Werk aan de toekomst met duurzame energie Kansen en uitdagingen voor installateurs SenterNovem is een agentschap van
Inleiding Steeds meer mensen raken geïnteresseerd in
Trias Energetica
de mogelijkheden om duurzame energie toe
Om tot een zo duurzaam mogelijke energievoor-
te passen in hun woning. De redenen hier-
ziening te komen, geldt het basisprincipe van de
voor zijn divers: extra comfort, lagere energie-
Trias Energetica.
kosten of een gezonder binnenklimaat. Voor u als installateur of eigenaar van een installa-
1. Beperk de energievraag.
tiebedrijf betekent deze situatie nieuwe kan-
Denk daarbij aan goed geïsoleerd en kierdicht
sen in een groeiende markt.
bouwen, maar ook aan warmte-terugwinning.
Uw rol als installateur verandert. De consu-
2. Gebruik duurzame energie-bronnen.
ment zal veel vaker bij u aankloppen om
Voorbeelden hiervan zijn warmte van de zon en
advies, informatie of assistentie bij het
omgevingswarmte (warmte uit de bodem, de
gebruik van energiezuinige technieken in
lucht of het water).
hun woning. Weet u wat allemaal mogelijk is? En hoe u daarop kunt inspringen?
3. Gebruik eindige energiebronnen zo efficiënt
Deze brochure geeft u technische handvat-
mogelijk.
ten, informatie over opleidingen, subsidie-
Kies efficiënte, energiezuinige installaties.
mogelijkheden en verwijzingen naar websites en brochures. Deze brochure is samengesteld door
Hans Pattist Hans Pattist
SenterNovem.
2
Duurzame energie: schoon en altijd aanwezig Duurzame energie staat voor schone, altijd
Toekomst
aanwezige energie. Er zijn verschillende
Duurzame energie (DE) heeft de toekomst.
vormen:
Het bedrijfsleven, de overheid, kennisinstel-
• zonnewarmte (zonneboilers en passieve
lingen en maatschappelijke organisaties zet-
zonne-energie);
ten zich gezamenlijk in voor een duurzame
• zonnestroom (pv-panelen);
energie-voorziening. Energie moet schoon
• warmtepompen (omgevingsenergie);
zijn, voor iedereen betaalbaar en continu
• windenergie;
leverbaar. We hebben dan veel minder ener-
• bio-energie.
gie nodig uit fossiele brandstoffen (olie, gas en kolen). Deze zijn bij verbranding schadelijk voor het milieu en raken bovendien ooit uitgeput.
"Het is leuk duurzame materialen en technieken te gebruiken" “Vereniging ‘De Groene Installateur’ telt nu dertien leden. Zij staan positief tegenover het toepassen van duurzame installatietechnieken en materialen. Vaak vanuit een visie en een overtuiging. Maar ook omdat het leuk is om zo te werken. En om je te onderscheiden van collega’s. In bijna iedere installatie kun je duurzame materialen toepassen. Ik werk bijvoorbeeld al zeventien jaar met pp (polypropyleen) in plaats van pvc. En niet met bitumen voor dakbedekking maar met EPDM, een soort kunstrubber. Er kan vaak meer dan consumenten en installateurs denken. Als je maar echt wilt. Wil je maximaal besparen? Investeer dan maximaal. Integraal ontwerpen is daarbij belangrijk: bij het ontwerp van een woning moet al rekening worden gehouden met toepassing van duurzame installaties en vooral ook de daarvoor benodigde opstellingsruimte. Dan kan er heel veel.” Jan Geurt Hupkes uit Beilen is oprichter van de Vereniging ‘De Groene Installateur’.
3
Stap nu in duurzame energie Nu instappen in duurzame energie biedt u
4. Consumenten blijken bereid die eventue-
veel kansen. Waarom? We geven u tien
le meerkosten te betalen als de besparing
redenen:
van energie en verlaging van woonlasten en energiekosten helder en gegaran-
1. Klimaat is ‘hot’. Consumenten en woning-
deerd zijn.
corporaties, maar ook gemeenten en pro- jectontwikkelaars bij nieuwbouw, vragen
5. Duurzame energie betekent een uitbrei-
om energiebesparende maatregelen en
ding van uw diensten- en servicepakket.
duurzame energie-installaties.
Bied bijvoorbeeld bij vervanging van de cv-ketel ook een zonneboiler aan. Bij de
2. Er zijn volop mogelijkheden:
jaarlijkse onderhoudsbeurt van de cv-ketel
• De komende jaren komen er 80.000
neemt u ook het onderhoud van het
zonne- boilersysteem mee.
tot 100.000 nieuwbouwwoningen bij.
• Veel bestaande woningen worden gerenoveerd om aan het energielabel
6. Duurzame energie is goed voor uw imago
van de overheid te voldoen.
als innovatief en maatschappelijk verant-
• Jaarlijks worden er 400.000 cv-ketels in
woord ondernemend bedrijf.
bestaande woningen vervangen! 7. DE is toekomstgericht. Over een aantal 3. DE-systemen zijn niet altijd de goedkoop-
jaar worden DE-installaties ‘standaard’ in
ste optie. Deels komt dat door materiaal-
woningen toegepast. Nu basiskennis
kosten, maar deels ook door arbeidskos-
opdoen, biedt straks veel voordeel.
ten. Bijvoorbeeld omdat de installatie en inregeling extra inspanningen van een
8. De DE-sector biedt enorme groeikansen.
installateur vragen. Voor u als installateur
De zonne-energiesector (zon-pv) groeit
betekent dit extra omzet en marge.
wereldwijd met 30 – 40 procent per jaar.
4
De subsidieregeling Duurzame warmte
Meer met Minder
voor bestaande woningbouw (2008-
Het overheidsprogramma ‘Meer met Minder’
2011) biedt ruimte voor zo’n 55.000
heeft als doel om vanaf 2020 in 2,4 miljoen
zonneboilers, 7.000 warmtepompen en
bestaande woningen en kantoren 30 procent
10.000 micro-wkk installaties.
minder energie te verbruiken. Het programma komt voort uit een akkoord tussen de ministers
9. De overheid zet flink in op duurzame
van Milieu, Wonen en Economische Zaken,
energie. In 2011 moeten minstens
Bouwend Nederland en de energie- en
100.000 bestaande woningen zijn
installatiebranche.
uitgerust met zonnepanelen, zonneboi-
Meer met Minder stimuleert en ondersteunt aller-
lers, warmte pompen en micro-wkk.
lei initiatieven om de vraag naar energiebesparende maatregelen op gang te brengen. Daarnaast stimuleert Meer met Minder de instal-
subsidieregelingen en opleidingsmoge-
lateur, energieadviseur, aannemer, het isolatiebe-
lijkheden aan. Daar kunt u als installateur
drijf en het glasbedrijf om nauw samen te werken
op inhaken. U opereert dus niet geheel
aan goede en uitvoerbare energiemaatregelen.
op eigen kracht als u met DE begint.
Hans Pattist
10. Overheid en bedrijfsleven bieden volop
5
Zonneboiler Een zonneboiler maakt gebruik van de zon
geeft een schuin dak op het westen slechts
om water te verwarmen. Collectoren vangen
20 procent minder opbrengst. Bij voorkeur
de zonnewarmte op. Het is een betrouwbaar
moet het systeem in de buurt van de cv-ketel
en gemakkelijk toepasbaar systeem. Een zon-
worden geplaatst.
neboiler levert warm water voor de keuken en de badkamer. Een zonneboilercombi
Zonneboilers kunnen zowel in nieuwbouw als
levert ook een bijdrage aan de verwarming
bestaande bouw worden toegepast. Voor
van het huis.
flats kan ook een collectief systeem worden gebruikt met één collectorveld en één voor-
Techniek
raadvat voor de hele flat.
Een zonneboiler bestaat meestal uit een zonnecollector op het dak, een voorraadvat
Een praktisch moment om een zonneboiler te
en een aparte naverwarmer. Dat laatste is
plaatsen is bij het vervangen van het dak, het
vaak een combiketel, omdat de zon niet altijd
vervangen van de cv-ketel of als open geisers
voldoende warmte levert. Op de plek waar u
in flats moeten worden vervangen.
de zonneboiler plaatst, moeten ook aansluiting op het koude en warme waterleidingnet
Voor een gewone zonneboiler is geen ver-
voor het tapwater in huis zijn. Daarnaast
gunning nodig. Een uitzondering op die regel
moet er, afhankelijk van het systeem, een
geldt voor monumentale panden en
waterafvoer aanwezig zijn en een stopcontact
beschermde stads- of dorpgezichten. Meer
voor de elektrische aansluiting van een
informatie over bouwvergunningen staat op
pomp.
de website van VROM.
Plaatsing
Aanschafkosten en besparingen
De collectoren van de zonneboiler kunnen op
Voor consumenten bedragen de kosten voor
een plat dak of een schuin dak worden
een standaardzonneboiler ongeveer 2.400
geplaatst. Het liefst gericht op het zuiden, al
euro, inclusief BTW. Een zonneboiler met een
6
collectoroppervlak van 2,7 m2 bespaart
Leveranciers
ongeveer 50 procent van de energie die
Een zonneboiler is geen onbekende techniek
nodig is voor het watergebruik.
in Nederland. Veel consumenten zijn hierin
Dat is circa 150 - 200 m aardgas per jaar.
geïnteresseerd. Er zijn veel producenten en
3
leveranciers. Daarnaast hebben ook veel leveDe subsidieregeling Duurzame Warmte voor
ranciers van cv-ketels een zonneboiler in hun
bestaande woningen maakt het voor consu-
pakket.
menten en woningbouwcorporaties mogelijk subsidie aan te vragen bij het installeren van een zonneboiler. De woning moet dan wel voor 1 januari 2008 zijn gebouwd. Voor de
LET OP
aanschaf van kleine zonneboilers met een
Het plaatsen van een zonneboiler is relatief een-
collectoroppervlak tot zes vierkante meter
voudig. Toch worden er fouten gemaakt. Veel
bedraagt de subsidie tot en met augustus
voorkomende fouten zijn:
2009, 200 euro per GJ. Voor grotere zonneboi-
• Het niet voldoende onder het afschot plaatsen
lers geldt een subsidie van 180 euro per GJ.
van de leidingen en/of buizen bij terugloop-
Voor de meest gangbare zonneboiler bete-
systemen;
kent dit een gemiddelde subsidie van 600 tot
• Het niet volledig isoleren van de leidingen en
1000 euro.
appendages; • Het volledig vullen van het collectorcircuit bij een terugloopsysteem; • Het niet aanbrengen van een warmteslot in de warmwaterleidingen bij cv-zonneboilers en zonneboilercombi’s; • Geen warmteslot in het collectorcircuit bij een
Hans Pattist
volledig gevuld collectorcircuit; • Verkeerde plaats en richting mengventiel; • Verkeerde pomprichting; • Verkeerde temperatuursensoren.
7
Opleiding
voldoen aan eisen als: complete samenstel-
Uneto-VNI start in 2009 met een vernieuwde
ling van het systeem, diverse keurmerken
leergang voor het installeren van zonneboi-
en garantiebepalingen.
lers. Leveranciers en producenten geven vaak ook zelf specifieke trainingen. Zij zijn ver-
Samenwerking Apeldoorn
enigd in de brancheorganisatie voor zonne-
Meer met Minder en de gemeente Apeldoorn
energie, Holland Solar. Door aansluiting te
pakken een wijk met zeshonderd woningen aan.
zoeken bij ervaren collega-installateurs krijgt
Dit gebeurt in samenwerking met een bouwon-
u snel toegang tot praktische kennis en erva-
dernemer, een installateur en een energieleveran-
ringen uit de praktijk.
cier, onder leiding van woningcorporatie Ons Huis. Tegelijkertijd krijgen andere eigenaren in de
Keurmerk
buurt de kans om energiebesparende maatrege-
In Nederland hebben de meeste zonneboiler-
len te nemen.
systemen het Zonnekeur of het Europese Solar Keymark. Belangrijke indicatoren voor de kwaliteit/opbrengst van een zonneboilersysteem is de gigajoule-opbrengst (in GJ/per jaar). Voor standaard zonneboilers is deze meestal 3 tot 4 GJ. Er is ook een keurmerk voor de naverwarmer van een zonneboiler. Als het toestel aan specifieke eisen voor het naverwarmen voldoet, krijgt het naverwarmingstoestel het ‘Gaskeur NZ-label’, Naverwarming Zonneboilers. Daarnaast stelt ook het aan zonneboilers. De zonneboilersystemen die het GIW-keurmerk/garantie hebben, 8
Hans Pattist
Garantie Instituut Woningbouw (GIW) eisen
Zonnestroom Zon-pv of photovoltaïsche zonne-energie zet
stads- of dorpgezichten. Meer informatie over
zonlicht om in elektriciteit, zonnestroom.
bouwvergunningen vindt u op de website van VROM.
Techniek Een zonnestroomsysteem bestaat meestal uit
U kunt zelf het zonnestroomsysteem aanleg-
één of meer pv-panelen, een ondersteunings-
gen. Maar de daadwerkelijke aansluiting op
constructie, omvormer en bekabeling. De
het net moet u in overleg met de netbeheer-
omvormer zet de door het systeem geleverde
der regelen. Kleinere zonnestroominstallaties
gelijkspanning om in wisselspanning. In
kunnen vaak op de al aanwezige netaanslui-
Nederland worden de meeste pv-systemen
ting van de woning worden geplaatst. Let
aan het elektriciteitsnet gekoppeld.
echter op dat in verband met monitoring, subsidies (SDE) en saldering soms wel een
Plaatsing
tweede telwerk of aparte productiemeter
Pv-cellen zijn te gebruiken op elke bestaan-
(kWh-meter) noodzakelijk is.
de bouw of nieuwbouw, op platte en hellende daken, op gevels, in luifels, nokken en
Veilig, stil en vrijwel onderhoudsvrij
zonwering. Meest effectief zijn systemen
Zonnepanelen zijn vrijwel onderhoudsvrij.
waarbij de zonnepanelen onder een helling
Schoonmaken is niet nodig: de regen spoelt
van circa 35 graden op het zuiden zijn
eventueel vuil weg. Wel moet regelmatig het
gericht. Belangrijk is dat er geen schaduw op
functioneren worden gecontroleerd. Veel
de panelen valt.
installateurs of leveranciers bieden daarom in combinatie met (opbrengst)garantie een
Zonnestroomsystemen variëren in grootte
onderhoudscontract aan. Dit kan bestaan uit
van enkele panelen tot dakvullend. Voor het
een jaarlijkse onderhoudsbeurt. Hierbij zorgt
plaatsen van pv-panelen is geen vergunning
u voor een visuele inspectie, het doormeten
nodig. Een uitzondering op die regel geldt
van alle strings of panelen en kijkt u de veilig-
voor monumentale panden en beschermde
heidstoestand van het systeem na. 9
Hans Pattist
Andere vaste onderdelen van het onderhoudscontract zijn het opnemen van het actuele zonnestroomvermogen en het regelmatig controleren van de opbrengst. Zonnepanelen zijn zeer duurzaam.
K walit e its e is e n
Leveranciers bieden een fabrieksgarantie die varieert van 20 tot 25 jaar. Meestal wordt
Belangrijke normen en kwaliteitseisen zijn:
daarnaast een vermogensgarantie gegeven
• NVN7250:2007. Norm voor bouwkundige
voor 10 jaar op 90 procent en 20 jaar op 80
integratie van zonne-energiesystemen in de
procent van het oorspronkelijk vermogen.
gebouwschil.
Voor de omvormer is om de zeven à acht jaar
• NEN 1010:2007. Hierin zijn de veiligheid-
onderhoud of vervanging nodig.
bepalingen voor pv voedingssystemen opgenomen.
Opleiding
• NTA 8013:2003. Procedure voor het controle-
Zonnepanelen zijn relatief eenvoudig te
ren van pv-systemen.
installeren voor een elektrotechnisch installa-
Er zijn ook kwaliteitseisen voor de zonne-
teur. Het verzorgen van een compleet ont-
panelen en omvormers:
werp, installatie, netaansluiting, subsidies,
• NTA 8030:2006. Richtlijnen voor productspeci-
garanties, services en aftersales vraagt echter
ficaties van omvormers, toegepast in netge-
ook de nodige specifieke kennis van de zon-
koppelde decentrale opwekkers.
nestroomsector. Holland Solar is de branche-
• NEN-EN-IEC 61215:2005. Voor kristallijne
vereniging van leveranciers en producten.
silicium panelen. • NEN 11646-1997. Voor dunne filmelementen.
De Handleiding Zonnestroom voor ontwer-
In Nederland is de aansluiting op het elektrici-
per en installateur, ISSO-publicatie 78, geeft
teitsnet geregeld in de elektriciteitwet (1998)
veel informatie en is ook de basis van cursus-
en Netcode. Hierdoor moet de aansluiting op
sen door ISSO/Uneto-VNI. Stichting Hellend
het net vaak in overleg met de netbeheerder
Dak heeft een trainingsprogramma, vooral
worden geregeld.
10
voor dakdekkers, over bouwkundige integratie
Salderingsregeling
van zonne-energiesystemen in daken.
Kleinverbruikers die stroom aan het net leveren, kunnen gebruikmaken van de zogenoemde
Aanschafkosten en opbrengst
Salderingsregeling (art 31 c, Elektriciteitswet
De aanschafkosten voor een zonnestroomsys-
1998). Hierin is geregeld dat voor de eerste aan
teem liggen rond de 5,25 euro per Wp (Watt-
het net geleverde 3.000 kWh eenzelfde vergoe-
piek). Bij toepassing van multikristallijne silicium
ding geldt als de kleinverbruiker betaalt voor
zonnecellen levert een paneel een vermogen
grijze stroom. Het is dus een administratief pro-
van 120 Wp per m . De opbrengst is 0,85 kWh
ces van wegstrepen van levering van zonne-
per Wp. Kortom, zonder subsidie of fiscale voor-
stroom aan het net tegen eenzelfde hoeveelheid
delen verdient het systeem zichzelf niet terug.
afname van grijze stroom van het net. Bij een
2
KWh-draaischijfmeter zonder terugloopblokke-
Hoewel een zonnestroomsysteem de consu-
ring vindt de saldering automatisch plaats. Dit
ment nauwelijks financieel voordeel oplevert,
komt omdat de meter bij productie terugdraait.
is de belangstelling in de markt groot. Voor
Mogelijk wordt de salderingsgrens in 2009
2009 biedt de SDE regeling subsidiemogelijk-
verruimd.
heden voor kleinere systemen (vanaf 0,6 kWp) en grotere systemen (tot 100 kWp).
Advies De SDE-subsidie is geen investeringssubsidie,
Veel consumenten die een zonnestroomsys-
maar een exploitatievergoeding. Daarmee
teem aanschaffen, verwachten van de installa-
kunnen de investeringskosten in een periode
teur een compleet geïnstalleerd en op het net
van vijftien jaar worden terugverdiend.
aangesloten systeem. Communiceer duidelijk welke zaken de consument eventueel zelf aan-
Naast SDE-subsidie kunnen de Energie
vullend kan of moet regelen. Dit kan zijn:
Investeringsaftrek (EIA), Regeling Groen-
• aanpassen meter;
financiering (groene hypotheek) en een ver-
• laten plaatsen extra meter;
goeding voor elektriciteitsopbrengst bijdra-
• aanvragen subsidies;
gen aan de financiële haalbaarheid.
• aanmelden voor salderingsregeling; 11
• aanmelden als elektriciteitproducent bij
Let op:
Certiq;
• Zorg voor een goede gebruikershandleiding en
• afsluiten van een verzekering (diefstal,
check-up na oplevering.
storm- en brandschade);
• Let er bij ontwerp en aanleg op dat er geen
• wijzigen van het energiecontract (voor ont-
schaduw op het systeem valt. Een beschaduwd
vangen van de terugleveringvergoeding
paneel zorgt ervoor dat de hele string (serie
van een energiebedrijf ).
schakeling van panelen) slecht presteert. • Maak uw aanbieding van zonnestroomsys- teem compleet met een monitoringssyteem (kWh meter, display of gebouwbeheersysteem) en onderhoudscontract. • De SenterNovem-brochure Leidraad
Zonnestroomprojecten geeft een goed totaal- beeld van wat er allemaal komt kijken bij de ontwikkeling van een zonnestroomproject. • Informeer uw klant over het systeem van netaansluiting en teruglevering. Voor kleinere systemen geldt bij teruglevering aan het net de zogenoemde salderingsregeling. Let op de
Hans Pattist
salderingsgrens.
12
Warmtepompen Een warmtepomp heeft dezelfde werking als
minder CO2 vrij. Daardoor kan de warmte-
een koelmachine, alleen werken bij een
pomp flink bijdragen aan de vermindering
warmtepomp de functies warmte en koude
van het broeikasprobleem. Het rendement
‘omgekeerd’. Een warmtepomp is geen appa-
van de warmtepomp is erg afhankelijk van de
raat op zich, maar maakt deel uit van een sys-
temperatuur van de omgevingswarmte en de
teem, dat bestaat uit een bron, de opwekker
afgiftetemperatuur van het verwarmingssys-
en een afgifteapparaat. De warmtepomp zelf
teem. Hoe hoger die temperatuur moet wor-
is de opwekker. Deze zorgt ervoor dat energie
den opgewaardeerd, hoe lager het effect.
van een laag temperatuurniveau wordt opge-
Een warmtepomp werkt daarom het beste in
waardeerd naar een bruikbaar temperatuur-
combinatie met een systeem van LTV, zoals
niveau om bijvoorbeeld een woning te
vloer- of wandverwarming.
verwarmen.
Plaatsing Er wordt gebruikgemaakt van omgevings-
De warmtepomp wordt steeds vaker in
warmte uit lucht, grondwater of de bodem.
nieuwbouwwijken gebruikt. Dit omdat deze
Het afgiftesysteem dat aan de warmtepomp
woningen al energiezuinig zijn waardoor
is gekoppeld, wordt bij voorkeur uitgevoerd
Lage Temperatuur Verwarming (LTV) eenvou-
als een laag-temperatuurverwarmingssys-
dig is toe te passen.
teem (LTV). Dit om het rendement van warmteopwekking te verhogen. In de zomerperio-
Voor de bestaande bouw worden speciale
de kan het systeem koeling leveren.
warmtepompen ontwikkeld die gebruikmaken van binnen- of buitenlucht als warmte-
Techniek
bron. Deze warmtepompen voorzien in de
Een warmtepomp werkt op elektriciteit of op
basisverwarmingslast van de woning. Voor de
gas. Er wordt echter minder energie gebruikt
piek, bij lage buitentemperaturen, is een bij-
dan bij een gasgestookte HR-ketel en er komt
verwarming (een HR-ketel) benodigd.
13
Soms is bij toepassing van grote collectieve
De overheid stimuleert het gebruik van
warmte-koude-opslagsystemen een vergun-
warmtepompen met een aantal fiscale rege-
ning nodig.
lingen en subsidies, zoals de regeling Duurzame Warmte in bestaande woning-
Advies
bouw. Consumenten kunnen soms gebruik-
Een warmtepomp heeft net als een verwar-
maken van een Groene hypotheek. De rente
mingsketel jaarlijks onderhoud nodig. De
ligt daarbij een of twee procent lager dan
warmtepomp heeft een levensduur van circa
normaal.
vijftien jaar, vergelijkbaar met een HR-ketel.
Aanschafkosten en besparingen Een warmtepompsysteem met de bodem als 200 euro Uit de eerste testen met lucht/water-warmte-
HR-ketel) met de buitenlucht als bron kost
pompen voor de bestaande bouw blijkt dat dit
ongeveer 7.000 euro, inclusief BTW. Een
toestel 20 tot 25 procent op de verwarmingskos-
warmtepomp met LTV verbruikt in vergelij-
ten bespaart. Dat betekent voor een gemiddelde
king met een gasgestookte HR-ketel zo’n 25
woning een besparing van 200 euro per jaar.
procent minder energie.
Dit toestel is ook geschikt voor koeling.
Hans Pattist
bron kost ongeveer 16.000 euro, inclusief BTW. Een warmtepompsysteem (inclusief
14
Opleiding
Let op:
Voor de installatie van een warmtepomp
• Dimensioneer de warmtepomp niet te groot.
moet u kennis hebben van zowel cv-installa-
Een te grote warmtepomp zal veel in deellast
ties als koeltechniek. De systemen van bij-
draaien en dat is ongunstig voor het rende-
voorbeeld de fabrikanten Daikin en Techneco
ment. Hierdoor kunnen de verwachte bespa-
vereisen een zogenoemde STEK-erkenning.
ringen niet gerealiseerd worden.
STEK staat voor Stichting Erkenningsregeling
• Besteed veel aandacht aan het inregelen van
voor de uitoefening van het Koeltechnisch
de installatie. Een warmtepompsysteem is veel
installatiebedrijf. De producten van andere
gevoeliger voor een niet goed ingeregelde
fabrikanten als Daalderop en NIBE vereisen
installatie, dan een standaard woningin-
dat niet. Dit vanwege de manier waarop de
stallatie.
technische uitvoering van de warmtepompen
• Let ook goed op de bouwkundige kwaliteit van
is ontworpen.
de woning. Indien deze niet goed is, dan zal het energiegebruik onnodig hoog zijn. Stem dit
Leergang warmtepompen
goed af met de bouwkundig aannemer!
Om het kennisgat op het gebied van het ont-
• Zorg voor een goede gebruiksaanwijzing en
werpen en installeren van warmtepompsyste-
check-up na oplevering.
men zo adequaat mogelijk op te vullen, is de leergang Warmtepompen ontwikkeld. ISSO,
Keurmerk
DWA installatie- en energieadvies, Uneto-VNI,
Het Warmtepompkeur van de Stichting
Kenteq en Stichting Warmtepompen hebben
Energie Prestatie Keur (EPK) geeft een kwali-
aan de cursusinhoud meegewerkt. De leer-
teitsbeoordeling over de prestaties en
gang bestaat uit zes cursussen. Elke cursus
betrouwbaarheid van de warmtepomp.
heeft een specifieke inhoud en doelgroep,
Warmtepompen krijgen het keurmerk als ze
van installateurs tot medewerkers van
voldoen aan specifieke eisen op het gebied
energiebedrijven.
van technische kwaliteit (zoals rendement en geluid), kwaliteit van de documentatie (handleidingen voor installatie en gebruik) en op gebied van service en garantie. 15
Micro-warmtekrachtkoppeling Een toestel voor micro-warmtekrachtkoppe-
gaan. Hiermee wordt nog een groot potenti-
ling (micro-wkk) wekt gelijktijdig warmte en
eel aan energiebesparing blootgelegd.
elektriciteit op voor gebruik in huis. Het toestel bestaat uit een hoogrendementsketel en
Advies
een kleine generator voor elektriciteit. Bij de
De micro-wkk biedt de consument een eco-
opwekking van elektriciteit gaat, in tegenstel-
nomisch voordeel door lagere energiekosten.
ling tot een grote elektriciteitscentrale, geen
Daarnaast is de micro-wkk ook milieuvriende-
energie verloren. De restwarmte van de
lijk vanwege een lager energieverbruik en
motor wordt namelijk gebruikt voor verwar-
een lagere CO2-uitstoot.
ming van het huis en voor warm water om bijvoorbeeld te douchen. Is er meer warmte
Vanaf eind 2009 is voor consumenten ook de
nodig? Dan springt de HR-ketel tijdelijk bij. Is
HRe®-ketel te koop. Deze micro-wkk heeft
er meer elektriciteit nodig dan de aardgasmo-
een bepaald minimum rendement. De ver-
tor kan leveren? Dan wordt stroom uit het
wachting is dat deze techniek vanwege de
elektriciteitsnet gebruikt.
grote efficiëntie van het toestel een hoge bijdrage gaat leveren aan een duurzame elektri-
Techniek
citeitsvoorziening. De subsidieregeling
Er zijn verschillende types micro-wkk’s in ont-
Duurzame Warmte in bestaande woning-
wikkeling. De micro-wkk met de Stirlingmotor
bouw biedt subsidie voor HRe®-ketels.
is het dichtst bij marktintroductie. Deze toestellen hebben dan een elektrisch rendement
Opleiding
tussen de 15 en 20 procent. Andere opties die
Informatie over opleidingen vindt u op de
nu worden ontwikkeld, zijn brandstofcellen,
diverse sites van brancheverenigingen.
gasmotoren, stoommotoren en gasturbines. Het elektrisch rendement van bepaalde typen brandstofcellen lijkt richting de 50 procent te
16
Let op: • De micro-wkk is een nieuw product. Zorg voor voldoende informatie. • Een micro-wkk produceert elektriciteit en levert die ook aan het net. Dit moet u melden bij de netbeheerder. • Informeer uw klant over het systeem van netaansluiting en teruglevering. Voor kleinere systemen geldt bij teruglevering aan het net de salderingsregeling, let op de salderingsgrens. • De installatie moet eenvoudig te gebruiken zijn. Zorg dus voor een goede gebruiksaanwij- zing. Zorg ook voor een servicecontract, inclusief nazorg.
Keurmerk Toestellen met het Gaskeurlabel HRe® van Hans Pattist
de Stichting Energie Prestatiekeur mogen als HRe®-ketels in de markt worden gezet. De ‘e’ staat hierbij voor elektriciteit.
17
Kennis en opleidingen Er is al veel over DE-technieken beschikbaar.
• Stichting Informatiecentrum Duurzame
Ook zijn er speciale cursussen en opleidingen
Energie Technieken (Zaltbommel)
voor installateurs. Hieronder plaatsen we enkele
Deze stichting heeft een permanente
op een rij.
demonstratieruimte met apparatuur van verschillende fabrikanten in Zaltbommel.
Leergangen Duurzame energie
Hier ziet u op afspraak hoe een warmte-
De branchevereniging Uneto-VNI heeft voor
pomp, een zonneboiler, zonnepaneel,
de diverse duurzame energie-technieken
warmteterugwinning uit ventilatie en
opleidingen, zoals de leergang warmtepom-
micro-wkk werken.
pen en zonne-energie. In 2009 worden de leergangen voor zonneboilers en zonnestroom
• SVE Expositie (voorheen VIBA Expo)
geactualiseerd.
('s-Hertogenbosch) SVE Expositie is een permanente expositie
Demonstratiemodellen
van ecologisch getoetste bouwproducten,
Projecten bezoeken is een uitgelezen moge-
water- en energiebesparende installaties en
lijkheid om voeling te krijgen met de actuele
dienstverlenende bedrijven.
praktijk van duurzame energie. Ervaring leert dat bezoek aan een duurzaam project enorm
• Woonwijk 't Rieshout (Overbetuwe)
stimuleert. De opgedane ervaringen in dat
Aan de rand van Zetten is de wijk 't Rieshout
project vormen een welkome bron van infor-
met 250 duurzame woningen gerealiseerd.
matie over 'do's en don'ts'. Er zijn vele moge-
Workshops worden op aanvraag georgani-
lijkheden voor een excursie:
seerd voor minimaal 10 personen.
• Eva Lanxmeer (Culemborg) Voorbeeldproject duurzame stedenbouw.
18
Brochure Duurzame Energie in uw woning
gebied van energieadvies, klantbenadering en
U kunt deze brochure gebruiken om consu-
medio januari 2009 van start gegaan. Actuele
menten te wijzen op en te informeren over het
cursusinformatie vindt u op de website.
onderlinge samenwerking. De eerste cursus is
gebruik van duurzame energie-bronnen en innovatieve technieken.
Helpdesk Duurzame Energie Centrum
Meer met Minder
Heeft u nog vragen over Duurzame Energie
In samenwerking met Meer met Minder heb-
die niet in deze brochure worden behandeld?
ben Bouwend Nederland en Uneto-VNI een
Neem dan contact op met de helpdesk van
introductiecursus ontwikkeld voor mkb-bedrij-
SenterNovem. De adviseurs zijn dagelijks tele-
ven die concreet aan de slag willen met het
fonisch bereikbaar tussen 9.00 tot 12.00 uur,
programma Meer met Minder. Zo krijgt u als
tel. 030 239 35 33 of via
ondernemer kennis en instrumenten op het
[email protected].
“Genoeg kansen, maar neem zelf het initiatief” “Dertig jaar geleden heb ik vanuit eigen interesse mijn eerste zonneboiler in elkaar gesleuteld. Toen waren er nog maar twee fabrikanten in Nederland serieus met zonne-energie bezig. Nu zijn dat er minstens dertig. Inmiddels bestaat vijftig procent van onze business uit duurzame energie, met name zonnestroompanelen, zonneboilers en warmtepompen. Klanten willen steeds meer onafhankelijk zijn van de energieprijs en zijn daarom steeds meer geïnteresseerd in duurzame energie. Ook de mogelijkheden om in bestaande bouw,naast zonne-energie, warmtepompen toe te passen is gestegen. Kortom, er zijn dus kansen genoeg, maar je moet wel zelf het initiatief nemen. Klanten komen niet zomaar naar je toe. Kijk om je heen wat er binnen gemeenten of provincies aan subsidie mogelijk is. Laat de klant weten waarmee je bezig bent. En zorg voor goede opleiding en bijscholing van je installateurs. Het installeren van een zonnestroomsysteem, zonneboiler of een warmtepomp is tenslotte niet iets wat je er zomaar even bij doet.’ Ernst van Tongeren, directeur Besseling Installatie, Alkmaar
19
Subsidies en fiscale voordelen Er zijn diverse subsidies en overheidspro-
de bestaande woningbouw' biedt subsidie
gramma’s om duurzame energie-systemen in
voor zonneboilers, warmtepompen en micro-
een woning te stimuleren. Deze kunnen per
wkk’s.
jaar verschillen. Naast de landelijke regelingen zijn er soms ook lokale subsidieregelin-
Particulieren en investeerders in bestaande
gen, bijvoorbeeld van provincies, gemeenten
woningen kunnen subsidie aanvragen. Op de
of energiebedrijven. Hieronder vindt u de
website over de regeling vindt u producten-
belangrijkste regelingen van dit moment.
lijsten waarvoor u subsidie kunt aanvragen.
Zonnepanelen
Groene hypotheekrente
In de Stimuleringsregeling Duurzame
Bij de aankoop van een nieuwbouwwoning
Energieproductie (SDE) is zon-pv een van de
kan de koper onder bepaalde voorwaarden
categorieën die in aanmerking komt voor
een duurzame energie-systeem meefinancie-
subsidie.
ren in de hypotheek. De te betalen rente over het hypotheekdeel voor aanschaf van het
De regeling biedt geen subsidie op de aan-
duurzame energie-systeem, is fiscaal aftrek-
schaf van zonnepanelen (in 2009 voor syste-
baar. Om een groene hypotheek af te sluiten,
men van 0,6 – 100 kWp). De regeling werkt
moet de woning aan een aantal eisen vol-
met een vergoeding voor geproduceerde
doen op het gebied van duurzaam bouwen.
elektriciteit gedurende een periode van vijf-
Ook moet een groenverklaring zijn afgegeven
tien jaar. Belangrijk bij deze regeling is dus
voor de woning. De koper kan dan voor een
een goed werkend zonne-energiesysteem,
periode van tien jaar geld lenen tegen een
omdat subsidie wordt verstrekt op basis van
iets lagere rente. Het hypotheekbedrag is wel
werkelijk geproduceerde elektriciteit.
aan een maximum gebonden (maximaal 34.034 euro) Een groene hypotheek wordt
DE voor bestaande woningbouw
meestal gecombineerd met een gewone
De subsidieregeling 'Duurzame warmte voor
hypotheek.
20
Hans Pattist
Groenfinanciering Consumenten kunnen ook geld groen beleggen. De meeste banken bieden ‘groene’ spaar- of beleggingsvormen aan. En met het ingelegde geld kunnen banken duurzame investeringen die ondernemers doen, groen financieren. Groenfinanciering betekent belastingvoordeel en een lagere rente.
EIA
7 mil j o e n e u r o
Als ondernemer komt u onder bepaalde voorwaarden in aanmerking voor de EIA-
Ruim dertienhonderd huizenbezitters investeren
regeling van de overheid. EIA staat voor
samen meer dan 7 miljoen euro in duurzame
Energie Investerings Aftrek. De regeling
warmte-technologie. De huizenbezitters vroegen
houdt in dat u onder bepaalde voorwaarden
daarvoor in het vierde kwartaal van 2008 in
tot 44 procent van uw investering van uw fis-
totaal 3,2 miljoen euro aan bij de subsidierege-
caal belastbare winst mag aftrekken.
ling Duurzame Warmte. SenterNovem beheert deze subsidie in opdracht van het ministerie van
EOS-regelingen
Economische Zaken. Er is 60 miljoen euro subsi-
EOS (Energie Onderzoek Subsidies-
die beschikbaar.
programma) van de overheid biedt bedrijven en kennisinstellingen financiële steun voor
Bij bijna 90% (2.267) van de woningen gaat het
onderzoek en marktintroductie van DE. Er zijn
om het plaatsen van een zonneboiler. Bij 211
verschillende EOS-regelingen, speciaal
woningen om warmtepomptechnologie om het
gericht op ondernemers uit het mkb. Ze
huis energiezuinig te verwarmen met warmte uit
geven een tegemoetkoming in kosten of een
de lucht of uit de grond. Bij 171 woningen ging
voorschot voor de opstartkosten. Vraag de
het om een micro-wkk. De 1.300 huiseigenaren
EOS-adviseurs kosteloos en vrijblijvend om
besparen hierdoor samen elk jaar de uitstoot van
advies over de subsidiemogelijkheden.
421.000 kg CO 2.
21
Meer informatie Organisaties Holland Solar
Smart Power Foundation
Nederlandse brancheorganisatie voor
Nederlandse brancheorganisatie voor micro-wkk
zonne-energie
(HRe®-ketel)
www.hollandsolar.nl
www.smartpowerfoundation.nl
Milieu Centraal
Uneto-VNI
Alles over energie en milieu in het dagelijks
Nederlandse brancheorganisatie van
leven. Informatiepunt voor consumenten,
installatiebedrijven
telefoonnummer 0900 17 19 (€ 0,15 per minuut)
www.uneto-vni.nl
www.milieucentraal.nl Vereniging de Groene Installateur ODE
Vereniging van installateurs met ambities op het
Organisatie voor Duurzame Energie
gebied van duurzaamheid
www.duurzameenergie.org
www.degroeneinstallateur.nl
Stichting Warmtepompen Nederlandse brancheorganisatie voor warmtepompen www.stichtingwarmtepompen.nl
Smart Hybrid Foundation Nederlandse brancheorganisatie voor luchtwater warmtepompen www.shf-online.nl
22
Websites Excursiemogelijkheden:
SenterNovem subsites:
www.eva-lanxmeer.nl
www.senternovem.nl/duurzameenergie
Eva-lanxmeer (Culemborg)
Informatie over duurzame energie in Nederland,
www.rieshout.nl
waaronder ook de volgende brochures:
Woonwijk ’t Rieshout
- Leidraad Zonnestroomprojecten
www.sveweb.nl
- Duurzame energie in uw woning -
SVE Expositie (voorheen VIBA Expo)
antwoorden op uw vragen
www.idet.nl
www.senternovem.nl/duurzamewarmte
Website van het informatiecentrum duurzame
Subsidieregeling duurzame warmte
energie-technieken
www.senternovem.nl/eia Informatie over de energie-investeringsaftrek
www.isso.nl
www.senternovem.nl/eos
Kennisinstituut voor de installatiesector
Informatie over de EOS-regelingen www.senternovem.nl/groenbeleggen
www.meermetminder.nl
Informatie over groenfinanciering
Het programma Meer met Minder stimuleert onder anderen installateurs en aannemers om
www.stek.nl
nauw samen te werken aan goede en uitvoer-
Informatie over de Stichting Erkenningsregeling
bare energiemaatregelen
voor de uitoefening van het Koeltechnisch installatiebedrijf
www.mijninstallaties.nl Initiatief van Uneto-VNI en TVVL over gebruiks-
www.vrom.nl/bouwvergunningen_online
aanwijzingen van woninginstallaties
Informatie over bouwvergunningen
23
In deze brochure vindt u informatie over technische handvatten, oplei-
SenterNovem, voor innovatie en duurzaamheid
dingen, subsidies en financieringen op het gebied van duurzame energie-
Een sterk innovatief bedrijfsleven in een leefbare,
installaties. Heeft u nog vragen of opmerkingen? Neem dan contact op met
duurzame samenleving. SenterNovem stimuleert
de adviseurs van SenterNovem. Dat kan via de helpdesk van het Duurzame
duurzame economische groei door een brug te slaan
Energie Centrum en per e-mail.
tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Bedrijven, (kennis)instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor advies, kennis en financiële ondersteuning. Wij verbinden partijen die met passie en gedrevenheid willen werken aan een duurzame en innovatieve samenleving. SenterNovem is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken en realiseert beleid in opdracht van de rijksoverheid op een professionele, effectieve en inspirerende wijze.
Catharijnesingel 59 Postbus 8242 3503 RE Utrecht Telefoon (030) 239 34 93 Fax (030) 231 64 91
www.senternovem.nl/duurzameenergie
[email protected] maart 2009 2DEN0902
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.
