Bio-energie, een kans voor uw gemeente? Antwoorden op uw vragen SenterNovem is een agentschap van
Inleiding
Duurzame energie: schoon en altijd aanwezig
Als raadslid of bestuurder heeft u ongetwij-
En wat betekent de komst van een vergis-
Klimaatverandering manifesteert zich wereld-
duurzame energie een beperktere invloed op
feld te maken met bio-energie. Bijvoorbeeld
tingsinstallatie voor uw gemeente? In deze
wijd. Dat vraagt om een groot aantal maatre-
klimaatverandering. Het levert bovendien
omdat u een oplossing zoekt voor de duurza-
brochure vindt u informatie en praktische
gelen. Er is echter niet één oplossing die het
geen afval op dat lang moet worden
me verwerking van gft- en restafvalstromen
tips. Ook leest u over SLOK, de nieuwe rege-
hele probleem kan oplossen. Wel kunnen we
bewaard.
in uw gemeente. Of omdat een agrariër uit
ling Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven.
stappen ondernemen om die klimaatveran-
uw gemeente graag een mestvergistingsin-
Daarmee krijgen gemeenten en provincies de
dering te beperken. Duurzame energie, zoals
Altijd aanwezig
stallatie bij zijn bedrijf wil bouwen. Hoe kunt
mogelijkheid bij te dragen aan het realiseren
energie opgewekt uit biomassa, is één van
Duurzame energie is ook om andere redenen
u hem helpen zijn plannen te realiseren?
van de kabinetsdoelstellingen rond duurza-
die oplossingen. Als ook uw gemeente kiest
een noodzakelijk alternatief. Fossiele grond-
Welke subsidiemogelijkheden zijn er?
me energie en reductie broeikasgassen.
voor de inzet van duurzame energie, helpt u
stoffen zijn schaars en worden de komende
mee de uitstoot van het broeikasgassen te
jaren nog schaarser. En dus duurder.
verminderen.
Bovendien wil Nederland minder afhankelijk
Senternovem, aangenaam....
zijn van andere landen die fossiele grondstof-
Deze brochure is samengesteld door
Duurzame energie
fen leveren. Om in de toekomst onze energie-
SenterNovem, een agentschap van het
Duurzame energie staat voor schone, altijd
behoefte veilig te stellen, ontwikkelt
ministerie van Economische Zaken.
aanwezige energie. Er zijn verschillende Nederland alternatieve technieken voor ener“Introductie DE-opties in woningenvornu kansrijk”
Heeft u nog vragen? Kijk dan op de website.
men van:
gieopwekking, waaronder bio-energie. U kunt
• zonne-energie
daarin als gemeente, samen met bedrijven,
• windenergie
een voortrekkersrol vervullen.
• omgevingsenergie (warmtepompen) • bio-energie (uit biomassa).
Overal
Hans Pattist
In vrijwel elke gemeente zijn projecten om
2
Schoon
biomassa in te zetten voor bio-energie reali-
Duurzame energie is nauwelijks schadelijk
seerbaar. Restproducten, die toch al aanwezig
voor het milieu. Er komen minder broeikas-
zijn, kunnen op een zinvolle manier worden
gassen vrij, vergeleken met fossiele grond-
gebruikt. Denk aan groenafval of restproduc-
stoffen zoals olie, gas en kolen. Ook heeft
ten bij het produceren van levensmiddelen.
3
Hans Pattist
Inzamelen van biomassa voor energieopwekking is bovendien beter voor het milieu dan
Bio-energie. Wat is dat?
biomassa ter plekke verbranden, achter te
Op dit moment neemt energie uit biomassa
Voordeel
laten of als afval af te voeren.
de grootste plaats in binnen alle duurzame
Bio-energie heeft als belangrijk voordeel dat de
energie geproduceerd in Nederland. We noe-
grondstof (biomassa) niet opraakt. In tegenstel-
Bio-energieprojecten hebben vaak ook een
men dat bio-energie. Biomassa bestaat uit
ling tot kolen, olie en gas. Bovendien wordt bij
positief effect op de werkgelegenheid, onder
biologisch afbreekbare producten: plantaar-
de productie van bio-energie geen extra CO2
meer in de industrie, landbouw- en bosbouw-
dige en dierlijke producten zoals snoeihout,
uitgestoten, een belangrijk schadelijk broeikas-
sectoren. Redenen dus die voor uw gemeente
groente-, fruit- en tuinafval (gft), stro, gras en
gas. Planten en bomen halen bij hun groei CO2
heel aantrekkelijk kunnen zijn.
mest. Maar ook uit de zogenoemde energie-
uit de lucht. Bij de omzetting van de biomassa
teelt (maïs, wilgen en populieren), die speci-
in elektriciteit en warmte komt deze CO2 weer
aal wordt geteeld om energie te produceren
vrij.
Rendabel Wilt u biomassa rendabel inzetten? Zorg dan voor een gerichte inzamelingstructuur van
S t i m u l e ri n g Lo k a l e K l i m aat i n i t iat i e v e n
en vele restproducten uit de agrarische sector, bedrijven of gemeentelijk groenbeheer.
organisch materiaal. Gemeenten hebben
CO2-tool bio-energie SenterNovem heeft voor de meest voorkomende
grote invloed op de lokale of regionale inza-
Juli 2008 is de nieuwe regeling Stimulering
Door verbranding of vergisting van die
biomassastromen en technologieën de broeikas-
melstructuur van organisch materiaal en de
Lokale Klimaatinitiatieven gelanceerd, kortweg
gewassen in een bio-energiecentrale wordt
gas-emissiereductie berekend. Hiervoor heeft
methode van verwerking.
SLOK. Daarmee krijgen gemeenten en provincies
warmte, elektriciteit of gas geproduceerd.
SenterNovem een ‘CO2-tool bio-energie’ ontwik-
de mogelijkheid een bijdrage te leveren aan de
Daarmee kunnen we woningen of gebouwen
keld. De methodes en het rekeninstrument vindt
Vaak is het aflopen van inzamelcontracten
kabinetsdoelstellingen:
van warmte of elektra voorzien. En via chemi-
u op de website van SenterNovem.
een geschikt moment om de mogelijkheden
• 2 procent energiebesparing per jaar
sche processen kan er van biomassa ook
hiervoor goed te verkennen. Zo draagt u als
• 20 procent duurzame energie (waaronder bio-
autobrandstof worden gemaakt, zoals biodie-
Duurzaamheid
gemeente op een concrete en financieel ver-
energie) in 2020
sel en bio-ethanol (de zogenoemde biotrans-
Er is ook discussie over bio-energie. Vanwege
antwoorde manier bij aan het landelijke
• 30 procent reductie van broeikasgassen in
portbrandstoffen). Bij vrijwel alle vormen van
het mondiale klimaatbeleid, wordt de vraag
klimaatbeleid.
2020 (vergeleken met 1990)
bio-energie wordt de fossiele grond- of
naar biomassa door elektriciteitsproductie en
Deze doelstellingen komen uit het werkprogram-
brandstof gedeeltelijk vervangen door een
autobrandstof steeds groter. Maar de produc-
ma Schoon & Zuinig van VROM wat een uitwer-
bioproduct.
tie ervan mag niet ten koste gaan van de
4
king is van het klimaatconvenant tussen Rijk en
natuur, het milieu schaden of de voedselvoor-
gemeenten.
ziening in gevaar brengen. Biomassa moet 5
duurzaam worden verbouwd, verwerkt en
Redenen om voor bio-energie te kiezen:
Er is in deze serie ook een brochure voor om-
de winning van elektriciteit en warmte. U
gebruikt.
• verwerking van organische reststromen
wonenden en voor initiatiefnemers uitgekomen.
kunt daarvoor de brochure ‘Een bio-energie-
• duurzaam verwerken afvalstromen
Vraag ernaar bij SenterNovem.
centrale bij u in de buurt’ (SenterNovem)
Op verzoek van de overheid heeft de project-
• vermindering uitstoot van schadelijke emissies
groep ‘Duurzame productie van biomassa’ de
• vermindering bijdrage aan het broeikaseffect
Voor geluid bestaan wettelijke regels. Een
verschillende visies op duurzame productie bij
• voldoen aan duurzaamheidsdoelstellingen
bio-energiecentrale voldoet daaraan. In de
Zien is geloven
elkaar gebracht. In de projectgroep zaten
• verbeteren voorbeeldfunctie van uw imago
buurt van een vergistingsinstallatie kan de
En, heel praktisch, organiseer een excursie
vertegenwoordigers van bedrijven, maat-
• productie elektriciteit, warmte en
geur van mest hangen. Zo’n installatie staat
naar een bestaande bio-energiecentrale. Zo’n
schappelijke organisaties, universiteiten en
transportbrandstof
meestal op de plek waar ook de mest wordt
excursiedag neemt meestal veel vooroorde-
overheden. De projectgroep adviseerde om in
• economische voordelen (zoals werkgelegenheid)
geproduceerd, dus de geur wordt niet ver-
len weg. Dat kunt u ook doen als u binnen
internationaal verband een certificeringssys-
• verbeteren investeringsklimaat
spreid. En aan de opslagbunkers voor de pro-
uw eigen gemeenteraad/gemeentebestuur
ducten kunnen eisen worden gesteld.
draagvlak voor een bio-energiecentrale wilt
teem op te zetten voor duurzame biomassa.
uitdelen.
Om dat te bereiken, zijn heldere richtlijnen
Omgeving: voor- of tegenstander?
nodig en een controlesysteem.
Niet elke bewoner of elk bedrijf staat onmid-
Economie en transport
regelmatig excursies naar bio-energiecentra-
dellijk te juichen als er een bio-energiecentra-
Besteed ook aandacht aan de economische
les. Onze adviseurs geven u graag meer infor-
U kunt als gemeente duurzaamheidscriteria in
le in de buurt wordt gebouwd. Vaak is dit
voordelen, zoals minder transportkosten en
matie hierover.
het beleid opnemen. Een voorbeeld hiervan is
onwetendheid. Daarom is het belangrijk een
een verplichte certificering van biomassastro-
goede afweging te maken en de omgeving
men. Er bestaat al zo’n certificering in de vorm
goed bij de plannen te betrekken. Zorg voor
“Zorg voor goede regie”
van Garanties van Oorsprong, die bedrijven
een goede informatiebijeenkomst, waarin u
“Het idee voor energiewinning uit het snoeiafval van houtwallen ontstond in het kader van het Europese
moeten tonen om in aanmerking te komen
ingaat op enkele bekende bezwaren en voor-
Interreg-project. Het is opgepakt door de Opsterlandse organisatie voor agrarisch natuur- en landschaps-
voor subsidie. Daarmee tonen ze aan dat de
oordelen als geluid, geur en verkeersdrukte
beheer De Alde Delte. Gemeente Opsterland ondersteunt dit project onder meer als onderdeel van het
opgewekte energie duurzaam is.
en op de discussie over bijvoorbeeld de voedselprijzen.
krijgen. SenterNovem regelt overigens ook
lokale klimaatbeleid. Dit project bespaart 800 kton CO2 per jaar. Daarnaast heeft Opsterland actief meegeholpen bij het vinden afnemers voor de warmte: Revalidatie Friesland en School Lyndensteyn in Beetsterzwaag. We hebben veel van dit project geleerd. Zo is een goede regie bij de opzet van een bioenergieproject onontbeerlijk. Er is iemand nodig die de touwtjes stevig in handen heeft, de weg weet in subsidie- en overheidsland en feeling heeft met de praktijk. De teugels hingen nogal eens slap. Toch is het project geslaagd, omdat alle betrokken partijen de sterke wil hadden er een succes van te maken.” Hans ten Hoopen, beleidsmedewerker Milieu bij de gemeente Opsterland
6
7
Helft van alle duurzame energie is bio-energie
Van idee tot installatie
In 2007 was bio-energie verantwoordelijk voor meer dan 50 procent van in Nederland
Voordat u met een bio-energieproject start, is
geproduceerde duurzame energie. Windenergie
het verstandig te inventariseren welke ambi-
leverde 30 procent duurzame energie op en
ties er in uw gemeente zijn. Daar kan het
• Check welke locaties geschikt zijn voor een
biotransportbrandstoffen leverden 10 procent
stappenplan ‘Bio-energie, van idee tot instal-
bio-energiecentrale. Is de locatie goed
duurzame energie. De rest wordt ingevuld door
latie’ van SenterNovem u bij helpen.
bereikbaar voor verkeer (vrachtwagens/
U kunt dan de volgende stappen nemen.
schepen)? Is het een plek waar veel vraag
zonne-energie en warmtepompen. Ook in de toekomst wordt voor bio-energie een zeer grote
Wilt u in uw gemeente agrariërs, tuinders of
naar warmte is? Denk aan bestaande be-
bijdrage aan de energiedoelstellingen verwacht.
andere marktpartijen stimuleren bij het reali-
drijventerreinen, de rand van een geplande
seren van een bio-energieproject? Overweeg
woonwijk, bij (glas)tuinbouw, zwembaden
dan de volgende stappen:
of bij overige industrie. Denk ook eens aan
• Neem contact op met andere gemeenten,
renovatie van gemeentelijke gebouwen
provincies en regio’s die u voorgingen.
(warmteboiler).
Ook bij SenterNovem kunt u voorbeeld- projecten opvragen.
• Ga na wat voor rol marktpartijen willen of
• Informeer agrariërs of mogelijke andere
kunnen spelen. Gaat u alleen te werk, of
initiatiefnemers over uw ambities en over
doet u dat met andere gemeenten of de
de mogelijkheden van mestvergisting.
provincie? Welke adviseur, professionele
• Neem bio-energieactiviteiten in uw
projectbegeleider of medewerker van een
bestemmingsplan op.
energiedistributiebedrijf wilt u erbij betrek-
• Zorg dat u goed geïnformeerd bent.
ken? Wie is er vertrouwd met de techniek,
• Geef zelf het goede voorbeeld.
de bouw en de exploitatie van bio-energie- centrales en verkoop van elektriciteit en
Zelf doen
warmte of zelfs groen gas?
Misschien wilt u een deel van het eigen
Hans Pattist
8
gemeentelijk energieverbruik dekken met
• Organiseer een startbijeenkomst waarin de
bio-energie en één of meer bio-energieinstal-
doelstellingen en de randvoorwaarden van
laties in uw gemeente of regio realiseren.
uw project en de samenstelling en taak- 9
Hoe groot is een bio-energiecentrale?
verdeling van uw projectteam worden
• Vraag tijdig informatie aan bij (onafhanke-
besproken. Vooral de taakverdeling is erg
lijke) derden over bijvoorbeeld effecten op
belangrijk. Wie heeft bijvoorbeeld de
de omgeving. U kunt hierdoor richting
Er zijn verschillende grote en kleine bio-ener-
ties en vergistinginstallaties bijvoorbeeld
projectleiding? Is dat de gemeente? Of
omwonenden op onderbouwde wijze aan-
giecentrales. Met grote installaties bedoelen
op het terrein van een agrarisch bedrijf.
schakelt u een externe partij in?
geven dat schadelijke effecten beperkt
we biobrandstoffabrieken en grote elektrici-
blijven.
teitscentrales die gedeeltelijk biomassa
Meer bio-energiecentrales
Vergunningen
• Vraag de initiatiefnemer om een heldere,
gebruiken om elektriciteit op te wekken.
In de periode 2003-2007 is het aantal bio-energie-
Het verkrijgen van vergunningen in het kader
snelle afbakening van het bio-energiepro-
Deze staan altijd op ruime afstand van de
centrales in Nederland sterk gegroeid. Eind 2007
van de Wet ruimtelijke ordening (Wro) is een
ject. Stuur het proces zo dat met duidelijke
bebouwde kom, vaak in de buurt van een
staan er 79 kleine bio-energiecentrales
belangrijk aspect bij het realiseren van een
afspraken en planning zaken worden afge-
rivier of de zee. Daar is koelwater in ruime
in Nederland. Op 64 landbouwbedrijven staat een
bio-energieproject. Door het versnellen van
kaart en vastgelegd.
hoeveelheden beschikbaar en is de aan- en
vergistingsinstallatie en bij 15 bedrijven staat een
afvoer van stoffen makkelijker. Onder kleine
verbrandingsinstallatie. Zij leveren voldoende
installaties verstaan we verbrandingsinstalla-
elektriciteit voor 44.000 huishoudens.
Hans Pattist
vergunningprocedures en het aanreiken van ‘do’s and don’ts’ aan initiatiefnemers, kan een bio-energieproject sneller worden uitgevoerd. Ook vergroot u daarmee de slaagkansen van een initiatief op dit gebied. Bij het steunpunt vergunningverlening van SenterNovem vindt u meer informatie.
Ni e u w e W e t r u i m t e l i j k e ord e n i n g
“Rendement in de toekomst” “Onze gemeente is heel erg enthousiast over biogasinstallaties en bio-energie. Het leeft bij ons: het
Enkele aanbevelingen
Per 1 juli 2008 is de nieuwe Wet ruimtelijke orde-
klimaat verandert, energie wordt schaars en we zitten met een afvalprobleem. We willen dan ook
• Laat u zich goed informeren over de
ning ingegaan. De Wro vereenvoudigt en versnelt
graag een of meer biogasinstallaties in onze gemeente plaatsen. Maar het vergt een behoorlijke
technologie. Vraag eventueel informatie
(beroeps)procedures. Zo is de duur van de
voorbereidingstijd voor je alle mogelijkheden in kaart hebt gebracht. De basis moet goed zijn. Welke
hierover op bij andere provincies, gemeen-
bestemmingsplanprocedure meer dan gehalveerd
biomassastromen zijn er in de gemeente? Welke kun je lokaal benutten voor vergisting? Welke leve-
ten en instanties. Of neem contact op met
van ruim een jaar naar 22 tot 24 weken. Verder
ren het meeste rendement op? We willen bij onze inventarisatie niet alleen kijken naar winst op de
collega-vergunningverleners uit een andere
biedt de Wro scherpere handhaving door betere
korte termijn, maar vooral ook naar winst op de langere termijn. Welke innovaties zijn er? In welke
gemeente of provincie.
toezicht- en handhavingsmogelijkheden. Meer
techniek zit toekomst? En: met wie kunnen we dit project starten? Dit najaar valt de beslissing. De
informatie vindt u op de websites van het minis-
installatie zelf moet in 2010 klaar zijn.”
terie van VROM, InfoMil en SenterNovem.
10
Peter Kelder, beleidsmedewerker Milieu bij de gemeente Lochem
11
Opties voor bio-energie
gas wordt elektriciteit en warmte gemaakt. Met een extra behandeling kan biogas op
Biomassa kan op een aantal manieren voor
geproduceerd. Deze stoom gaat door een
het opwekken van energie worden gebruikt.
stoomturbine die via een generator elektrici-
Dat hebben we in bijgaand schema aange-
teit opwekt. De overgebleven warmte kan
Vergisten vindt plaats:
geven.
worden gebruikt in een (stads)verwarmings-
• Op industriële schaal: nat organisch materi-
net.
aal als gft, afval van landbouw en VGI
dezelfde wijze als aardgas worden ingezet.
1. Verbranden – droog houtachtig materiaal
2. Vergisten
• Op boerderijschaal: mest + co-vergistings-
Houtachtig materiaal wordt verbrand in een
In een vergistinginstallatie ‘eten’ bacteriën
materiaal (afval landbouw en VGI).
Bio-energiecentrale Sittard
verbrandingsoven. De warmte wordt door
mest en bijproducten zoals maïs of bieten. Zo
Met de vergisting wordt biogas geprodu-
Eind 2005 is in Sittard een bio-energie-
een stoomketel geleid, waar stoom wordt
produceren ze gas. Met dat zogenoemde bio-
ceerd, dat op twee manieren kan worden
centrale in gebruik genomen. Deze wordt
gebruikt:
geëxploiteerd door BES BV, een initiatief
• Verbranden biogas in een warmtekracht
van een lokaal hoveniersbedrijf.
koppelingsinstallatie (wkk): hiermee wordt
Gemeente, sociale werkvoorziening en
elektriciteit en warmte geproduceerd.
hoveniersbedrijf leveren samen het
• Het biogas kan worden opgewerkt tot
grootste deel van de benodigde brand-
groen gas (dit is gas van aardgaskwaliteit
stof. De geproduceerde groene stroom
en wordt toegevoegd aan het aardgasnet).
gaat het elektriciteitsnet in. De warmte
Bewezen technologie
Nog in ontwikkeling
Grondstof input
Techniek
(Voedings- en genotmiddelenindustrie).
Energie output
3. Vergassen
gaat naar een nabijgelegen bedrijf en woonwijk.
Vergassen kan met allerlei materialen, maar er is
De installatie heeft 7,2 miljoen euro
altijd vaste biomassa nodig. Het geproduceerde
gekost. Dit is relatief goedkoop gefinan-
biogas wordt ook wel SNG (Substitute Natural
cierd vanuit de regeling Groen-
Gas) genoemd. Ook dit biogas kan, net als biogas
financiering. Verder is Energie
uit een vergistingsinstallatie, op twee manieren
Investerings Aftrek verkregen. Dit bete-
worden gebruikt:
kent dat 44 procent van de investerings-
• In een wkk.
kosten aftrekbaar is van de fiscale winst
• Na opwerking worden bijgemengd in het
van de onderneming.
aardgasnet. 12
13
Subsidies en fiscale voordelen
Meer informatie
Er zijn diverse subsidies en overheidsprogram-
branding, vergisting en vergassing van vaste
Organisaties
ma’s om het gebruik van bio-energie en de
biomassa. De regering financiert het onren-
bouw van een centrale in uw gemeente te
dabele deel van de exploitatie dat ontstaat,
stimuleren. Zo kan de financiering van een
omdat het produceren van duurzame energie
bio-energiecentrale voor een deel uit groen-
nog altijd duurder is dan fossiele energie.
financiering bestaan. In dat geval kan iemand
www.senternovem.nl/kompas Informatie over energiebewust wonen en werken
Milieu centraal Alles over energie en milieu in het dagelijks leven
www.senternovem.nl/sde
www.milieucentraal.nl
Subsidieregeling voor bio-energie
InfoMil
www.senternovem.nl/rgo/klimaatbeleid/slok
op een financieel aantrekkelijke wijze geld
SLOK
Informeert overheden over de wet- en
Informatie over Stimulering Lokale
lenen bij banken met een groenfonds. De
In juli 2008 is de nieuwe regeling Stimulering
regelgeving rond milieu
Klimaatinitiatieven
rente is ongeveer één procent lager dan nor-
Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) in werking
www.infomil.nl
maal. Daarnaast zijn er vele andere mogelijk-
getreden. Gemeenten en provincies hebben
heden van subsidies en slimme fiscale con-
in een klimaatconvenant met het Rijk afge-
structies. Deze regelingen en programma’s
sproken een bijdrage te leveren aan het ver-
kunnen per jaar verschillen. Er zijn soms ook
minderen van de uitstoot van broeikasgassen.
lokale subsidieregelingen van provincies,
SLOK is een vervolg op de BANS-subsidie-
gemeenten of de Europese Commissie waar-
regeling. De SLOK-regeling richt zich naast
op u initiatief-nemers van bio-energiecentra-
CO2-reductie ook op het verminderen van
les kunt wijzen. Een samenwerkingsverband
andere broeikasgassen die op lokaal gebied
met andere bedrijven en/of kennisinstellin-
worden uitgestoten, zoals lachgas en
gen vergroot bovendien de kans op subsidie.
methaan. SLOK staat open voor alle (deel)
Op de website van SenterNovem vindt u
gemeenten en provincies in Nederland, dus
meer informatie.
ook voor gemeenten die geen gebruik heb-
Senternovem subsites:
ben gemaakt van BANS-subsidie. SLOK kan
www.senternovem.nl/duurzameenergie
SDE
onder meer worden aangevraagd voor de
De SDE is bedoeld voor initiatiefnemers die
inzet van menskracht, onderzoek, communi-
hernieuwbare elektriciteit of hernieuwbaar
catie en educatie voor de uitvoering van
gas gaan produceren in afvalverbrandings-
gemeentelijk of provinciaal klimaatbeleid.
installaties, riool- en afvalwaterzuiverings-
SenterNovem is de uitvoerder van deze
installaties, via winning van stortgas en ver-
regeling.
14
www.senternovem.nl/duurzameenergie/publiODE, Organisatie voor duurzame Energie
caties/publicaties_bio-energie/toetsingskader_
Organisatie voor Duurzame Energie
voor_duurzame_biomassa.asp
www.duurzameenergie.org
Informatie over de duurzaamheidscriteria van de overheid
Websites en brochures www.senternovem.nl/duurzameenergie/publiwww.platformbioenergie.nl
caties/publicaties_bio-energie/handboek_ver-
Informatie over de Stichting Platform Bio-
gunningverlening_verbranden_en_vergassen_
energie, een overkoepelende organisatie voor
van_biomassa.asp
bedrijven die betrokken zijn bij de productie van energie uit biomassa.
www.senternovem.nl/duurzameenergie/publicaties/publicaties_bioenergie/kennis_van_colle-
Informatie over duurzame energie www.senternovem.nl/GAVE Informatie over GAsvormige en Vloeibare kli-
ga’s.asp
www.senternovem.nl/energietransitiegg/ nieuws/biomassa_hot_issue_slimme_keuzes_ in_moeilijke_tijden.asp
maatneutrale Energiedragers
15
Heeft u vragen of opmerkingen over de bouw van een bio-energiecentrale?
SenterNovem, voor innovatie en duurzaamheid
Neem dan contact op met SenterNovem.
Een sterk innovatief bedrijfsleven in een leefbare, duurzame samenleving. SenterNovem stimuleert duurzame economische groei door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Bedrijven, (kennis)instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor advies, kennis en financiële ondersteuning. Wij verbinden partijen die met passie en gedrevenheid willen werken aan een duurzame en innovatieve samenleving. SenterNovem is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken en realiseert beleid in opdracht van de Rijksoverheid op een professionele, effectieve en inspirerende wijze.
Catharijnesingel 59 Postbus 8242 3503 RE Utrecht Telefoon (030) 239 34 93 Telefax (030) 231 64 91
www.senternovem.nl/duurzameenergie
[email protected] oktober 2008 2DEN0817
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.
