“Kaart of Land Tafereel der Provincie van Groningen en Ommelanden”, gravure gedrukt van vier koperen platen vervaardigd door Theodorus Beckeringh, uitgegeven in 1784. Later met de hand gekleurd. Afm. ca. 104 x 135 cm. Theodorus Beckeringh is van huis uit geen cartograaf maar jurist. De beoefening van de landmeetkunde door amateurs is een verschijnsel dat men in de 18e eeuw vaker tegenkomt. Voor de vervaardiging van de kaart reist Beckeringh door de hele provincie Groningen. Dit levert hem echter niet altijd nauwkeurige metingen en waarnemingen op. Tevens baseert hij zich op diverse oude schetskaarten. Dit wordt te meer duidelijk wanneer men de kaart vergelijkt met 18e-eeuwse kaarten van professionele landmeters: Beckeringh zit er gemiddeld zo’n 2,5 km naast. In de randen links en rechts staan afbeeldingen van 24 Groninger borgen (adelhuizen). Het idee om een provinciekaart met een dergelijke rand te versieren is ontleend aan een kaart uit omstreeks 1650. Er is hierover nog wel enige strijd geweest in de Provinciale Staten. Uit voorstudies blijkt dat Beckeringh geen groot tekenaar was, de kwaliteiten van de schetsen is zeer matig, maar vervolgens werkte Beckeringh zijn schetsen thuis achter de tekentafel, met behulp van een tekenliniaal, uit tot nette pentekeningen.
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge Bernard Zweerskade 18 1077 TZ Amsterdam T: 020-6640841 F: 020-6641391 E:
[email protected] www.inter-antiquariaat.nl
(wij zijn op afspraak geopend)
Bij het op de markt brengen wordt in de Groningsche Courant de kaart geadverteerd: “Eene Nieuwe Nauwkeurige, en zeer uitvoerige Geografische kaart der Provincie Groningen en Ommelanden, benevens De Heerlijkheid Westerwolde, van nieuw opgenomen en naar tegenwoordige gesteldheid des Lands verbeetert en considerabel vermeedert, met eene sierlijke rand van Adelijke Landgebouwen in de Ommelanden, en eenige andere in de Jurisdictie der Stad geleegen, en een heerlijke Prospect der Stad Groningen, op vier groote Oliphants Bladen best schrijfpapier; met privilege ten behoeve van den aucteur den Heer Assessor Mr. Theodorus Beckeringh.”
1- FAMEUZE BORGENKAART VAN GRONINGEN
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge
highlights november 2010 “Gezicht van ‘t IJsvermaak op de Rivier de Maas voorde Stad Rotterdam in de Maand January 1784”. (Gezicht naar het westen met rechts Het Oude Hoofd, in het midden De Boompjes.) Proefdruk voor een kopergravure door Matthias de Sallieth naar het ontwerp van Theodorus de Roode, uitgegeven in 1784 te Rotterdam door J. de Leeuw & J. Krap. Afmetingen (afbeelding): 32,8 x 63,2 cm. Later met de hand gekleurd
De Sallieth (1749 - 1791) was een Oostenrijkse graveur geboren in Praag. Hij was leerling van J.E. Mansfeld in Wenen en J.P. Le bas in Parijs. Hij was met name bekend om zijn gravures van marine taferelen en zeeslagen, maar graveerde ook veel van de tekeningen van zijn goede vriend Dirk Langendijk. De Roode, Rotterdammer van geboorte, was hofschilder geweest van Prins Karel van Oostenrijk, maar 1771 naar Rotterdam teruggekeerd. 2 – WINTER VREUGDE OP DEN MAAS VOOR ROTTERDAM
Lit.: Frederik Muller nr. 4530
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge “De Maas voor Rotterdam in 1838”, steendruk vervaardigd door S. de Vlieger naar een tekening van C.C.A. Last. Later met de hand gekleurd. Afm. (gezicht): 19,7 x 29 cm.
Hoewel in de 18e en 19e eeuw bijna elk jaar wel ijs op de Maas lag, waren winters waarin men zich langdurig kon vermaken op het ijs, zeldzaam. Dit gebeurde in de jaren 1776, 1784 (waarvan de prent op de pagina links getuigt), 1838 - deze prent – en nog eens in 1855. De aanblik van de Maas was er dan een van arrensleden, tentjes, kramen, schaatsenrijders, wandelaars en zelfs harddraverijen.
3 – IJSPLEZIER OP DE MAAS
Het schaatsenrijden op de bevroren Maas moet voor de Rotterdamse gemeenschap geweldig geweest zijn. Midden 19e eeuw werd dat als volgt verwoord: “Zij doet ons dankbaar getuigen: het ijsvermaak op de Maas, door velen gewenscht; afwisselend en kort van duur; vrolijk genoten; voor onzen landaard berekend; gul en open gesmaakt; door allerlei menschen waargenomen; toonbeeld voor het persoonlijk, gezellig, maatschappelijk leven; spiegel van zelfkennis; wijs en liefderijk verleend, was een goede gave van Hem, Die een welgevallen heeft in de schuldeloze blijmoedigheid zijner kinderen”.
highlights november 2010
“Winter-vermakelijkheden op den Amstel. benevens een Gezigt naar den Ysbreeker in den strenge Vorst van den Jaare 1784.” Ets van een onbekende graveur uit dat zelfde jaar. Later met de hand gekleurd. Afm. 23,7 x 43,6 cm. De Amstel voor Amsterdam, gezien naar Weesperzijde met links op de achtergrond uitspanningen Lokhorst en De IJsbreker (herberg). De ijsbreker met zijn vele paarden er voor was een gezamenlijke onderneming van de Amsterdamse bierbrouwers. Het ijs moest worden opengebroken voor waterschuiten die vers water haalden uit de Vecht bij Weesp. Op die manier konden zij ook in de winter verzekerd zijn van een regelmatige aanvoer. Literatuur: Frederik Muller “Nederlandse Historieplaten”, nr. 4534 4 – WINTER VERMAKELIJKHEDEN OP DEN AMSTEL BIJ AMSTERDAM
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge Gezicht van den Ykant af bezyden den Schreiers Hoex Toren langs de Keulsche en Geldersche Kaei naer den Nieuwe Markt, St. Antonis Waeg en Zuider Kerk. Gravure van 2 koperen platen gedrukt, later met de hand gekleurd. Ca. 1720 vervaardigd door Hendrick de Leth. Afm. ca. 57,5 x 93 cm. Dit blad komt uit een serie van 25 zeldzame fraaie grote gezichten van Amsterdam en geeft een kleurrijk beeld van het leven en bedrijf van de stad aan het begin van de 18e eeuw. Niet alleen voor het stadsbeeld en architectuur uit die tijd is deze bijzondere prent van belang, maar ook door de aardige stoffering, die zeden en gewoonten schetst. Er spelen zich allerlei taferelen af ‘onder het volk en de deftige luiden’ 5 – FRAAI BEELD VAN DE GELDERSE KADE MET SCHREIERSTOREN TE AMSTERDAM
highlights november 2010 De Dam te “Amsterdam – Gezigt genomen van het Paleis”, lithografie naar het ontwerp van Augustus Wijnantz, vervaardigd door fa. Buffa & Zn ca. 1850, later met de hand gekleurd. Afm. (gezicht): ca. 28,5 x 43,5 cm.
Vogelvlucht in oostelijke richting gezien vanaf het Paleis. Links de ingang van de Nieuwendijk, het Damrak, en de Beurs van Zocher. Dit neoclassicistische beursgebouw verving het oude verzakte beursgebouw van Hendrick de Keyser in 1845, maar werd in 1903 al weer gesloopt. Thans staat hier De Bijenkorf. In het midden, daar waar nu het Nationaal Monument staat, het Commandantshuis vermoedelijk diende dit als zetel voor de schuttersraad en schutterij. Rechts (vooraan) Beurssteeg en de Vijgendam (vanaf 1957: Rokin). 6 – SFEERVOL GEZICHT OP DE DAM .
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge De vismarkt aan het Damrak, in de achtergrond stadhuis en waag. Ets en aquatint naar het ontwerp van Thomas Rowlandson, uitgegeven door Rudolph Ackermann in 1797. In de tijd met de hand gekleurd. Afm. 41 x 54 cm
Op deze pittoreske voorstelling zien we in de voorgrond visboeren in een tiental boten druk met hun manden en netten. Een steiger loopt naar de eigenlijke vismarkt. Aan de overkant van het water liggen grotere boten aan het Damrak. Op de Dam staat nog de waag uit 1565, die door Lodewijk Napoleon in 1808 werd afgebroken, omdat het zijn uitzicht vanaf het tot zijn paleis herbestemde stadhuis, zou belemmeren. Gebouwen zijn tamelijk nauwkeurig weergegeven, de figuren losser, bijna karikaturaal, een genre waarmee Rowlandson (1756 –1827) beroemd zou worden. Maar tot het eind van de 18e eeuw maakte hij meer objectieve beschouwingen van het stadse en landelijke leven, vaak met glimlach.
7 - VISMARKT AAN DEN DAM
Op de plaats van de vismarkt staat sinds 1914 De Bijenkorf.
highlights november 2010 “Afbeeldinge van Rhynlands Waterstaat ten Opzigte van ’t Vergrooten der Haarlemmer of Leydse Meer met de hyrna Gecombineerde en Omleggende Veenplassen”. Kopergravure vervaardigd door Melchior Bolstra in 1740. Later met de hand gekleurd. Afm. 55 x 63,5 cm.
Bolstra, landmeter van Rijnland, verrichtte onderzoek naar de oeverafslag van het Haarlemmermeer in de loop der tijd. Met stippellijnen is de omvang van het meer in vroeger eeuwen weergegeven. Duidelijk is te zien dat het meer eertijds bestond uit een aantal kleine meren die geleidelijk een grote waterplas zijn gaan vormen. Bolstra maakte ook een plan voor de drooglegging van het meer. Plannen voor drooglegging bestonden al sinds de 17e eeuw, maar er bestond sterke oppositie. Zo wilde Leiden zijn lucratieve visrechten niet kwijt en lag Haarlem dwars omdat het fors verdiende aan de scheepvaart. Nadat in 1836 een storm het water opjoeg tot de poorten van Leiden en Amsterdam, besloot koning Willem I dat het meer moest worden droog gemaald. Dat gebeurde uiteindelijk met stoomkracht tussen 1848 en 1852. 8 – DE NIEUWE HAARLEMMERMEER, HET GROOTSTE MEER VAN HOLLAND
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge Kopergravure, in de tijd met de hand gekleurd. Afm. 42 x 56 cm. “Zeer nauwkeurige tekening van het gebied van Bergen” luidt de titel van deze kaart. Terecht, want niemand minder dan Johannes Dou, de landmeter van Rijnland, een specialist op het gebied van driehoeksmeting, heeft het gebied opgemeten en in kaart gebracht. Joan Blaeu heeft de kaart in koper laten snijden en ca. 1650 uitgegeven met een opdracht aan Ridder Antonius Studler die de Heerlijkheid Bergen in 1643 had gekocht.
9 – DE HEERLIJKHEID BERGEN
highlights november 2010
“Algemeene Kaart van de Provincie Friesland”, steendruk vervaardigd door D. Veelwaard en J.C. Zürcher, naar het ontwerp van J.W. Witteveen, tweede druk uitgegeven in opdracht van de Staten van Friesland door Wopke Eekhoff in 1874. Afm. 170 x 155 cm.
Eekhoff (1809-1880), was enige zoon van een verarmde zilversmid en moest, ofschoon begiftigd met een goed verstand, op zijn dertiende aan het werk bij drukker en boekhandelaar G.T.N. Suringar in Leeuwarden. Eekhoff, voor een belangrijk deel dus autodidact, wist zich te ontwikkelen tot een van de beste Friese historici van de negentiende eeuw. In 1838 werd hij benoemd tot stadsarchivaris van Leeuwarden, de eerste met een dergelijk functie in Nederland. Landmeter Witteveen was werkzaam bij het Kadaster in Friesland.
10 – WANDKAART VAN FRYSLÂN
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge “Nieuwe kaart van Mynden en de 2 Loosdrechten, mitsgaders van 'sGraveland nevens het gerecht van Breukelen en Loenersloot". Kopergravure voor het eerst uitgegeven rond 1677 en herzien na 1702. Dit exemplaar werd heruitgegeven door Petrus Schenk rond 1720 en later met de hand gekleurd. Afm. 48 x 56 cm.
Deze weinig bekende overzichtskaart van het middengedeelte van de Vechtstreek (tussen Nederhorst den Berg en Maarssen), is in z’n tijd waarschijnlijk een bestseller onder buitenplaats bezitters geweest. Ca. 155 buitenplaatsen aan de Angstel, de Vecht en te ’s-Graveland worden genoemd. De buitens ontstonden in een periode van enorme opbloei van handel en nijverheid in de steden (met name Amsterdam). Een nieuwe sociale bovenlaag van de bevolking was in korte tijd rijk geworden door handel met overzeese gebieden en kon zich een riante tweede woning in een landschappelijk fraai gebied veroorloven. ’s Winters woonde men in de stad, maar ’s zomers hadden ze met hun talrijk personeel een aangenaam leven in hun buitenhuis. De Vechtstreek was daarbij geliefd door de gemakkelijke bereikbaarheid met openbare trekschuiten en particuliere jachten.
11 – BUITENPLAATSEN IN DE VECHTSTREEK
Literatuur: Donkersloot-de Vrij “De Vechtstreek”, nr. 20b
highlights november 2010 “Nieuw Kaart van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en Westfriesland”, gravure van 16 koperplaten gegraveerd door Daniël Veelwaard & Zn. in 1825 naar het ontwerp van C.W.M. Klijn. Later met de hand gekleurd. Afm. (gravure) 172 x 224 cm.
In 1660 gaven Dijkgraaf en Hoogheemraden van het waterschap Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en WestFriesland opdracht hun grondgebied in het noordelijk gedeelte van de provincie Holland in kaart te brengen. Na twintig jaar voorbereidend werk, rondde landmeter Johannes Dou zijn opdracht af en presenteerde een enorme kaart over zestien bladen. De kaart wordt ruim anderhalve eeuw gebruikt en met steeds wisselende wapens van bewindvoerders herdrukt. In 1825 verschijnt onder auspiciën van ‘Controleur van de Waterstaat’ Klijn eindelijk een hernieuwde uitgave met gewijzigd kaartbeeld.
12 – WANDKAART VAN DE UITWATERENDE SLUIZEN IN KENNEMERLAND EN WESTFRIESLAND
Literatuur: Donkersloot – de Vrij, nr. 751
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge “Nieuwe Kaart van den Lande van Utrecht”, Kopergravure, samengesteld uit 15 bladen, vervaardigd door Bernard de Roy, 2e staat uitgegeven door Covens en Mortier in 1743. Afm. 165 x 226 cm.
Dit indrukwekkende voorbeeld van de barokke Nederlandse cartografie, toont de provincie Utrecht omzoomd met wapens van Holland, stad en provincie Utrecht, magistraatspersonen en gezichten van Montfoort, Wijk bij Duursteerde, Utrecht, Rhenen en Amersfoort. Het is de meest bekende kaart van de provincie Utrecht en na uitgifte in 1743 ongeveer een eeuw het meest gezaghebbende kaartwerk over de provincie waarop alle latere kaarten zouden teruggaan.
13 – SPECTACULAIRE WANDKAART VAN DEN LANDE VAN UTRECHT
Literatuur: facsimile met introductie door A.H. Sijmons (1973).
highlights november 2010
“Orbis Typus Universalis Iuxta Hydrographorum Traditionem Exactissime Depicta”, houtsnede op papier vervaardigd door Laurent Fries. Dit exemplaar werd uitgegeven te Lyon, 1535 (eerste uitgave: 1522). Afm. 31,5 x 46 cm.
In de eerste decennia van de 16e eeuw wist men niet zeker hoe de wereld er uit zag. Amerika was pas dertig jaar eerder ontdekt en een voorstelling van deze nieuwe wereld begon pas net op kaarten terecht te komen. Engeland en Schotland worden hier afgebeeld als aparte eilanden, India als dubbel schiereiland. De weergave van Zuid Amerika is voor een groot deel gebaseerd op giswerk, Magelhaen keert immers pas in september 1522 terug van zijn reis om de wereld. De kaart werd een paar maanden eerder voor het eerst uitgegeven. Het kaartbeeld word omzoomd door de namen van de verschillende winden. Literatuur: Shirley “The Mapping of the World”, nr 48 14 – EEN VAN DE VROEGSTE WERELDKAARTEN NOG OP DE MARKT
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge “A New and Accurate Map of Europe divided into its Empires, Kingdoms, States and Republics” gravure gedrukt van vier koperplaten vervaardigd te Londen door Thomas Kitchin naar het ontwerp van Robert de Vaugondy ‘Geographer to the French King’, uitgegeven door Robert Sayer te Londen in 1772. Afm. ca. 100 x 123 cm
Grote gedetailleerde kaart van Europa met links en rechts informatie over de verschillende landen. Over de Zeven Verenigde Provinciën het volgende: “Of these Provinces, the first that entered an Alliance for their common Safety, were Holland & Zealand, Anno 1576. Being driven thereto by the Cruel & Violent Usage they met with from the Spanish Government. The Example of these two Provinces drew severeal others to unite with them, so that in 1581, the Seven Provinces took up Arms against the Spanyards, under the Conduct of Maurice Prince of Orange, who retrieved the Affairs of the States, and forced their haughty Masters to acknowledge them a free & independent People. From such a small Beginning they are grown the most Powerfull Republic in the Universe.” [sic!]
15 – GOOD OLD EUROPE
Onderaan 71 vlaggen van ’s werelds zeevarende naties.
highlights november 2010 Handgekleurde kopergravure “Der Hollaendisch – Ostindianischen Compagnie Weltberühmte Haupt – Handels und Niederlags – Stadt Batavia, in Asien auf dem grossen Eyland Iava in dem Königreich Iacarta Nord-Westlich gelegen, nach ihrem Grund-Ris und Prospect mit Erläuterung einige ihrer besondersten Merkwürdigkeiten, auf das accurateste vorgestellt von Homannischen Erben Nürnberg Anno 1733”. Afm. 46,3 x 54,8 cm. De tekst op de kaart vertelt onder andere dat Batavia, “in het verleden Iacarta genaamd”, de best verdedigde stad van Indië is en dat het verschillende belegeringen van Javaanse koningen heeft weten te weerstaan. De haven is de veiligste van de hele wereld, iedere ochtend om 10 uur staat er een noordenwind die de “chaloupen” naar de stad brengt, iedere avond om 10 uur brengt een zuidenwind ze weer naar zee. In de haven worden de “schatten”van de V.O.C. verzameld en worden vanuit hier 12.000 man en 50 schepen bevoorraad. De inwoners van de stad zijn deels Javanen, Chinezen, Maleisiërs en Malabaren, deels Hollanders, Fransen en Portugezen. Men spreekt er Hollands, Maleis, Portugees en Chinees. Batavia is de zetel van de generaalstadhouder van alle Oost-Indische landen. 16 – METROPOOL VAN DE V.O.C
INTER-ANTIQUARIAAT Mefferdt & De Jonge
“Geologische Karte von Aruba” en “Geologische Karte von Bonaire”. Steendrukken in kleur, vervaardigd in 1888 door P.W.M Trap te Leiden naar het ontwerp van Johann Karl Ludwig Martin. Afm. (druk) : 22,7 x 31 resp. 24,5 x 25 cm. Prof.dr. Karl Martin was van 1877 tot 1922 als geoloog verbonden aan de universiteit van Leiden en deed onderzoek in Suriname. Hij publiceerde o.a. het “Bericht über eine Reise nach Niederländisch West-Indien und darauf gegründete Studien”. Uit die uitgave komen deze steendrukken.
17 - NEDERLANDS OVERZEESCHE GEBIEDEN
