White Paper
ICT Delft Research Centre
Inhoud
Technische Universiteit Delft
Voorwoord
2
Samenvatting
3
1 | Ontstaan, Inhoud en Ambitie van het Centre
6
Ontstaan van het Centre
6
Participerende instituten
6
Doelstellingen
7
Inhoud en ambitie
8
Strategie 2003-2004
8
Gremia en werkwijze
9
2 | De toekomst
12
Hoofdfocus ICT Delft RC
12
Dimensies
13
Dimensie I: ‘Research Themes’
14
Dimensie II: Keuze van relevante technologieën
15
Dimensie III: Focus op Applicatie-gebieden
17
3 | Toekomstige strategie van het ICT Delft Research Centre
20
ICT Delft Research Centre Keuze van gezamenlijk te realiseren ambities
20
Het ‘persoonlijk netwerk’
20
De UWB draadloze gebruikersomgeving
21
Mekelweg 4
Apparaten en Content in Virtuele Gemeenschappen
21
2628 CD Delft
Het faciliteren van communicatie bij rampenbestrijding
22
PO BOX 5031
Het platform voor ‘ambient intelligence’
22
2600 GA Delft
Unobtrusive Electronics
23
telefoon
015 278 2175
Video at your fingertips
23
fax
015 278 6190
‘We Centric’ Beveiliging
24
e-mail
[email protected]
Humanitair ontmijnen
24
internet
www.ict.tudelft.nl
Female Talent in Engineering
25
bezoekadres postadres
tekst
White Paper Werkgroep
editors
Patrick Dewilde, Laura Zondervan
4 | Samenwerkingsverbanden
26
Focus op intelligentie
29
|1
Voorwoord
Samenvatting
In ‘THE NEW EVERYDAY’ schetsen E. Aarts,
Aan de TU Delft heeft het ICT onderzoek haar
Het ICT Delft Research Centre wil zich plaatsen als
Dit White Paper beschrijft hoe de onderzoekers in het
S. Marzano en co-auteurs een buitengewoon aan-
krachten gebundeld in het ICT Delft Research Centre.
een op het wereldtoneel toonaangevend Universitair
Centre het probleemgebied in kaart hebben gebracht
sprekend beeld van hoe onze toekomstige ‘human
Gezamenlijk willen we, voortbouwend op de resul-
Instituut op het gebied van de ‘The Human Centered
langs drie dimensies: Technologie, Applicatie
environment’ eruit gaat zien. De realisatie van deze
taten uit het verleden, bijdragen leveren op kritieke
Intelligent Environment’. Het ICT onderzoek in Delft
Domeinen en Gezamenlijke Onderzoeksthematiek,
visie is volop onderweg, een aantal beschreven
punten waar centrale wetenschappelijke problemen in
richt zich, voortbouwend op de WEIP-focus, op de
welke onderzoeksuitdagingen hieruit volgen en welke
apparaten en systemen zijn in prototype vorm
de ‘human centered intelligent environment’ liggen.
centrale onderzoeksproblemen die te maken hebben
activiteiten ze willen ondernemen om tot oplossingen
aanwezig en sommige daarvan kunnen reeds in de
Met name die punten waar onze wetenschappelijke
met intelligentie, communicatie tussen gebruikers,
te komen. Tevens wil het Centre dat haar onderzoeks-
winkel gekocht worden. Het betreft hier niet alleen
inbreng een belangrijk probleem of bottleneck kan
apparatuur in de gebruikersomgeving, mens-machine
activiteiten leiden tot enkele zeer concrete gezamen-
specifieke apparaten of I-centric systemen, maar ook
(helpen) oplossen. Deze instelling belet ons niet
interfaces, systeem-ontwerp en de ontwikkeling
lijke realisaties, met name:
het nieuwe huis van de toekomst, de nieuwe ‘public
tevens oog te hebben voor de directe toepassingen.
van aantrekkelijke diensten die gebruik maken van
• De ontwikkeling van ‘persoonlijke netwerken’:
place’ die zich over het internet uitstrekt en het
We kiezen voor relevante toepassingsgebieden, zowel
nieuwe technologie. De resultaten van het onderzoek
de intelligente omgeving die ieder persoon als zijn
semantisch web. Dit betekent een ommezwaai naar
voor onze omgeving als voor de probleemstellingen
dienen niet alleen aan de hoogste wetenschappelijke
‘ge-netwerkte ik’ begeleidt;
een totaal nieuw paradigma, dat het best gekarak-
waaraan we willen werken. Hiertoe hebben we in
eisen te voldoen maar ook vertaald te worden in
teriseerd kan worden door de termen ‘ubiquitous
Delft een aantal concrete wetenschappelijke keuzes
toepasbare producten, processen en/of diensten.
communications’, ‘ubiquitous computing’ en ‘ambient
gemaakt van onderzoeksonderwerpen in de context
Hiertoe hebben de vier grote universitaire Delftse
intelligence’. We staan aan het begin van een nieuw
van de nieuwe ‘intelligent human centered
instituten, die actief zijn op een essentieel deeltraject
• De organisatie van het ‘overlay 4G netwerk’;
tijdperk in de ontwikkeling van kunstmatige
environment’. Het resultaat van onze brainstorm-
van het probleemgebied, zich verenigd:
• Het beheersen van communicatie chaos bij
intelligentie en de integratie van alle ‘intelligente’
sessies ligt hier voor u. Het spreekt vanzelf dat we
DIMES in de Micro-Elektronica,
voorzieningen die we als technologische gemeen-
ons onderzoek willen doen in nauwe samenwerking,
IRCTR in de Telecommunicatie,
schap kunnen bedenken in een inter-agerend,
betrokkenheid en interactie met onze industriële
iSc op het gebied van Intelligentie en Software
adaptief, gedistribueerd en mensgericht systeem,
partners en wetenschappelijke collega’s.
DITSE op het gebied van de ontwikkeling van
dat zich bovendien over de gehele wereld uitstrekt.
diensten.
Deze visie wordt onderschreven en versterkt door Patrick Dewilde
door de WWI, de visie van de Amerikaanse overheid
wetenschappelijk directeur
en de visie die zich bij de Europese Unie onder ISTAG
coderingsmethode voor de gebruikersomgeving via UWB;
rampenbestrijding door een 4G netwerk strategie; • De ontwikkeling van een ontwerpplatform voor ‘ambient intelligence’; • De realisatie van ‘unobtrusive electronics’ en ‘electronic dust’; • Systemen voor beveiliging van de persoonlijke
vele andere auteurs en positie-papers, met name over de ontwikkeling van de intelligente maatschappij
• De definitie van een nieuwe, laag vermogen
sfeer; • ‘Video at your fingertips’, hoe video streaming voor elkaar komt in een 4G, ad hoc omgeving; • Robotica voor automatische ontmijning.
ontwikkelt. Centraal in de probleemstelling van het Centre is een beter begrip van de notie ‘intelligentie’ en haar implementatie in de directe omgeving van een gebruiker – een omgeving die zich overigens over het hele internet kan uitspreiden. Om haar ambities waar te maken heeft het Centre een aantal ambitieuze programma’s in de nationale en internationale context (EU) opgestart of participeert zij als voorname deelnemer. Het Centre wenst een belangrijke partner te zijn in de opzet van landelijke samenwerkingsinitiatieven op universitair niveau, met name in het NIRICT en NOAG-ICT. Tevens wil het Centre een effectieve u niversitaire partner zijn in gezamenlijke programma’s met het bedrijfsleven en de industrie-gerichte Instituten zoals het Telematica Instituut, het ESI, Holst Centrum en TNO-ICT, echter zonder haar centrale universitaire missie als opleidingsinstituut en ontwikkelaar van fundamentele inzichten te verloochenen.
2|
|3
Ë Á
MISAT
Combined/ ICIS
Microsatelliet
Dynamic routing in a labyrint
Dr.ir. W. Jongkind,
Dr.ir. L. Rothkrantz, B. Tatomir
Dr.ir. C. Verhoeven
Ì LOFAR_agro Wireless Sensor Networks for Precision Agriculture Dr.ir. K. Langendoen Í Digital 3D Reconstruction of Human Orbitae from High Resolution Microscopic Sections Ir. C. Botha, Ir. F. Post, J. van Zwieten
Ë ICIS/ Combined Icon based communication Dr.ir. L. Rothkrantz, ir. C. Fitrianie, ir. B. Tatomir, D. Datcu
Ë Onderzoek in het DIMES lab
4|
|5
1 | Ontstaan, Inhoud en Ambitie van het Centre
Ontstaan van het Centre
Participerende instituten
In ca. 1998 hebben de vier Delftse instituten in ICT
Het ICT Delft Research Centre is een koepel van
iSc: dit is een vrij recent opgericht instituut op het
De vier instituten hebben allen hun eigen gespecia-
die de TU Delft rijk is, zich verenigd in de ‘ICT Koepel
Instituten. De vier participerende instituten hebben
gebied van software intelligentie, het instituut heeft
liseerde interne en externe gremia en worden door
Delft’ met als doelstelling de gezamenlijke aspecten
ieder hun eigen specialismen die in het Centre
succes geoogst met haar BSIK aanvragen.
een wetenschappelijk directeur aangestuurd. Het
te coördineren, met name op de volgende gebieden:
bijeengebracht worden.
Hoofddomeinen van expertise:
Centre concentreert zich alleen op die activiteiten
• Computer architectuur
die de eigen expertise van de participerende partijen
inhoudelijke afstemming, project aanvragen, aanwe-
Doelstellingen
zigheid in de ‘wereld’. Met in eerste instantie Henk
DIMES-ICT: binnen DIMES zijn de activiteiten in
• Signaalverwerking (telecom, multimediaal)
overstijgen. Gestelde hoofddoelen:
Sol en vervolgens Wim Dik als voorzitter is de koepel
Nanotechnologie afgesplitst en ondergebracht in een
• Overlay netwerken
(1) De bepaling van het algemeen beleid van de
actief bezig geweest met de positionering van het
nieuw Delft Research Centre voor Nanotechnologie,
• Gedistribueerde intelligentie
Delftse onderzoek als coherente en elkaar versterken-
terwijl de activiteiten op het gebied van Microsyste-
• Information management
de verzameling van activiteiten. Dit heeft geresul-
men versterkt zijn met de inbreng van een nieuwe
• Decision making
teerd in de definiëring van de WEIP-focus= (Wireless
divisie op het gebied van mechatronische systemen.
Environment and Intelligent Products) en een intense
De ‘Vlaggeschepen’ van DIMES blijven radio-techniek
DITSE: het voormalige instituut zal opnieuw
samenwerking tussen de Delftse groepen.
(processen, devices, circuits en systemen), micro-
worden gepositioneerd in de context van het ICT
In 2002/3 hebben verschillende commissies in de
systemen op Silicium, signaalpropagatie op chips en
Delft Research Centre. Op dit moment is er sprake
TU Delft zich bezighouden met de definitie van een
elektromagnetische modelleringstechnieken.
van onderzoeksgroepen die voornamelijk
TUD portfolio bestaande uit een portfolio per facul-
Hoofddomeinen van relevante expertise:
actief zijn op geavanceerde infrastructuren,
teit, en een TU brede portfolio waarin de TU Delft
• Hoogfrequente radio-elektronica
regisseren van netwerken en systeemontwerp.
invulling geeft aan de oplossing van multidisciplinaire
• Large area technologie
Hoofddomeinen van expertise:
technisch-wetenschappelijke problemen waaraan een
• Sensoren en actuatoren op Silicium
• Infrastructuren
Het Centre probeert een nieuwe TUD brede dimensie
substantiële bijdrage geleverd kan worden. De ICT
• IC-, MEMS- en verpakkingstechnologieën
• Collaborative decision making
te geven aan de inspanningen die reeds geleverd
• Multi-actor systemen
worden, onder het motto dat ingenieurskunde op de
groepen hebben zich met hun WEIP programma als
TU Delft of het gebied van onderzoek in de ICT; (2) Het initiëren van gebiedsoverschrijdende programma’s; (3) Het stimuleren van de participatie in grote nationale en internationale programma’s in het ICT domein; (4) Het gezamenlijk ‘op de wereldkaart zetten’ van vooraanstaand Delfts onderzoek; (5) Nauwe samenwerking met partners bij andere universiteiten en het bedrijfsleven bevorderen.
onderzoeksspeerpunt aangemeld en het ICT voorstel
IRCTR: als enig Nederlands instituut in de Radar en
• Regisseren van netwerken
eerste plaats een integrerende, multidisciplinaire acti-
kwam ex-aequo met een ander voorstel als beste uit
draadloze transmissietechniek is het IRCTR (met zijn
• Human centered computing
viteit is. Op deze wijze is het Centre ook het centrale
de bus. Midden 2003 heeft dit geleid tot de oprichting
CWPC = Centre for Wireless and Personal Commu-
punt voor beleidsontwikkeling op het gebied van ICT
van het ICT Delft Research Centre, als opvolger van
nication) uitstekend gepositioneerd om thema’s als
onderzoek aan de TU Delft.
de ICT koepel.
‘breedbandig wireless’ en ‘personal networks’ te behandelen. Het IRCTR is tevens een voornaam expertise centrum op het gebied van draadloze transmissie in het algemeen, nu, naast het onderwerp ‘Radar’ ook toegespitst op moderne draadloze communicatie systemen. Hoofddomeinen van expertise: • Radar • De draadloze transmissie omgeving • Ad hoc netwerken • Persoonlijke netwerken • Routing
6|
|7
Inhoud en ambitie
Strategie 2003-2004
De belangstelling voor wat zich in de omgeving van
De strategie van het Centre is voornamelijk gericht
Programma
Onderwerp
de gebruiker aan micro-elektronica, telecommunicatie
geweest op het definiëren van een gezamenlijke
Freeband KI
Communicatie
30 M€
5 M€
en intelligentie afspeelt is niet nieuw in Delft. In 1995
focus, betere interne coherentie en het in kaart
Freeband BSIK
4G Communicatie
60 M€
8 M€
werd door DIMES i.s.m. een aantal medewerkers
brengen van een gezamenlijk onderzoeksprogramma.
van Philips Research een workshop georganiseerd
Als afgeleide hiervan was het doel: participeren in
Multimedian
Multimedia technologie
16 M€
2 M€
waarin het onderwerp ‘Gebruikersintelligentie’ als
en verwerven van grote nationale en internationale
ICIS
Decision and Control
13.7 M€
3 M€
hoofdthema aan de orde werd gesteld en gebrain-
projecten. Het centrale thema is onveranderlijk WEIP
ESI
Embedded systems
stormd werd over de consequenties voor apparaten,
(=Wireless Environment and Intelligent Products)
Smart Surround
Ambient systems
telecommunicatie en software. Deze workshop heeft
geweest, bestaande uit de volgende componenten:
BRICKS
in Delft geleid tot o.a. een samenwerkend programma
1. Elektronica in de gebruikersomgeving: laag
Totaal budget
15 M€
Nog te verdelen
6.5 M€
1.2 M€
Versterking Kennisinfrastructuur
12 M€
0.5 M€
VLE
e-science
20 M€
0.5 M€
LOFAR
Low-Frequency Array
52 M€
0.5 M€
6 M€
6 M€
12 M€
10 M€
‘Ubiquitous Communication’ dat door het College van
vermogen elektronica, radio-elektronica, senso-
Bestuur gehonoreerd is met een subsidie van ca. 9
ren en actuatoren, elektronica op willekeurige
MEuro, en gelopen heeft van 1997-2001. Gaandeweg
substraten, combinatie van technologieën (MEMS,
PACD
Philips Associated Centre at DIMES
heeft de belangstelling van de Delftse instituten zich
CMOS, SiGe, Bipolair) in processen geschikt voor
STW
diverse projecten
toegespitst op de ‘gebruikersomgeving’: aandacht
gebruikerselektronica.
voor apparaten, sensoren en actuatoren bij de
Budget in Delft
2. De draadloze omgeving: signaal-bewerking in een
Gremia en werkwijze
groepen die horen bij DIMES-ICT, gebruikersintel-
space-time context, transmissie en propagatie in
Verder hebben PR aspecten zoals het opzetten van
ligentie bij de iSc groepen, de draadloze communica-
de draadloze omgeving, nieuwe modulatie en co-
een website, het faciliteren van en participeren in
tieomgeving bij het IRCTR/CWPC, en de gerelateerde
deringstechnieken i.h.b. UWB, antenne ontwerp,
samenwerkingsverbanden en het afstemmen van
Het ICT Delft Research Centre functioneert volgens
ontwerp van draadloze communicatiesystemen.
grote onderzoeksaanvragen hoog op de agenda van
het ‘onderzoeks-zwaartepuntenstramien’ opgezet door
het Centre gestaan.
het College van Bestuur van de TU Delft. Het bezit
‘services’ bij DITSE. Het onderwerp is door onze groepen uitgebreid
3. Systeem realisatie: integratie van communicatie
aangemeld in de diverse programma’s van de Neder-
en intelligente elektronica, data flow architec-
Het ICT Delft Research Centre is nu ruim een jaar
een (interne) programma Raad die de interne afstem-
landse overheid en de EU, niet zonder succes. Zowel
turen, gedistribueerde architecturen, intelligent
actief als koepel organisatie. Het budget wordt voor-
ming van het wetenschappelijk programma behartigt,
systeem ontwerp.
namelijk op de volgende wijze besteed:
een (externe) Advies Raad met wie het algemene
• De inrichting van een ‘bufferfonds’ om op tijdelijke
beleid (tevens het onderzoeksbeleid op het gebied
het Freeband KI programma als het Freeband BSIK programma en de andere BSIK programma’s laten
4. Gebruikersgerichte netwerken: het persoonlijk
zien dat de Delftse focus ook daadwerkelijk wordt
netwerk, ‘body area networks’, sensor netwerken
basis promotieplaatsen toe te kennen aan onder-
van ICT) wordt afgestemd, een bestuur bestaande uit
ingevuld. Deze focus is ook in het 3-TU Clusterplan
in de gebruikersomgeving, ad hoc netwerken,
zoeksgroepen die bezig zijn om in de context van
de decanen van de participerende faculteiten en voor-
ingebracht. Gezien de historisch reeds zeer uitgebrei-
netwerkeigenschappen en modellering, netwerk-
het Instituut nieuwe projecten aan te vragen. In
gezeten door de decaan van de penvoerende faculteit
protocollen, seamless roaming.
het verleden is gebleken dat het dikwijls moeilijk is
(in ons geval EWI met Jan van Katwijk als voorzitter),
om bij de start van een project geschikte onder-
een wetenschappelijk directeur als trekker (Patrick
de contacten en afstemmingen van onderzoek tussen de 3 TU’s wordt niet verwacht dat het 3-TU Sector-
5. Informatieverwerking in de gebruikersomgeving:
plan met het bestaande proces van samenwerking zal
mens-machnie interfacing, distributie van infor-
zoekers te vinden, terwijl er ook dikwijls geschikte
Dewilde), een secretaris (Laura Zondervan) en een
interfereren. Samen met haar zuster instellingen in
matie over samenwerkende agenten, represen-
onderzoekers om een onderzoeksplaats sollicite-
management team bestaande uit de directeuren van
Twente en Eindhoven participeert het ICT Delft
tatie en gebruik van intelligentie, ‘sharing’ van
ren terwijl er geen project of programma in het
de participerende Instituten.
Research Centre in de opzet van een landelijk
informatie, multimodale signaalbewerking.
gewenste vakgebied startende is. Inmiddels zijn uit
instituut op het gebied van ICT, genaamd NIRICT, waar het constitutief deel van gaat uitmaken.
dit fonds ca. 35 promotieplaatsen gehonoreerd. Deze samenwerking in het ICT Delft Research Centre
• Een fonds voor buitenlandse bezoekers en be-
heeft reeds grote vruchten afgeworpen. Een overzicht
noemingen van gastonderzoekers. Inmiddels zijn
van de programma’s die in de context van het Centre
drie voorstellen gehonoreerd.
door de participerende groepen zijn verworven is als volgt:
• Een fonds voor het faciliteren van het doen van gezamenlijke aanvragen. • Een fonds voor kennisdiffusie. • PR en communicatiekosten. • Management en secretariaatsvergoedingen.
8|
|9
Ë Humanitarian demining Video Impuls Radar boven de zandbak (Ground Penetrating Radar) Á
Prof.dr. A. Yarovoy
DIMES, Flowsensor Prof.dr. L. Sarro
Á NOGRIP
Ë
Perceptie van gebarentaal en andere gebaren
Studio Home Lab
Prof.dr. H. de Ridder, dr. E. Hendriks,
Sfeermodellering en interfaces
ir. J. Arendsen, ir. J. Lichtenhauer
Dr.ir. D. Keyson
Ë UWB haalbaarheidsonderzoek UWB metingen in een hoog reflectieve omgeving
10 |
Á
Prof.dr.ir. P. Dewilde,
Rembrandt-project
ir. Z. Irahhauten, dr.ir. G. Jansen,
Op basis van de papier patronen wordt de datering van
drs. E. van der Kar, dr.ir. G. Leus,
de afdruk van de Rembrandt ets vast gesteld
dr. H. Nikookar, dr.ir. G. Weber,
Dr.ir. J. van der Lubbe, ir. M. van Staalduinen
prof.dr. A. Yarovoy
| 11
2 | De toekomst
Hoofdfocus ICT Delft RC
Dimensies
The human centered intelligent
Interagerende Systemen: ‘unobtrusiveness’, ex-
Een verdere analyse van de ‘totaal omgeving’ waarin
environment
treem laag vermogenverbruik, mixed-signal ontwerp,
onze research zich afspeelt laat een drietal dimensies
ontwerp en realisatie van zeer hoge frequenties (20-
van vraagstellingen zien die op elkaar inwerken en in
In een eerste uitwerking volgen hieruit de volgende
60 GHz) in Silicium.
onderling verband moeten onderzocht worden.
hoofdonderwerpen voor onderzoek in Delft:
Communicatie: inrichting, architectuur en beheer
De dimensies zijn (in kort bestek):
(1) Interagerende systemen in de gebruikersom-
van het ‘ad hoc’ netwerk, ultra wide band draadloze
geving (sensoren, actuatoren, zendontvangers,
communicatie, 4G seamless access, afbeelding van
processors, robots, mensen);
het persoonlijk netwerk over het internet, intelligent
(2) Communicatie in zijn meest directe vormen (ad
Information Processing: herkennen, interprete-
op de mens gericht, intelligent);
ren en verwerken van informatie, statistisch correct eigenschappen van de omgeving.
informatie);
Mens-machine Interfacing: een mens-machine omgeving waar partijen ‘elkaar begrijpen’, robuust
intelligente, communicerende apparatuur, het
autonoom gedrag, veilige interacties, eerbied voor de
ontstaan van nieuwe gedragspatronen, ‘emerging
persoonlijke identiteit, een aantrekkelijke ‘cocoon’-
behaviour’;
omgeving.
(5) Het aanbieden van nieuwe diensten die ge-
voor de randstad omgeving, aandacht voor mens in
‘human centered intelligent environment’ biedt.
gemeenschap (I- and we-centric) in het bijzonder voor transport en mobiliteit, aandacht voor de ouder
�������������������� ������������
�������������������
��� �����������������
��������������
Services: naadloze bundeling van diensten geschikt
bruikmaken van de nieuwe mogelijkheden die de
Ervaring met bestaande realisaties leert hoe onvol-
�����������������
��
�
� ��
��
�
� ��
���
��
��
��
� ��
� ��
��
��
� ��
��
���
��
��
��
� ��
��
��
��
� ��
�
��
�
� �� ��
���
�
� ��
��
�
� ��
��
�
�������������������
redeneren, adaptief reageren, gebruik maken van de
ken, interpreteren, abstraheren, organiseren van (4) De gebruikerseigenschappen (MMI) van de
���������������
(d.i. data-afhankelijk) routeren, adaptieve QoS.
hoc, context gevoelig, adaptief, coherent, veilig, (3) Information processing (het verwerven, verwer-
����������
wordende mens.
maakt ze zijn: deficiënt in hun functionaliteit, onaangepast aan de omgeving, te veel energie kostend,
Het ontwerpen van een ‘human centered intelligent
weinig intelligent, weinig flexibel. Op ieder van de
environment’ vergt een enorme intellectuele inspan-
Dimensie I: ‘Research Themes’
Dimensie III: Applicaties
genoemde gebieden in de ‘ontwerp-stack’ liggen
ning van de verschillende relevante disciplines.
Belangrijke thema’s die door alle technologische
Applicatie-gebieden die bijzonder relevant zijn voor
kritische uitdagingen die om de ontwikkeling van een
Die inspanning wil het Delft ICT Research Centre
lagen lopen, voorname probleemgebieden voor
het onderzoek aan de TU Delft gezien haar expertise,
geschikte (wetenschappelijke) methode smeken. We
leveren.
applicaties vormen en een centraal aanknopings-
de keuze van ‘speerpuntgebieden’, de Nederlandse
punten voor de ontwikkeling van nieuwe technologie:
industriële belangstelling en de centrale ligging van
• Context-afhankelijkheid en adaptiviteit
de TU Delft in de randstad:
• ‘Quality of Service’
• De persoonlijke omgeving (‘Personal Network’,
vermelden:
• Architectuur en systeemopbouw • Ambient intelligence
‘Body Area Network’) • Persoonlijke ‘e-health’ • Risk management
Dimensie II: Technologie
• Transport and mobility, e-work
Technologie is de ‘wetenschap van de techniek’. Een
• The urban environment
clustering van de voornaamste technologiegebieden
Het spreekt vanzelf dat deze belangrijke applicatie-
die relevant zijn voor onze ICT-gerichte research kan
gebieden ook spelen bij andere TU Delft Research
de ‘OSI stack’ volgen:
Centre’s en daar buiten. Samenwerking met deze
• De fysieke laag (micro-elektronica, sensoren en
partijen ligt voor de hand.
actuatoren, transmissieomgeving) • De netwerk laag (communicatie paradigma’s) • De ‘content’, ‘information’ en dienstenlaag
12 |
| 13
Dimensie I: ‘Research Themes’
Quality of Service en adaptiviteit ‘QoS’ heeft niet alleen te maken met optimaal
Dimensie II: Keuze van relevante technologieën
Telecommunicatie o Accent op de draadloze, ad hoc omgeving
De centrale probleemgebieden spelen op alle
(adaptief) gebruik van de bestaande voorzieningen
We willen speciale aandacht besteden aan het
technologie-niveaus. Hun oplossing maakt de
gegeven de mogelijkheden en de wensen van de
Een applicatie problematiek zoals ‘ambient intel-
‘ad hoc netwerk’, dat is een netwerk waar appa-
ontwikkeling van aantrekkelijke applicaties mogelijk.
gebruiker, maar ook met zaken als beschikbaarheid,
ligence’ wordt gerealiseerd door de conjunctie van
raten en gebruikers ongehinderd in en uit kunnen
We onderscheiden vier voorname probleemgebieden
toegankelijkheid, integriteit, kwaliteit, betrouwbaar-
een aantal op elkaar inwerkende, essentiële technolo-
bewegen en dat zich telkens weer aanpast aan de
die door samenwerking van de verschillende techno-
heid, geldende regels, beveiliging, tolerantie voor
gieën. We geven hier een korte beschrijving van het
veranderende omgeving. Gezien de veelheid aan
logie niveaus opgelost kunnen worden.
intrusies, anonimiteit, geldende overeenkomsten.
benodigde technologisch materiaal.
sensoren is ook aandacht voor ‘sensor netwerken’
Context awareness:
Architectuur
Microelektronica
gebied, mede om onze traditionele belangstelling
het beantwoorden van de 6 W’s
De architectuurvraag kan kort worden gedefinieerd
o Accent op Silicium technologie voor speciale
voor telemetrie verder gestalte te geven. Routering
Met ‘context awareness’ bedoelen we dat onze (elek-
als het coherent integreren van verschillende niveaus
applicaties
en netwerkdynamica spelen een belangrijke rol met
tronische) omgeving en onze persoonlijke apparatuur
waarop het systeem opereert (we geven ook voor-
Het DIMES Instituut heeft wereldbekendheid
het doel de nodige aangepaste ‘Quality of Service’
een genuanceerd antwoord heeft op de volgende zes
name punten van aandacht aan):
verworven op het gebied van ‘speciale devices
te leveren, alsmede te zorgen voor robuustheid en
vragen:
o Het machine-niveau (naar parallel/gedistribueerde
vereist en we plannen een aparte inspanning op dit
o Wie? De identiteit van de persoon. • belangrijk als informatie maar ook ter bescherming van de persoon. o Wat? De activiteit waar de persoon zich in
op Silicium’, i.h.b. een grote variëteit van bijzon-
betrouwbaarheid. Van belang is tevens de schaal-
hardware, laag vermogen, ‘reconfigurability’, kost,
der effectieve sensoren die met heel bijzondere
baarheid (een ‘conditio sine qua non’) en het
hardware/software codesign, ‘real time’ proces-
kunstgrepen kunnen geïntegreerd worden met
gebruik van moderne methoden van dataver-
sing).
klassieke (goedkope) elektronica en ‘compatible’
werking (grid-computing).
o Het netwerk niveau (‘performance’, schaalbaarheid,
zijn met de meer standaard technologie. We willen
engageert.
ad hoc karakter – geen ingewikkelelde toegangs-
onze inspanningen in dezelfde richting voortzetten,
Computer Architectuur en Systemen
• bvb. sprekend, luisterend, lezend, wandelend,
procedures, vermogen tot aanpassen en doorgeven
met speciale aandacht voor devices en circuits die
o Accent op geavanceerde concepten voor
van informatie, ‘redundancy’).
van belang zijn voor de I-centric, gebruikersom-
computer architectuur en systeem ontwerp
geving: hoogfrequente radio-elektronica, ‘large
Het ‘systeem probleem’ is alles bij elkaar krijgen
area devices’ en ‘wearables’, draadloze interfaces,
op een coherente en effectieve manier. Aangezien
bio-geïnspireerde circuits, intelligente sensoren en
we het hier hebben over een zich steeds aanpas-
actuatoren, en de ontwerpkunde van al deze devi-
send systeem is ‘reconfigurability’ een belangrijke
ces via een uitgekiend ontwerp-platform.
zaak, maar ook fysische eisen spelen een grote rol
lopend etc... o Waar? De fysieke omgeving waarin de persoon zich bevindt. • de ruimtelijke omgeving – locatie, oriëntatie, snelheid, versnelling.
o De interface (‘performance’, bruikbaarheid, standaarden, personalisatie). o De dienstenlaag (samenwerking, bundeling, hergebruik, beschikbaarstelling van informatie).
• omgevings-informatie – temperatuur, kwaliteit van de lucht, sterkte van het licht en geluidsni-
Methoden en technieken voor ‘Ambient
veau.
Intelligence’?
Transmissie-techniek
zelfs kost. Goed systeem ontwerp vereist de opzet
Intelligentie is een nog slecht begrepen en beheerst
o Accent op draadloze transmissie:
van een ontwerp methodologie en de definitie van
o Wanneer? Het besef van tijd. • temporele informatie – uur, datum, seizoen
begrip, ondanks de vele reeds geleverde inspan-
wireless transmission methods
een ontwerpplatform die de ontwerptijd aanzien-
• agenda’s, tijdseisen.
ningen op dit vlak. Ons specifieke doel is het beter
De draadloze transmissie-omgeving van de per-
lijk moeten verminderen en de ontwerper moeten
o Waarom? Een idee van de intenties en gevoelens
integreren van statistische technieken, die nu zeer
soonlijke gebruiker staat uiteraard centraal in onze
voorzien van her-bruikbare methoden en
van de persoon.
populair en bruikbaar zijn geworden in de telecom-
belangstelling. We plaatsen het accent op de beno-
prototypes.
• indicatieve metingen – bloeddruk, hartritme,
municatie, alsmede technieken uit de artificiële
digde ontwerpkunde – het ontwerpen van trans-
ademhalingsintensiteit, spieractiviteit, stemsterk-
intelligentie, die weliswaar geavanceerd zijn maar
missie-systemen dat aan de vele eisen van een
Signal Processing
te.
slechts moeizaam toegepast worden, zoals de ‘Belief,
universeel gebruikerssysteem kan voldoen is alles
o Accent op signaalbewerking in ad hoc networks
Desires and Intentions’ (BDI) systemen. Een addi-
behalve triviaal. Een andere specialiteit die hier van
Wat er in de omgeving van de gebruiker omgaat
wie is er in zijn omgeving?
tionele uitdaging hier is het gedistribueerde karakter
bijzonder belang is, betreft de elektromagnetische
zijn in eerste instantie ‘signalen’, datgene wat per-
• de sociale situatie – met wie converseert hij?
van de ‘ambient intelligence omgeving’ is dat het zich
omgeving, het ontwerp en de realisaties van an-
sonen en apparaten naar elkaar sturen als fysieke
Welke mensen zijn dichtbij? Welke apparaten
kenmerkt als een omgeving van gedistribueerde intel-
tennes, plaatsbepaling en MIMO-signaalbewerking
implementatie van wat ze willen communiceren.
staan er ter beschikking? Hoe is de persoon
ligente agenten. We willen het gebruik van nieuwe
waar gebruik wordt gemaakt van de veelheid aan
Door de aanwezigheid van een groot aantal
verbonden en wat zijn de eigenschappen van de
technieken van signaaldetectie en ‘soft decoding’
beschikbare antennes, captors en zenders in de
agenten die zenden en ontvangen kan op een
verbinding?
intens onderzoeken voor deze toepassing.
directe gebruikersomgeving, de ‘ogen en oren’ van
totaal nieuwe manier met signalen worden omge-
de draadloze omgeving.
sprongen, de signaalbewerker heeft te maken met
o Waarmee, met wie? Waar is de persoon mee bezig,
• toestand van de resources – bvb. de batterij, het
14 |
zoals vermogen management, tijdsresponsie en
display, het netwerk, frequenties, bandbreedte,
een in signalen badende omgeving (geluid, licht,
interferenties.
elektromagnetische signalen). In plaats van slechts
| 15
Dimensie III: Focus op Applicatie-gebieden
gebruik te maken van punt-punt verbindingen
matieverwerking en informatica. Het moeilijke van
waarbij communicatie alleen tussen een zender
het begrip zijn de vele dimensies die in samenhang
en een ontvanger plaatsvindt, kan hij dankbaar
door het systeem behandeld moeten worden, met
gebruikmaken van de ‘space diversity’, het feit dat
name: de interpretatie en abstractie van data
Focus 1: de persoonlijke (gebruikers-)
Focus 2: de mens in de Randstad
vele captors (antenne’s bvb.) kunnen bijdragen
(semantiek), het ‘sharen’ van informatie, begrip
omgeving
De Randstad is voor de TU Delft een bijzonder object
aan het samenstellen van gewenste informatie (de
en gebruik van groepsgedrag en ‘emerging
Betreffende alle apparaten en systemen in de
van aandacht en studie. Een selectie van probleemge-
inhoud van de boodschap). Die voegt een hele
behaviour’, het inschatten van de meest waar-
directe omgeving van een persoon of gebruiker, hun
bieden waar we onze aandacht op richten is als volgt:
nieuwe dimensie toe aan de mogelijkheden tot
schijnlijke toestand in een sterk wisselende en
interactie met gebruikers, de ontwikkeling van hun
o Verkeerschaos: Hoe kan de verkeerschaos be-
communiceren, soms met ‘space-time’ aangegeven.
stochastische omgeving, gebruik van intelligente
intelligentie, architectuur, wendbare communicatie,
streden worden door betere wegbeleiding, zowel
Op een ander front spelen nieuwe methoden van
agenten, distributie van informatie.
mens-machine of product-mens interactie, bundeling
op locaal niveau (the local loop), als op globaal
gebruik van het frequentiespectrum zoals ‘Ultra
van diensten.
niveau? Hoe kunnen ‘intelligente methoden’
Wide Band’ waar gebruik wordt gemaakt van een
Mens-machine interfacing
Onderzoeksproblemen:
gebruikt worden om tot meer adequaat gebruik
zeer gespreid spectrum en zeer laag vermogen.
o Accent op ‘bridging the gap between human
o PAN = personal area netwerk: Waaruit bestaat
van de bestaande infrastructuur te komen? Hoe
interface and software intelligence’
het? Hoe wordt de informatie gegenereerd en
zou de toekomstige infrastructuur eruit moeten
Multimedia information processing
In de multimodale gebruikersomgeving is de
geregistreerd? Met welke apparaten wordt het
zien zodat beter gebruik wordt gemaakt van
o Accent op informatie bewerking in een
interactie van de verschillende spelers van belang
uitgevoerd? Hoe interageert het met de per-
nieuwe inzichten in intelligentie,o.a. inzichten
gebruikers-gerichte omgeving
en de adaptieve ontwikkeling van kennis in het
soon? Hoe verloopt de communicatie met de
Het gemak waarmee informatie wordt uitgewis-
systeem over impliciete perceptuele, cognitieve en
omgeving en het internet? Hoe is de integratie in
seld wordt bepaald door o.a. de volgende factoren:
emotionele gegevens van de verschillende actoren.
het ‘personal network’?
makkelijke toegang, karakterisering van de infor-
Misschien komen we ooit tot een meelevende
matie, herkenning van de situatie waarin de gebrui-
omgeving, maar voor we zover zijn willen we de
tietechnieken en protocollen? Wat is de archi-
lijken? De ontwikkeling van technieken op het
ker zich bevindt in verhouding tot de kenmerken
nodige aandacht besteden gewoon aan het
tectuur van het ad hoc systeem, hoe kunnen
gebied van ‘distributed intelligent agents’, met
van de informatiestroom en de kwaliteit van de
begrijpen van mens-machine interactie en het
apparaten ‘seamless’ toegevoegd en afgevoerd
name de ontwikkeling van een virtueel black-
overdracht. In sterk interactieve, zich zelf re-
implementeren van ons begrip. Ervaring met
worden? Hoe ontstaat intelligentie in een der-
board over de agenten heen, nieuwe architectu-
configurerende netwerken vereist de makkelijke
bestaande systemen geeft aan hoe complex dit
gelijk systeem?
ren voor chaotische omgevingen van interage-
toegang dat er op media uitwisseling afgestemde
probleem is, we willen met name systemen ontwik-
protocollen aanwezig zijn, gekenmerkt als een
kelen die natuurlijk en niet intrusief aanvoelen,
omgeving het best worden opgebouwd? Hoe ziet
invoegen of uitvoegen van individuele agenten
‘overlay netwerk’. In een dergelijk netwerk wordt
impliciete intelligentie waarbij de gebruiker het
de definitie van samenstellende onderdelen
zonder centrale controller; efficiënt gebruik van
ook de QoS geregeld nodig om de kwaliteit van
gevoel heeft dat hij ‘in control’ is. Een belangrijk
eruit? Hoe wordt de gewenste adaptiviteit en
‘netwerk informatietheorie’.
aanbieden af te stemmen op de beschikbare
technisch punt hierbij is de ontwikkeling van ‘intel-
QoS verkregen?
middelen. Verder vereist de karakterisering van de
ligente lerende systemen’ die in staat zijn ervaring
informatie het genereren van de geschikte ‘seman-
op te doen en die in hun werking op te nemen.
tische data’ gekoppeld aan de informatiestromen
o Ad hoc netwerk: Wat zijn de beste communica-
o Persoonlijke netwerk: Hoe kan de persoonlijke
o Marktacceptatie en ergonomische eigenschappen:
m.b.t. ‘emerging behavior’? o Rampen bestrijding: Hoe kunnen de voorzieningen in de ‘persoonlijke omgeving’ gebruikt worden om betere rampenbestrijding te verwezen-
rende agenten waarbij die robuust zijn voor het
o Urban planning: Het gebruik van communicatie en interactie-mogelijkheden in een sterk
Wat zijn de ergonomische eigenschappen van
geconcentreerde stadsomgeving stelt een aantal
de beoogde systemen? Marktacceptatie van
nieuwe vragen die met hoge prioriteit aangepakt
die aangeboden worden. Tenslotte blijft patroon
Diensten toegesneden op de intelligente
beoogde producten? Hoe nieuwe technologie aan
zouden moeten worden. Het betreft niet alleen
herkennen nog steeds het uitdagende probleem dat
omgeving
gebruikers presenteren?
de concentratie en opschaalbaarheid van de
het altijd geweest is, de allerbeste technologie is
o Accent op integration (bundeling) of services
hier niet goed genoeg.
communicatie-infrastructuur (een probleem bij
with the user’s environment
UMTS), maar ook de integratie en het gebruik
Ook hier gaat onze aandacht naar multidimensio-
van aantrekkelijke persoonlijke omgevingen, het
Information management
nele gebruikersinteractie, maar dan bekeken vanuit
aanbieden van diensten (bundling of services),
o Accent op gedistribueerde intelligentie
het standpunt van de ontwikkeling van diensten die
gebruik van ICT bij beveiliging, ‘urban infor-
‘Intelligentie’ is misschien het centrale probleem
op effectieve manier gebruik maken van de nieuwe
mation management’, gebruik van ICT bij de
van de toekomstige ‘ambient intelligence’ omge-
ambient intelligente, ad hoc gebruikersomgevingen.
integratie-problematiek en de relatie met de
ving. Ons doel is intelligentie beter te begrijpen zo-
In het bijzonder komt hier aan de orde: diensten
verkeersinfrastructuur.
dat we ook beter in staat zijn intelligente systemen
geleverd door gedistribueerde agenten en het
te bouwen. We beschikken hiertoe over nieuwe
regisseren van het netwerk met speciale aandacht
ideeën en nieuwe technieken, maar het onderwerp
voor ‘privacy’, veiligheid en ‘accountability’.
is uitermate taai en raakt de essentie van infor-
16 |
| 17
Focus 3: e-health en biomedische applicaties Aandacht voor e-health in de persoonlijke sfeer: o Persoonlijke omgeving van de ouder wordende mens: speciale aandacht voor deze omgeving die aanzienlijk verbeterd kan worden door inzet van allerhande intelligente apparaten: eenvoudige hulpmiddelen voor het veraangenamen van hun
Ë
leven in de zin van aangepaste audio- en video
Signal Processing for Future Wireless
hulpmiddelen, aangepaste toegang tot het inter-
Communications
net, regelen van communicatie met eventuele
Array processing voor LOFAR
hulpverleners en onderlinge communicatie.
Prof.dr.ir. A.J. van der Veen,
o Implantable and injectable electronics: elektronica
ir. B. van der Tol
en dito communicatie en ‘intelligentie’ die gebruikt wordt voor nieuwe diagnostische technieken. o ‘Geheugen prothese’: is het mogelijk het menselijk geheugen bij te staan waar het deficiënt begint te worden, uiteraard op een ‘non invasive’, ‘non-obtrusive’ manier? o Gedragsdetectie door ‘unobtrusive electronics’: gedragsdetectie is sowieso een interessant onderwerp voor ‘ambient intelligence’. Hoe wordt gedrag gemodelleerd en in een artificieel systeem ingebracht.
Ë NISHE Finland Augmented reality op PDA, bv om nieuwe architectuur te bekijken op locatie Dr.ir.W. Pasman (i.s.m. VTT Finland)
Ë Dedicated smart admittance-sensor systems Hartkatheter Ir. G. Pop en ir. Z. Chang
18 |
| 19
3 | Toekomstige strategie van het ICT Delft Research Centre Keuze van gezamenlijk te realiseren ambities
Het ‘persoonlijk netwerk’
De UWB draadloze gebruikersomgeving
Apparaten en Content in Virtuele Gemeenschappen
Het persoonlijke netwerk (PN) behelst de totaliteit We willen onze inspanningen zichtbaar maken
van de netwerkomgeving die zich op een bepaalde
Ultra Wide Band korte afstand draadloze technolo-
Het aantal ‘persoonlijke’ apparaten dat rekenkracht
in een aantal concrete realisaties, die zich
persoon richt en door hem/haar wordt beheerst. Het
gie is potentieel een aantrekkelijk alternatief voor
en communicatiemogelijkheden heeft, is de laatste
toespitsen op specifieke, reeds hierboven
PN amplifieert zijn capaciteiten, maakt zijn werkom-
Bluetooth, het systeem dat de connecties tussen een
jaren enorm toegenomen. In de thuisomgeving zijn
genoemde en als cruciaal ervaren deel-
geving effectiever en aantrekkelijker, ordent de voor-
gebruiker en de apparaten in zijn directe omgeving
PC’s, TV’s, video recorders, en DVD-spelers alom aan-
problemen en laten zien dat de ontwikkeling
zieningen (resources) die tot zijn beschikking staan
regelt op een ad hoc manier. Dit project behartigt de
wezig, en meer en meer hebben we laptops, PDA’s,
van wetenschap en technologie in het Centre
en ageert als zijn betrouwbare netwerk-metgezel.
fysische laag van een nieuw te definiëren omgeving
mp3 spelers etc bij ons. Alhoewel deze apparaten
ook daadwerkelijk kan leiden tot nieuwe,
Het bestaat uit een aantal protocollen die toegang
die deze locale interactie regelt en gebaseerd is
‘persoonlijk’ zijn, biedt het delen van de functionali-
kanshebbende producten, processen of
(access) en interactie regelen met vele potentiële
op het gebruik van een zeer breed spectrum (Ultra
teit van deze apparaten en de informatie daarin opge-
diensten als ze maar door de markt worden
systemen die verspreid zijn over de aardbol en die
Wide Band), functionerend beneden het ruisniveau
slagen grote voordelen voor de individuele gebruiker
opgenomen. Voor ieder van hen zullen we ook
tot de directe omgeving van een persoon kunnen
van de narrowband transmissie die toegekend is aan
en voor de ‘gemeenschap’ waarmee de gebruiker zijn
actie ondernemen om die marktopname te
gerekend worden. Beveiliging van de toegang en de
traditionele, lange afstand mobiele (GSM, UMTS) of
apparaten deelt. Een bekend voorbeeld is het draad-
faciliteren.
persoonlijke sfeer moet hierbij gegarandeerd worden.
WAN (WLAN) standaarden. UWB kan een techniek
loze ad-hoc netwerk, waarbij individuele nodes elkaar
Ook hebben persoonlijke netwerken van verschillende
zijn die uiterst geschikt is voor locale communicatie
helpen om communicatie tot stand te brengen in
personen intersecties die potentieel niet leeg zijn.
in 4de Generatie systemen. Onze ambitie is per 2007
het geval een centrale infrastructuur ontbreekt. Een
Hoe die intersecties eruit zien en hoe informatie tus-
een compleet UWB systeem gerealiseerd te hebben
ander bekend voorbeeld is een peer-to-peer (P2P)
sen persoonlijke omgevingen geregeld wordt is een
in de frequentieband 3...10 GHz dat de potentie van
overlay netwerk waarbij opslagruimte en informatie
centrale component van het onderzoek. Onze ambitie
pulspositie modulatie voor UWB aantoont.
gedeeld wordt. Het delen (‘sharing’) van content
is per 2007 een compleet PN systeem te demon-
In het Freeband Airlink project is behoorlijk wat
en apparaten in (virtuele) gemeenschappen moet
streren dat aan de bovengenoemde eigenschappen
expertise ontwikkeld op het gebied van een puls-
adequaat geregeld worden op verschillende niveaus.
voldoet.
gestuurde UWB omgeving die gebruik maakt van
Bijvoorbeeld, protocollen moeten het delen (op een
Het Centre is een drijvende kracht achter het Free-
CDMA en mogelijk ook ‘space-diversity’. Doel is om
eerlijke wijze) regelen, maar gebruikers moeten wel
band project ‘Pilot 2008’, in nauwe samenwerking
in de komende twee jaar ook een complete collec-
bereid zijn (op een eerlijke wijze) te delen. Techno-
met TNO-ICT, Philips en enkele andere partijen.
tie prototype componenten hiervoor te realiseren.
logie gaat dan ook hand in hand met gebruikersas-
Dit project zal in de komende jaren een complete,
Doelgroep: de industrie die draadloze omgevingen
pecten en mens-machine interactie. Onze ambitie is
op het internet afgebeelde ‘persoonlijke omgeving’
ontwikkelt (Philips, diverse start ups,
om per 2007 een compleet systeem voor peer-to-peer
opleveren.
toeleveranciers).
televisie (P2PTV) te demonstreren.
Doelgroep: de industrie die systemen voor
UWB Werkgroep: A.-J. van der Veen (vz),
Demonstratie van een volledig functioneel
communicatie ontwikkelt (Philips) en gebruikt (KPN).
W. Serdijn, K. Langedoen, G. Jansen, A. Yarovoy,
‘peer2peer tv systeem’. Dit is een systeem geba-
PN werkgroep: I. Niemegeers (vz), A. Loo,
G. Leus.
seerd op P2P gekoppelde personal video recorders/
P. Van Mieghem, J. Reimers.
Projecten: AIRLINK, UWB-Testbed, EuropCOM.
tuners, dat het mogelijk maakt om opslagruimte,
Projecten: MAGNET (KP6), QUOS (IOP GenCom),
televisiekanalen, content, processing voor o.a.
Esense, Mobilogic, PNP 2008.
streaming, en user profiles op een veilige en eerlijke manier te delen binnen een virtual community (BSIK Freeband/I-Share project). Doelgroep: ‘Ambient intelligence’ industrie. Kleine muziek en tv producenten (SMEs) die de zero-cost P2P infrastructuur kunnen gebruiken voor media delivery. Bijdragen aan internationale standaardisatie en open source software initiatieven. Overlay Werkgroep: I. Lagendijk (vz), H. de Ridder, H. Sips, D. Epema, R. Heusdens, A. Hanjalic, M. Reijnders. Projecten: CACTUS, Freeband I-Share.
20 |
| 21
Het faciliteren van communicatie bij rampenbestrijding
22 |
Het platform voor ‘ambient intelligence’
Unobtrusive Electronics
Multimedia
Een compleet sensing, communicerend en redenerend
In onze hedendaagse maatschappij wordt meer en
In het geval van rampenbestrijding wordt een ‘ad
Een ‘platform’ is een ontwerpmethodologie onder-
systeem in 1 mm3? De uitdagingen zijn enorm! Voor-
meer audiovisueel (multimedia) materiaal geprodu-
hoc’ omgeving een kritische component van de
steund door een verzameling ontwerphulpmiddelen
naamste obstakels zijn de vermogen voorzieningen en
ceerd, bekeken, bewerkt, opgeslagen, uitgezonden
mogelijkheid van agenten (hier gebruikt in de oor-
en generieke deelontwerpen die het mogelijk moeten
de communicatie mogelijkheden (antennes). Toch wil-
en toegepast in verschillende applicaties. Door de
spronkelijke betekenis: handelende personen), die
maken snel en effectief een nieuw systeem te reali-
len we een poging ondernemen. Onze ambities zullen
recente ontwikkelingen in digitale signaalcompressie,
zich in een uiterst onbetrouwbare situatie bevinden,
seren. De ontwerpmethodologie levert niet alleen de
in eerste instantie wat bescheidener zijn: we willen
transmissie en opslagtechnologie zijn de mogelijk-
om met elkaar te communiceren en gezamenlijke
nodige lijm (‘glue’) om de onderdelen met elkaar te
een aantal nieuwe technologieën in lijn brengen met
heden van multimedia om traditionele processen in
taken uit te voeren. Zowel bij de 9-11 ramp in New
laten functioneren, maar ontwikkelt ook de benodigde
de ‘1 mm3 electronic dust’ ambitie, met name: een
b.v. marketing, training en educatie, entertainment,
York als de explosie van de vuurwerkfabriek in
architecturale beginselen en bouwstenen. De deelont-
60 GHz transceiver, en een communicatie systeem
biomedische toepassingen, remote sensing en
Enschede, vielen de standaard communicatie
werpen bestaan uit (1) hardware componenten, (2)
voor ‘distributed sensing’ gebaseerd op burst mode
bewaking te verbeteren sterk gestegen.
middelen vrijwel meteen uit wegens overbelasting of
exemplarische software, (3) architecturale ‘templates’,
en slechts een paar honderd mW verbruikend (per
Om in bovengenoemde werkvelden maximaal te kun-
destructie van servers, en werden zeer foute beslis-
(3) een verzameling communicatie hulpmiddelen, (4)
2007). Daarna zullen we streven naar het systema-
nen profiteren van de mogelijkheden van multimedia
singen genomen door hulpverleners, deels te wijten
aan het voorgaande aangepaste ontwerp-software,
tisch verkleinen van de componenten, het vergroten
dienen nieuwe theorieën en methoden voor multime-
aan gebrekkig overleg en communicatie. Een ‘ad hoc’
(5) een methodologie om het ontwerptraject effectief
van het 3D karakter, de batterij integratie en de
dia computing te worden uitgewerkt en ontwikkeld.
netwerk kan deze situatie oplossen mits het aan extra
aan te pakken. Uiteraard zal een dergelijk platform
realisatie van de antennes. Mogelijk zijn totaal andere
Het ICT DRC concentreert zich met name op de
eisen voldoet. De gezamenlijke informatievoorziening
veel onderdelen bevatten die niet zelf ontwikkeld
technieken dan tot nu toe gebruikelijk aan de orde!
multimedia content analyses (MCA) en de multi-
(informatie over de situatie en het gezamenlijk
zijn, en de bedoeling is het het platform samen met
Een compleet autonoom systeem in een kubieke
modal human machine interaction (MMI).
takenpakket van de hulpverleners) moet verdeeld
instituten en onderzoeksgroepen aan andere universi-
millimeter? Alles bij elkaar: sensing en actuating,
De explosieve toename van multimedia data zorgt
over het netwerk virtueel aanwezig zijn, toegan-
teiten te ontwikkelen en de resultaten te delen. Onze
informatie verwerking, communicatie, netwerken,
er voor dat men meer data moet doorzoeken om
kelijk voor de toevallig actieve dienstverleners en
ambitie is per 2007 een compleet platform voor het
vermogen voorziening in een vorm die toepasbaar
die informatie te vinden waar men naar zoekt.
automatisch evoluerend over het steeds wisselend
ontwerpen van gedistribueerde intelligente systemen
en inzetbaar is waar ook een ‘sensor netwerk’ zin-
Hierdoor ontstaat er een groeiende vraag naar
netwerk waarbij kan worden uitgegaan dat er geen
beschikbaar te hebben.
vol is. De idee is uiterst ambitieus, maar kan een
methoden en technieken voor het automatisch
zekerheid bestaat over welke agenten aanwezig zijn
Een platform bestaande uit hardware en software
revolutie in de Micro-elektronica betekenen.
indexeren, organiseren en structureren van audio-
en hoe hun verbindingen in de toekomst evolueren.
componenten (sensoren, actuatoren, intelli-
Doelgroep: telemetrie bedrijven, sensor netwerk
visuele data op semantisch niveau. Deze ‘tools’
Naast deze ‘basisfunctionaliteit’, is het van groot be-
gente signaalverwerking, zenders en ontvangers,
bedrijven.
kunnen gezien worden als toegevoegde intelligen-
lang aandacht te schenken aan de ‘intelligentie’ van
variëteit aan protocollen, architectuur definities,
Unobtrusive werkgroep: L. de Vreede (vz),
tie aan de bestaande functionaliteit van professio-
de communicatiepatronen: wat er gecommuniceerd
informatie processing, decision making,
W. Serdijn, L. Sarro, L. Nanver, J. Zhuang,
nele en consumentenmultimedia-apparatuur, zoals
wordt, wie beslissingen neemt, de verhouding tussen
Bayesiaanse redeneercomponenten, diensten
K. Langedoen, M. Baltek.
videorecorders of videocamera’s. Ze zijn geba-
centrale aansturing en de behoefte aan decentrale
bundeling) waaruit een intelligent systeem kan
Projecten: Wicom, Lofar.
seerd op onderliggende algoritmen die de semanti-
handelingsvrijheid. Onze ambitie is per 2007 een
worden samengesteld.
sche betekenis uit signalen kunnen onttrekken.
architectuur gedefinieerd en geïmplementeerd te
Doelgroep: ontwerpers en ontwikkelaars van
Het doel van het project ‘Video at your fingertips’
hebben die in staat is deze steeds wisselende,
systemen, inclusief wijzelf.
( BSIK MultimediaN ) is dan ook tweeledig. In
chaotische situatie het hoofd te bieden.
Platform werkgroep: W. Serdijn (vz),
de eerste fase worden algoritmen ontwikkeld die
Demonstratie van het ‘virtuele blackboard’ in een
G. Gadagyev, P. French, K. Bertels, Ch. Verhoeven,
elementaire stukken semantische informatie uit
chaotische context, die van een rampenbestrijding
H. Nikookar, R. van Leuken.
de multimediadata kunnen halen. Deze algoritmen
(brand in de Rotterdamse haven). De gedistri-
Projecten: nog te ontwikkelen.
kunnen gebruikt worden voor beeld- en geluidsin-
bueerde agenten blijven beschikken over volledige
terpretatie, zoals bijvoorbeeld het detecteren en
informatie over de toestand en hun takenpakket
herkennen van bepaalde gezichten op videobeel-
ondanks het verdwijnen van alle normale wijzen
den, het herkennen en interpreteren van gespro-
van communicatie (Project: Combined).
ken tekst, of het herkennen van de toonzetting
Doelgroep: de industrie die systemen voor rampenbe-
van een muziekstuk. Het ontwikkelen van deze
strijding ontwikkelt (Thales) en hen gebruikt (Politie).
elementaire algoritmen is onze doelstelling voor
Chaos werkgroep: L. Rothkrantz (vz), P. Dewilde, H.
begin 2007. De eisen en randvoorwaarden van de
Sips, A. Yarovoy, R. Babuska, E. van de Kar.
gebruikers zijn leidend. De algoritmen moeten be-
Projecten: Combined, EuropCOM, ISIS, AAF.
trouwbaar, efficiënt en (zoveel mogelijk) generiek
| 23
zijn. Daarna wordt overgegaan tot het ontwikkelen
‘We Centric’ Beveiliging
van complexere algoritmische structuren, die met
De anbitie is het realiseren van een gerobotizeerd ‘ground penetrating radar systeem’ per 2007. Een
behulp van de semantische informatie vanuit de
De beveiliging van personen en hun eigendommen
verder liggende ambitie is de ontwikkeling van een
eerste fase in staat zijn om hogere semantische
(inclusief hun ‘privacy’ en hun persoonlijke docu-
mini-array systeem dat mijnen kan detecteren en
concepten in multimediasignalen te herkennen,
menten) is een belangrijk probleem in de huidige
klassificeren, gebruikmakend van alle beschik-
zoals agressie op straat, specifieke scènes in films
maatschappij, voornamelijk veroorzaakt door de
bare data (tijds- en frequentiedomein, polarisatie,
of hoogtepunten in voetbalwedstrijden.
enorme toename aan mogelijkheden die moderne
plaats).
Doelgroep: Consumenten (geselecteerde audiovisu-
informatieverwerking en communicatie bieden. In het
Radar Werkgroep: L. Ligthart (vz),
ele content op mobiele telefoon of personal video-
ICT Delft RC ligt het accent op de beveiliging van de
P. van Genderen, M. Verhaegen, P. van den Bergh.
recorder, “natuurlijke” interactie met electronische
persoonlijke sfeer, met name het optimaal ondersteu-
Projecten: GPR for humanitarian demining.
apparatuur, toy robots, interactive gaming systems),
nen van beveiligingsdiensten met moderne sensing
professionals (veiligheid, visuele inspectie), weten-
en communicatiemiddelen enerzijds, en anderzijds
schappers (behavioral science, psychology), onder-
het optimaal beveiligen van persoonlijke informatie.
wijs (e-learning) en de zakelijke markt (logodetectie
Een belangrijk element hierbij is dat onze toekom-
in video, audiovisuele samenvattingen van vergade-
stige systemen gedistribueerde systemen zullen zijn
De vrouwelijke bevolking van Europa is een onvol-
ringen). Philips Research (NatLab), Philips Applied
met veel participanten en service verlenende partijen,
doend uitgebaat reservoir van talent voor nieuwe
Technologies (Industrial Vision), Vicar Vision BV,
wat de beveiligingseisen bijzonder acuut maakt.
technologie. ICT Delft DRC prijst zich gelukkig met
Abstract Computing International BV.
Ons doel is het definieren van een beveiligings-
top-niveau vrouwelijke onderzoekers die als motivatie
Multimedia werkgroep: A. Hanjalic (vz), J. Biemond,
systeem in de persoonlijke levenssfeer zo dat het
en voorbeeld kunnen dienen voor de komende
M. Pantic, S. Oomes, R. Heusdens, E.A. Hendriks.
‘ad hoc’ karakter van de nieuwe 4G architectuur
generatie vrouwelijke onderzoekers.
Projecten: Multimedian, Comprehensive Web-based
ervan niet in het geding komt.
Per 2007 willen we onze populatie (fte’s) aan vrou-
Facial Expression Database, Multimodal Context-sen-
Werkgroep Veiligheid: K. Cartrysse (vz),
welijke onderzoekers verdubbelen op alle niveaus.
sitive Human-Computer Interface.
R. Wagenaar, S. Daskapan, L. Ligthart, I. Lagendijk,
FTE werkgroep: L. Zondervan (vz), M. Pantic,
J. van der Lubbe, P. van Mieghem, P. van der Hoven.
E. van der Kar, L. Sarro, L. Nanver, K. Cartrysse,
Projecten: EuropCom.
M. Wiethoff.
Female Talent in Engineering
De Matrix: thematische werkgroepen/applicatie gebieden
Humanitair ontmijnen IRCTR staat internationaal bekend voor de ontwikke-
De gebruikers-omgeving
ling van een ‘ground penetrating radar systeem’ dat in staat is landmijnen te ontdekken zonder directe fysieke aanwezigheid van een persoon op de plek van de landmijn. Het systeem moet echter nog steeds
AdHoc
QoS
M
Traf
RB
UP
Ouder
Persoonlijke netwerk
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
xx
xxx
UWB
xxx
xxx
persoonlijk bediend worden en het ontmijnen vergt
xxx
nog steeds directe betrokkenheid van personen ter
Chaos
xxx
verdere automatisering van het ontmijningsproces. Dit vereist een intelligente interpretatie van de radar
e-Health
PAN
Virtuele gemeenschappen
plekke. Wij willen die situatie verlichten door een
De mens in de randstad
Platform AI
xxx
Unobtrusive Electronics
xxx
data, de ontwikkeling van gerobotiseerd zoeken en
Video at your fingertips
ontmijnen en de realisatie (in samenwerking) van het
Beveiliging
resulterend prototype. De ambitie is om dit per 2007
Humanitair ontmijnen
xxx xxx
xxx
xxx xxx
xxx
xx xxx
xxx
xxx
xxx xxx xx
xxx
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xx
xxx
xxx
xxx
Proth Gedrag
xx xxx
xxx xxx
xxx xxx
xx
voor elkaar te hebben.
24 |
| 25
4 | Samenwerkingsverbanden
Delftse ‘Centre’s’ en interfacultaire
Nederland beschikt slechts over minder dan de
samenwerking
helft van het aantal ingenieurs per eenheid van be-
van de inrichting van Smart-Mix (dynamisering
omgeving: inspelen op het TNO-ICT Portfolio
Samenwerking met Delftse Centre’s op specifieke
volking dan de ons omringende landen, ten gevolge
van een gedeelte van de eerste geldstroom
m.b.t.
aandachtsgebieden ligt voor de hand en heeft
van een al vele jaren doorgevoerde politiek van
onderzoeksmiddelen) zijn nog onduidelijk, de
o ‘Network related skills’: QoS, Security
inmiddels gestalte gekregen. Een niet-beperkende
concentratie in slechts drie centra (België beschikt
verwachting bestaat dat hij zal worden ingezet
o Netwerken: access technology, i.h.b. broadband
opsomming:
over zeven volwaardige ingenieursopleidingen!) Het
om concentratie van onderzoeksinspanningen te
mobile access (Mobile Video) en ‘copper access
• ‘Intelligente Wegbegeleiding’ met het Centre voor
resultaat is een dramatische schaarste aan onder-
realiseren op onderwerpen waarin de instellingen
networks’, network modeling, routing strategies
zoekscapaciteit. Ondanks de hoge kwaliteit van de
uitblinken en die een flink toekomstperspectief
• ‘Electronic Dust’ met ‘Sustainable Processes’
Nederlandse research centra hebben zij nauwelijks
bieden voor wat betreft impact en utilisatie.
• ‘Ambient Intelligence’ met Micro-systemen
de mogelijkheid om aan de behoefte en vraag van
De verwachting mag gekoesterd worden dat
• ‘Personal Networking’ met ‘Infrastructures’.
het bedrijfsleven een enigszins dekkende onder-
de Smart Mix voor wat de ICT betreft in nauw
Wanneer van toepassing zal het ICT Centre het
zoeksomgeving aan te bieden. Verdere concentratie
overleg met het ICT-Regie-Orgaan tot stand zal
opzetten van een samenwerking nastreven, waarbij
lijkt zeker niet gewenst, programmatische samen-
komen. Een 3 TU-Instituut op het gebied van ICT
ment, Business Modelling, new generation
samenwerkende partijen complementaire expertises
werking kan de aantrekkelijkheid van de regionale
kan hierin een belangrijke rol spelen.
infrastructures.
inbrengen.
opzet wel versterken.
‘Verkeer en Transport’
We hebben een unieke positie om werk te maken van ‘het ontwerpen van intelligentie’ gezien de expertises bij EWI, IO, TBM en TNW.
4. Nauwe samenwerking met TNO-ICT in de Delftste
o IT: service enabling platforms, context awareness and bundling of services o Services: speech technology, multimedia, personalized services, intelligent environments o Infrastructures: Telecommunications manage-
Nationaal met het bedrijfsleven
Internationaal
1. In de context van ‘Ubiquitous Communications’
1. Het ICT Delft Research Centre participeert in
en ‘Ambient Intelligence’ lopen via BSIK gefinan-
enkele IP’s van het 6de kaderprogramma van
met andere Instituten voor wat betreft grote
cierde programma’s met Philips Research, TNO
de EU, met name in MAGNET, Euran en ASK-It.
Nationaal tussen instellingen
nationale en internationale aanvragen. Deze
Telecom, WMC, Lucent, Ericsson, KPN Mobile en
De inzet richting de EU zou moeten uitgebreid
1. Er bestaan een aantal samenwerkingsverbanden
samenwerking is het best zichtbaar in de BSIK
enkele andere partijen. Deze participaties kun-
worden.
c.q. afspraken tussen de participerende Instituten
context (Freeband, ESI, Multimedian, LOFAR,
nen krachtig verder worden uitgebouwd. In het
en hun zusterinstellingen in Nederland. Op het
Smart Surroundings, BRICKS en VLE laten daar
bijzonder zou het opportuun zijn om een nieuw,
het Centre kan inspelen op de intentie van de
gebied van de micro-elektronica is er sinds vele
allemaal mooie voorbeelden van zien). Ieder van
Ambient Intelligence gericht programma afge-
EU meer subsidie te geven aan de inrichting van
jaren reeds sprake van verregaande afspraken
deze programma’s laat ook intense samenwerking
stemd met Philips Research op te zetten, en de
grote faciliteiten.
met partijen uit het bedrijfsleven zien.
financieringsmogelijkheden ervan te verkennen
voor werkverdeling en concentratie: Silicium technologie in Delft (DIMES), III-V technologie
3. Het ICT Delft Research Centre werkt nauw samen
7. Smart Mix: de gedragsregels op het gebied
4. Het ICT Delft Research Centre zal op het nationa-
2. Grote faciliteiten: onderzocht moet worden hoe
3. Samenwerking in Benelux verband. Er zijn meer-
via KP6/7, MEDEA. Alle geno emde onderwerpen
dere initiatieven. Inspelen op de samenwerking
en fotonica in Eindhoven (COBRA), sensoren en
le vlak streven naar het gezamenlijk opzetten van
gaande van sensor/actuator systemen, over HF
tussen STW en IWT ligt voor de hand: pro-actief
actuatoren op andere materialen dan Silicium in
een Nationaal Instituut voor Research in de ICT
radio- en transmissietechnologie, Signal Proces-
zal hier de meeste kansen oogsten. Verder zou
Twente (MESA). De Instituten hebben zich keurig
(NIRICT), dat een nationale coördinatie van het
sing, treatment of knowledge en knowledge
een nauwere samenwerking met IMEC kunnen
aan de afspraken gehouden en hebben ook heel
onderzoek op het gebied van ICT zal nastreven,
engineering tot medische applicaties zijn actueel.
verkend worden.
wat dienstverlening voor elkaar verricht.
alsmede het gezamenlijk initiëren van nieuwe
2. Op het gebied van de nieuwe generatie Telecommunicatie (Freeband) geldt de afspraak
onderzoeksonderwerpen. 5. Sleutelgebieden: de samenwerking met Philips
2. DECIS is een samenwerkingsverband tussen TUD, Thales, UvA, en TNO op het gebied van
Disseminatie
‘Intelligent Decision Making’. In de context van
o
dat zwaartepunten als volgt zijn ingericht: de
Semiconductors en Philips Research op het gebied
DECIS participeert het zwaartepunt in het BSIK
gebruikersomgeving in Delft, services en service
van de Radio-Elektronica moet stevig aangepakt
programma ICIS, het BTS programma Combined,
ondersteuning in Twente (CTIT en TI) en het
worden, follow-up van het PACD programma, met
en er zijn meerdere STREPS in aanvraag. Verdere
optisch netwerk in Eindhoven (consistent
een nieuw elan.
uitbouw van deze samenwerking richting Intel-
overigens met de afspraken op het gebied van
6. ICT-Regieorgaan (zie ook Smart Mix hieronder):
ligent Decision Making is gewenst.
de technologie). In het kader van de 3TU samen-
de verwachting is dat het ICT-Regieorgaan naast
3. Samenwerking met het bedrijfsleven in de
werking wil het Delft ICT RC zich inspannen de
de regie op een aantal NWO programma’s die
Delftse omgeving via de ICT-Kring: opzet van een
samenwerking verder uit te bouwen en stimu-
momenteel onder Gebied E en de STW lopen ook
‘Netwerk verband’, versteviging van de banden,
lerend op te treden om gezamenlijk een breed
zeggenschap zal krijgen over de besteding van een
plaatsen in de context van het Regionaal In-
spectrum van op elkaar afgestemde initiatieven
niet onaanzienlijk deel van de Smart Mix middelen
novatie Netwerk, organiseren van de wederzijdse
aan te pakken in een coherent programma.
in deze context. Een strategie, liefst in samenwer-
informatieverstrekking.
Kennis aanbod via Profiel 015 (in samenwerking met de Delfse ICT-kring)
o
Verder via de diverse projecten waarin met bedrijven wordt samengewerkt.
Onderwijs o
Betrokkenheid van promovendi verhogen via een aansprekend programma bij de ICT-Delft dag.
o
Consolidatie van de opleidingen op de webpagina.
king met de andere instituten in Nederland (CTIT en COBRA) zou hier wonderen kunnen verrichten.
26 |
| 27
Focus op intelligentie
Á
‘Intelligentie’ wordt wel eens afgeschilderd als een
Intelligentie heeft ook veel te maken met communi-
moeilijk te vatten begrip. Niets is minder waar! Het
catie. We ervaren goed communicerende personen
ontbreken van intelligentie in een systeem is direct
of agenten als ‘intelligent’. Het is opvallend dat zelfs
waarneembaar en ook meteen storend. Het schijn-
op het technisch basisniveau, de meest moderne
baar ongrijpbare van het begrip is te wijten aan de
en beste transmissie protocollen voor communicatie
complexiteit van interacties op verschillende niveaus
gebaseerd zijn op Bayesiaans interpreteren van de
die kenmerkend is voor intelligent gedrag.
ontvangen data. Deze ‘soft decoding’ technieken
Meetcampagne IRCTR met diverse
slagen erin de efficiëntie van de communicatie dicht
reflectors (in het veld bij wind-
Vooreerst is er het niveau van de waarneming.
energie) t.b.v. calibratie van de
Ondanks onze geavanceerde waarnemingstechnologie
Doppler-Polarimetrie Radar die op
zijn onze apparaten veelal niet in staat de objecten
Het ontwikkelen van een ‘intelligent systeem’ is al
het dak van het EWI-gebouw staat
of situaties die ze waarnemen goed te herkennen.
lang de Heilige Graal van de ICT, en er zijn belang-
Patroonherkenning is, ondanks veel vooruitgang, een
rijke stappen gezet door de micro-elektronica en de
fundamenteel slecht opgelost probleem. Veel onder-
informatica. Er is geen ultiem intelligent systeem.
zoek wordt geweid aan betere patroonherkenning,
Intelligentie is een eigenschap die een systeem in
beter modeleren van de waargenomen objecten (ook
meerdere of mindere mate kan bezitten en die be-
mensen!) en een betere aanpassing van de waar-
staat uit in meer of mindere mate adequaat te ageren
nemingsgegevens aan de ‘fysiologische werkelijkheid’
of te reageren op waargenomen situaties en sollici-
– een kernpunt bij de nieuwe MPEG standaarden
taties. Het inbrengen van intelligentie in een systeem
bijvoorbeeld.
of omgeving verschaft aan de producent een door-
bij de ‘Shannon grens’ te krijgen!
slaggevend competitief voordeel t.o.v. zijn concurrenVervolgens komt het punt van abstractie. Het vast-
ten en wordt determinerend voor zijn marktpositie.
stellen van de ‘semantische inhoud’ van een waarneming of object is een belangrijke component van
Á
modern kennismanagement. Wanneer een webcam
DIMES, Process Development
van op een lantaarnpaal een scène waarneemt, dan
Module Testchip met juncties en
moet het systeem de waarneming snel kunnen her-
transitoren
leiden tot een beknopte beschrijving van wat wordt
Prof.dr. L. Nanver
waargenomen en hoe zich dat verhoudt tot wat als normaal dan wel speciaal te kenmerken is. Kenmerkend van een intelligent systeem is verder dat het in staat is op basis van de verkregen, geabstraheerde informatie, een correcte interpretatie van de situatie tot stand te brengen. Goed redeneren op basis van onzekere informatie is een belangrijke component van intelligentie, en een component waar veel menselijk redeneren op stuk loopt. De zeer indrukwekkende ontwikkelingen op het gebied van Bayesiaans redeneren (‘belief propagation’ met Judea Pearl als voorname pionier), schoeien onze mogelijkheden tot interpretatie op een nieuwe leest,
Á
maar vereisen een ommezwaai in het denken over
EVITA to keep you mobile
systeemontwerp.
E-health support voor chronisch zieken, thuis- en mantelzorgers Dr. M. Wiethoff
28 4|
|5
