WIJNBOUW IN OOST-VLAANDEREN

WIJNBOUW IN OOST-VLAANDEREN 30 april 2014

INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL ..................................................................................................................................... 2 VOORWOORD ........................................................................................................................................ 3 INLEIDING ............................................................................................................................................. 4 GESCHIEDENIS ...................................................................................................................................... 4 BELGISCHE WIJNSTREKEN .................................................................................................................... 5 APPELLATIES........................................................................................................................................ 5 ERKENNINGSPROCEDURE...................................................................................................................... 6 EÉN ERKENNINGSCOMMISSIE ............................................................................................................ 7 RESULTATEN 2014 ........................................................................................................................... 8 CIJFERS WIJNPRODUCENTEN EN WIJNPRODUCTIE ................................................................................ 8 WIJNPRODUCENTEN IN BELGIË ......................................................................................................... 8 WIJNPRODUCENTEN IN OOST-VLAANDEREN ..................................................................................... 8 INTERNATIONALE WIJNPRODUCTIE ................................................................................................... 9 NATIONALE WIJNPRODUCTIE........................................................................................................... 10 OOST-VLAAMSE WIJNPRODUCTIE ................................................................................................... 11 PROFESSIONALISERING WIJNBOUWERS.............................................................................................. 11 PROFESSIONELE OPLEIDINGEN ....................................................................................................... 11 ORGANISATIES ................................................................................................................................ 12 VERKOOPKANALEN ......................................................................................................................... 13 PROMOTIE ....................................................................................................................................... 14 WIJN IN OOST-VLAANDEREN: OP BEZOEK BIJ DE OOST-VLAAMSE WIJNBOUWERS ............................. 15 WIJNDOMEIN DRIESSE, VLIERZELE ................................................................................................. 15 WIJNGAARD KAMPENBERG, VLIERZELE .......................................................................................... 16 DOMEIN DE GUSSEME, MUNKZWALM ............................................................................................... 17 WIJNDOMEIN WAES, ZWIJNAARDE .................................................................................................. 18 LANDGOED DORREBEEK, MICHELBEKE & WIJNDOMEIN DE 3 FONTEINEN, ZOTTEGEM ...................... 19 PARTICULIERE INITIATIEVEN ........................................................................................................... 21 DE TOEKOMST ..................................................................................................................................... 22 NIEUWE INITIATIEVEN ..................................................................................................................... 22 ROL VAN EROV .................................................................................................................................... 24 COLOFON ............................................................................................................................................ 25

2

VOORWOORD De wijnbouw in Oost-Vlaanderen is terug van weg geweest. Bouwend op een lange historiek die eeuwen teruggaat, kent Oost-Vlaanderen een groeiend enthousiasme voor de wijnbouw. Naast vele gedreven hobbyisten, kent onze Provincie ook enkele professionele wijnbouwers die van hun passie hun (bij-)beroep maken. Bovendien hebben heel wat in de sector erkende kennisinstellingen hun wortels in onze Provincie; denk maar aan de Vlaamse wijnadacemie, een initiatief van Syntra Midden-Vlaanderen met eigen wijngaard in Gent, of aan het Instituut voor Landbouw en Visserijonderzoek (ILVO) in Merelbeke dat instaat voor de omkadering bij de kwaliteitscontrole op de wijnen. Het gaat om een dynamische en groeiende sector, gelieerd aan de Oost-Vlaamse land- en tuinbouw, met veel potentieel. Doorheen de contacten in de sector, blijken drie troeven van de wijnbouwers het succes te verklaren. De wijnbouwers werken met een ongelooflijke passie voor hun product. Ze nemen deze liefde voor het product als uitgangspunt, waaruit economische rendabiliteit uiteindelijk moet volgen. Tegelijk wordt er erg professioneel gewerkt. Grondige analyse en de nieuwste technieken liggen aan de basis van de goede kwaliteit, die niet alleen door de consument maar ook door de restaurants en professionele sommeliers toenemend wordt erkend. De wijnbouwers trachten daarnaast telkens met een fris verhaal een beleving rond hun product te creëren, steeds verwijzend naar de troeven van de streek. Op die manier wordt een meerwaarde gecreëerd voor de consument die iets unieks te proeven krijgt. Het zijn net deze drie kenmerken die ook bij de Oost-Vlaamse streekproducenten centraal staan. Een Oost-Vlaams streekproduct - denk aan de bieren, de mattentaarten, jenevers of hammen krijgt steeds vorm vanuit een passie voor het product, met een hoogwaardige kwaliteit, gecreëerd vanuit de troeven van de streek. Als Provinciebestuur en Economische Raad voor Oost-Vlaanderen willen wij - vanuit de ervaring ook ter promotie van de Oost-Vlaamse streekproducten - ons steentje bijdragen in de verdere ontwikkeling van de wijnbouw. Imagoondersteunende initiatieven en seminaries met ruimte voor ervaringsuitwisseling over het 'ondernemen' als wijnbouwer, in overleg met de diverse actoren op het veld, behoren hierbij tot de mogelijkheden. Dit rapport, gerealiseerd door EROV in opdracht van de Provincie OostVlaanderen, wil hiertoe een eerste aanzet geven en tegelijk inspirerend de troeven van de sector in kaart brengen. Gent, 30 april 2014

Eerste gedeputeerde Alexander Vercamer Bevoegd voor o.m. Landbouw en platteland

Gedeputeerde Jozef Dauwe, voorzitter EROV Bevoegd voor o.m. Middenstand en EROV 3

INLEIDING Voor het eerst sinds de zestiende eeuw heeft Vlaanderen weer wijnen met internationale reputatie. Dat de wijn na 400 jaar terug is, komt deels door het klimaat. Ook de knowhow komt terug. Er wordt Vlaamse wijn verbouwd van Heuvelland tot Genoelselderen. Op gebied van volume is België een klein wijnland, maar op het vlak van kwaliteit doen we het goed. De passie en het enthousiasme van de wijnbouwers werken motiverend, ook voor toekomstige generaties wijnbouwers. De sector is in volle ontwikkeling en schrijft een boeiend verhaal. Ook Oost-Vlaanderen springt volop op de kar en kent een groeiend enthousiasme rond wijnbouw. Niet alleen bij de wijnbouwers, waarvan we in deze publicatie een overzicht geven, ook erkende instituten in de sector zoals de Vlaamse Wijnacademie en het Instituut voor Landbouw en Visserijonderzoek (ILVO) hebben hun wortels in onze provincie.

GESCHIEDENIS De wijnbouw kwam in België in de negende eeuw tot ontwikkeling. Van de dertiende tot de zestiende eeuw kan men van een bloeiperiode spreken. De geleidelijke teruggang begint in de zeventiende eeuw door de combinatie van klimatologische en economische factoren. De verschillende opeenvolgende crisissen die de laatste jaren de landbouw troffen, zetten sommige landbouwers ertoe aan hun productie te diversifiëren. Ze interesseren zich voor de commerciële afzetmogelijkheden die kwaliteitswijn kan bieden. Omstreeks 1970 ontwikkelde zich een echte dynamiek, die in 1997 leidde tot de creatie van de eerste Belgische oorsprongsbenaming, weldra gevolgd door andere. Een kantelmoment is er met de start van een golf nieuwe wijnmakers en de sterke uitbreiding van bestaande domeinen. Een verviervoudiging van het aantal hectaren wijngaarden in de laatste vijftien jaar is het bewijs van de snelle groei. Ook in Gent en omgeving werd er vroeger volop aan wijnbouw gedaan. De Gentse SintPietersabdij had in de negende eeuw een eigen wijngaard. Deze raakte echter in verval, Napoleon liet de wijngaard rooien om op die manier wijnen uit Frankrijk te kunnen bevoordelen. Onder impuls van de Wijnmetersgilde werd in de jaren '80 op de site opnieuw een wijngaard aangeplant op de helling van de Blandijnberg naar de Schelde toe. De Wijnmetersgilde beheert de wijngaard in samenwerking met de stad Gent. De ongeveer 200 flessen witte wijn per jaar (Monte Blandino) worden door de Wijnmetersgilde verdeeld (stad Gent, schenkingen, degustaties, wijnoogstfeest…). Er zijn geen commerciële doeleinden.

4

BELGISCHE WIJNSTREKEN

1

3

2

1. 2. 3. 4. 5.

Vlaamse landwijn Heuvelland Hageland Haspengouw Vins de pays des jardins de Wallonie 6. Côtes de Sambre et Meuse

4

5 6 5

Belgische wijnstreken (bron: website Belgian Wines, www.belgianwines.com)

De namen van de geografische benamingen en aanduidingen zijn verbonden met de geschiedenis en cultuur van de productiezones en vormen ook toeristische streken. Deze benamingen verwijzen zowel naar het landbouwgebied als de culturele identiteit, om ze zo als troeven uit te spelen op economisch en toeristisch vlak en om ze bekender en geloofwaardiger te maken bij de consumenten.

APPELLATIES Sinds België in 1997 door de publicatie van de eerste Gecontroleerde Oorsprongsbenaming Hagelandse wijn in het Publicatieblad van de Europese Unie officieel erkend is als wijnproducerend land, beschikken we over echte appellaties zoals in Frankrijk. Het verband tussen de wijn en zijn geografische oorsprong is volgens de Europese definitie groter bij een BOB (Beschermde Oorsprongsbenaming) dan bij een BGA (Beschermde Geografische Aanduiding). Bij een BOB zijn alle druiven waarvan de wijn gemaakt is afkomstig uit dat geografische gebied en dient bovendien de wijn binnen dat geografische gebied met een zekere knowhow te worden geproduceerd. Bij een BGA moet slechts 85 % van de gebruikte druiven uit het gebied afkomstig zijn. Het lastenboek van de Vlaamse landwijn vermeldt echter dat de druiven (toch) voor 100 % uit het gebied (dus Vlaanderen) moet afkomstig zijn. Het verschil tussen BOB en BGA zit voornamelijk in de wijnstokrassen en de toelating om deze al dan niet te mengen. In Vlaanderen hebben vijf wijnen momenteel een beschermde benaming, waarvan vier een Beschermde Oorsprongsbenaming (BOB) en één een Beschermde Geografische Aanduiding (BGA). De eerste beschermde oorsprongsbenaming, BOB Hageland, dateert al van 1997. Elk van deze beschermde benamingen wordt ondersteund door een 5

productdossier dat de voorwaarden en eigenschappen samenvat. Een producentengroepering kan de bescherming van een benaming, als BOB of BGA, aanvragen via een beschermingsaanvraag. De finale goedkeuring gebeurt door de Europese Commissie. Vier Beschermde Oorspongsbenamingen (BOB): 1. Hagelandse wijn (MB van 9 juli 1997) 2. Haspengouwse wijn (MB van 6 januari 2000) 3. Côtes de Sambre et Meuse (MB van 27 mei 2004) 4. Heuvellandse wijn (MB van 18 november 2005) Twee landwijnen 1. Vin de Pays des Jardins de Wallonie (MB van 27 mei 2004) 2. Vlaamse landwijn (MB van 18 november 2005) (BGA) Twee mousserende kwaliteitswijnen 1. Vlaamse mousserende kwaliteitswijn (MB van 18 november 2005) 2. Vin mousseux de qualité de Wallonie/Crémant de Wallonie (MB van 5 maart 2008) Een erkende wijn mag het Europese logo voor een BOB of BGA dragen. (Bronnen: persmededeling ILVO 18 maart 2014 & De wijnbouw in België, een uitgave van FOD Economie, Algemene Directie Controle en Bemiddeling, Dirk De Maeseneer, Brigitte Vandecavey, Johan Verhoeven, juni 2007).

ERKENNINGSPROCEDURE Vooraleer een wijn één van de appellaties op het etiket mag dragen, ondergaat hij een kwaliteitsonderzoek. Dit onderzoek heeft in een eerste fase betrekking op de chemische eigenschappen, waarbij de wijn moet voldoen aan de Europese regelgeving en eventuele extra eisen uit het productdossier. Voor de chemische analyse neemt de Algemene Directie Economische Inspectie van de FOD Economie stalen uit vrac. Het Institut Viti-Vinicole (IVV) te Remich (Groothertogdom Luxemburg) voert de analyse uit op de volgende parameters: • • • • • •

het totale en het effectieve alcoholgehalte (%), het totaalgehalte aan suikers, uitgedrukt in fructose en glucose (met inbegrip van de eventuele sucrose wanneer het om parelwijn of mousserende wijn gaat) (g/l), het totaalgehalte aan zuren (meq/l), het gehalte aan vluchtige zuren (meq/l), het totaalgehalte aan zwaveldioxide (mg/l), het koolzuurgehalte (parelwijn en mousserende wijn, overdruk in bar bij 20 °C). 6

Als de wijn op chemisch vlak voldoet, ondergaat hij in een tweede fase het organoleptisch onderzoek: een professionele jury proeft de wijn en beoordeelt hem op smaak, geur, kleur en klaarheid. Conform het lastenboek moet de onderzochte wijn ten minste elf punten behalen op een maximum van 20. Al deze wijnen moeten voldoen aan een lastenboek met hoge kwaliteitseisen. Om de naam op de fles te mogen vermelden, moet een wijn bovendien elk jaar een kwaliteitscontrole ondergaan: een chemische analyse (FOD Economie) en een proef waarbij de wijn wordt beoordeeld op smaak, kleur, geur en helderheid (Erkenningscommissie).

ÉÉN ERKENNINGSCOMMISSIE

Er is thans één enkele erkenningscommissie aangesteld bestaande uit achttien professionele proevers in samenwerking met het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO, Melle). Vroeger waren er aparte comités voor elk label. Op 18 maart 2014 kregen achttien Vlaamse wijnen een kwaliteitslabel. De organoleptische sessie werd uitgevoerd door de Erkenningscommissie, aangesteld door de overheid, in de afdeling Food Pilot van het ILVO. In plaats van de verschillende subcommissies per appellatie en slechts halfjaarlijkse jureringen is in november 2013 geopteerd voor: 1. één samengesmolten erkenningscommissie met achttien leden. Het gaat om vertegenwoordigers van de vzw Vlaamse wijnbouwers, de Belgische Federatie van Wijn en Gedistilleerd (BFWG), de Vlaamse Sommeliers, de hotelscholen en oenologen, Horeca Vlaanderen, de groot- en kleinhandel, de Federale Overheidsdienst Economie (Algemene Directie Economische Inspectie) en de VLAM (Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing vzw). Een vertegenwoordiger van het Departement Landbouw en Visserij volgt de proefsessies als waarnemer; 2. ILVO, die instaat voor het praktisch verloop van de kwaliteitsexamens (zittingen van de Erkenningscommissie). Voorheen vonden de beoordelingen plaats bij BFWG (Belgische Federatie van Wijn en Gedistilleerd). In het gebouw van de Food Pilot in Melle beschikt ILVO over de geschikte voorzieningen om te jureren. De expertise van ILVO vormt een geschikte basis om de organisatie van de blinde proefsessies wijn op zich te nemen. ILVO staat o.a. in voor de inrichting van het degustatielokaal. De te beoordelen wijn moet zorgvuldig worden bewaard: in een koelcel vrij van licht en trillingen, aan de voorgeschreven temperatuur,... ILVO anonimiseert de aangeleverde kandidaat-wijnen en begeleidt de blinde beoordelingen tijdens de proefsessies. Er zijn een aantal administratieve vereenvoudigingen voor de wijnbouwers doorgevoerd, zoals het samenvoegen van de formulieren voor de oogst- en voorraadaangifte en het online beschikbaar stellen van de formulieren.

7

RESULTATEN 2014 Achttien van de negentien Vlaamse wijnen die op 18 maart 2014 op kwaliteit werden gekeurd door de Vlaamse erkenningscommissie zijn ‘geslaagd’. Zij verkregen een van de vijf officiële appellaties. Eén wijn werd niet goed genoeg bevonden door de jury. De erkenningscommissie met dertien juryleden diende, in de Food Pilot van ILVO in Melle, eigenlijk 23 wijnen blind te proeven en te keuren. Er waren er dus vier die aan de blinde test werden toegevoegd om de referentie te vergroten (bij rosé en bij mousserend).

CIJFERS WIJNPRODUCENTEN EN WIJNPRODUCTIE De cijfers zijn gebaseerd op de eerder professionele wijnbouwers (wijnbouwer in bijberoep, geen hobbyisten). De laatste jaren is er een toename vastgesteld van de productie en het aantal producenten buiten de erkenningsprocedure voor BOB en BGA. Deze eerder professionele wijnbouwers worden sinds oogstjaar 2010 dan ook jaarlijks door de FOD Economie en de Universiteit Hasselt ondervraagd over hun producties en oppervlakten.

WIJNPRODUCENTEN IN BELGIË In België zijn er 95 wijnproducenten (*) en in Vlaanderen 67 waarvan in: • Hageland : 11, • Haspengouw : 7, • Heuvelland : 3, • Vlaamse landwijn : 10, • Vlaamse mousserende kwaliteitswijn : 3, • andere wijnbouwers : 33. *Situatie 16 april 2014

WIJNPRODUCENTEN IN OOST-VLAANDEREN Oost-Vlaanderen telt zeven wijnbouwers (lijst Fod Economie toestand 16/4/2014). Domein De Kluizen in Herdersem wordt bij Vlaams-Brabant gerekend, aangezien de wijngaarden in Affligem liggen.

Vlaamse landwijn • • •

Wijndomein Waes in Zwijnaarde Landgoed Dorrebeek in Michelbeke (*) Wijndomein De 3 Fonteinen in Zottegem (*)

(*) geen erkenningen oogstjaar 2012

Andere wijnbouwers • • • •

Wijndomein Driesse in Vlierzele Domein Langenberg in Mater-Oudenaarde Domein Kampenberg in Vlierzele Domein De Gusseme in Zwalm 8

INTERNATIONALE WIJNPRODUCTIE Volgens de Internationale Organisatie van Wijnbouw en Wijnbereiding (OIV) is de wereldwijde wijnproductie in 2013 tot 276,6 miljoen hectoliter gestegen. Dat is 21,8 miljoen hectoliter meer dan in 2012. De drie belangrijkste Europese wijnlanden Italië, Spanje en Frankrijk hadden vorig jaar een aandeel van 47 procent in de mondiale wijnproductie. De wereldwijde oppervlakte van de wijngaarden bleef ongeveer stabiel op 7,436 miljoen hectare.

bron: OIV

Italië is wereldwijd de grootste producent. In 2013 brachten de Italiaanse wijnboeren bijna 45 miljoen hectoliter op de markt. Spanje staat op plaats twee met een productie van 42,7 miljoen hectoliter, Frankrijk volgt met 42 miljoen hectoliter. De Verenigde Staten waren vorig jaar goed voor 22 miljoen hectoliter wijn. Chili kende een recordjaar met een productie van 12,8 miljoen hectoliter. Andere grote producenten zijn Zuid-Afrika (11 miljoen hectoliter) en Australië (12,5 miljoen hectoliter). Volgens de reeds beschikbare informatie werd in 2013 238,7 miljoen hectoliter wijn geconsumeerd.

9

NATIONALE WIJNPRODUCTIE België produceerde in 2013 534.074 liter, voor Vlaanderen is dit 305.206 liter. De totale wijnbouwoppervlakte in Vlaanderen beslaat 10.492 are (bijna 105 ha). Witte wijn wordt in Vlaanderen het meest geproduceerd 63% (of 191.893 liter) gevolgd door mousserend 24% (of 72.611 liter), dan rood 11% (of 34.035 liter) en rosé 2% (of 6.667 liter). (Cijfers FOD Economie – raming)

Initiële wijnproductie in liter per oogstjaar, voor definitieve erkenning, in liter Hageland Haspengouw Heuvelland Vlaamse landwijn Andere (België) BOB EN BGA Wallonië TOTAAL BOB en BGA VLAANDEREN TOTAAL BELGIE

2007 31.301 70.669 9.540 20.140 25.000 -

2008 17.621 22.960 9.810 26.820 55.000 -

2009 29.948 29.340 25.512 58.030 55.000 -

2010 41.520 60.640 38.742 55.794 136.415 137.458

2011 33.388 76.063 27.725 58.720 222.043 121.611

2012 (*) 21.681 3 920 470 29 357 199.962 43 801

2013 58 180 118 507 30 472 7 710 231 368 87 837

-

-

-

196.696

195.896

55.428

214.869

470.569

539.550

299.191

534.074

Productief wijnbouwareaal in ha in Vlaanderen en in België in ha

Hagelandse wijn (Vlaams-Brabant) Haspengouwse wijn (Limburg) Heuvellandse wijn (West-Vlaanderen) Vlaamse landwijn (Vlaanderen) BOB en BGA Wallonië Andere (België) TOTAAL TOTAAL BELGIE

2007

2008

2009

2010

2011

2012 (*)

9,40

12,35

12,16

11,22

10,12

10,67

18,19

18,37

18,26

25,07

24,20

1,98

6,94

11,70

7,80

7,80

9,52

0,19

8,41

8,24

12,53

12,28

12, 53

9,30

22,50 40,25

30,12 44,22

32,93 98,42

119,12

130,71

153,49

12 54,94

20 70,66

20 70,75

Tabel 2007-2009: gebaseerd op ramingen FOD Economie. Tabel 2010-2012 samengesteld door de Algemene Directie Controle en Bemiddeling en Universiteit Hasselt Tabel 2013 : gebaseerd op ramingen. Cijfers FOD Economie en bewerking EROV. (*) 2012 was een slecht wijnoogstjaar, dit niet alleen in België maar in heel Europa. Oorzaak waren de slechte weersomstandigheden: vorstschade in de winter en ook in de lente op het moment van de vruchtzetting, waardoor er minder druiven waren. De oogst in Frankrijk viel trouwens ook gemiddeld twintig procent lager uit dan in 2011.

10

OOST-VLAAMSE WIJNPRODUCTIE De zeven wijnbouwers in Oost-Vlaanderen produceren in 2013 samen 13.610 liter waarvan: • 5130 liter wit, • 4100 liter mousserend, • 3120 liter rood, • 1260 liter rosé. De totale oppervlakte van deze Oost-Vlaamse wijnproductie bedraagt 471,5 are (bijna 5 ha). Daarvan is is 404,5 are productief, dus ongeveer 4 ha.

PROFESSIONALISERING WIJNBOUWERS PROFESSIONELE OPLEIDINGEN Cursus Wijnbouw bij Syntra In 1995 bracht het dagelijks bestuur van het toenmalige Imov (nu campus Gent van Syntra Midden-Vlaanderen) een bezoek aan de Université Du Vin te SuzeLa-Rousse in de Franse Côtes-duRhônestreek. “Dit was de directe aanleiding om het aanbod wijnopleidingen professioneel en gestructureerd uit te bouwen”, aldus Bart Dhondt, directeur Vlaamse Wijnacademie (foto) over het ontstaan en de inhoud van de cursus Wijnbouwer-Wijnmaker . In 1996 werd de Vlaamse Wijnacademie opgericht en in september 1997 startte de opleiding Sommelier-Conseil. Naast deze langlopende opleiding is er ook de opleiding Aspirant-Sommelier (1 jaar) en de opleiding Wijnbouwer-Wijnmaker die het volledige wijnproces uitdiept. In september 2010 werd een wijngaard aangelegd (ong. 600 wijnstokken) met een didactisch doel. Ieder jaar planten de cursisten een nieuwe rij wijnstokken, waardoor zij het volledige proces kunnen volgen. De deelname aan de cursus wordt beperkt tot ongeveer 20 cursisten per jaar. Syntra investeert momenteel in een nieuw vinificatiegebouw, dat in augustus 2014 klaar zal zijn. Dat de cursus veel succes heeft bewijzen de wachtlijsten.

WineWise: onafhankelijke wijn- en spiritsopleidingen van initiatie tot topniveau WineWise organiseert WSET® opleidingen in heel België voor professionelen uit de wijnen horecasector, op maat van het bedrijf en voor de gedreven particuliere wijnliefhebber. Ook wijnincentives en B2B wijnopleidingen maken deel uit van de activiteiten. 11

De Wine & Spirit Education Trust (WSET®) is het grootste instituut voor wijn- en spiritsopleidingen ter wereld met vestigingen in meer dan 60 landen en meer dan 45.000 cursisten per jaar. WineWise is de enige WSET® erkende opleidingsaanbieder in België.

ORGANISATIES vzw Belgische Wijnbouwers Deze sectorvereniging overkoepelt meer dan 40 professionele en semi-professionele wijnbouwers die op het Belgisch grondgebied actief zijn. De doelstelling is om de ontluikende Belgische wijnbouwsector te professionaliseren door opleidingen, commerciële samenwerking, belangenbehartiging en permanente contacten met alle verschillende overheden. De vzw werd eind 2009 opgericht door negen wijnbouwers : • • • • • • • • •

Paul Vleminckx - Chardonnay Meerdael, Oud-Heverlee – voorzitter, Lodewijk Waes - Wijndomein Waes, Zwijnaarde – secretaris, Jos Van Laer - Kluisberg, Assent, Hugo Bernar - Hageling Wijnbouw, Tienen, Jan Caudron – Wijngaard Kampenberg, Vlierzele, Herman Van Goidsenhoven - Chartreuzenberg, Holsbeek, Wim Liekens - Langenberg, Lichtaart, Bruno Cools - Ten Bunder, Aarschot, Maurice Fol - Tempelberg, Linden – erevoorzitter.

Sinds verschillende jaren is ook professor dr. Ghislain Houben (Universiteit Hasselt) bestuurslid van de VZW.

Vereniging Vlaamse Sommeliers (VVS) De Vereniging Vlaamse Sommeliers werd opgericht in 1986 als follow-up op de bestaande Maître-sommeliercursus van Sopexa. In 1996, na tien jaar intense activiteiten, werd de officiële vzw gesticht. Op 18 november 2009, was de fusie tussen de twee belangrijkste Vlaamse sommelierverenigingen een feit. Samen vormen zij één beroepsvereniging. De VVS wil de gesprekspartner zijn voor horeca, voor de wijnbouwers en de wijnambassades, voor de wijnhandel, voor de wijnopleiding in het algemeen, zij het Syntra of een andere aanbieder. Maar vooral wil VVS de relatie met de hotelscholen met een specialisatiejaar en met de wijnminnende scholen aanhalen. Ook de Belgische en Oost-Vlaamse wijnen krijgen de nodige aandacht van de sommeliers. Vele Belgische (top-)restaurants zetten deze wijnen reeds op de kaart. De VVS verkiest ook jaarlijks de beste Belgische wijn, met in 2013 onder andere een gouden medaille voor Waes Wit 2012 uit Zwijnaarde. 1

1

www.belartisan.com/nl/referenties/de-beste-belgische-wijnen-van-2013 12

Vlaamse Wijngilde De Vlaamse Wijngilde is een vereniging van wijnproevers over heel Vlaanderen en Brussel. De vereniging heeft drie essentiële doelstellingen: a) het aanbieden van een wijn-praktijkforum met een educatieve opdracht, b) het naar buiten brengen van een uniform en wervend imago voor elke wijnliefhebber, c) het creëren van een ernstig en tegelijk ontspannen kader voor bovenstaande doelstellingen. De commanderijen zijn de clubs die samen de Vlaamse Wijngilde vormen. Dit zijn er een veertigtal over heel Vlaanderen en Brussel. Ze zijn geordend per provincie. In Oost-Vlaanderen zijn dit: • • • • • • • • • • • • • •

Regio Geraardsbergen – commanderij Oenotria, Regio Zottegem – commanderij Zottegem, Regio Zele – commanderij Zele, Regio Zuidrand Gent – commanderij Land van Rhode, Regio Beveren-Waas – commanderij Land van Waas, Regio Ninove – commanderij Nova Zembla, Regio Lede – commanderij Molenberg, Regio Gent – commanderij Osiris, Regio Gent – commanderij Gent, Regio Gent (Deurle) – commanderij Erasmus, Regio Eeklo – commanderij Meetjesland, Regio Denderleeuw – commanderij Bellebeek, Regio Aalst – commanderij Land van Breughel, Regio Aalst – commanderij Aalst.

VERKOOPKANALEN Belgian Wines Belgian Wines is een initiatief van Jens (foto) & Jonas De Maere die vanuit een passie voor wijnen en lokale producten sinds 2007 kunnen beschouwd worden als de ambassadeurs bij uitstek van de Belgische wijnen. Belgian Wines biedt de kans om onbekende en vaak daardoor onbeminde Belgische wijnen te ontdekken. De wijnen werden zo geselecteerd dat het aanbod een goede doorsnede vormt van wat er te vinden is in het Belgische wijnlandschap in termen van herkomst, druivensoorten, stijlen en kwaliteit. Veel van de aangeboden wijnen zijn bekroond op diverse nationale en internationale degustaties.

13

Hierna volgt een kort verslag van de bespreking met Jens De Maere in de winkel in Melsele. “We verkopen via de webwinkel en in de winkel zelf”, legt Jens De Maere uit. Opvallend is dat toprestaurants meer en meer willen werken met Belgische wijnen. Omdat klanten de wijnen vroeger enkel op het domein zelf konden kopen, beslisten de broers De Maere om de promotie en verkoop zelf in handen te nemen. Momenteel zijn ongeveer 60 Belgische wijnen te koop afkomstig van 25 domeinen. Belgian Wines verkocht initieel enkel aan particulieren, maar heel snel volgde de horeca (gastronomie). De wijnen zijn niet goedkoop en dit heeft 3 redenen. Ten eerste is er geen schaalvoordeel (aantal flessen is beperkt). Als voorbeeld haalt Jens aan dat één groot wijndomein in Bordeaux 180 ha beslaat, ter vergelijking: de totale oppervlakte in België aan wijnbouw bedraagt 130 ha. Ten tweede is de vraag groter dan het aanbod: veel wijnen zijn snel uitverkocht. Ten derde is de grond duur en de investering hoog. Gemiddeld mag voor het aankopen van 1 ha grond, het verbouwen en maken van wijn, alsook het vermarkten van wijn rekenen dat de investering 100.000 euro bedraagt. Bovendien is er de eerste drie jaar geen oogst. Jens stelt tenslotte dat een wijngaard leefbaar is vanaf 6 tot 7 ha. Zijn missie is om elke Belg te overhalen om minstens eenmaal per jaar een fles Belgische wijn te kopen.

PROMOTIE Wijnronde van Vlaanderen De Wijnronde van Vlaanderen is een gemeenschappelijke organisatie van Belgian Wines, De Vlaamse Wijngilde, de Vereniging van Vlaamse Sommeliers en WineWise. De Wijnronde van Vlaanderen vindt in 2014 plaats in Heuvelland op 1 mei en heeft drie luiken: • de rally ‘In Flanders Wine Fields’ per wagen, oldtimer of fiets over een afstand van ongeveer 70 km in en rond het Heuvelland (West-Vlaanderen). Een gesloten lus van ongeveer 40 km neemt je mee langs de verschillende wijndomeinen; • de Belgische wijnbeurs (Belgian Wines Fair) op de Scherpenberg in Loker. Belgische wijnbouwers zijn er verzameld onder één dak. Dit is tevens de aankomstplaats voor de deelnemers van de rally; • het avondfeest, een feest met de wijnbouwers: streekgerechten uit het Heuvelland gepaard met aangepaste Belgische wijnen. 14

WIJN IN OOST-VLAANDEREN: OP BEZOEK BIJ DE OOST-VLAAMSE WIJNBOUWERS We bezochten acht Oost-Vlaamse wijnbouwers en tijdens de gesprekken viel steeds op hoe gepassioneerd men met wijnbouw bezig is. Het is wel een tijdrovende bezigheid, die grote investeringen vergt en tijd nodig heeft om te renderen. Bovendien blijft klimaat een grote risicofactor: elk oogstjaar is anders. Voor de oogst 2014 is er goede hoop, voor zover en geen vriesperiode meer komt. Op de meeste wijngaarden staan de stokken al in bloei (maart-april 2014). Grote vrieskou zou bijgevolg fataal zijn.

WIJNDOMEIN DRIESSE, VLIERZELE Marc Van den Driessche kreeg in 2005 zin om zelf iets te produceren. Grond had hij al ter beschikking. Hij zocht een nichemarkt en koos voor de productie van schuimwijn wegens de toegevoegde waarde, omdat het product in de lift zit en omdat hij het zelf ook graag drinkt. Hij volgde de cursus WijnbouwerWijnmaker bij Syntra Midden-Vlaanderen en is lid van de vzw Belgische Wijnbouwers. Marc ontvangt ons in Vlierzele, waar de vinificatie gebeurt na manuele pluk van de druiven. De wijngaard ligt echter in Sint-LievensEsse. Marc werkt met Pinot noir, Meunier en Chardonnay en maakt uitsluitend mousserende wijn. In 2006 startte hij met de aanplant van ongeveer 1 ha. Recent beplantte hij bijkomend 0,5 ha. Zo zijn er nu in totaal 7000 planten, waarvan 5000 productief. De pers werd omgebouwd tot membraanpers, waardoor hij tot 1400 kg per keer kan persen. Ook de reiniging verloopt vlotter. Marc voegt een minimum aan sulfiet toe om elk risico (bacteriën, ongewenste gisten) te vermijden. Van april tot mei gebeurt de assemblage en nadien de botteling. De flessen gaan voor minimum een jaar in de kelder, wat ook de norm is bij champagne. De naam Driesse refereert naar de drie druivensoorten, naar de naam Sint-Lievens-Esse en naar de eigen familienaam Van den Driessche De verkoop verloopt via de thuiswinkel, horecazaken, markten en beurzen.

15

WIJNGAARD KAMPENBERG, VLIERZELE

Door zijn werk als professioneel fotograaf werd Jan Caudron door diverse tijdschriften de wijnwereld rondgestuurd en begon hij zich af te vragen waarom wijnbouw bij ons als onmogelijk werd bestempeld. Zo kwam hij in de champagnestreek voor een reportage en geraakte er in de ban van wijn. In 2004 startte hij zelf met wijn maken toen hij de grond met huis in de buurt kon kopen. Jan geeft les in de cursus Wijnbouwer-Wijnmaker in Syntra Midden-Vlaanderen. Ook is hij mede-oprichter van de vzw Belgische Wijnbouwers. Jan Caudron startte in 2004 met de aanplant van Pinot Gris, nadien volgden Zweigelt (2005), Gamay (2011) en Pinot noir (2014): traditionele Europese wijnrassen. De wijngaard heeft een oppervlakte van 1,3 ha waarvan 0,5 ha in productie. De naam Kampenberg komt van de berg die net rechtover het domein ligt. De locatie is ideaal : zuidligging, licht hellend, perfect voor bewerking. De wijn wordt verkocht rechtstreeks in horecazaken, via thuisverkoop en enkele winkels.

16

DOMEIN DE GUSSEME, MUNKZWALM

De ouders van Marnix De Gusseme waren groentekwekers. Door te helpen op het bedrijf kreeg hij het telen in de vingers. Hij las ook veel over wijn en leerde bij door zelfstudie. In 2004 volgde hij de cursus Conseil-Sommelier (3 jaar). Die combinatie van groene vingers en interesse in wijn deed hem de stap zetten naar de wijnteelt. In 1988 startte Marnix met het wijnmaken als hobby, die na verloop van tijd uitgroeide tot een bijberoep. Hij legde zijn eerste wijngaard aan in Balegem, in 1991. Wanneer hij nadien verhuist, verplant hij de stokken niet en start hij met ongeveer 120 stokken (3,5 are) in de tuin. Hij bezit ook 12 are aan de Zwalmmolen, waar 400 stokken zijn aangeplant. Het gaat om Regent en Reberger (rood), Johanniter, Fanny, Bianca, Solaris (wit en mousserend). Marnix koos voor schimmelresistente rassen. Deze zijn minder gekend wat smaak betreft, wat een commercieel nadeel kan zijn, maar ze zijn resistenter en beter aangepast aan ons klimaat. De distributie zou, volgens Marnix, beter kunnen. Nu wordt verkocht op markten en in de horeca. Aansluiting bij een distributienetwerk in de Vlaamse Ardennen behoort zeker tot de mogelijkheden. Het mooie etiket werd korte tijd geleden ontworpen en spreekt van Zwalmparels. Domein De Gusseme is lid van de Belgische wijnbouwers vzw.

17

WIJNDOMEIN WAES, ZWIJNAARDE Lodewijk Waes is advocaat van beroep. De passie voor wijn en studies in Spanje (streek van Léon) wakkerden de interesse voor de wijnteelt aan. Bovendien zou het maken van rode wijn in Vlaanderen, een uitdaging vormen. Lodewijk nam de handschoen op en begon in 2005 met de aanleg van 1 ha. Er is uitbreiding tot 3 ha mogelijk. De aanplant is deels wit en deels rood. Kwaliteit staat centraal. Waes Rood 2009 behaalde een vierde plaats in de categorie beste Belgische wijnen (Megavino 2010). In 2013 werd Waes Rood 2011 verkozen tot tweede beste Belgische wijn en in 2013 won Waes Wit 2012 een gouden medaille. Op de flessen prijkt het wapenschild van de familie, met daarin een egel, die symbool staat voor eenheid met de natuur.

De grond ligt aan de Schelde, die zorgt voor een microklimaat. In de wijngaard gebeurt alles met de hand: snoeien, ontbladeren, oogsten. De verkoop verloopt via de horeca en Belgian Wines. Zo goed als alle vrije tijd gaat op in deze hobby die thans is uitgegroeid tot een professionele activiteit. Lodewijk Waes haalt voldoening uit de positieve resultaten. Hij pleit voor de eenmaking van de bestaande appellaties tot één appellatie voor België. Dit moet een meerwaarde betekenen voor de consument. De huidige kleine appellaties zijn onvoldoende gekend.

18

LANDGOED DORREBEEK, MICHELBEKE & WIJNDOMEIN DE 3 FONTEINEN, ZOTTEGEM

Luc Goessens op Wijnlandgoed Dorrebeek

Luc Goessens en Eric De Koekelaere hebben een verschillend beroep – de een is schilder, de ander slager – maar delen de passie voor wijn. Wijnbezoeken in de Duitse Moeselstreek gaven de aanzet. Ze ontmoetten elkaar in 2004 en werken sindsdien samen in de geest van een coöperatieve. Luc is de wijnmaker. Beiden bezitten een eigen wijndomein en slaan de handen in elkaar om wijn te produceren. Op Wijndomein De 3 Fonteinen in Zottegem heeft Luc in 2008 dezelfde cépages aangeplant (250 are, ong. 1100 stokken) als deze van Landgoed Dorrebeek waar Eric in 2004 ong. 2 ha aanlegde (4700 stokken). Ze kozen voor schimmelresistente rassen (Regent en Johanniter, maar ook Pinotin, Helios en Sirius). Luc verdiepte zich in het maken van wijn. Hij is ook degene die groepen ontvangt en de rondleiding en degustaties verzorgt. Vorig jaar kwamen 800 bezoekers het wijnlandgoed Dorrebeek ontdekken. Sinds 2011 is er een gloednieuw en perfect uitgerust wijnhuis. De installatie zou ook door andere wijnbouwers kunnen gebruikt worden, mits goede planning. De verkoop gebeurt in de eigen feestzaal, op enkele wijnbeurzen en via Belgian Wines. Voornamelijk particulieren zijn klant. De naam De 3 Fonteinen komt van de ligging van de wijngaard in een bronnengebied (bron = fontein in de streek) en er wordt met drie vrienden samengewerkt. Wijnlandgoed Dorrebeek is genoemd naar de beek.

19

Wijnfeest Vlaamse Ardennen

Foto editie 2012

Op zondag 3 augustus 2014 is er op initiatief van Eric De Koekelaere een wijnfeest op het Wijnlandgoed Dorrebeek in Michelbeke. Vanaf 10 uur zijn de geïnteresseerden welkom in de Dorrebeekstraat. Zowel in de wijngaard als in het productiehuis zijn er rondleidingen en krijgen de mensen de nodige deskundige uitleg over de volledige productielijn. Ondertussen speelt er doorlopend een kortfilm die nog eens het productieproces uitlegt. De wijngaard en het productiehuis zijn de hele dag vrijblijvend toegankelijk. In de feesttent wordt het hele gamma van de vier wijnbouwers (Dorrebeek, De 3 Fonteinen, Driesse en Kampenberg) voorgesteld. Wie die zondag afzakt naar Landgoed Dorrebeek, kan er zich van vergewissen hoe er met ons klimaat, de juiste druiven en de rijke bodems een mooi product wordt bekomen dankzij de kennis en kunde van de wijnbouwer.

20

PARTICULIERE INITIATIEVEN Er zijn tal van particuliere initiatieven in Oost-Vlaanderen. Wijn is voor velen een passie, en deze wordt vaak vertaald in de aanplant van wijnstokken in de eigen tuin. Een grote groep amateur-wijnbouwers is dan ook niet gekend. Als voorbeeld werd wijngoed SintOdulphus in Dendermonde bezocht.

Wijngoed Sint-Odulphus, Dendermonde Dokter Dirk Van Nimmen kreeg de passie voor wijn al van huis uit mee. Ook de belangstelling voor de natuur en de interesse in biochemie leidden uiteindelijk naar het zelf wijn maken. In de eerste jaren kreeg hij hulp enkele ervaren wijnmakers. Elk jaar oogst hij de druiven met met familie en vrienden. Ter herinnering aan dit oogstfeest wordt telkens een mooi fotoboek samengesteld. De wijn wordt niet verkocht, maar is uitsluitend voor persoonlijk gebruik. Dirk Van Nimmen startte reeds in 1998 met de aanplant van 250 stokken op de zuidzuidwest gerichte flank van de Scheldedijk, waar deze paalt aan zijn eigen tuin. Hiervoor sloot hij een overeenkomst met eigenaar de Zeeschelde. In 2002 oogstte hij voor het eerst. Hij koos voor de aanplant van Pinot Noir, Riesling, Scheurebe, Chardonnay en Dornfelder. Dit zijn klassieke rassen, die resulteren in wijn met meer complexiteit en diepgang. Er is wat variatie in de analytische kenmerken van de geproduceerde wijnen (suikergehalte van de most, potentieel alcoholgehalte van de wijn, zuurtegraad, ...) naargelang het oogstjaar, maar in de regel stelt dit geen grote moeilijkheden. Het microklimaat van het dijklichaam is hierbij wellicht een gunstige factor. De fenolische rijpheid (schilcomponenten zoals tannines, smaak en aroma) van vooral de rode wijn is verbeterd met de jaren. Oudere wijnstokken geven vaak beter fruit en de aangewende vinificatietechniek is sinds 2010 meer aangepast aan het product. De namen van de wijnen zijn elk een verhaal apart. Sunray (wit) verwijst naar de zonnestralen en de bleekgouden kleur van de wijn. Blauwborst is de naam van de rode wijn. Een blauwborst is een zeldzame vogel uit de streek. Ook verwijst de naam naar de blauwe kleur van rijpe Pinot-Noir- en Dornfelder-druiven.

21

Volgende wijndomeinen werden ook vermeld in het boek Wijnbouwers in België, het verhaal achter Belgische wijn (Lannoo, 2013). • Domein Langenberg in Oudenaarde • Domein Curvum Cubitum in Lede • Domein Kapellegoed in Lede • Domein Overheet in Berlare Wellicht zijn er ondertussen nog nieuwe lokale initiatieven. Zo starten veel cursisten Wijnbouwer-Wijnmaker vaak met een eigen wijngaard. Eigenlijk zijn er maar een vijftal domeinen in Vlaanderen die groot genoeg zijn om er met hun gezin van te leven. Een wijnbouwer blijft ook afhankelijk van de natuur. Een late nachtvorst en een zomerse hagelbui betekenen soms vele flessen minder. De meeste wijnbouwers houden er dan ook een ander neven- of hoofdberoep op na.

DE TOEKOMST Hoewel Belgische wijn vandaag gewaardeerd wordt, was de perceptie nauwelijks tien jaar geleden eerder negatief. De consument heeft intussen de weg naar de Belgische wijn gevonden. De meeste wijnhuizen exporteren zelfs niet meer omdat er zoveel binnenlandse vraag is . Bovendien opent de wijnbouwsector interessante perspectieven voor onderzoek, tewerkstelling en toerisme. Dit heeft mee te maken met het enthousiasme en perfectionisme van de Belgische wijnbouwers. Er wordt vanuit Vlaanderen gedacht aan de uitbouw van een Vlaams Kenniscentrum voor de Wijnbouw. Met de inrichting van een platform voor de erkenning van kwaliteitswijnen binnen het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek ( ILVO) is een eerste stap gezet. Er moet ook gewerkt worden aan de promotie van de labels. Hiervoor zou het Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing (VLAM) ingeschakeld kunnen worden.

NIEUWE INITIATIEVEN Oud Conynsbergh, Boechout Twee Antwerpse zakenfamilies investeren in een aanplant van 6000 wijnstokken op 1,5 ha in Boechout, onder de historische plaatsnaam Oud Conynsbergh. Het nieuws haalde alle media. De eerste oogst wordt verwacht in 2017.

22

Wijngoed Rhode, Melle-Gontrode

Jürgen Van de Walle werkte al van kinds af in tuinen en bij landbouwers. Hij koos nadien wel voor een totaal ander beroep, maar zoekt nu in de wijnbouw het ondernemerschap op om van begin tot eind een proces mee te maken. Hij volgde in 2010 een tweejarige ondernemingsopleiding Wijnbouwer-Wijnmaker in Leuven, dat resulteerde in een door de Vlaamse gemeenschap erkend beroepsdiploma. Bovendien leverde de oogst van de proefwijngaard voor 2013 een heel goed resultaat. Vandaar de honger naar meer. Jürgen zal op 1 mei van dit jaar 2300 stokken (0,5 ha) aanplanten in zijn tuin te MelleGontrode (zie foto) en sinds 2010 heeft hij een proefwijngaard met 200 stokken. Hij experimenteerde er al met verschillende rassen en teelttechnieken. Thans kiest hij dus voor serieuze uitbreiding. Er is voor professionalisme geopteerd op alle vlak via de keuze van resistente rassen (Solaris, Souvignier gris en Johanniter), met een focus enkel op witte stille wijn, met professionele teelttechnieken (hij ging vooral in Duitsland te rade) en labotesten in Luxemburg. De naam Wijngoed Rhode verwijst naar Gontrode, Land van Rhode en de Rodelandroute, een fietsroute die langs de wijngaard loopt. In het logo staat een rank van een druivelaar, er wordt gewerkt met slanke flessen en het goud staat voor de kleur van rijpe druiven. De huisstijl zal consequent toegepast worden. De investering is groot en de eerste oogst kan pas binnen een drietal jaar.

23

ROL VAN EROV Dit rapport is door EROV gemaakt naar aanleiding van de opening van de nieuwe wijngaard te Gontrode. EROV heeft immers expertise in de promotie van Oost-Vlaamse streekproducten. Deze ervaring startte met de oprichting van de vzw Orde van de OostVlaamse Meester-Distillateurs vzw in 1991. Dit was het initiatief van enkele jeneverproducenten en de provincie Oost-Vlaanderen. Het secretariaat gebeurt door EROV. Elf Oost-Vlaamse jeneverproducenten zijn via de Orde gegroepeerd rond het kwaliteitslabel O'de Flander, ondertussen Europees erkend (BGA). De promotie wordt gevoerd voor de Oost-Vlaamse graanjenever en richt zich tot de eindconsument. Deze expertise kan EROV ook aanwenden om de samenwerking tussen de Oost-Vlaamse wijnbouwers te bevorderen. Integenstelling tot O'de Flander, is een gemeenschappelijk label hier allicht niet haalbaar of wenselijk. Er gaan eerder stemmen op om naar een Belgisch wijnlabel te gaan en hierbij de streek te vermelden. Wel zijn acties mogelijk naar het brede publiek op provinciaal niveau. Er kan gedacht worden aan een Oost-Vlaamse wijntoer, naar analogie met Op de Siertoer (in de sierteeltsector) of het O'de Flander Jeneverfestival. Een opendeurdag bij de OostVlaamse wijnbouwers die wensen deel te nemen en gedurende een dag hun domein openstellen voor het publiek. Een rondleiding en degustatie zouden op het programma staan. Dergelijke wijntoer kan als kernboodschap aantonen dat de Oost-Vlaamse wijnbouw een kleine maar professionele sector is waar kwaliteit op de eerste plaats komt. Een verhaal dat elke consument zal boeien. EROV kan ook een platform realiseren voor ervaringsuitwisseling en netwerking tussen de Oost-Vlaamse wijnbouwers; een aandachtspunt dat tijdens de gesprekken vaak werd aangehaald als onvoldoende aanwezig en niet gestructureerd. In ieder geval zal de sector meegenomen worden in het bredere promotie-initiatief 'lekker Oost-Vlaams' dat EROV en de Provincie Oost-Vlaanderen eind 2014 zullen opstarten. Lekker Oost-Vlaams zal alle Oost-Vlaamse streek- en hoeveproducten in één overzicht bundelen, onder meer op een webplatform; ook de Oost-Vlaamse wijn heeft hierin zijn plaats.

Dankwoord en bronnen Dit rapport kwam tot stand dankzij persoonlijke gesprekken met instanties en wijnbouwers. Dank gaat in het bijzonder uit naar Johan Verhoeven (Algemene Directie Economische Inspectie, FOD Economie), Bart Dhondt (Syntra Midden-Vlaanderen), prof. dr.Marc De Loose (wetenschappelijk directeur ILVO) en Jens De Maere (Belgian Wines). Ook de wijnbouwers in Oost-Vlaanderen die EROV telkens enthousiast onthaalden voor een boeiend gesprek worden hartelijk bedankt. Tot slot, dank aan de opdrachtgever de Provincie Oost-Vlaanderen, die het EROV toelaat dergelijke initiatief in deze boeiende sector te ondernemen. Volgende bronnen werden voor dit rapport geraadpleegd: cijfergegevens FOD Economie, KMO en Middenstand, persartikels, websites, boek Wijnbouwers in België, Het verhaal achter Belgische wijn (Lannoo 2013).

24

COLOFON Het rapport ‘Wijnbouw in Oost-Vlaanderen’ is een uitgave van de Economische Raad voor Oost-Vlaanderen (EROV). Datum uitgave 30 april 2014 Realisatie Brecht Carels, directeur EROV Chantal Gheysen, directieadviseur EROV Geert Deweerdt, stafmedewerker EROV Verantwoordelijke uitgever Gedeputeerde Jozef Dauwe, voorzitter p/a Economische Raad voor Oost-Vlaanderen vzw Gouvernementstraat 1 9000 Gent 09 267 86 10 [email protected] www.erov.be Meer informatie [email protected] Wettelijk depotnummer D/2014/9303/

25