....................................................................................... 7 2.1.1. Definisi Wisata .................................................................................................. 7 2.1.2. Syarat-Syarat Wisata.......................................................................................... 7 2.2 Pemahaman terhadap Wisata Desa .............................................................................. 12 2.3 Pemahaman terhadap Wisata Desa Tenun ................................................................... 12 2.4 Pemahaman terhadap Wisata Desa Tenun Rangrang .................................................. 14 2.5 Tentang Tenun Rangrang............................................................................................. 15 2.6 Jenis Kain Tenun Rangrang ......................................................................................... 16 2.7 Proses Kerja Kain Tenun Rangrang............................................................................. 18 2.7.1. Tenun Cag-cag ................................................................................................... 20 2.7.2. Tenun Abah........................................................................................................ 22
2.8 Fungsi Kain Tenun Rangrang ...................................................................................... 23 2.9 Kajian Studi Banding ................................................................................................... 24 2.10 Kesimpulan Kajian terhadap Proyek Sejenis .............................................................. 28 2.11 Spesifikasi Umum Proyek .......................................................................................... 29 BAB III STUDI PENGADAAN WISATA EDUKASI TENUN RANGRANG DI NUSA PENIDA .............................................................................................................................. 32 3.1 Kabupaten Klungkung ................................................................................................. 32 3.2 Nusa Penida ................................................................................................................. 34 3.3 Pemilihan Lokasi Perencanaan .................................................................................... 37 3.4 Desa Karang Gede sebagai Lokasi Perencanaan ......................................................... 40 3.4.1 Aspek Fisik Desa Karang ................................................................................. 40 3.4.2 Aspek Non Fisik Desa Karang ......................................................................... 46 3.4.3 Peraturan Pengadaan Wisata Desa Tenun Rangrang di Nusa Penida .............. 48 3.4.4 Keadaan dan Sarana Prasarana di Desa Karang............................................... 49 3.4.5 Pola Rumah Tinggal di Desa Karang ............................................................... 53 3.5 Potensi Lain Penunjang Wisata Desa Adat Karang ..................................................... 54 3.6 Permasalahan dan Pemecahan ..................................................................................... 55 3.7 Studi Kelayakan Proyek............................................................................................... 58 3.7.1 Analisa SWOT (Strength, Weakness, Opportunity, Threatening) .................... 58 3.7.2 Hubungan Antara SWOT dengan Faktor Arsitektur ........................................ 59 3.8 Spesifikasi Khusus Proyek........................................................................................... 62 BAB IV PEMROGRAMAN RUANG ............................................................................... 66 4.1 Tema ............................................................................................................................ 66 4.1.1 Pendekatan Tema .............................................................................................. 66 4.1.2 Elaborasi Tema ................................................................................................. 67 4.2 Program Fungsional ..................................................................................................... 68 4.2.1 Jenis dan Pelaku Kegiatan ................................................................................ 68 4.2.2 Studi Kapasitas Pelaku Kegiatan ...................................................................... 73 4.3 Program Performansi ................................................................................................... 76 4.3.1 Kebutuhan Ruang.............................................................................................. 76
4.3.2 Tuntutan dan Persyaratan Ruang ...................................................................... 77 4.4 Program Arsitektural.................................................................................................... 80 4.4.1 Pengelompokan Ruang ..................................................................................... 82 4.4.2 Analisis Hubungan Ruang ................................................................................ 83 4.4.3 Analisis Organisasi Ruang ................................................................................ 85 4.5 Program Tapak ............................................................................................................. 88 4.5.1 Kebutuhan Tapak .............................................................................................. 88 4.5.2 Penentuan Lokasi .............................................................................................. 88 4.5.3 Data Eksisting dan Analisa Tapak Terpilih ...................................................... 90 4.5.4 Krakteristik Site ................................................................................................ 100 BAB V KONSEP PERANCANGAN ................................................................................. 101 5.1 Konsep Perancangan Site ............................................................................................ 101 5.1.1 Konsep Zoning Site........................................................................................... 101 5.1.2 Konsep Entrance Site ........................................................................................ 103 5.1.3 Konsep Bentuk Massa....................................................................................... 105 5.1.4 Konsep Pola Massa ........................................................................................... 106 5.1.5 Konsep Ruang Luar .......................................................................................... 108 5.1.6 Konsep Parkir.................................................................................................... 109 5.1.7 Konsep Utilitas.................................................................................................. 111 5.2 Konsep Perancangan Bangunan .................................................................................. 113 5.2.1 Konsep Entrance ............................................................................................... 113 5.2.2 Konsep Ruang Dalam ....................................................................................... 114 5.2.3 Konsep Tampilan Bangunan ............................................................................. 117 5.2.4 Konsep Utilitas Bangunan ................................................................................ 118 5.3 Konsep Struktur ........................................................................................................... 120 5.3.1 Konsep Upper Struktur ..................................................................................... 121 5.3.2 Konsep Super Struktur ...................................................................................... 121 5.3.3 Konsep Sub Struktur ......................................................................................... 121 LAMPIRAN DAFTAR PUSTAKA
DAFTAR GAMBAR
Gambar 1.1 Proses Perancangan ......................................................................................... 4 Gambar 2.1 Kondisi Sarana dan Prasarana Transportasi Nusa Penida ............................... 10 Gambar 2.2 Peta Potensi Objek Wisata Nusa Penida ......................................................... 11 Gambar 2.3 Bentuk Pengolahan Kain Tenun Rangrang ..................................................... 15 Gambar 2.4 Motif Kain Tenun Rangrang Pangoh Taji....................................................... 16 Gambar 2.5 Motif Kain Tenun Rangrang Byanglala .......................................................... 17 Gambar 2.6 Motif Kain Tenun Rangrang Silang ................................................................ 17 Gambar 2.7 Motif Kain Tenun Rangrang Wajik ................................................................ 17 Gambar 2.8 Motif Kain Tenun Rangrang MM ................................................................... 18 Gambar 2.9 Tenun Cag-cag ................................................................................................ 18 Gambar 2.10 Tenun Abah ................................................................................................... 19 Gambar 2.11 Detail Tenun Cag-cag ................................................................................... 19 Gambar 2.12 Tahap Ngrerek............................................................................................... 20 Gambar 2.13 Proses Tahapan Tenun cag-cag ..................................................................... 21 Gambar 2.14 Proses Pengerjaan Kain Rangrang dengan Tenun Abah ............................... 23 Gambar 2.15 Bentuk Pengolahan Kain Rangrang .............................................................. 23 Gambar 2.16 Rumah Tenun Cepuk di Banjar Tagtag, Klungkung..................................... 24 Gambar 2.17 Bubuk warna dan Pengeringan benang ......................................................... 25 Gambar 2.18 Proses Penggulungan Benang jadi bum ........................................................ 25 Gambar 2.19 Museum Bali ................................................................................................. 26 Gambar 2.20 Eksterior dan pintu masuk Museum Bali ...................................................... 27 Gambar 2.21 Benda-benda Koleksi Museum bali .............................................................. 27 Gambar 3.1 Letak Kabupaten Klungkung .......................................................................... 32 Gambar 3.2 Mode Angkutan Laut Nusa Penida ................................................................. 35 Gambar 3.3 Jumlah kunjungan objek wisata ...................................................................... 37 Gambar 3.4 Lokasi Desa Karang ........................................................................................ 38 Gambar 3.5 Lokasi Desa Batumulapan .............................................................................. 39 Gambar 3.6 Topografi Desa Karang ................................................................................... 42 Gambar 3.7 Cubang ............................................................................................................ 45
Gambar 3.8 Kerajinan Kain Tenun Rangrang .................................................................... 47 Gambar 3.9 Penetapan KLB Nusa Penida .......................................................................... 49 Gambar 3.10 Tugu dan Gapura Pembatas Desa ................................................................. 50 Gambar 3.11 Kondisi Jalan Utama dan Gang Kecil ........................................................... 50 Gambar 3.12 Area Multifungsi dijadikan Parkir ................................................................ 51 Gambar 3.13 Jaringan Listrik ............................................................................................. 51 Gambar 3.14 Saluran Drainase ........................................................................................... 52 Gambar 3.15 Cubang Penampung Air Bersih..................................................................... 52 Gambar 3.16 Kondisi Pembuangan Sampah ...................................................................... 53 Gambar 3.17 Pola Rumah Pemukiman Desa Karang ......................................................... 54 Gambar 3.18 Salah satu Bentuk rumah Hunian Penduduk Karang .................................... 55 Gambar 3.19 Keadaan Jalan Utama Desa Karang .............................................................. 55 Gambar 3.20 Sedikit Ruang untuk Parkir ........................................................................... 56 Gambar 3.21 Bak Penampung Air yang Tidak Dipelihara ................................................. 57 Gambar 3.22 Abian sebagai TPS untuk Sampah ................................................................ 57 Gambar 3.23 Jenis angkutan laut menuju Nusa Penida ...................................................... 62 Gambar 3.24 Struktur Organisasi Pengelolaan Wisata Edukasi Tenun Rangrang ............. 64 Gambar 4.1 Hubungan Ruang Makro ................................................................................. 83 Gambar 4.2 hubungan Ruang Aktivitas Utama .................................................................. 84 Gambar 4.3 Hubungan Ruang Pendukung.......................................................................... 84 Gambar 4.4 Hubungan Ruang Pelengkap ........................................................................... 85 Gambar 4.5 Organisasi Ruang Wisata Desa Tenun Rangrang Lantai 1 ............................. 86 Gambar 4.6 Organisasi Ruang Wisata Desa Tenun Rangrang Lantai 2 ............................. 87 Gambar 4.7 Alternatif Lokasi Tapak .................................................................................. 89 Gambar 4.8 Bentuk, Luas, dan Batas Site .......................................................................... 91 Gambar 4.9 Jaringan Jalan Utama ...................................................................................... 92 Gambar 4.10 Posisi entrance............................................................................................... 93 Gambar 4.11 Topografi Site ............................................................................................... 93 Gambar 4.12 Jenis-Jenis Vegetasi ...................................................................................... 94 Gambar 4.13 Kondisi view pada tapak ............................................................................... 95 Gambar 4.14 Analisa Kebisingan ....................................................................................... 96
Gambar 4.15 Implikasi kebisingan tapak............................................................................ 97 Gambar 4.16 Sarana Utilitas pada Site ............................................................................... 97 Gambar 4.17 Keadaan Iklim pada site ................................................................................ 98 Gambar 4.18 Implikasi iklim pada site ............................................................................... 99 Gambar 4.19 Karakteristik Site........................................................................................... 100 Gambar 5.1 Zoning Site ...................................................................................................... 102 Gambar 5.2 Kesimpulan Zoning Site.................................................................................. 103 Gambar 5.3 Analisa Peletakan Entrance Site ..................................................................... 104 Gambar 5.4 Denah Entrance Site ........................................................................................ 104 Gambar 5.5 Konsep bentuk massa ...................................................................................... 106 Gambar 5.6 Pola Massa Majemuk ...................................................................................... 107 Gambar 5.7 Vegetasi sebagai Pengarah .............................................................................. 109 Gambar 5.8 Vegetasi sebagai Pembatas ............................................................................. 109 Gambar 5.9 Vegetasi sebagai peneduh ............................................................................... 109 Gambar 5.10 Vegetasi sebagai hiasan ................................................................................ 109 Gambar 5.11 Alternatif Parkir ............................................................................................ 110 Gambar 5.12 Skema sistem instalasi listrik ........................................................................ 111 Gambar 5.13 Skema sistem penyaluran air bersih .............................................................. 112 Gambar 5.14 Skema sistem pembuangan air kotor ............................................................ 112 Gambar 5.15 Skema pembuangan sampah ......................................................................... 112 Gambar 5.16 Denah dan bentuk Entrance bangunan .......................................................... 114 Gambar 5.17 Denah Ruang Dalam Pada Bale Tenun ......................................................... 115 Gambar 5.18 Denah Ruang Dalam Pada ruang pameran kain ............................................ 116 Gambar 5.19 Denah Ruang Dalam Pada ruang dokumentasi ............................................. 116 Gambar 5.20 Konsep tampilan bangunan ........................................................................... 117 Gambar 5.21 Tabung dan hydrant pemadam kebakaran .................................................... 118 Gambar 5.22 Jenis AC Split dan penghawaan alami .......................................................... 119 Gambar 5.23 Sistem Pencahayaan Alami ........................................................................... 119 Gambar 5.24 Konsep Upper Struktur ................................................................................. 120 Gambar 5.25 Konsep Super Struktur .................................................................................. 121 Gambar 5.26 Konsep Sub Struktur ..................................................................................... 121
DAFTAR TABEL
Tabel 2.1 Objek dan Daya Tarik Wisata Nusa Penida ....................................................... 8 Tabel 2.2 Kesimpulan Kajian terhadap Proyek Sejenis ...................................................... 28 Tabel 3.1 Luas Wilayah Per Kecamatan di Kabupaten Klungkung Tahun 2012 ............... 33 Tabel 3.2 Jumlah Daerah Administratif Per Kecamatan di Kabupaten Klungkung Tahun 2012..................................................................................................................................... 34 Tabel 3.3 Mode Angkutan dan Jarak Tempuh .................................................................... 36 Tabel 3.4 Jumlah Pengunjung dari pelabuhan Bali daratan ke Nusa Penida ...................... 36 Tabel 3.5 Pembobotan Kriteria Pemilihan Lokasi Perencanaan ......................................... 38 Tabel 3.6 Penilaian Alternatif Pemilihan Lokasi Perencanaan ........................................... 39 Tabel 3.7 Kemiringan dirinci menurut Kecamatan di Kabupaten Klungkung ................... 42 Tabel 3.8 Klasifikasi Tingkat Kelerengan .......................................................................... 43 Tabel 3.9 Curah Hujan dan Jumlah Hari Hujan dari Tempat Terpilih ............................... 44 Tabel 3.10 Data Kependudukan Desa Adat Karang ........................................................... 46 Tabel 3.11 Analisa SWOT Lokasi Pengadaan Proyek ....................................................... 58 Tabel 3.12 Kesimpulan Strategi Berkaitan dengan Analisa SWOT ................................... 59 Tabel 4.1 Kebutuhan Ruang ............................................................................................... 73 Tabel 4.2 Jumlah Kunjungan Wisata ke Nusa Penida ........................................................ 73 Tabel 4.3 Rakapitulasi Kapasitas Pengelola ....................................................................... 74 Tabel 4.4 Dimensi Alat tenun ............................................................................................. 75 Tabel 4.5 Tuntutan dan Persyaratan Ruang Utama ............................................................ 77 Tabel 4.6 Tuntutan dan Persyaratan Ruang Penunjang ...................................................... 77 Tabel 4.7 Tuntutan dan Persyaratan Ruang Pengelola ....................................................... 78 Tabel 4.8 Tuntutan dan Persyaratan Ruang Servis ............................................................. 79 Tabel 4.9 Tuntutan dan Persyaratan Ruang Luar................................................................ 80 Tabel 4.10 Program Arsitektural Wisata Desa Tenun Rangrang ........................................ 81 Tabel 4.11 Pengelompokan Ruang ..................................................................................... 82 Tabel 4.12 Alternatif Lokasi Tapak .................................................................................... 90
