Wethouder van Sociale Zaken, Werkgelegenheid en Economie RIS179724_16-MRT-2011 Henk Kool
Gemeente Den Haag
Retouradres: Postbus 12600, 2500 DJ Den Haag
De voorzitter van Commissie Bestuur
Uw brief van Uw kenmerk Ons kenmerk
DSO/2011.387 – RIS179724 Doorkiesnummer
070 – 35 37379 E-mailadres Aantal bijlagen
3 Datum
15 maart 2011 Onderwerp
voortgangsbericht Starters
1. Inleiding Met dit voortgangsbericht informeer ik u over het starten van ondernemingen, landelijk en in Den Haag. Startende bedrijven zijn de motor voor economische groei. Ook in een periode van laagconjunctuur is het stimuleren van nieuw ondernemerschap van belang. Nieuwe ondernemers dragen bij aan nieuwe werkgelegenheid en bevorderen innovatie. Naast directe effecten van productie en werkgelegenheid, hebben startende bedrijven ook indirect positieve effecten. Zo worden bestaande bedrijven gedwongen om productieverbeteringen door te voeren als gevolg van toegenomen concurrentie die door de komst van starters veroorzaakt wordt. Starters kunnen zich ontwikkelen tot snelle groeiers met veel werkgelegenheid (Van Stel, Koster, 2011). 2. Landelijk Het aantal startende ondernemers is in Nederland nog nooit zo groot geweest. Steeds meer mensen zien kansen in het ondernemerschap, soms overigens omdat zij getroffen worden door werkloosheid. In landelijke en lokale media is veel aandacht voor het kleinbedrijf, zelfstandigen zonder personeel (ZZP), microfinanciering en ondernemerschapsonderwijs. Deze publiciteit zorgt er mede voor dat ondernemerschap vaker wordt overwogen als alternatief voor loondienst. Het percentage ondernemers ten opzichte van de Nederlandse beroepsbevolking is 12 procent en ligt daarmee op het Europese gemiddelde. De Nederlandse opheffingsquote van 5,9% is relatief laag. Slechts 6,7% van de opgeheven bedrijven is door een faillissement beëindigd. In 2008 bestond het gemiddelde bedrijf bij oprichting uit 2,2 werkzame personen (Snel, Bakker, et al, 2010).
Inlichtingen bij
Vincent Holleman Postadres: Postbus 12600, 2500 DJ Den Haag Bezoekadres: Spui 70, Den Haag Internetadres: www.denhaag.nl
Telefoon: 070 - 353 2651 Fax: 070 - 353 2479
DSO/2011.387
2
Het aantal ZZP’ers onder de startende bedrijven neemt fors toe. Een ZZP’ers is iemand die voor de inkomstenbelasting als ondernemer telt en geen personeel in dienst heeft. Hieronder vallen de ‘klassieke’ eenmanszaken (met een eigen winkel of vrachtwagen), maar ook de ‘nieuwe’ ZZP’ers die vooral de eigen arbeid, kennis en vaardigheden aanbieden. Niet alleen in de zakelijke dienstverlening, maar ook in andere sectoren neemt de inzet van ZZP’ers toe, zoals de bouw of tuinbouw. In een periode van laagconjunctuur hebben bedrijven meer behoefte aan een flexibele schil van personeel. Vanwege dit grote aantal ZZP’ers heeft slechts 18 % van de starters kort na de start personeel in dienst, na drie jaar is dit aantal 27% (Bruijns, 2007). De ZZP’er voorziet voornamelijk zichzelf van werk en schakelt eventueel andere ZZP’ers in. Personeel aannemen stelt men zo lang mogelijk uit. In de vier grote steden is het aantal nieuwe bedrijven het grootst. De G4 blijven aanjagers voor de economie en nieuwe bedrijvigheid. In 2009 was 20,5% van alle nieuwe Nederlandse bedrijven gevestigd in de G4. Echter, het percentage stoppers is in de vier grote steden ook hoger dan het landelijke gemiddelde. Ook de kredietcrisis is van invloed op de groei van startende ondernemers. In een periode van laagconjunctuur neemt het aantal starters vanuit een werkloosheidsituatie toe, doordat de werkloosheid groeit. Anderzijds neemt het aandeel starters vanuit een werkende positie af, omdat zij minder kansen zien in het starten van een bedrijf. Uit landelijk onderzoek vlak voor de kredietcrisis blijkt dat voor één op de drie ondernemers de gunstige economische conjunctuur een motief was om een bedrijf te starten. ‘Uitdaging’ en de ‘wens om eigen baas te zijn’ zijn de belangrijkste motieven om een eigen bedrijf te beginnen1. Deze bevindingen komen overeen met onderzoeken2 van EIM en van TNO Arbeid3. Tevens blijkt uit onderzoek dat oudere starters vaker (>11%) vanuit een werkloze positie starten4. 3. Den Haag Den Haag heeft landelijk de meeste startende ondernemers in relatie tot de beroepsbevolking. Den Haag heeft, op twee steden in Nederland na, ook het hoogste aantal ZZP’ers onder de beroepsbevolking (Atlas voor gemeenten, 2009). Den Haag kent van de G4 de hoogste gemiddelde groei van nieuwe vestigingen. In 2010 bereikte het aantal starters in Den Haag een recordhoogte. Nooit eerder zijn er zoveel nieuwe ondernemingen (3.884) ingeschreven in het handelsregister, bijna 8% meer dan in 20095. In 2007, 2008 en 2009 groeide het aantal nieuwe ondernemingen met respectievelijk 12, 15 en 18%. Ook het aantal starters vanuit de bijstand stijgt licht met 7,5% in 2009 en 7,9% in 2010, hetzij iets minder snel dan de gemiddelde groei van nieuwe ondernemingen in Den Haag (13%). 1
drs. A. Bruins (2009). “Van baan naar baas”. Zoetermeer: EIM EIM starterscohorten 1994, 1998, 1999 en 2000 en onderzoek starters 2003 3 Evers, G.E. (2000) “Eigen baas zijn: onderzoek naar zelfstandige ondernemers zonder personeel en hun bedrijf”, TNO Arbeid 4 drs. A. Bruins (2004). “starten in de recessie”. Zoetermeer: EIM 2
5
Sinds 2011 stelt de Kamer van Koophandel (KvK) de vestigingscijfers anders samen, waardoor cijfers ten opzichte van voorgaande jaren kunnen afwijken. Er worden uitsluitend ondernemingen geteld en geen nevenvestigingen van bijvoorbeeld grote landelijke ketens.
DSO/2011.387
3
Over de jaren heen is er ook een explosieve groei van het aantal nieuwe vestigingen inclusief dochtervestigingen in Den Haag; van 1.600 in 2003 tot 5.000 in 2008. Hieronder valt de eenmanszaak, maar ook alle nieuwe dochtervestigingen en parttime-ondernemers. Het aantal dochtervestigingen daalde in 2009, maar is in 2010 weer op het niveau van voor de kredietcrisis. Hoewel de werkgelegenheid in Haaglanden gedaald is met 1,1%, neemt het aantal nieuwe vestigingen in Den Haag toe met 4%, vooral door de ZZP’ers in de zakelijke dienstverlening, cultuur en bouw (Monitor Werkgelegenheid Haaglanden, 2010). Ongeveer de helft van het aantal starters stopt binnen vijf jaar, maar de startende ondernemers doen het jaar op jaar steeds iets beter. In 2003 stopte 14% van de starters het eerste jaar, in 2008 is dat gedaald tot 11%. In het 2e jaar stopte in 2003 nog 31% van de starters, in 2008 daalde dat tot 24%. De meeste starters in Den Haag zijn ZZP’er. Dit aandeel stijgt van 82% in 2003 tot 92% in 2009. Steeds meer vrouwen starten een bedrijf. Het aandeel vrouwen stijgt van 24% in 2003 tot 37% in 2009. Het overgrote deel (77%) van de starters werkt vanuit huis. Slechts 8% van de starters heeft een kantoor en 7% een bedrijfsruimte, 3% heeft een praktijkruimte en 5% valt in overige categorieën. Het aandeel allochtone starters steeg van 48% in 2003 tot 64% in 2008 vooral door de starters uit Midden en Oost Europa (MOE). Turkse starters zijn na de Westerse allochtoon (MOE) relatief het meest ondernemend, maar ze stoppen ook relatief vaak met hun onderneming. Terwijl de leeftijd van de gemiddelde beroepsbevolking stijgt, daalt de gemiddelde leeftijd van de starter. Starters beginnen steeds jonger. In 2003 was de gemiddelde starter 41 jaar. In 2009 daalt dit tot 36 jaar vooral door de toename van starters tussen de 20 en 30 jaar. De meeste starters beginnen in de bouw, de zakelijke dienstverlening en groothandel/detailhandel. In de bouw zijn afgezet tegen het aandeel bestaande bedrijven de meeste starters te vinden. In de grooten detailhandel zijn de meeste stoppers te vinden. In Transvaal zijn relatief de meeste starters. Maar ook de wijken Valkenboskwartier, Rustenburg en Oostbroek, Laakkwartier en Spoorwijk kennen veel starters. In de Schilderswijk, Laakkwartier en Spoorwijk worden relatief de meeste bedrijven beëindigd. Vrouwen zijn succesvoller dan mannen. Zij stoppen relatief minder snel met een bedrijf. In de sector bouwnijverheid zijn evenveel starters als stoppers. In de bedrijfstakken advisering, onderzoek en zakelijke dienstverlening zijn relatief weinig stoppers. Ook starters in de zorg, informatie en communicatie doen het goed. In de groothandel, detailhandel, autoreparaties, verhuur van onroerende goederen en overig zakelijke dienstverlening wordt vaker gestopt. In de creatieve sector zijn veel autochtone starters in vergelijking met de andere sectoren. Er zijn meer vrouwen actief en de meeste starters beginnen met een reclame/adviesbureaus of in de ontwerp en vormgeving. Het aantal starters in de creatieve sector is fors gestegen (192%). Er zijn veel stoppers in de interieurbouw en uitvoerende kunst, maar het aantal stoppers is afgenomen. Er is een continue en substantiële stijging zien van de startende ondernemers en de werkgelegenheid in de creatieve industrie. Deze bedrijfstak wordt gevormd door grafische vormgevers, architecten, modeontwerpers, meubelmakers, fotografen, tekstschrijvers enzovoort.
DSO/2011.387
4
4. Succesvol starten Snelgroeiende bedrijven realiseren in drie jaar tijd een omzetgroei van 60% of een werkgelegenheidsgroei van 60%. Het percentage snelle groeiers is in Nederland laag in vergelijking met andere Europese landen (Snel, Bakker et al, 2010). Nederland heeft procentueel minder studenten in het hoger onderwijs. Dit leidt tot kwalitatief minder sterk ondernemerschap en daarmee tot minder snelle groei (Tereul, et al, 2011). Snel groeiende starters zijn vaker man, jonger dan 45 jaar en hoger opgeleid. Daarnaast beschikken zij vaker over branche-ervaring, een netwerk met (potentiële) klanten en leveranciers, hebben duidelijke groeidoelstellingen en werken meer dan 40 uur per week. Zij beschikken vaker over eigen vermogen, starten met een team en hebben vaak binnen 1 jaar personeel in dienst (ING, 2008). Succesvolle starters hebben in vergelijking met stoppers: ¾ meer informatie ingewonnen m.b.t. vergunningen & financiering; ¾ zijn vaker bekend met het ondernemerschap; ¾ streven vaker naar personeel; ¾ beschikken bij de start vaker over financiële middelen; ¾ werken bij aanvang meer uren in de onderneming; ¾ ervaren meer knelpunten bij het aantrekken van personeel; ¾ hebben meer ervaring in de branche; ¾ durven meer risico te nemen; ¾ werkten meer uren door de jaren heen. Belangrijkste oorzaken van het stoppen zijn: financieringsproblemen, persoonlijke omstandigheden, tekort aan ervaring/gebrek aan kennis, problemen met wet- en regelgeving, gebrek aan klanten, kans op baan in loondienst en sterke concurrentie. 5. Startersbeleid Omdat startende bedrijven belangrijk zijn voor de economie zijn hier door de gemeente, meestal in nauwe samenwerking met de Kamer van Koophandel, faciliteiten voor geschapen. Doel is het vestigingsklimaat voor (door)startende bedrijven aantrekkelijker te maken, zodat nieuwe bedrijven kunnen starten maar vooral: zich kunnen handhaven en groeien. De ondersteuning richt zich op drie elementen: 1. voorlichting en begeleiding 2. huisvesting en 3. financieringsfaciliteiten. In bijlage 1 worden deze elementen – die al eerder door de gemeenteraad zijn vastgesteld - nog eens toegelicht. Het totale aanbod aan faciliteiten dat in Den Haag via de verschillende actoren beschikbaar is, is in grote lijnen toereikend en succesvol. Den Haag kent een hoog aantal starters, het aantal stoppers neemt af en de starters die gebruik maken van de faciliteiten zijn over het algemeen erg tevreden. Toch is er natuurlijk altijd verbetering mogelijk. De voorliggende rapportage – maar ook bijvoorbeeld het eerdergenoemde onderzoek van Stijnenbosch, Nordeman - geeft aanleiding om in de komende periode te bekijken of op de volgende punten aanvullende maatregelen nodig en mogelijk zijn:
DSO/2011.387 • • • •
realiseren meer kleinschalige bedrijfsruimte voor bepaalde groepen starters; verlagen van de drempel om tot huisvesting buiten de eigen woning over te gaan (vgl. afschaffen OZB starters); stimuleren van het nieuwe werken; aandacht voor hoogstarters, snelle groeiers en creatieve industrie.
Uw Raad zal hier in het najaar van 2011 over worden geïnformeerd. Met vriendelijke groet, de wethouder van Sociale Zaken, Werkgelegenheid en Economie, H.P.M. Kool
5
DSO/2011.387
6
Bijlage 1 Toelichting op projecten en startfaciliteiten Actoren in Den Haag De Kamers van Koophandel hebben de wettelijke taak om het handelsregister te voeren, waarin alle bedrijven verplicht zijn zich in te schrijven. Daarnaast heeft de Kamer van Koophandel vanuit de “Nationale Agenda” de taak voorlichting te geven aan startende ondernemers en voorlichting over wet- en regelgeving, bedrijfsoverdracht en internationale handel. De Belastingdienst is verantwoordelijk voor innen van belastinggelden, maar voert ook verschillende fiscale faciliteiten uit en geeft voorlichting om ondernemerschap te stimuleren. AgentschapNL is een samenwerking van de Economische VoorlichtingsDienst Internationaal (EVD), het Octrooicentrum en Senternovem. AgentschapNL geeft informatie en advies over internationaal ondernemen, octrooien, wet en regelgeving. Daarnaast verstrekt AgentschapNL subsidies voor energie & klimaat, innovatie, milieu en leefomgeving. De adviseurs van Syntens stimuleren en ondersteunen ondernemers in het MKB bij innovaties. Door bezuinigingen komen deze taken helaas grotendeels te vervallen. De stichting Microfinanciering Nederland, handelt onder de naam Qredits en verstrekt microkredieten. Het project Startersfonds Den Haag wordt uitgevoerd door Qredits en er is een pilot voor verstrekking van de microkredieten aan bijstandsgerechtigden. Naast deze partijen zijn er tal van organisaties die nieuw ondernemerschap stimuleren en ondersteunen. Banken, verzekeraars, vakorganisaties, ondernemersverenigingen, begeleiding- en reintegratiebedrijven, onderwijsinstellingen, administratie-, boekhoud- en accountantskantoren. Nieuwe ondernemers vormen een markt op zich. Zo zijn er ruim 100 begeleiding- en coachorganisaties die in Den Haag actief om startende ondernemers te ondersteunen. Ook verzekeraars, aanbieders van softwarepakketten, administratiekantoren zien in de groeiende groep startende ondernemers een markt. De groei van het aantal flexkantoren in Den Haag laat zien dat er vraag is naar flexibele kantoorruimte voor de ZZP’ers en flexwerkers, ofwel kantoornomaden.
Voorlichten, advies en communicatie Een goede voorbereiding is een belangrijke voorspeller voor succes van een starter. Uit tal van onderzoeken blijkt dat starters die zich goed voorbereiden een grotere slaagkans hebben. Starters die zich niet voorbereiden of geen ondernemersplan hebben, stoppen sneller met ondernemen. Ruim 60% van de starters, maakt echter geen gebruik van voorlichting of advies, ongeacht het aanbod van een gemeente, belastingdienst of Kamer van Koophandel6. Met voorlichting en advies worden vooral die (pre)starters bereikt die open staan voor advies en ondersteuning. Het voorlichten aan starters die hier niet geïnteresseerd zijn in informatie en advies is niet effectief. De (pre)starter blijft immers zelf verantwoordelijk voor zijn voorbereiding. De huidige inspanningen om (pre)starters te bereiken zijn ontoereikend door de enorme groei van het aantal starters. Daarnaast is de wijze waarop starters door de gemeente worden geïnformeerd vrij traditioneel. Uit de “Benchmark gemeentelijk ondernemersklimaat 2010” blijkt dat slechts 13% van de ondernemers in de steekproef bekend is met het aanbod van de gemeente, het Rijk of andere instanties zoals de Kamer van Koophandel (KvK). Van alle jonge bedrijven, de primaire doelgroep is dat slechts 18%. Het bereiken van (pre)starters is een uitdaging. Eénmaal gestart, zijn deze ondernemers te vinden in het handelsregister, maar voor de start zal de communicatie zich moeten richten tot alle Hagenaars en (pre)starters die overwegen zich in Den Haag te vestigen. Startende ondernemers zoeken informatie niet alleen bij de Kamer van Koophandel of Belastingdienst, maar banken, verzekeraars, ondernemers- en brancheverenigingen bieden veel (online) informatie. Het is zaak om de informatie aan startende ondernemers op de eigen website goed in te richten en nieuwste communicatiemiddelen in te zetten om startende ondernemers te bereiken. 6
Eindrapport Projectgroep HHS: Startersonderzoek Den Haag, 16 juni 2003
DSO/2011.387
7
Daarbij is een goede samenwerking nodig met branche- en ondernemersverenigingen, Kamer van Koophandel, Belastingdienst en banken. Om versnippering te voorkomen wordt de voorlichting aan starters zoveel mogelijk bij de Kamer van Koophandel georganiseerd. Daar worden wekelijks verschillende seminars georganiseerd, vinden adviesgesprekken plaats en worden handelsnaamonderzoeken verricht. Naast de Kamer van Koophandel hebben ook de Belastingdienst, AgentschapNL en Syntens vanuit het Rijk een belangrijke taak om starters voorlichting te geven over fiscale verplichtingen en stimuleringsmaatregelen, internationaal ondernemen, duurzaam ondernemen en innovatie. Ondernemersvaardigheden De regels en vergunningen om in Nederland een bedrijf te vestigen zijn grotendeels afgeschaft. Sinds 2004 kunnen startende ondernemers ook zonder het bezitten van een 'Algemene Ondernemersvaardigheden-diploma' (het voormalige middenstandsdiploma) een bedrijf beginnen. Voor het uitoefenen van het zogenaamde 'basisbedrijf' is geen vestigingsvergunning meer nodig. Tot het basisbedrijf behoorde bijvoorbeeld: de detailhandel, ambulante handel, horecabedrijven, kappers, schilders en reisbureaus. De Vestigingswet is in juli 2007 volledig afgeschaft. Starters in de bouw-, installatie-, vervoermiddelen- en levensmiddelensector hebben ook geen vestigingsvergunning meer nodig om hun bedrijf te starten. Het is nog nooit zo eenvoudig geweest om een bedrijf te starten, maar daar schuilt ook een nadeel. Het belang van ondernemersvaardigheden is met de afschaffing van vestigingseisen niet afgenomen. Starters met goede ondernemersvaardigheden hebben meer succes, halen meer rendement uit de onderneming en groeien sneller met personeel. De gemeente Den Haag stimuleert startende ondernemers in de ontwikkeling van hun ondernemersvaardigheden. De starter heeft inzicht in de eigen ondernemersvaardigheden de starter nodig om zich verder te kunnen ontwikkelen tot een succesvolle starter. Daarom is de gemeente in 2010 gestart met een ondernemerstest. De E-scan ondernemerstest geeft een objectieve meting van de startende ondernemer en vergelijkt zijn ondernemersvaardigheden met de gemiddelde ondernemer in de branche. De E-scan wordt ingezet bij de start van de starterstrajecten of op aanvraag van starter en bij kredietaanvragen van Qredits en het Startersfonds-Den Haag. Er hebben sinds 2010 circa 300 (pre)starters deelgenomen aan een ondernemerstest. Partners in Nieuw Ondernemerschap (PiNO) Om de dienstverlening aan starters van Kamer van Koophandel, Belastingdienst, Rabobank en gemeente uit te dragen worden laagdrempelige themabijeenkomsten in het Ondernemershuis Vaillantlaan georganiseerd. Deze avonden zijn gratis te bezoeken en vinden elke maand plaats. Aan het einde van elke avond is er ruimte om te netwerken. Tijdens deze reeks bijeenkomsten komt de basis van het ondernemen aan bod en is er ruimte voor vragen en discussie. Voor uitgebreide en specifieke informatie wordt verwezen naar de dienstverlening van de genoemde kernpartners. Partners kunnen zich aansluiten bij het PiNO netwerk en de bijeenkomsten doorgeven aan hun leden of bekenden. VBM Businessclub, MKB Den Haag, Instituut voor Nieuw Ondernemerschap, Stabij, Ondernemersklankbord, QA Accountants en adviseurs, Hogeschool INHolland, Qredits, De Haagse Hogeschool zijn partners. De Partners in Nieuw Ondernemerschap zijn ook aanwezig bij evenementen zoals Ondernemersmarkt, de KvK Startersdag, de HaSchiBa, Milan, Vlaggetjesdag, Diversiteitscongressen, maar ook bij voorlichtingsbijeenkomsten van Stichting Yasmin of Importante. Jaarlijks bezoeken circa 250 personen de themabijeenkomsten van Partners in Nieuw Ondernemerschap en worden op evenementen gemiddeld 500 bezoekers bereikt.
DSO/2011.387
8
KvK Starterstraject en BBZ Starterstraject Een deel van deze (pre)starters ziet af van een grondige voorbereiding vanwege de kosten van voorlichting en advies. Daarom moeten de kosten van voorlichting en advies laag zijn. De informatiebehoefte en kennisniveau zijn voor iedere starter anders, maar waar mogelijk wordt in de voorlichting maatwerk geboden. De starterstrajecten hebben een algemeen en oriënterend karakter. Na deelname kan de (pre)starters ervoor kiezen om af te zien van het ondernemerschap. Dit kan worden beschouwd als een verkeerde investering, maar het gedwongen beëindigen van een bedrijf gaat vaak gepaard met schulden voor de ondernemer en hoge kosten voor de maatschappij en andere bedrijven. Voorgaande collegeperiodes is veel geïnvesteerd in de zogenaamde positieve ontmoediging, waarbij veel (pre)starters zijn gesproken, maar in de praktijk maar weinig starters een bedrijf zijn begonnen. Niet iedereen heeft het in zich om succesvol een onderneming te leiden. Soms ontbreekt het aan vaardigheden, soms aan een goed uitgedacht plan. Het KvK Starterstraject Den Haag maakt het voor (pre)starters mogelijk zich uitgebreid te laten voorlichten. Iedere Hagenaar of starter die zich in Den Haag wil vestigen, kan met een eigen bijdrage van € 100,- maximaal € 700,- starterstraject-subsidie ontvangen. Over het starterstraject in algemeenheid zijn de deelnemers zeer positief. Zo vindt ook hier de grote meerderheid van de deelnemers het traject een toegevoegde waarde. Ook m.b.t. het contact scoort de KvK goed, de meerderheid vindt het contact met de KvK voldoende, een enkeling zegt minder contact te willen en sommige zouden meer contact willen. Ondernemers geven het traject gemiddeld een cijfer tussen de 7,5 en de 8. Maar liefst 96% procent van alle deelnemers aan het traject zou het aanbevelen bij andere ondernemers. Ruim 50% van de deelnemers aan het KvK starterstraject Den Haag begint daadwerkelijk een bedrijf. Eind 2010 hadden in totaal ruim 750 starters een starterstraject bij de KvK gelopen (sinds 2006). Ook (pre)starters met een gemeentelijke uitkering kunnen een traject van scholing en intensieve begeleiding doorlopen. Dit BBZ starterstraject wordt uitgevoerd door een re-integratiebedrijf (dat na een aanbesteding is gekozen). Er starten jaarlijks 40-60 Wwb’ers met deze scholingstrajecten. Uitkeringsgerechtigden maken voorafgaand aan het traject een ondernemerstest. Daarnaast starten er jaarlijks 40-60 uitkeringsgerechtigden (Ww/Wwb) een bedrijf alleen met een BBZ inkomensondersteuning. Onderzoek wijst uit dat circa driekwart van de BBZ-starters (2006-2008) duurzaam uit de uitkering blijft, soms doordat zij een baan in loondienst hebben aanvaard. Begeleiding na de start Uit onderzoek blijkt dat starters die coaching krijgen een betere marketingstrategie hebben ontwikkeld, meer omzet en winst genereren en de bedrijfsadministratie hebben opgezet of verbeterd. Daarnaast beschikken zij vaker over ondernemersvaardigheden als zichzelf presenteren, netwerken, commercieel inzicht, marktgerichtheid en financieel administratieve vaardigheden7. Onderzoek wijst tevens uit dat starters die zich laten coachen een veel grotere kans op succes hebben dan starters die het zonder begeleiding stellen. Na 5 jaar blijkt 70 tot 80% van de starters nog actief te zijn wanneer er sprake is van coaching na de start. Zonder coaching blijkt dit slechts circa 50% te zijn8. De KvK Coachpool Den Haag richt zich op recent gestarte ondernemers die op bepaalde onderdelen extra coaching nodig hebben. Ook potentiële starters die in een vergevorderd stadium zijn met de start van hun eigen onderneming komen in aanmerking. De Coachpool Den Haag vergroot de kans op een succesvolle start. De Coachpool bestaat uit een twaalftal professionele coaches, veelal zelf ondernemer met specifieke branchekennis.
7
Tillaart, Diemen, Warmerdam, Heijink en Postma (2009). “Coaching van startende ondernemers; Onderzoek naar vorm, inhoud en kwaliteit van de coaching in de optiek van aanbieders en gebruikers”. Nijmegen: ITS/Radboud Universiteit Nijmegen. 8 Bron: http://www.eigenbaas.nl/ik-wil-eigen-baas-worden/coaching-na-de-start/179
DSO/2011.387
9
De gestarte ondernemers die hebben deelgenomen aan de KvK Coachpool Den Haag zijn zeer positief. Het traject wordt gewaardeerd met een gemiddeld cijfer van 8,3. Maar liefst 84% van de deelnemende ondernemers geeft aan dat de coaching heeft geholpen met het maken van een succesvolle start. Eind 2010 hadden ruim 400 starters het coachingstraject doorlopen. Startersnetwerken Startende ondernemers willen graag in contact komen andere startende ondernemers om kennis en ervaringen te delen. Hierdoor ontstaan nieuwe samenwerkingen en verbanden die ondersteunend kunnen zijn bij het starten van een bedrijf. Er zijn in Den Haag tal van netwerken ontstaan voor startende ondernemers, zoals DEV Den Haag, De Nieuwe Garde, Pecha Kucha, Start Me Up Club, Hallo, Open Coffee, Opûh Koffie, Lazy Sunday Flirt en De Byzaak. Startende ondernemers met goed doordachte plannen en innovatieve concepten, kunnen ook een inspiratie zijn voor andere ondernemers. De BabyTycoonAward is een ondernemersplan-wedstrijd voor (innovatieve) startende ondernemers. Startende ondernemers met een goed doordacht plan hebben een grotere slagingskans. Het maken van een businessplan is vaak lastig. Tijdens de seizoensfinales van de BabyTycoonAward kan het publiek vragen stellen over het businessplan en een deskundige jury geeft feedback op het businessplan van de starter. De BabyTycoonAward kan rekenen op veel media-aandacht. Op deze wijze worden kennis en ervaringen gedeeld en vormen nieuwe ondernemers een inspiratie voor andere (startende) ondernemers en bewoners in Haaglanden. Huisvesting voor starters Veel startende ondernemers beginnen vanuit huis. Slechts 8% start met een kantoorruimte en 7% met een bedrijfsruimte (Stijnenbosch, Nordeman 2010).Voor startende ondernemers is het vinden van geschikte bedrijfshuisvesting soms lastig. Hoge prijzen en langdurige huurcontracten maken het huren van bedrijfsonroerend goed soms onaantrekkelijk. Een groeiende groep ZZP’ers, kenniswerkers en freelancers wil al of niet parttime gebruik maken van flexkantoren om samen met andere te werken aan projecten (coworking) en kosten op eigen kantoorruimte te besparen. Op steeds meer plaatsen in Den Haag ontstaan businesscenters en coworkcenters. De Bink36, Hangar36 en de Caballero Fabriek zijn voorbeelden van succesvolle panden voor de creatieve industrie. In samenwerking met coöperaties worden locaties als Zuid57, Bink36 en het Hart van Moerwijk ontwikkeld voor specifiek kleinschalige bedrijfsruimte. De CV Starterspanden Den Haag richt zich op bedrijfsvastgoed dat niet door de markt wordt ontwikkeld en/of aangeboden aan de doelgroepen, dan wel vastgoedontwikkeling op locaties die niet onder marktconforme omstandigheden tot stand komt. Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden Steenworp, onderdeel van het Stadsgewest Haaglanden, adviseert bedrijven die van plan zijn te verhuizen naar een andere locatie binnen de regio Haaglanden. Ook startende bedrijven die zich willen vestigen in de regio Haaglanden worden ondersteund. Vooral ondernemers in het Midden en Kleinbedrijf (MKB) maken gebruik van Steenworp. De vestigingsadviseurs voeren met startende en bestaande ondernemers intake- en adviesgesprekken, bemiddelen naar bedrijfhuisvesting, werken met zoekopdrachten, gaan soms mee met bezichtigen, geven huuradviezen (huurprijzen). Aan de hand van de bedrijfhuisvesting komen soms lacunes in het ondernemersplan (doelgroep en bedrijfsidee) ter sprake. Voorbeelden zijn: het zoveelste belhuis op Vaillantlaan (te weinig doelgroep), euro winkel in Vlamingstraat (te weinig omzet voor locatie), e.d. Startersfinanciering Veel startende ondernemers beginnen zonder startkapitaal (81%). Van de starters die wel financiering nodig hebben om te starten, heeft 65% een kredietbedrag onder de € 35.000,- 26% van de starters die financiering zochten, kreeg financiering en 13% is slechts gedeeltelijk gefinancierd. Redenen van het niet krijgen van financiering is divers: 30% had geen of te weinig vermogen. 10% had een faillissement- of BKR- achtergrond (Van der Valk & Smit, 2010).
DSO/2011.387
10
In deze tijden, waarin banken minder snel kredieten verstrekken en economische groei stagneert, zijn startende ondernemers extra kwetsbaar. Starters krijgen van banken moeilijker financiering om een onderneming te starten en gevestigde ondernemers krijgen geen bedrijfsfinanciering om de noodzakelijke investeringen te doen, waarmee zij hun concurrentiepositie kunnen versterken. Alleen met een krediet is een starter er nog niet. Niet voor niets wordt coaching gekoppeld aan het verstrekken van een microkrediet. Microkredieten De Stichting Microfinanciering Nederland, handelend onder de naam Qredits maakt het sinds 2009 mogelijk om alle startende en bestaande ondernemers in de regio te voorzien van een krediet tot € 35.000,-. In 2010 heeft Qredits de Europese prijs voor microfinanciering gewonnen, omdat “Qredits ervaringen uit de bankwereld combineert met een persoonlijke benadering van ondernemers en een uitstekend, innovatief IT-systeem," aldus de jury. Aan de hand van een ondernemerstest en de achtergrond van de starter wordt de intensiteit van coaching bepaald. De starter kan dat meefinancieren of gebruik maken van de KvK coachpool Den Haag, het Ondernemersklankbord of J&C Advies (bijstandstarters). Door uitvoering van kredietverstrekking vanuit Qredits krijgt de starter met behoefte aan risicokapitaal te maken met • Maar één bank die kredieten verstrekt; • Maar één bank die aflossing vraagt; • Maar één bank met één rentetarief; • Maar één bank en één aflostermijn. De gemeente hoeft voor kredieten tot € 35.000,- geen geld meer te reserveren. Daarnaast wordt ook het verstrekken van kredieten en innen van de aflossingen een taak van Qredits. Voor verstrekking van kredieten vanuit verschillende financieringsbronnen wordt de starter niet meer naar meerdere loketten verwezen, maar wordt dit achter de schermen van Qredits en gemeente georganiseerd. Bijstand starters hebben vanwege de re-integratiedoelstelling een bijzondere positie. De gemeente voert de wettelijke regeling Besluit Bijstandsverlening Zelfstandige uit en beslist over deze kredietaanvragen. Startersfonds Den Haag Sinds juli 2009 is er een nieuw Startersfonds als vervolg op het Startersfonds 2006-2009 D2 EU en heeft Qredits de uitvoering hiervan voor haar rekening genomen. Als crisismaatregelen zijn er verruimingen doorgevoerd: ¾ de maximale looptijd is verlengd (max. 5 jaar en voor innovatieve starters langer), ¾ de kredietbedragen is verhoogd (naar 60k en 125k voor innovatieve starters), ¾ de D2 gebiedsbeperking is vervallen (nu heel beschikbaar voor heel Den Haag), ¾ de gefinancierde starters krijgen extra advies en coaching. Een fors deel van de gefinancierde starters uit het oude Startersfonds zijn onder andere als gevolg van de kredietcrisis gestopt en een aantal starters heeft uitstel van aflossing. Hierdoor is het revolving karakter van het oude fonds niet goed uit de verf gekomen. De screening, uitvoering en verstrekking van het oude fonds was teveel versnipperd. De kosten waren hoog in verhouding tot het aantal verstrekkingen en de rente te laag om continuïteit te waarborgen. Er zijn lessen getrokken uit het verleden en aanpassingen gedaan om het nieuwe Startersfonds een duurzaam economisch karakter te geven. De screening, financiële monitoring en het betalingsgedrag is geïntensiveerd en wordt uitgevoerd door Qredits die tevens contact onderhoud met de coach. Bij de screening wordt meer gekeken naar levensvatbaarheid en betalingsrisico’s. Daarnaast is financieringscommissie uitgebreid met vertegenwoordiger van een accountantsantoor en belastingadviseurs. De rente is verhoogd naar 8% (gelijk aan BBZ-rente) en kan worden verhoogd indien uitval hiertoe dwingt.
DSO/2011.387
11
Eén loket voor (startende) ondernemers Voorlichting en advies. Daar hebben alle starters behoefte aan. Een goede voorlichting en ondersteuning kan het verschil maken tussen het succes en falen van een startende ondernemer. Het realiseren van één loket is complex omdat organisaties zoals Belastingdienst en Kamer van Koophandels met verschillende verzorgingsgebieden werken. AgenschapNL, Syntens en Qredits werken zelfs landelijk. Om de dienstverlening te bundelen en versnippering te voorkomen, zijn in verschillende grote steden ondernemershuizen opgericht. Het Rijk lijkt deze trend van één loket te volgen. Sinds 2009 is het mogelijk om tijdens inschrijving bij de Kamer van Koophandel ook een aanmelding bij de Belastingdienst te doen en het BTW-nummer aan te vragen. Er zijn kabinetsplannen om organisaties van Kamer van Koophandels, Syntens en AgentschapNL in één uitvoeringsorganisatie voor ondernemers op te laten gaan, de Ondernemerspleinen. In Den Haag is het Ondernemershuis aan de Vaillantlaan een voorloper van zo’n one-stop-shop concept. Kamer van Koophandel, gemeente en de Regioregisseur bieden diensten aan startende en gevestigde ondernemers. Bij het gemeentelijke Ondernemersportaal kunnen (startende) ondernemers terecht met vragen over gemeentelijke zaken, zoals handhaving, huisvesting, parkeren, scholing, vergunningen en werkgelegenheid. Het Ondernemersportaal helpt ondernemers om hun weg te vinden in gemeentelijke procedures en regelgeving. In het Ondernemershuis is een gratis belastingspreekuur, accountantspreekuur, huurspreekuur, assurantiespreekuur en advocatenspreekuur. Uitkeringsgerechtigden volgen cursussen en krijgen begeleiding bij het starten van een eigen bedrijf. Qredits is gevestigd in het Ondernemershuis. Ook andere aan ondernemers gerelateerde organisaties zijn in het ondernemershuis actief; de VBM Businessclub, IVNO, BD Solotions en Delb Advocaten. Om de samenwerking tussen ketenpartners te stimuleren is er elk kwartaal een ondernemershuisontbijt in het Ondernemerhuis. Dit netwerk van medewerkers van Kamer van Koophandel, gemeentelijke afdelingen, Belastingdienst, Qredits, J&C Advies, Regioregisseur en Steenworp stimuleert de onderlinge samenwerking. Programma Creatieve Stad Den Haag Den Haag voert vanaf 2005 specifiek beleid om bedrijvigheid en werkgelegenheid de creatieve sector te stimuleren. Het beleidsprogramma Creatieve Stad Den Haag werpt haar vruchten af en levert, tegen de stroom in en ondanks de economische crisis, elk jaar meer banen op. Het programma bestaat uit een aantal onderdelen: • De Beurzen voor Toptalent Creatieve Industrie voor net-afgestudeerden stimuleren het ondernemerschap in de sector. • Een stimuleringssubsidies en het advies voor starters die op termijn zelfstandig en duurzaam kunnen zijn. • De bedrijfsverzamelgebouwen Caballero Fabriek, LabS55, Bink36 en Hangar36, Zuid57 bieden huisvesting voor de creatieve industrie. De ambassadeurs Creatieve Stad Den Haag gebruiken hun (inter)nationale netwerken in om Den Haag op de kaart te zetten en werken aan een beter imago. • Promotie en publiciteit zijn belangrijke pijlers binnen het programma Creatieve Stad.
DSO/2011.387
Gemeentelijke dienstverlening De afgelopen jaren is het Ondernemersportaal uitgebreid. Het Ondernemersportaal is bereikbaar per mail, telefoon en houdt 4 maal per week een spreekuur in het Ondernemershuis. Voor complexe vergunningszaken is er een casemanager die de ondernemer ‘loodst’ door de gemeentelijke organisatie. Met alle ondernemersvragen kunnen starters terecht bij dit bedrijvenloket. De uitbreiding van het aantal case- en accountmanagers is niet zonder gevolgen. Bedrijven weten de gemeente beter te vinden (Ecorys, 2010).
12
DSO/2011.387
13
Bijlage 2: Starters in cijfers Tabel 1: Aantal starters in Den Haag exclusief dochtervestigingen (KvK, 2011) Jaar Sector 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
2006 2007 2008 2009 2010 Onbekend Landbouw en visserij Industrie Bouw Groothandel Detailhandel Horeca Vervoer Financiën Adviesdiensten Facilitaire diensten Persoonlijke diensten Algemene diensten Zakelijk beheer overig Totaal
0 0 0 0 3 117 130 161 253 267 76 72 94 101 106 248 415 471 670 694 214 218 212 247 234 320 358 406 364 441 109 100 103 125 168 92 104 103 103 114 50 52 55 70 40 230 253 325 364 371 374 384 460 509 543 245 238 270 376 366 73 96 103 157 219 217 223 288 260 317 2 1 2367 2643 3051 3599 3884
Tabel 2: De ‘gemiddelde’ Haagse starter’ per bedrijfstak % starters Bouwnijverheid Advisering, onderzoek en overige specialistische zakelijke dienstverlening Groot- en detailhandel; reparatie van auto’s Verhuur van roerende goederen en overige zakelijke dienstverlening Landbouw, Bosbouw en Visserij Informatie en communicatie Overige dienstverlening Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Logies-, maaltijd- en drankverstrekking Onderwijs Vervoer en opslag Industrie Verhuur van en handel in onroerend goed Financiële instellingen
22% 17% 15% 9% 8% 6% 5% 4% 4% 3% 3% 2% 2% 1% 1%
DSO/2011.387
14
Tabel 3 'Overlevende' startende ondernemingen en dochtervestigingen (in %) Vestigingsjaar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2.008 2.009 Nederland 43 44 45 47 51 57 64 71 79 92 Utrecht 41 39 39 46 50 56 65 71 80 92 Amsterdam 36 35 37 43 45 50 58 64 76 91 Den Haag 31 31 33 40 42 50 54 64 72 87 Rotterdam 29 28 31 33 40 46 57 62 71 89 Tabel 4: overlevende startende ondernemingen van NL & G4 (KvK, 2010) 'Overlevende' startende ondernemingen per gemeente 100 Niet opgeheven startende ondernemingen (in %)
90 80 70
Nederland
60
Utrecht
50
Amsterdam
40
Den Haag
30
Rotterdam
20 10 0 2000
2001
2002
2003
2004 2005 Vestigingsjaar
2006
2007
2.008
2.009
Tabel 4: jaar op jaar groei van nieuwe ondernemingen en dochtervestigingen (KvK, 2010) Vestigingsjaar Nederland Utrecht Amsterdam Den Haag Rotterdam Gemiddeld G4
2000 2001 2002 2003 ***** 95,8% 90,1% 99,0% ***** 79,2% 96,4% 104,0% ***** 99,0% 83,5% 103,5% ***** 104,5% 91,3% 91,7% ***** 106,4% 86,4% 94,3% ***** 97,0% 89,5% 98,5%
2004 119,0% 100,4% 104,2% 115,1% 114,2% 110,6%
Schema 1: Kredietverlening in Den Haag
Hoogte kredieten
Kredietverstrekking door Qredits € 35.000,- tot € 60.000,€ 35.000,- tot € 125.000,(co financiering Startersfonds) € 0 tot € 35.000,(BBZ)
Gemeente besluit over krediet
€ 0 tot € 35.000,- (niet BBZ)
Schema dienstverleningsconcept starterskredieten
2005 118,7% 123,0% 104,8% 137,6% 110,9% 119,0%
2006 112,6% 115,1% 108,9% 116,5% 116,5% 113,9%
2007 115,3% 122,1% 120,1% 138,0% 125,5% 124,2%
2008 114,7% 115,2% 132,9% 125,2% 120,1% 121,6%
2009 97,3% 107,2% 115,1% 91,8% 105,4% 103,4%
totaal 106,9% 107,0% 108,0% 112,4% 108,9% 108,6%
DSO/2011.387
15
Bijlage 3: Literatuurverwijzingen A. Bruins (2007) “Werkgelegenheid bij startende bedrijven”. Zoetermeer: EIM. Ecorys (2010). “Benchmark Gemeentelijk Ondernemersklimaat 2010”. Rotterdam: Ecorys Nederland BV ING (2008). “Succesvol beginnend ondernemerschap; kenmerken van snelgroeiende starters”. http://www.ing.nl/Images/Pamflet%20Succesvol%20beginnend%20ondernemerschap_tcm717051.pdf Snel, Bakker, et. al (2010). “Internationale benchmark ondernemerschap 2010”. Zoetermeer: EIM. Stadsgewest Haaglanden (2011). “Monitor Werkgelegenheid Haaglanden”. Den Haag: Stadgewest Haaglanden. Stel, A.J. van, Koster, S. (2011). “The relationship between start-ups, market mobility and employement growth”. Zoetermeer: EIM Stijnenbosch, M., Nordeman, R. (2010). “Ruimtebehoefte MKB Den Haag”. Nieuwegein: STOGO. Teruel, M., de Wit., G. (2011). “Determinants of high-growth firms”. Zoetermeer: EIM/Scales Valk, van der P., Smit, L. (2010). “Financieringsmonitor MKB Starters”. Zoetermeer: EIM.
