DEEL 11
Chinezen
I. INLEID ING
De gemeenschap van ongeveer 45.000 in Nederland levende Chinezen! bestaat uit een -aantal groepen mer uiteenlopende achtergronden. Niet alleen hun land van herkomst, ook bun migratit:gescnieclenis en hun positie in de Nederlandse samenleving verschillen aanzienJijk. Als we heel grof te werk gaan, kunnen we vier categorieën onderscheiden: (. Indonesische Chinezen, gemigreerd omstreeks (of geruime tijd na) de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949 (aa ntal: 6000-8000) ; 2. Surinaamse Chinezen, gemigreerd na SurÎmHnes onafhankelijkheid in 1975 (aantal: 3000- 4°00); 3. Vietnamese Chinezen. die om politieke redenen zijn gemigreerd en als bootvluchteling zijn opgenomen (aantal: 3000); 4. Chinese migranten die in de periode 1946-19872 voornamelijk uit sociaaleconomische overwegingen naar Nederland zijn gekomen en voor het overgrote deel in Chinese of Chinees-Indische restaurants werkzaam zijn. 3 Zij zijn afkomstig uit de Volksrepublîek China of uit Hongkong, met daarnaast kleine aantallen uit Singapore. Maleisië, Taiwan en Macao. Hun totale aantal wordt tussen de 30.000 en de 40.000 geschat. 4 Het is op de beeldvorming van deze vierde, tevens grootste categorie dat wij ons in dit deel van de studie zullen richten. Een care_g orie die op zich trouwens weer uit twee 'groepen' bestaat: de Kantonezen en Zhejiangers van het platteland van de Volksrepubliek Chin:l,s t'n de (meer westers gerichte) migranten uit H ongkong. Van deze Chinezen heeft zo'n 80 procent zich gespecialiseerd in één economische sector: het Chinees(- Indische) resraurant. H et aantal daarvan bedraagt momenteel ongeveer 2000. Vooral in de jaren zestig en zeventig breidde deze bedrijfstak zich succesvol uit over het hele land. Dit wordt doorgaans toegeschreven aan het feit dat de groepen op wie hier wordt gedoeld merendeels bestaan ujt kettingmigranten, mensen die in hWI Chinese woonplaats zijn benaderd door venvanten ofbevriende restau ranthouders uit Nederland me.t het verzoek hier te lande te komen werken. Het geld vaat de ovettocht werd vervolgens betaald door deze 'sponsor'. Wanneer zo iemand in Nederland zelf genoeg geld had bijeengespaard, begon hij meestal een eigen restaurant. Na een korte aao,l ooptijd 123
werd dan een ko rt bezoek aan het thuisland afgelegd, om succes te tonen, maar ook om te trouwen of vrouwen kinderen op te halen. Door die beslissing kreeg het verblijf meestal ook een meer permanent karakter. 6 Z ij die tOt deze gemeenschap behoren, konden tot nu toe, vooral financieel, altijd terugvallen op een omvangrijk ondersteunend netwerk. Tevens werd er op alle mogelijke man.ieren naar gestreefd om te besparen op de kosten, bijvoorbeeld door recent geïmmigreerden in dienst te nemen (inclusief kost en inwoning), door personeel zwart aan te stellen, door extreem lange dagen te maken en weinig vrijaf te nemen, en door eigen gezinsleden te laten meewerken. 7 Inmiddels is het ve-rzadigingsptUlt voor het Chinese restaurant bereikt, met als gevolg dat de werkloosheid ook onder Chinezen haa r intrede heeft gedaan 8 en zij. als een tot nu toe relatief op zichzelf staande gemeenschap, de laatste jaren het gezicht meer naar de Nederlandse samenleving keren. Zelfs vindt onder hen op het ogenblik een levendig debat plaats over de vraag of zij er bij de overheid voor zouden moeten pleiten als minderheid erkend te worden, met alle voor- en nadelen van die,n. De angst van de eerste generatie om zich op die manier het stigma van hulpbehoevendheid en achterstólJld op de hals te halen, lijkt te domine_ren. 9 Dovendiellieeft het besef dat daardoor wellicht de greep op de twetde generatie losser zal worden, met als gevolg dat zij eerder als Nederlanders. dan als Chinezen door het leven zullen gaan. Vooralsnog is de Chine-se bevolkingsgroep in Nederland trouwens niet als doelgroep in het minderhedenbeleid opgenomen. Wel heeft de regering in 1986 besloten dat ook Chinezen gebruik kunnen maken van colkencentra. Verder heeft wvc een half miljoen per jaar uitget.rokken voor hulpverlenings- en voorlichtingsactiviteiten van landelijke organisaties van Chinezen. Door verruiming van de regeling basiseducatie volwassenen kunnen zij sinds J986 ook curSussen in de Nederlandse taal volgen. De relatief stabiele positie van de Chinese immigranten in Nederland is dus aan het wankelen. Zij hebben zich (nog) niet ontwikkeld tot een minderheid zoals gedefinieerd doo r de overheid, maar de eerste tekenen van een achterstandssituatie, vooral op het terrein van de werkgelegenheid, zijn wel gesignaleerd. Waar deze ontwikkeling aanwijsbare invloed heeft uitgeoefend op de beeldvorming van de (restaurant)Chinezen in Nederl and. zullen wij dat in de volgende hoofdstukken aangeven. Om te begirUlen staan we stil bij de beelden die, vooral door de eerste generatie, zijn ontwikkeld over Nederland als immigratieland en over de Nederlandse overheid.
2. OVERHEID EN ARBEID
NEDE RLAND ALS
lMMIGR~TlIlLAND
ln de ogen van de Chinezen om wie het hier gaat, is Nederland een gemak-
kelijk immigra tieland. Formeel nlag de overheid dan een beperkend inunigratiebeleid voeren, in de praktijk weet men naar eigen zeggen genoeg wegen te vi nden om binnen te komen. In deze gedachte weerspiegelt zich een vrij unieke arbeidsoriëntatie. Deze is internationaal gericht en stoort zich in principe weinig aan landsgrenzen. Netwerken van dans hebben zich verspreid over Europa en maken elkaar opmerkzaam op de mogelijkheden die zich dan hier, dan daar voordoen. 10 Nationa le grenzen bij de zoektocht naar economische bedrijvigheid bestaan alleen voor zover ze door (vreemdelingen)politie or douane worden aangegeven. Die ervaringen maken een vergelijking tussen de diverse Europese landen mogelijk en volgens Chinezen komt Nederland er dan gunstig van af, vanwege de vrij open grel12en en een coulant overheidsoptreden. Niet alleell familiehereniging wordt als een betrekkelijk eenvoudige procedure ervaren om immigratie te bewerkstelligen, ook het vakantievisum opent naar men zegr diverse deuren, en ten slotte is er de mogelijkheid om illegaal binnen. te komen door de juiste weggetjes te berijden om de douane te on dopen. wat toch nauwelijks als een hi ndernis wordt beschouwd. Im mers, war kan je nu helemaal gebeuren als het misloopt? Zoals iemand het verwoordde: 'Je gooit je paspoort weg, komt in een cel terecht en wordt een jaar opgesloten. Dan k.rijg je een visum voor één maand, dan voo r drie maanden. dan een hlauwe of gele kaart en langzamerhand kun je een bestaan opbouwen. Het is goed geregeld, je k.rijgt te eten enje kunt zelfs werken in de gevangenis, pennen in elkaar draaien. Je verdient wat en je wordt niet geslagen. Dat hebben sommige Chinezen ervoor over.' Men ziet wel dat het door de strengere richtlijnen van de vreemdelingenpolitie en andere justitiële instanties moeilijker is geworden om illegaal in Nederland te verblijven , en ook aan een verblijfsvergunning is minder 12 5
gemakkelijk te komen dan vroeger, maar in vergelijking met andere landen vi ndt men hier goed behandeld ce worden. Men ondervindt naaT eigen zeggen nauwelijks last van een vijandige houding van de overheid of van allerlei instanties waarmee men in aanraking komt en ook de Nederlanders in het algemeen zouden zich niet afwijzend opsteUen. Een steeds terugkerend motief als het over dit onderwerp gaat, is het schrille contrast met de Test van Eu ropa (uitgezonderd dan landen als Denemarken, Zweden en Zwitserland). Weliswaar loopje als illegaal in Frankrijk en Spanje in de regel minder kans opgepakt te worden, wordt dan gezegd, maar als het gebeu rt, is de kans op een hardhandig politieoptreden groter. VerhaJen over de corrupte politie, bij wie je met veel geld en via tussenpersonen een verblijfsvergUluting kunt kopen, en over Întimidarieen geweld in zulke landen doen regelmarig de ronde. Bovendien zou het in die landen zo zijn dat een Chinees als minderwaardig wordt beschouwd en de kans loopt in elkaar geslagen te worden, waar hij zich in Nederland vrij kan bewegen en bet rekkelijk weinig last ondervindt van een negatieve bejegening. Om de beeldvorming op dit terrein te kunnen begrijpen is het mogelijk zinvol deze te plaatsen tegen de achtergrond van de motieven die een rol spelen bij de migratie . Vertrek uit het moederland bij gebrek aan economische zekerheid is de eerste en grootste gok die wordt gemaakt. Bestaanszekerheid dien je, eventueel met behulp van clanleden, zelf op te bouwen. Bij dat streven bi1 in principe niemand vernouwd worden, dus is iedere verbetering - en Immigratie naar het 'rijke' Nederland is dat bijna per definitieeen stap voorwaarts, voor welke de mjgrant zelf verantwoordelijk is. Zijn de grenzen 'djcht', dan wordt via alle wegen die ter beschikking staan naar een openÎng gezocht. Dat is de overheersende mentaliteit van Chinezen uit de Volksrepubliek, die naar hier zijn gekomen met het beeld voor ogen dat in dit land van alles mogelijk is . Voor degenen die in H ongkong zijn opgegroeid geldt, naast overbevolking en (dreige.nde) werkloosheid, dat zij zijn weggetrokken om hun mogelijkheden te verruimen of met het oog op het jaar 1997, wanneer H ongkong ophoudt een Britse kroonkolonie te zijn en deel gaat uitmaken van de Volksrepubliek. Zij zijn in eerSte instantie gericht op landen als Australië, Engeland en Amerika. Nederland is voor hen meestal een afgele.ide keuze en hun eerste zorg is of het meegebrachte kapitaal gemakkelijk geïnvesteerd kan worden in een zaak. want economisch succes zoeken ook zij vooral in het vrij e onderneme.rschap.
SOCIALE VOORZIENINGEN
Een van de meest verbazingwekkende verschijnselen va n de Nederlandse samenleving vinden Chinezen hel uitgebreide nerwerk van sociale voorzieningen: de verzorging van de wieg tot het graf. In het bijzonder de eerste 126
generatie stond er verbaasd over dat de overbeid -allerlei maatregden had getroffen om mensen te onderst('unen die zick werden of zonder werk kwamen te zitten. Dat zij sociale premies moesten afdragen om dergelijke voorzierungen mogelijk te maken. wcrd -een bijna logisch voortvloeisel uit die houding - als lastig en onnodig ervaren. Het systeem van Nederlandse belastingen en boekhouding is bij Chinezen ook steeds op weerzin gestui t. Hun filosofie is dat tegenslagen in de eigen (familie)kring dienen te worden opgevangen. In die gedachtenwerdd van sociaal-econom-Ïsche autonomie groeien zij op. Vandaar ook dat ovt'rheidsbcmoeienis op allerlei levens tcrreinen in principe als overbodig werd (en gedeeltelijk nog word t) ervaren. Tegenover hN afdragen van AOW- en pcnsioengclden staat de eerste generatie derhalve nog altijd ambivalent. Een gevoel van wantrouwen tegenover alles waar autoriteiten de hand in hebben, schijnt wijd v('rbreid te zijn. Ou het niet aUeen bij verwondering blijf!, maar dat doorgaans ook een negatief oordeel wordt geveld over de vde socÎale voorzieningen. heeft direct te maken met de angst dat het arbeidsethos van mensen op die manier w rzwakt. Zelfs in het meer westers georii.'mecrde Hongkong is men onbekend met w3chtgclden en dergelijke. Daar spelen snelheid , efficiëntie en concurrentie een allesbepalende rol in het sociale leven. Wie het tempo niet weet bij te houden, valt af. Alertheid is in die situatie een levensvoorwaarde. Chinese migranten - ook zij die uit de Volksrepubliek afkomstig zijn en de tussenstap via Hongkong naar Europa hebben gemaakt - komen met dat b~ld voor ogen naar Nederland. Naar hun idee is het fnuikend voor de arbeidsmoraal om iemand, zodra hij of zij even werkloos is, te ontmocdigen opnieuw werk te zoeken door Ct'I1 uitkering te verstrekken. De prikkel om te presteren kan zo wel eens wegvallen. Bovendien. en op dat facet wordt vooral de nadruk gelegd. kllnnen dergelijke voorzieningen het misbruik erva n aanmoedigen. Dan wordt gewezen op mensen dIe een werkloosheidsuitkering hebben en Îlltussen ZWJrt werk doen om wat extra's te verdienen. 11 Dat zo'n situatie mogelijk is zonder dat de overheid ingrijpt in de vorm van comrole. wordt door velen als de oorzaak van onnodig kwaad gezien. Men vindt dat de verleiding niet uitgelokt mOCl worden en meent te kunnen constateren dat het in Nederland economisch de verkeerde kant uitgaat, mede door zulke praktijken. 'De gelegenheid maakt de dieC is ook in Chinese kringen geen onbekend gezegde. Voor de in Nederland opgegroeide Chinezen ligt het anders. Niet alleen omberen zij veelal de vergelijking met hun vaderland, zij krijgen ook een meer gedifTerenricerde visie op het vcrsc.nijnsd \Vaa r het hier om gaat. Naast de plichten die zij van huis uit hebben meegekregen, zijn zij meer Nederlandse gedachten gaan overnemen. zoa ls het recht op ollt\.vikkeling en arbeid. Verschillenden van hen zullen het niet mt'Cr. zoals hun ouders. als een schande beschouwen om in geval van nood hun toevlucht te nemen tO t de sociale dienst. Niet dat hun ouders een derge1tike stap vanda:ag de dag ook 127
niet doen (onder dwang van de omstandigheden). maar deze zeggen die gang ze1den zonder gêne te maken. Verschillende argumenten worden gehanteerd om die opstelling te verklaren. Allereerst het eergevod. dat een belangrij ke plaats inneemt in de Chinese-gemeenscbap en dat ertoe leidt dat, wanneer iemand arm is, hij ofzij dit in princi pe voor anderen zal proberen te verbergen . Een ander (volgens sommigen 'schijn '-)argument is dat Chinezen zich als gas t in Nederland bes chouwen. En beleefdheid, alsllledeeerbied voor de gasrhce.r, zijn absolute vereisten. Geen vragen stellen en niemand lastig vallen is de moraal waardoor met name de eerste generatie werd bepaald. In het verleden ging men, zo wordt gezegd, in tijden van economische luwte gewoon een tijdje bij fa milie wonen of men betaalde, eenmaal weer in het bezit van werk, al het uitgekeerde geld temg. E en praktisch probleem voor velen IS trouwen.s dat een tolk nodig is om de formulieren voor de aanvraag in te vullen en da t wordt ervaren als te veel moe.ite voor het aanvragen van een uitkering om de tijd naar nieuw weck te overbruggen, een voorziening waar men, zoa ls gezegd, toch aJ tweeslachtig tegenover staat. Vandaar waarschijnlijk de opstelling van veel oudere Chinezen tegenover dejongeren van nu , dat deze zich on-Chinees gedragen door, net als Nederlanders. misbruik te maken van de mogelijkheden die de overheid hun biedt: 'Tien jaar geleden moesten Chinezen echt hard werken om wat te verdienen. De laatste jareIl gaan jongens van twimigjaar, die cen verblijfsvergunning hebben, liever in de ww of ze profiteren van de ziektewet. Z es jaar geleden was er niet één Chinees in Nederland die in de ww liep. Een Chinees kon overal wel werk krijgen. Nu is de mentaliteit heel anders. Ik vind het een hele grote fout van de Nederlandse regering. Die moet gewoon hard zijn. , 12 Het mag voor de meer recent geïm migreerde Chin\:zen en voor leden van de tweede gcneratie minder problematisch zij n zich tot een socia le dienst te wenden, dit geldt weer niet voor Chinese jongeren die hier nog maar kort wonen en aangepast onderwijs volgen in een lnternationale Schakelklas. Een van de leraressen aldaar probeerde hun de werking van desociaJe wetgeving uit te leggen. Een middag lang praatte ze over AOW, ww en kinderbijslag . De kinderen raakten er helemaal opgewonden over dat ook minderjarigen in Nederland in aanmerking komen voor een uitkering. Dat vonden ze afschuwelijk. Ze konden niet bevatten datje geld krij gt alsje niets uitvoert. Zelf werkten ze doorgaans hard mee in de zaak van hun ouders. Vandaar misschien hun eensluidende conclusie: het is de eigen schu ld van Nederland dat het zo slecht gaat met de economie. En: dat heb j e ervan als jegeld geeft aan mensen die niet werken. Ze hadden allem aal dezelfde mening, niemand in de klas dacht cr anders over. IJ l28
/l. RBEiOSMORA/l.l
Het beeld dat Nederlanders over Chinezen bebben. namelijk dat ze nijvere. hardwerkende mensen zijn. is volledig in overeenstemming met het zelfbeeld van de b.arsten. Zij vinden van zichzelf dat ze in staat zijn onder extreme omstandigheden optimaal te presteren. wa::armee ze zich gunstig zouden onderscheiden van hun medebu.tgers. \Vant een dergelijk hoog arbeidstempo houden Nederl anders naar hun idee met vol. Die voelen regelmatiger de behoefte even uit te rusten. een kop koffie te drinken. om dan weer zonder werkelijke pit aan de arbeid te gaan. Ze zouden ook waf trager zijn dan Chinezen. minder gemotiveerd om veel tegelijk aan te pakken. Om dat te 'verklaren' doet een a3ntal ideeën de ronde. Allereerst dat Nederlanders over het geheel genomen wat meer rationeel staan tegenover werk. Te veel verdienen betekent veel belasting afdragen en dat zou remmend werken op de arbeidsmotivatie, dus doet men rustiger aan. Daarnaast zijn cr de uitkeringen waarover we al spraken, die de ware stimulans tot presteren eveneens zouden ondermijnen. De alternatieven zijn veel te aantrekkelijk en de beloningen zetten te weinig zoden aan de dijk. Trouwens, zo wordt wel geredeneerd. w",ar geven Nederlanders hun geld aan uit: aan vakanties. De prikkel om met in het zweet des aanschijns verdiend geld meer geld te maken, herkent men niet in deze samenleving. H et beeld dat men van zichzelf heeft, staat hier Lijnrecht tegenover. Chinezen beschouwen hard werken als de enige weg tot succes. Als arbeidsmigrant zijn zij mar Nederland gekomen, met in het achterhoofd de pos itieve verha len die thuis circuleerden over de economische mogelijkheden in Europa. Dat beeld over de rooskleUrige situatie alhier leidt een hardnekkig leven, omdat bijna iedere (tijdelijk) terugkerende migrant cr belang bij heeft die 'mythe' VOOrt te zetten. Hij ofzij wil immers bij de thuisgemeenschap de indruk achterlaten een succesvolle streekgenoot of een g~laagd familielid te zijn. Heel rationeel kan daar een clement van eigenbelang bij spelen, als bedacht wordt dat zowel beginnende als gevestigde restauranthouders een belangrijk deel van hun personeel in China werven. De schildering van een realistisch beeld van de arbeidsomstandigheden in Nederland zou hun dus slecht va n pas komen. H Eenmaal in Nederland valt het leven bijna altijd hard tegen. De werktijden zijn lang. de lonen laag en de verwezenlijking van een eigen restaurant lange tijd een fata morgana. Reden te meer om vast te blijven houden aan het ideaal WlUll1ee de migrant is vertrokken, namelijk ooit eigen baas van een restauram te worden. Alleen met dat doel voor ogen weet hij voor zichzelf de overtocht te rechtvJ.ardigen, een gedachte die levend wordt gehouden in dl! (Chinese) omgeving waarin in Nederland wordt verkeerd. Daar komt bij dat een voortijdige terugkeer aanzienlijk gezichtsverlies zou betekenen tegenover de thuisgel11censchap. Het is die schaamte die velen ervan wCf.'rhoudt remigratie serieus te overwegen: U9
'G inds Il:ven ze mN het waall.îde~ hoe goed het hi~r Îs en hoe gemakkelijk het is om hier geld te verdienen. Zelfs als je stilzit. kcijgje al zoveel. Wat kan er dan nog misgaan? Ah je niet werkt, krijg j e tien keer zoveel als ik met mijn werk in C hina . Wanneer je dan zegt: H et Illkt me niet, ik voel me ongelukkig, ik wil terug, dan wordt dat nict geaccepteerd. Als j e dan teruggaat, moetje je heel erg schamen. Want je hebt cr niks van gebrouwen. Dus die weg terug is er natuurlijk wd. maar in de praktijk toch eigenlijk niet. ' Die gedrevenheid om koste wat kost een eigen zaak te openen is de motor van de Chinesearbeidsmoraal. T ot voor kort was zo goed als iedere Chinees in principe bereid zich aan die norm te onderwerpen, omdat het op den duur meestal vruchten afwierp. Zoal s iemand zeÎ: 'In H ongkong is het makkelijker een zaak op poten te zetten dan hier; het enige dat da:u ontbreekt zijn de sociale voorzieningen. De mentaliteit van het Chine.
'3°
maal in -, Dlaar veeleer aan het lot. Die to t op zekere hoogte astro logisch bepaalde invloed geeft uiteindelijk de doorslag. De weg naar het restaurant waarover steeds wordt gesproken, ziet men niet graag geplaveid met allerlei bureaucratische obstakels. Dat wordt als een duidelijk nadeel van het Nederlandse systeem ervaren. Niet alleen dat alles hier fo rmeel wordt vastgelegd. ook dat overal een papiertje, een diploma voor nodig is. beschouwt men als een rem op het vrije ondernemerscha p. In dat verband wordt bijvoorbeeld gewezen op het optreden van de Keuringsdienst' va n Waren en de fiscus met zijn strenge boekhoudkundige eisen, terwijl Chinezen zichzelf toch eerder als marktlui zien die veel onde rshands regelen, van borstzakje tOt borstzakje. De ketting is: kopen. verkopen en zoveel mogelijk winst maken. Iedere schakel die daartussen komt, wordt als ttn ongewenste inmenging beschouwd. Oat de gem iddelde restauranthouder die bureaucratisering inmiddels als ('en gegeven opvat, wil nog niet zeggen dat hij de gang langs ambtelijke instanties gemakkelijk maakt. Vandaar ook dat ilangiftebiljeuen regelmatig te laat worden ingediend (of gewoon weggegooid) of regels worden geschonden waar men "Zich maar nauwelijks bewust van is. Een traditionele gedachte van Chinezen is dat je bijje leven liefst niet de gang naa r een rechtbank of ambtenaa r moet maken, want die zeggen wat je moet doen en zijn er niet om jouw belangen te behartigen. Dat verkla art wellicht de behoefte om de (financiële) zaken in eigen kring te regelen, zonder bemoeienis VaJl buiten -een opstelling waardoor zij in Nederland nog wel eens hun hoofd zeggen te stoten: 'In Nederland is alles gestructureerd, in het Oosten is alles vrij. D3ar kun je onderli ng gem:lkkelijk afspraken make.n. Nu zitten we tussen de wat en het schip, want in Nederland kunnen we niet realiseren wat we in bet Oosten kunnen. Daar legt de staat v('el minder beslag op het totaal, zijn de zaken veel minder gereguleerd. In Nederland is alles gereguleerd, dus weten Chinezen niet meer waar ze aan tO(' zijn.'
'J '
3. ONDERWIJS
RECHTVAARDIG. NlETSTRENG
Het algemene beeld van Chinezen over het Nederlandse onderwijs is ambivalent. De eerste generatie heeft met name waardering voor het ruime en gevarieerde aanbod aan opleidingen. Bovendien vindt zij dat her onderwijs hier goedkoop is, en dat door kinderbijslag en een beurzcnsrelsel veel mogelijkheden openstaan voor leerlingen die over de benodigde capaciteiten beschikken. Dit heeft tot de idee geleid dat in Nederland iedereen de kans heeft om goed onderwijs te volgen. De conclusie die hieruit wordt getrokken, is dat voor iedereen gelijke kansen bestaan. ongeacht het milieu en niveau, wat nauw aansluit bij de Chinese gedachte van verantwoordelijkheid voor het eigen succes. De druk die zij uitoefenen op hun kinderen om op school goed [e presteren is groot, wat gezien het bovensu.::mdc= verhaal over de Chinese arbeidsmoraal geen verwondering zal wekken. Vooral aan scholing in exacte va kken en aan vrije beroepen, waarmee immers goed kan worden verdiend, wordt veel waarde gehecht. De kwestie van status, die ongetwijfeld nauw samenhangt met. de migratieachtergrond, wordt in dit verband vaak genoemd. Het beeld dat men heeft opgebouwd over het Nederlandse onderwijssysteem is in de ~ ege l overigens op weinig kennis gcbOilseerd. De ouders hechten aall het onderwijs als symbool voor verruimde kansen op de arbeidsmarkt; hoe het in de praktijk wordt vormgegeven, daarover tasten zij doorgaans in het duister. Veel beslissingen dienen de kinderen dan ook te nemen În overleg mer hun leerkrachten of op eigf'n initiatief. Voor de meeste ouders gelden alleen de resultaten, de cijfers. Zolang die in orde zijn, is bet hun goed. 17 Dit wil overigens niet zeggen dat zij zich in alle f.cenen van dat Nederlandse onderwijs kunnen vinden. Daarvoor zijn de verschillen met het schooIsysteem in China te groOt. Zo leeft het idee dat het onderwijs hier op een wel erg ontspannen manier wordt gegeven. Leerlingen zou te veel vrijheid worde-n geboden, zelfs al op de lagere school, wat de- motivati.e om hard te studeren volgens de ouders gemakkelijk o ndermijnt. met als gevolg minder I J2
goede resultaten. Nu bestaat er volgens onze informanten een verschil in didactische aanpak tussen geletterde en minder geletterde ouders, maar in vergelijking met wat in het Westen gangbaar is. worden veel Chinese kinderen naar hun idee psychisch onder grote druk gezet. De onderlinge concu rrentie op school cn thuis is groot en wie achterblijft bij de verwachtingen wordt al snel voor dom uitgemaakt en soms hlrdhandig aangespoord tot beter opletten, alsmede grotere inzet en ij ve r. De opvoed ingsstijl op school moet niet te los zijn, want dan leren kinde ren niets. is de gedachte. En leren in het Chinese schoolsysteem wil zeggen: vechten om kennÎs en hoge cijfers . In dat systeem past ook dat leerlingen vanjongsaf aan huiswerk apkrijgen, met een opvallende nad ruk op uit het hoofd leren. Dat op Nederl andse scholen zo weinig hu iswerk wordt opgegeven, wordt als v reemd ervaren. De meeste ouders spreken cr althans bun twijfel over uit ofleerlingen in dit systeem nog wel wat wordt bijgebracht. De menta!jteit die hier naar hun idee op school heerst. wordt met argusogen bezien. In Hongkong zijn de eisen veel hoger, daar moeten de kinderen vaak na een hele dag school nog tot's avonds laat huiswe.rk maken. Vrije tijd is schaars - zelfs in de zo mervakanties wordt huiswerk meegegeven -en de drang om te presteren groot. Wie rich aan dat systeem probeert te onttrekken, krijgt enige waarschuwingen, die met straffen gepaard gaan. Leidt dit op korte termijn niet [ot verbetering. dan wordt de leerling in kwestie va n school gestuutd. Waakzaamheid is dus geboden. Gevolg is trouwens ook dat de leraren dagelijks hoge stapels schriften hebben te corrigeren. 18 Het Nederlandse onderwijs wordt dus als rechtvaardig, maar weinig streng ervaren. Het tempo zou hier te laag liggen, de onderlinge concurrentiestrijd met genoeg worden aangemoedigd en de kinderen zouden te weinÎg huiswerk opkrijgen. waardoor ze niet genoeg kennis opdoen . Want het beeld dat men aan het Chinese ouderwijssysteem heeft overgehouden, is dat uit het hoofd leren prioriteit behaa rc re hebben, dus móeten leerlingen wel veel huiswerk meekrijgen. In China noemen ze die stijl van onderwijzen de methode 'Peking-eend'. Dat beest wordt dik gemaakt met krachtvoe.r, dat in zijn keel wordt gepropt. Zo krijgjc gevu lde eend, zoals je door veel uit het hoofd te laten leren met kennis gevulde leerlingen krijgt. Dat het accent op Nederlandse scholen ande rs ligt, wordt door veel ouders onderkend. Het verschil is door een van onze informanten als volgt uitgelegd: 'Op een Nederlandse school word je gesti muleerd tot het uiten van je eigen menjng. Bij de Chinezen is het patroon juist datje dit niet behoort te doen. Dat wordt niet aangemoedigd. Meestal zitje in de klas, dejufof meester vertelt en jij schrijft over wat zij gezegd heb ben of op het bord schrijven. Thuis moeten die aantekening('n uit het hoofd worden geleerd. Daar krijgje vervolgens een cijfer voor. Een probleem voorleggen en dan kijken hoe cl:lt moet worden opgelost. wordt in de Chinese
'33
schoolsituatie niet gedaan. Een ander verschil in benadering, dat volgens mij met het verschil tussen Oosten West heeft te maken, is hef volgende. Wanneer een kind zegt: Dit is mooi, is het hier op school zo dat dejuf dan 'Zegt: Je moet zeggen: Ik vind het mooi. Bewust wordeu ze zo gestuurd. Als een kind in China zou zeggen: Ik vind dit mooi, wordt onmiddellijk gelegd: H et is mooi . Want wie ben jij, je behoort immers tot de groèp. Theoretisch gezien is dat een groot versch il; het koesteren van een zeJfstand ig idee wordt in Chinese kring niet gestimuleerd.' Het beeld over het op de individuele ontwikkeling gerichte Nederlandse onderwijs staat haaks op dat over de situatie in China en Hongkong, waar je juist vooral leert hoe je kunt functioneren in een groep. Hier gaat het, zo wo rdt gedacht, om zelfstandigheid, eigen initiatief, een op oplossingen gerichte denkwijze, waar in de Chinese opvoeding harmonie en wederzijdse aanpassing meer centraa l staan. In het moederland gaat he,t om vier zaken: verwerving vall kennis, deugdzaamheid, moraal en lichamelijke opvoeding. De gedachte is dat iedere klas als een eenheid behoort tefunctioneren. Elke klas heeft daarom een eigen organisatie, er bestaat een duidelijke taakverdeling en de sterken in bepaalde vakken helpen de zwakkeren. Op die manier wordt her ontstaan van een groepsverband aangemoedigd, Door sterke onderlinge concurrentie tussen de klassen, met veel wedstrijden en openlijke cijferbeoordelingen, wordt aan die geri chtheid eveneens voedsel gegeven. Morele inspectie. dus het toezien op het goede gedrag v3nleerlingen, is een aspect waaraan niet minder wordt gehecht. Daar is ook een aparte inspecteur voor aangesteld, die iedere week een speech houdt rond een bepaa ld thema (netheid, eerb ied voo r meerderen) of uitgebreid stilstaat bij gevallen van leerlin gen die z.ich hebben onderscheiden door voorbeeldige samenwerking. Dat is de achtergrond waartegen de klacht van Chinese ouders m oet worden begrepen dat in Nederland aan leerlingen geen piëteit wordt bijgebracht. Zij denken een gebrek aan morele opvoeding te constateren.. Kinderen zijn te vrij, ze luisteren niet meer naar de ouders, waardoor deze hun kinderen niet meer begrijpen (afgezien nog van de ontsta.ne taalkloof). Het is dus niet alleen het bezwaar dat hun kinderen op school geen Ch inees leren waarmee veel ouders moeite hebben, het is ook het vermeende gebrek aan onderricht i.n omgangsvonnen dat naar voren wordt gebracht. Gevolg is dat de afstand tussen ouders en kinderen in hun ogen nodeloos wordt vct'groot. Het is dus niet zozeer de opvatting over de kwaliteit van het onderwijs, als wel het ontbreken van bepaalde facetten daarin die men in de thuissituatie wel gewend was, dat bet beeld over het onderwijs alhier lijkt te bepalen.
IJ4
DE LEERKRACHT
De Nederlandse leerkracht is in de ogen vall Chinese leerlingen iets minder serieus dan degeen van wie zij op een Chinese school les krijgen. Voor hun ouders daa rentegen is iedere leerkracht per definÎtie een au toriteit, iemand die in de relatie tOt hun kinderen hiërarchisch gezien dezelfde plaats inneemt als zijzel( Dat leerkrachten. als gdenerde men.<;en. kennis overdragen, is een reden op zich om hen met respect tcgemo('t te treden. De gedachte is dat ouders een kind het leven schenken en leraren her vervolgens vormen. Zo iemand amicaal tegemoet treden of tcgensprekm wordt niet gepast gevonden. De onuitges proken verwachting leeft dat leerkrachten als voorbeeld zullen fungeren voor de leerlingen. Jls mensen om zich aan te spiegelen. Op het concrete niveau wordt verondersteld dat zij alle verantwoordelijkheid op 'Zich nemen, althans voor zover het gaat om zaken die met school te maken hebben. Huiswerk controleren en overhoren zijn taken die alleen hun worden toegedacht. Of de Nederlandse leerkrach t zich in werkelijkheid ook zo opstelt. daarvan zullen weinig ouders weet hebben. Dat zij er nÎettemin van uitgaan dat hij ofzij de onaantastbare autoriteit is. staat buiten kijf. Wat overigens niet wil zeggen dat ze nimmer kJJ.chten uiten. 19 In China staan leerkrachten. naar wordt gezegd, op een voetstuk. Zij zijn degenen die de leerstof aanbieden. mar wie geluisterd dient te worden, en tOt wie alleen her woord mag worden gericht als zij iets vragen. Als leerling uit jezelf (k ritische) vra gen stellen is niet de gewoon te. Het op begrij pen gerichte Nederlandse onderwijssysteem , dat die kritische geest in principe wel probeert aan te wakkereIl. levert voor Chinese leerlingen dan ook gemakkeHjk problemen op. De aansluiting wordt nogal eens gemist door de (aangeleerde) passieve opstelling in de klas. Gaat het eve.llwc! niet goed op school. dan zullen de ouders de 'schuld' daarvan al snel bij hun kind leggen. Er zal getwijfeld worden aan de werkdiscipline of verstandelijke vermogens van het kind. De gedachte dat de leerkracht eventueel geen oog heeft voor de problemen die Chinese leerlingen hebben met het vinden van aansluiting in de klas, zal niet zo snel bij hen opkomen. Daarvoor wordt diens poside als te onaantastbau ervaren: 'A ls ik klachten krijg van de leraar over mijn kind, zal ik het berispen. De leraren hebben meestal gelijk. beha lve als ze abnormaal zijn (,. ,) We praten dan natuurlijk wel met de kinderen. wc schelden ze ook wel uit. Maar verder informeer ik niet. Als ik dat zou doen, betekent het da t ik de leraar niet vcrtrouw. Als je gaa t Înformcren. gaa.n de kinderen ook denken da.t dc leraar liegt.' Alle veranrwoordelijkJlcid voor wat Zich binncn de schoolm uren afspeelt, leggen de ouders dus bij het onderwijzend personeel en bij de kinderen zelf. I JS
Ze bemoeien zÎch doorgaans alleen met het onderwijs voor zover het gaat 0111 de beh:uldC' cijfers. Die moeten g~d. liefst zo hoog mogdijk zijn. In d;u opzÎcht wordt wel eens de mening gehoord dar Nederlandse ouders oO\'('rschilligcr zijn voor de schoolresultaren van hun kindercn. De onderlinge concurrentie. tot uiting komend in het vC'rgelijken van de cijfers van kinderen, in eÎgen kring vrij gangbaar, wordt niet herkend in de omringende s:llncn1evÎng. De drang om re presteren zou daar minder zijn, wat uiteraard op de kinderen wordt overged ragen. Waar de ouders zich in de regel minder mee zeggen te bemoeien, Îs met de schoolkeus bij vervolgonderwijs. Dat moeten de kinderen voor een deel zelf weten, voor een ander deel is dat nu typisch de taak van een leerkracht. Die is daarvoor aangesteld en kan daarover ook ooedelen, is de g.mgbare gedachte. Chinese ouders hechten dus wel degelijk belang aan het onderwijs van hun kinderen. wat cvenweilliet wil zeggen dat ze er actiefbij betrokken zijn. Op ouderavonden verschijnen ze onregelm atig tot zelden, waar een aamal voor de hand üggcnde oorzaken voor zijn te noemen, zoals een gebrek aan beheersing va n de Nederlandse taal. Hierdoor wordt immers de communicatie bemoeilijkt. Voorts worden die ouderavonden gehouden o p tijden dat de meeste ouders aan het werk zijn in het restaurant. En ten slotte is er het reeds genoemde argument dat zij de leerkrachten als de deskundigC'n beschouwen, die weten wat goed is voor hWI kinderen. Wie ben jij d:m, als van weinig zaken op de hoogte zijnde ouder. om met zo iemand te gaan praten? Dat zijn de ideeën die leven. Het aneggen van huisbezoeken zal daarom in de regel als vreemd worden ervaren. H et idee dat eisen worden gesteld waaraan niet kan worden beantwoord. '''erkt een terughoudende o pstelling in de hand. Voor leerlingen op de lagere school ofbij kinderen die nog maar kort in Nederland verblijven, gaat dat, zo is onze indruk, misschien wat minder op. In zulke gevallen zijn de opmerlcingen van onderwijzers of suggesties voor bijvoorbeeld bijlessen eerder welkom; niet vreemd als wordt bedacht dat kinderen als een investering voor de toekomst worden gezien. Als zij de positie van de familie als geheel kunnen versterken, hebben ze recht op alle mogelijke begeleiding. ~
TAAL EN REKENEN
Niet alleen hechten Chineze.n van de eerHe generatie aan het onderwijs in Nederland, ze vinden het ook van belang dat hun kinderen goed Nederlands k'ren sp reken en schrijven. Voor de ouderen onder hen mag dan gelden dat ze zich in het verleden ook zonder die taal wisten te behelpen, I:I.ngzamerhand zijn zij erachtcr gekomen dat het de mogelijkheden in deze samenleving verruimt als je de taal spreekt. Bovendien zeggen zij voortdurend re o ndervinden dat de tijden veranderd zijn: I
J6
'Vroeger hoefdeje alleen maar een beetje te wijzen, dan waren de Nederlanders al zo behulpzaam. Ze deden toen al les voor je. Je hoefdeje schouders maar niet-begrijpend op te trekken: Vergunningen, ik. weet het niet. Vervolgens werd er van de kant van Nederl anders iets in gang gezet. zo van we zullen die arme Chinees eens helpen met een vergunning. Zo zijn vroeger heel veel dingen geregeld, zonder de taal te spreken. Tegenwoordig zijn cr zoveel buitenlanders en andere mensen in Nederland, dat je ni ces meer bereikt met je schouders op te halen. Nu wordt gezegd: Dat kan zomaar niet, haal er maar iemand bij die Nederlands spreekt .. Informanten benadrukken dat bet gebrek aan beheersing van de Nederlandse taal het enige échte probleem is van de Chinese migranten in Nederland. Dat dit probleem niet eenvoudig is op te losse.n, hedt naar hun idee vooral te maken met het feit dat de Nederlandse taal als moeilijk wordt ervaren. Dat idee wordt bevestigd door pedagogen die zich over het onderwijs van de Nederlandse taal aan Chinese kinderen hebben uitgelaten. 21 Staan Chinezen er doorgaans volledig achter dat vooral de tweede generarie de taal van het migratieland leert sp reken, het is anderzijds zo dat de moe-dertaal het identificatiesymbool bij uitstek wordt gevonden. De gedachte is [Och dat wie geen Chinees spréékt. geen Chinees Îs. D e communicatie russen de eerste en tweede generatie zou trouwens onmogelijk zijn als de kinderen in het geheel geen Chinees leerden spreken. Vandaar dat dit onderwerp de gemoederen heftig beroert. Het Nederlandse onderwijs mag dan hoge prioriteit worden toegekend. aan het volgen van Chinees onderwijs (in China of hier), al is het maar voor een relatief kOrte tijd, wordt niet minder waarde gehecht. De argumenten daarvoor zijn legio. Allereerst is het alleen zo mogelijk om de communicatie tussen ouderen en jongeren te bevorderen en de overdracht van de eigen cultuur te garanderen. Verder kan correspondentie met famiüe in het vaderland alleen worden gevoerd als ook de kinderen Chinees schrijven. Ten slotte bestaat de angst dat de kinderen, wanneer ze alleen Nederlands leren , alle waarden ovememen die in die taal besloten liggen. waardoor ze vervreemden van het Chinese deel van hun persoonlijkheid. Het verschil in beheersing van de twee talen vormt. naar wordt gezegd, eeu bron van dagelijkse spanningen. Kinderen die hier opgroeien. maken zich het Nederlands uiteraard steeds meer eigen en ontwikkelen een grote woordenschat in die taal, terwijl ze het Chinees slechts beheersen op her niveau van her dagelijkse spraakgebruik in het restaurant. Dit kan gemakkelijk aanleiding geven tOt een verwikkeling als de volgende: 22 een scholier die wil studeren, moet aan zijn vader uitleggen dat deze dan geen kinderbijslag meer krijgt. vanwege de invoering van de basisbeurs. Voor dat begrip bestaat echter (nog) geen Chinees woord, en hij kan zijn vader niet uitleggen waarom deze geen kinderbijslag meer krijgt. De vader wordt kwaad en wil 137
er niet meer over praten. De_rgelijke situaties schijnen zich vaak voor te doen. Soms gaat het trouwens niet alleeu om het ni et kennen van een woord, lUaar ligt het subtieler. heeft het met omgangsvormen te maken, die door een verschil in taalgebruik plotseling aan de oppervlakte komen. De volgende illustratie is mogel ijk verhelderend: 'Wij Chinezen spreken bepaalde zaken niet uit. In Nederland worden dingen ook gemakkelijk met elkaar vergeleken. Zo van dit feest is leuker dan dat feest. or zoiets als: ik vond er daar niets aan . het was echt een saai feest . Dat zouden Chinezen nooit zo zeggen, die drukken zich dan uit in termen als: ik kon er niet langer blijven. Naar een verklaring wordt niet gevraagd. Die weet je ook niet te noemen. Men laat dat in zijn waarde. Om te zeggen: ik had geen tijd, dat klinkt heel bot. Dat valt mij op. Mijn broertje die iets letterlijk uit het Nederlands vertaalt, wat dan neerkomt op: ik vind er geen klap aan. Dat klinkt heel plat in het Chinees. Dat kun je niet zeggen .' Bovenstaande ervaringen, die veel leden van de eerste generuie steeds opnieuw aan den lijve zeggen te ondervinden, hebben al jaren geleden tot het initiatief geleid om Chinese scholen op te richten, die op zaterdag en tijdens andere vrije uren aan kinderen de beginsele.n van hun moedertaal en ClIltlltlr bijbrengen. De animo daarvoor bleek overweldigend. Al snel wilde iedereen zijn kind naaf zo'n school sturen. Vandaar dat, toen particuliere initiatieven het niet meer konden bolwerken, de Algemene Chinese Vereniging als coördinator is opgetreden. Daarnaast wordt momenteel een discussie gevoerd over het al dan niet invoeren van onderwijs in de e.igen taal en cultuur (OETC) voor Chinese kinderen tijdens de gewone schooluren. De literatuur en de door ons bestudeerde en gehouden interviews leveren geen duidelijk beeld op over de bestaande opinies tell aanzien van dit punt. Uit een enquête onder Chinezen in Midde.n-Brabant is een grote behoefte gebleken aan OETC en Nederlandse lessen (voo r ouderen).23 Voor deze uitkomst hebben wij echter verder nergens ondersteuning gevonden in ons onderzoeksmateriaal. Vol gens onze gespreksgenoten (gering in aamal , maar toch) is het eerder zo dat de meeste ouders ontegenzeglijk voorstanders zijn van onderwijs in de eigen taal, maar van de oETc- faciliteit nog nooit hebben gehoord. laat staan er een duidelijke mening over hebben. De kinderen om wie het hier gaat. hebben als ze op school komen een taalachterstand in het Nederlands, maar de gedachte Jeeft dat ze_deze door hard werken kunnen inhalen. Dat dit beeld niet ve r bezijden de waarheid is. valt op te maken uit de door hen behaalde schoolresultaten. In het onderzoek van Pieke wordt erop gewezen dat Chinese kinderen opvallend succesvol zijn in het Nede rlandse onderwijs.24 Voora l in de exacte vakken boeken ze uitstekende resultaten. 25 In dit ge.vallijkt het erop alsof het zelfbeeld van 1]8
de groep de werkelijkheid op beslissende wijze beïnvloedt. Veel van de geïnterviewden in het onderzoek van Piekt brachten spontaan naar voren dat Chinezen aanleg hebben voor exacte vakken, in het bijzonder voor rekenen. 26 Naar eigen zeggen wordt rekenen in hun kring ook zeer hoog aangeslagen. Het wordt als een belangrijk. als een écht vak geIien. Daaraan meten de ouders af of hun kind al dan niet goed kan leren. eerder dan aan de beheersing va n talen. De enige verklaring die zij voor deze vaardigheid weren te noemen. is dat zij van school uit gewend zijn veel uit het hoofd te leren. Het leerwerk dat wordt vereist bij wiskundige fo rm ules en andere rekenkundige principes zouden ze derha lve gewend zijn. Daarnaast droeg één van onze informanten een verklaring aan, waarvan de gemiddelde Chi nees zich niet bewust zal zijn, maar die wij de lezer wch niet willen onthouden: 'Het berekenen, het logisch omv~ ne n van de werkelijkheid, dat zijn dingen die Chinezen aanspreken . Ook met zaken doen . Aan de andere kant heb je zoiets sterks als het bijgeloof. Een waarzegger doet aan voorrekenen. Die trekt langs ïrrationed rekenkundige weg conclusies uit feiten die er al liggen. Al s hij het correct inschat, heeft hij het goed uitgerekend. Rekenen. dat woord komt vaak terug. in positieve zin. Logisch beredeneren is rekenen. '
IJ9
4. RELIGLE EN GEZONDHEID
GELOOF OF KARMA?
'Het geJoof dat men tegenwoordig weer officieel in China mag uitoefenen, verschilt van streek tot streek, maar bevat in het algemeen elementen uir het Boeddhisme, het Taoïsme en de leer van Confucius. Het bijge,loof v:uÎeert van de Chinese dierenriem en de waarzeggerij tot magie. t27 Op de vraag of Chinezen vinden dat Nederlanders al dan niet gelovige mensen zijn. ook in vergelijking met henzelf. kunnen wij. op grond van het beperkte aantal uits.praken waarop we de hand hebben weten te leggen, geen eenduidig antwoord geven. Waar Chinese migranten we] bekend mee lijken, is dat de dominerende godsdienst in Nederland te maken heeft met Jezus en God, maar welke morele richtlijnen dl:mllee gepaard gaan, welke 'boodschap' in die godsdienst ligt opgeslo ten, daar hebben zij doorgaans geen weet van, uitgezonderd die ene procent Chinezen in Nederland die zelf christelijk is. 2lI Het zondagse kerkbezoek wordt 11ltuurlijk opgemerkt. maar de religieuze rituelen die daar bijhoren. zijn de gemiddelde Chinees, zeker die uit de Volksrepubliek. onbekend. D e mate waarin Nederlanders hun geloof belijden en welke plaats het in hun dageüjks leven inneemt. daarover lijkt evenmin een duidelijk beeld te bestaan. Slechts één van onze gespreksgenoten was van mening dat Chinezen. als boeddhisten. zichzelf veel gelovÎger vinden dan Nederlanders en de rich tlijnen van Boeddha meer nauwgezet proberen te volgen dan de christenen hun geloofsdogma's. Daarnaast is er de verering van de voorouders, die men als een typisch kenmerk van de eigen groep beschouwt en afwezig acht in de omringende samenleving. eo het geloof in karma, het lot. Van dat laatste, meer bijgelovige 29 aspect van de eigen levensbeschouwing wordt eveneens gemeend dat het Nederlanders niets 'Zegt . Die zouden te nuchter, te rationeel zijn om heilig te geloven in tekencn die zich alleen laten duiden als j e je ervoor openstelt. Dat het lot in de gedachtenwercld van Chinezen een dominante plaats inneemt, daarover lijkt men het eens. De meesten van hen zijn ervan '40
overtuigd dat mensen onder een goed ges ternte geboren kunnen zijn, dat er goede en slechte dagen zijn voor het ondernemen van bepaalde activiteiten. en dat bij tegenslag alleen berusting helpt. Een groot deel vanje levensloop ligt immers vast. In de eerste plaats doorje naam. die een bepaalde betekenis heeft enje rechtstreeks verbindt met je voorgeschiedenis. Het moment van geboorte, met z'n astrologische coördinaten, wordt eveneens als een beslissende fa ctor beschouwd. Met de kracht van het Hemelse Lot hcb je terdege rekening te houden. Overigens liggen de zaken niet zó -vaSt dat gt'Cn beïnvloeding meer mogelijk is: 'Het lot moet getoetst worden. Een waarzegger, die soms een soort psycholoog is, kan daarbij helpen. Hij kan advies geveu: J e aard is van vuur, dus je moet niet naar het zuiden gaan. want dan verbrand je je. Je moet het neutraliseren. Ga naar Scandinavië. dat zal je goed doen. Dat wordt geloofd. Misschien vreemd voor westerlingen, maar Chinezen willen graag weten hoe het met hun lot, met de toekomst staat. Ze luisteren Cll accepteren het. Als een Chi nese waarzegger iemand vertelt dat hij ovcr eenjaat fill3ncÎeeJ mocilijk komt te zitten, dan vindt die man dat prettig, want dan wect hij wat hem te wachten staat. Bovcndien geeft eCll waarzegger niet h~t laatste oordeel. Mensen kunnen nog heel veel doen om de 'voorspelling' te veranderen . Mislukt dat, gOl.'"d. dan was het je lot. Bij wCst~rlingen ligt het :mders.. Als bun god iets wil. dan kan niemand dat veranderen. Chinezen zijn slimmer dan hun eigen goden. Die klUlIlen ze bedriegen. Er zijn veel verhalen in omloop over de manieren waJrop je een god kunt bedriegen.' De lijn van de voorouders beschouwen Chinezen als de belangrijkstc in het Icvc.n. Die moet. via de zOnCtl, worden voortgczer. Alleen zo blijft de familic bestaan, Doel van het leven is feitelijk aUes te doen om de naam van de familie groot te maken. Daacnaasr Îs het voorschrift dat de voorouders bl.ijvend eer wordt bewezen. Niet alleen omdat zij het Jat van de levenden nog kunnen beïnvloeden. maar ook omda t de levenden later zelf in dat 'andere leven' zullen terechtkomen en afhankelijk worden Vln de eerbewijzen van hun kinderen. De beh.ngrijkste manieren waarop de levenden de doden eer kunnen bewijzen is door de (familic)graven en alta ren tC bezoeken en door wierook te branden en te offeren. Die gedachte van continuïtcÎt is vrij overheersend, hoewel moeilijk valt te achterhalen ofhet Jeeuwedeel van de Chinese migranten in Nederland de voorouders nog regelmatig eer bewijsl, door bijvoorbeeld wierook te branden voor een huisaltaartje. Het familiegnf. als dat er tenm inste is. staat uiteraard in China of Hongkong, wJ.t inhoudt dat de geesten van de voorouders ook daar ronddwalen . Hier kunnen we. zoals iemand zei, alleen herinneri.ngen vereren. Vandaar ook het bc.lang dat zeke-r de leden van de
eerste generatie hechtt=n aan de terugkeer naar hun geboorteplaats. al is het aan het eind van hun leven: 'Al laatje de boom tot duizend voet groeien, de bladeren vallen naar de wortels.' Het verblijfin het migratieland wordt door de meesten uiteindelijk als tijdeljjk beschouwd, omdat rij vinden in China te horen, bij de voorouders. Dat de realiteit anders is, wijSt de geschiedenis van Chinezen in de Verenigde Staten en Europa al decennia bng uit.
GEEN YIN, GE.EN YANG
De Nederlandse gezondheidszorg boezemt Chinezen over het geheel genomen weinig vertrouwen in. Het begint al bij de huisarts. JO De verwachting Îs dat deze uitgebreid zal ingaan op de voorgeschiedenis van de riekte, vervolgens uitleg zal geven, en in hetgeen hij voorschrijft aansluit bij bekende behandelingsmethoden.)1 Een uitsluitend kJinische behandeling met apparaten, waarna men binnen tien minuten met een teceptje op de stoep staat, maakt dat velen de behandeling niet vertrouwen. Niet dat er geen waarde wordt gehecht aan de westerse geneeskunde, maar een aamal zaken wordt als vreemd ervaren en moeilijk te plaatsen. en ten aanzien van de voorgeschreven geneesmiddelen wordt vaak geredeneerd dat de toegediende doses te hoog z.ijn en de bijwerkingenlegio. 32 De houding dieChine'Zen hiertegenover innemen is heel pragmatisch. Dat Nederlandse artsen iedere kwaal alleen op rationele wijze interpreteren en beh:l11delen, wordt in dat verband als eenzijdig beoordeeld. Het geloofin 'alternatieve geneeswijz.en' of in andere be"invloedende krachten, die tevens een psychologische functie kunnen hebben, is Îets wat hier door velen node wordt gemist: 'Haar kindje heeft een aangeboren afwijking. Zij is ermee naar een P.m jse waarzegger gegaan. Die zei: Het is een hemels kindje. ~at betekent dat het de kracht van de hemel heeft. Voor de geboorte is het door boven beroerd. En cen hemelse ziekte is moeilijk te genezen. Hij voorspelde dat het momenteel slecht ging met dat kindje en dat kJopte. Alles wat hij zei, klopte. Het advics was: tien dagen een beetje lachen. wat meer vrolijk zijn. Dat was een goed advies. want die vrouw zat erg in de put, het ging immers slecht met haar kind. Gisteren was ze ineens vrolijk, terwijl ze daarvoor bang was geweest dat het mis zou gaan. Ze had weer vertrouwen. Dus het werkte. Een Nederlandse dokter durft in zo'n geval geen hoop te geven, bang dat die vals zal zijn. Die dekt zich in. Allemalll dingen die voor Chinezen eng zijn, slecht. Tegen hen kunje beter zeggen: Je moet wa t vrolijker worden. D.H snappen ze. ' Het idee is dat NederlamiseartScn weinig zeker zijn van zichzelf, een gebrek aan vertrouwen uitstralen, en bang zijn om fouren te m2ken. Het probleem 142
voor Chine.zen nu is dat ze niet, zoals in China, gewoon de arts met de beste reputatie kunnen nemen. Een huisarts wordt je toegewezen en een specialist in het ziekenhuis heb je meestal ook niet voor het uitkiezen. Het liefst zouden zij alleen een arts consulteren in wie algemeen vertrouwen wo rdt gesteld, hetgeen in de praktijk ook vaak wordt gedaan. Afgezien daarvan circuleren allerlei ideeën over de medische wereld, die, aldus Vriezen, te maken hebben met een gebrek aan informatie: de regeling vaD avond- en weekenddiensten, vermeende ongelijke behandeling bij ziekenhuisopname, telefonische antwoordapparaten, het functioneren van de Eerste Hulpposten Bij Ongevallen. 33 Maar ook het feit dat vrouwen zich in Nederland, in tegenstelling tot in China, moeten laten behandelen door mannelijke gynaecologen, stuit op veel weerstand. Chinese vrouwen laten zich toch al liever niet door een mannelijke arts onderzoeken. Een wezenlijker probleem evenwel vinden Chinezen de benadering van gezondheid in de westerse we_re ld. Hier zijn specialisten voor afgezonderde delen van het menselijk lichaam, terwijl acupuncturisten en Chinese geneeswijzen uitgaan van 'heel de mens' en de manier waarop deze zich opstelt tegenover zijn omgeving. Aan de basis van die filosofie ligt de verhouding tussen mens en natuur, waarbij het voedsel een belangrijke rol speelt. Alleen door goed voedsel kan een verstoord evenwicht tussen yin en yang worden hersteld. Deze twee kosmische principes, vrouwelijk versus mannelijk, heet versus koud, bepalen het Chinese voedingspatroon ..J4 Een van onze gespreksgenoten voegde daaraan toe dat dit in China gewoon gepraktizeerd wordt, waar men er hier zoiets als een cultus van maakt. Mogelijk dat de losse band met het moederland de angst om van alles verkeerd te doen aanwakkert en dat het daa rom een soort etnisch symbool is geworden van de Chinezen in Nederland, een gespreksonderwerp bij uitstek: 'Vanjongsaf aan weet je wat yang en wat yin is. Al het fruit is yin, veel citroenen is echter yang. Zie je er slap uit, wat bleekjes, koude rillingen, dan heb je te veel yin, moet je dus yang eten, bijvoorbeeld lamsvlees. Je moet de gezondheid met voedin g bijsturen. Chinezen hoor je vaak zeggen: Nee, dat is te yang. Vet eten in het restaurant of friet. Dan krijg je een droge keel en een vieze smaak in je mond. Men zegt niet: Je ziet er koortsig uit, llee: Je yin is slap. Chinezen hebben het daar voortdurend over in die termen.' Tegen het fenomeen van psychosomatische klachten, gebaseerd op het idee dat lichamelijke kwalen eel1 psychische oorzaak kunnen hebben, kijken de meeste Chinezen vrij onwennig aan. Een maagzweer wordt liever aan 'te veel yang' geweten dan aau psychische spanningen. Om de mogelijke oorzaken van die spanningen vervolgens te gaan bespreken met een maatschappelijk werker, een psycholoog, ecn psychiater of een andere therapeut, is
'43
een aanpak waarvan zij in principe zeggen verre te willen blij ven. De westerse benadering, die ervan uitgaat dat problemen op individueel niveau dienen te worden opgelost, vinden zij haaks staan op wat in hun kring gewoon is. Iemands problemen zij n daar al snel bij de hele (fam iJie)groep bekend, met als consequentie dat iedereen zich er vervolgens mee gaat bemoeien. Hetgeen niet wil zeggen dat een oplossing onmiddell ijk nabij is, eerder dat er sp rake is van een andere benaderÎllgswijze. Men streeft ernaar de problemen binnenskamers op te lossen. Zich vrijelijk uiten blijft beperkt tot een kleine [amili e- en vriendenkring of gebeurt in het geheel niet. Zoa ls Nederlanders doen, die alles wat hun op het hart ligt, hoe persoonl ij k het ook is, rustig in het openbaar e.n zonder zichtbare schaamte ter sp rake. zouden brengen, zeggen Chinezen als ongepast te beschouwen. Dat ze zelfs in radio-- en tele.visieprogramma's openlijk met elkaar discussiëren over intieme zaken als echtscheiding, overspel, erotiek en seksuele problemen, bevreemdt hun dan ook ten zeerste. In e.igen kring zou een dergelijk optreden iemand onmiddellijk op gezichtsve.rlies komen te staan. Zaken waarb ij schaa mte in het geding is, bespreek je niet in het openbaar, en persoonlijke problemen breng je all een op een indirecte manier ter sprake. Dan kan er vervolgens ook op een indirecte manier op gereageerd worden, zonder dat iemand 'schade' oploopt. Bij Chinezen moet je dus goed tussen de regels door luisteren: 'Voo r psychische problemen wordt vaak een andere oorzaak gezocht. Men legt al snel de link met 'te druk'. De remedie is rust. Dan gaan mensen uit zichzelf wel praten, zonder het erover re hebben dat het slecht met hen gaat. Gaat het niet goed met je kinderen, dan praatje veel over je kinderen. Er wordt op een verdekte manier over gesproken en op een verdekte manier naar gevraagd. N iet op de man af. Pratend over andere dingen schatten mensen zelf in hoe ernstig het gesteld is met degeen tegeno ver hen. Op die inschatting worden adviezen afgestemd . Een beetje geheimzinnig. Maar de meeste Chinezen voelen dat perfect bij elkaar aan. '
' 44
5. INDIVIDUALISME, FAMlLIEZIN EN OPVOEDING
ONAfHANKELIJKHEID VERSUS FAMILIEZIN
Dat Nederlanders echte indi vidualisten rijn, is een veelgehoorde uitspraak. Daarmee wordt dan vooral gedoeld op de onafhankelijkheid van familiebanden, die als een kenmerk wordt beschouwd van deze samenleving. Een Nederlander zou alleen zichzelf en zijn eigen. vooral m:aterieel geluk centraal stellen, een Chinees zou meer uitgaan van zijn plaats te midden van anderen. Hier is het: ieder voor zich, waar Chinezen zeggen: alles voor de fam ilie. De eigen familie welteverstaan, dus niet zozeer de eigen gemeenschap. In die zin is individu31isme. maar dan nogal vrij opgevat als het voor alles gedcht zijn op het welslagen van een kleine eenheid, namelijk van hen die tot dezelfde clan behoren, Chinezen zeker niet vreemd. 3~ Of zoals een van onze informanten het formuleerde: 'Alles wat eigen is, wordt geholpen. Met alles wat daarbuiten ligt, heb je in principe niets te maken. In Nederland zijn dus alleen de Chinezen uit dezelfde regio in het vaderland eigen. Daarbuiten, dat is vreemd. Mijn zusje is eigen, haar man, als lid van een andere familie , vreemd. Die grens tussen het eigene en wat daarbuiten ligt, wordt iets scherper gedefinieerd dan bij Nederlanders.·.}6 Een belangrijke schaduwzijde van dat Nederlandse individualisme vÎnden Chinezen de zelfzuchtigheid, het egoïsme waar het toe leidt. met name tot uitdrukking komend in het verwaarlozen van de (groot)ouders en andere familieleden, dus ook tantes, ooms en verre neven en nichten. Volgens hen is de materiële ondersteuning in Nederlandse familie kringen ver te zoeken en is daar het besef afwezig dat wanneer het iemand binnen de familie financieel voor de wind gaat, deze de mo rele verpli chting heeft zijn clangenoten in die welvaart te laten delen. Iets wat in Chinese kringen, naar wordt gezegd, vanzelfspreke,\d is. remand d ie zich niet aan die norm houdt. zal onmiddellijk over de tong gaan en ervan beschuldigd worden niet langer een echte Chinees te zijn en negatieve westerse invloeden te hebben onder145
gaan. De lui ster van persoonl ijk succes dient dus afte stralen op de rest van de familie. Een poging om één van hen naar Nedetland te haJen wordt beschouwd als een van de beste daden d.ie je in zo'n geval kunt verrichten en is tevens eet) manier omje geld om te zetten in 'ge2icht' binnen de gemeenschap. Met het binnenhalen van nieuwelingen valt dus status te verwerven. Iemand in Nederland te werk gesteld krijgen wil immers zeggen dat deze een kans krijgt tot rijkdom te komen en voor zijn eigen fam ilie (in China) te zorgen, en daar is het streven van iedere Chinees (overzee) in principe op gericht. Een voortvloeisel uit deze kettingmigratie is dat maatschappelijk welslagen als het ware een morele plicht wordt. Succes is de sociale graadmeter en hoe hoger je stij gt, met des te meer respect word je bejegend. Je werkkracht en de goede invloed van de opvoeding vanje ouders zuJlen worden geprezen en je familie wordt op een voetstuk geplaatst. Hij die faalt, of dat nu door gebrek aan inzicht is, door bepaalde persoonlijke eigenschappen of gewoon omdat hij het economische tij tegen heeft, krij gt het evenwel zwaar te verduren en zijn falen zal hem openlijk worden aangerekend. Zoiets wordt al snel aan karakterzwakte geweten en daar is in de regel weinig begrip voor. In die zin legt de sterk liberale levensinsteJling van de Chinese arbeidsmigramen in Nederland weer wel een zware daim op de verantwoordelijkheid van de individuele familie. Tn die termen zal het cvenwelniec gauw geuit worden. Dat Nede.rlanders een individualistische imtelling hebben, vindt men ook tot uitdrukking komen in de vaak radicale manier waarop zij voor de eigen belangen opkomen. Heel zakelijk worden afspraken gemaakt of strijdpunten geformu leerd en in de daarop volgende confrontatie is het individuele belang de inzet. Chinezen zeggen van zichzelf dat ze meer op een harmonische rdatie met de ander zijn ingesteld en op compromissen gericht. De reden hïervoor zou zij n dat zij zich altijd realiseren dat de ander, net als zjj, tot een familie of een overkoepelende gemeenschap be.hoort. Deze kan hem onder druk zetten en tot een bepaald gedrag 'dwingen', waar hij Ulet geeo mogelijkheid onderuit kan. Geen Chinees individu handelt ooit alleen namens zichzelf, hij is ook altijd vertegenwoordiger van zijn familie, drager van een naam , met alle verplichtingen van dien . Als de familie de kern is van een samenleving, zijn de omgangsvormen de bewakers van de- overleving van de familie. 37 Vandaar dat ni et gemakkelijk individuele beslissingen worden genomen (of afgedwongen) en het overleg zo'n belangrijke plaats inneemt binnen de Chinese samenleving . Door leden van de tweede generatie die de voor- en nadelen van beide benaderingswijzen kunnen inschatten, is wel opgemerkt dat het in Nederland gangbare appel op de eigen veranrwoordelijkheid de individuele slagvaardigheid juist ten goede komt en de zelfstandigheid doet toenemen. Door de mogelijkheid eigen beslissingen te nemen zonder eerst allerlei
anderen daar in te kennen, treden naar hun idee minder snel fricties op. Het scherpt de alenheid wanneerje door je omgeving wordt gedwongen snel op veranderende verhoudingen in te spelen en te vertrouwen op de eigen impulsen. De beloning voor de eigen prestaties is daardoor ook ved di.recter. In dat verband wordt naar voren gcbradu dat de familiestrucfUu r van Chinezen ertoe leidt dat eerst de mening van een groot aantal mensen moet worden gehoord alvorens een besluit bn worden genomen, met 2ls gevolg dat eerder conflicten ontstaan of uitzichtlozc situaties. Daarbij ko mt dat de hiërarchische verhoudingen dan meestal de doorslag geven, niet kwaliteit of kennis. Een gegeven waartegen zij zich. naar eigen zeggen, overigens zeIden openlijk zullen verzetten.
VERSCHIL IN OPVOEDlNC
Afgezien van de kwestie over de (on)afllankelijkheid van de familie en de individuele verantwoordelijkheid, lf'e ft het idee dat Chinese kinderen meer tot zelfstandigheid wordt.'11 opgevoed dan Nederlandse. We moeten hierbij wel bedenken dat htt in dit hoofdstuk vooral over rcstlurant-Chinezcn gaat, een gegeven dat het leven van de kinderen natuurlijk sterk bepaalt. Hun ouders brengen het leeuwedeel va Dde dag door in het restaurant, z.ijn zodoende nauwelijks in de gelegenheid zich met de opvoeding te bemoeien. met als logisch gevolg dat de kinderen min of meer worden gedwongen zichzelfre leren verzorgen en vermaken. Daarnaast wordt van hen verwacht dat ze, vooral naarmate ze wat ouder worden, dllerlei werkzaamheden verrichten in de keuken of de bediening. Vooral in het restaurant zdf kan met hun grotere kennis van de Nederlandse taal voordeel worden gedaan. We wezen er al op dat de meeste kinderen voor school zaken eveneens sterk op zichzelf zijn aangewezen. Het appel op hun zelfstandigheid is dus al met al groot. Ze moeten voor zichzelfkunnen zorgen, gehoorzaam zijn en anderen geen schade toebrengen. zo zal een Chinese ouder het in de rcgcl fo rmuJeren. Dit Îs waarschijnlijk ook de reden dat wordt gezegd dat de band binnen het Chinese gezin formeler en zakel~ker, ofwel minder emotioneel is dan in het gemiddelde Nederlandse gezin. Wat overigens niet opgaat voor de eerste levensfase. want tot eenjaar of vier, vijfkrijgcl1 Chinese kinderen juist vecl aandacht, is er voortdurend lichamdijk contact eu worden ze bijzonder verwend door hun ouders. Nederlanders, die bij wijze van spreken volstaan mc.t regelmatig eten geven, een balf uurtje spelen en weer naar bed, zouden daar verre bij achterblijven. Na de peutcnijd treedt verandering in dat patroon op en begint volgens Chinezcn de opvoeding pas echt. 39 Dan behorcn kinderen fatsoen en gehoorzaamheid te leren, en eerbied en respect voor ouderen. Een sterk actem op de lichamelijke en emotionele band laat zich 147
daar naar hun idee niet mee verenigen. Kinderen van een jaar of tien knuffelen 'alsof het nog baby's zijn ' en ze voortdurend bij alles wat ze doen in de ga ten houden, zoals zij vinden dat in Nederlandse kringen gewoon is, wordt als minder gepast beschouwd. [n de onderlinge omgang, ook met andere Chinezen, Îs men gewoon altijd een zekere afstand in acht te nemcn. U itbundige begroetingen met kussen op de wangen en omhelzingen worden typisch Nederlands gevonden. De hand schudden en hartelijke woorden spreken , daar mag het voor hen bij blij ven. Volgens Chinezen is het juist de veel te vrije opvoeding van Nederl:mdse kinderen die het ouderlijk gezag op den duur uitbolt. Veel ouders hebben volgens ben de neiging hun kinderen te laten doen wat ze willen en pas in te grijpen op het moment dar een bepaalde grens wordt overschreden. Meestal is dat te laat . In Chinese gezinnen daarentegen zijn de gedragspatronen duidelijk omsch reven, en zouden kinderen en ouders daardoor beter weten waar ze zich wederzijds aan hebben te houden. Een streng toezien op gehoorzaamheid, de verschuldigde ecrbied en het respect voor ouderen zij n eerste vereisten. Tutoyeren wordt als misplaatst en vrijmoedig gedrag beschouwd, ddt volledig voorbijgaat aan de hiërarchie van de sociale vcrhoudingen: 'Kinderen die hun vader gewoon bij hun naam aanspreken: Hoi. Jaap. Dat was echt een schok toen ik dat voor het eerst hoorde. Dat ze her durfden en geen klap kregen. da t verbaasde me nog het meest. Ondenkbaar bij Chinezen. Ee.n ontkenning van 'Zijn positie. De naam wordt bij Chinezen niet genoemd. Daarm ee raak je iemands identiccit en dat is niet de bedoeling. Je moet iemands hiërarchische positie in het systeem erkennen. Mijn oudere broer noem ik thuis 'oudcre broer'. Vooral n.ur boven spreek je iemand niet met zijn naam aan. Een ondergeschikte of minderjarige Ill ag ik als meerdere of oudere wcl bij de naam noemen. Tegen over eell persoon die boven je staat, dient evenwel eerbied te worden betoond.' Je verzetten t'egen het verschuldigde respect aan je ouders, hun bemoeienis met jouw welzijn
school vanzelf steeds losser wordt. Geza.g. gehoorzaamheid en discipline beschouwen Chinezen als de pijlers waarop het conta.ct met hun kinderen behoort te rusten. Dat Nederlanders zich daar niet aan houden. zou tot al die v.~rmen van ontworteling leiden waarvail zij dagelijks getuige- menen te zIJn. Een enke-Ie- maal vi ngen wij een geluid op waarin iets doorklonk van begrip voor wat wordt gezien als de westerse ma nier van opvoeden. Dan werd gewezen op het principe van het mondig maken van kinderen. de a:msporing tot een kritische opstelling, die onder Nederlandse ouders meer gangbaar zou zijn. AI te grote strenghe-id. ook wel tot uiting komend in slaag en psychische druk, werd in dat verband als een schaduwzijde van de eigen manier van opvoeden gezie.n. Ingewikkelder ligt het met de stelregel dat Chinese ouders tegenover hun kinderen nooit hun ongelijk erkennen. Dat heeft alles te maken met de srrenge hiërarchie binnen die ge-meenschap, die gedrag voorschrijft op grond van de- plaats die wordt ingenomen in welkesociale groep ook. leeftijd geeft daarbij altijd de doorslag. Oude-re-n dienen onder alle - zeker openbare omstandigheden - te worden gerespecteerd, op straffe van de schande van gez ichtsverlies. Een minpunt van een dergelijke opstelling van de ouders. zo bracht een andere, vrouwelijke informant naar voren. bn zijn dat kinderen 'afleren' hun alles toe te vertrouwen. Er wordt dan wel geluisterd en gehoorzaamd, maar intussen wordt anders gehandeld, waar dan vervolgens over wordt gezwegen . Het gevaar van een dergelijk gebrek aan openheid zag 'lij minder snel optreden in Nederlandse gezinnen, omdat de kinderen daar gewoon zouden zijn het gelijk van hun ouders openlijk aan te vechten, w32rdoor eerder ruimte ontstaat voor een sfeer van onde rling vertrouwen. Of een dergelijke nuance in de beeldvorming over de Nederlandse opvoeding door Il~ce r Chinese ouders wordt a:mgebracht. daarnaar blijft het vooralsnog gissen. De lossere opvoedingsmethode van Nederlanders leidt cr volgens Chinezen ook toe dat kinderen. vooral in de puberteitsfase, allerlei vormen van ontol"laatbaar. maar moeilijk me-er te controleren gedrag gaan vertonen. Dochters die iedere dag uitgaan. ook met jongens. en me[ hen naar bed gaan. wat in sommige geYlllen tot zwangerschap cn abortus leidt; zoons die avonden in kroegen doorbrengen en veel :.d cohol drinken. us ze al geen drugs gebruiken. Die vrijheid dient naar hun idee aan banden te worden gelegd. anders komt er niets meer van studeren , met als gevolg dat de schoolcarrière in ge-vaar raakt. Tevens vráágt een dergelijke onverantwoordelijke levenswa ndel op jeugdige leeftijd volgens Chineze.n om verwatering van de normen. Kinderen die hun plaats njet weren. kunnen nooit uitgroeien tOt serieuze mensen met respect voor anderen in hun omgeving, wordr dan gezegd. Nederlanders evenwel zouden hun kinderen rustig een glas wijn inschenken. een vuurtje aanbieden voor hun sigaret. seksllele voorlicluing '49
geven, kortom hen ;;a ls volwassenen behandelen, terwijl ze die leeftijd officieel nog lang niet hebben bereikt. Zo'n opvoeding, die in Chinese ogen geb:l.Seerd lijkt op een gelijkheid die er in werkelijkheid niel is, zien zij het gevaar in zich dragen dat de eerbi ed en dankbaarhe,id verdwijnen en de band tussen ouders en kinderen wo rdt teruggebracht tot het niveau van vrienden, wat als een veel te smalle basis voor famili everhoudingen wordt beschouwd.
HET BEGRIP PI ~TEIT
De wijze waarop in Nederlandse familiekringen met elkaar wordt omgegaan, kan ook weinig genade vinden in de ogen van Chinezen. Het overheersende beeld is dat ouders en kinderen zeer nonchalant zijn in het onderlinge contact. Kinderen die thuis wonen, krijgen missch.ien wel veel affectieve aandacht, maar materieel gezien zouden ouders weinig voor hun kinderen over hebben. Ze worden kon gehouden met eten, met zakgdd, krijgen apart kleedgeld, moeten kostgeld betalen, 'alsof ze niet eigen zijn'. Dat wordt door C hinezen als bijzonder vreemd ervaren. Zij gaan ervan uit dat het hun kinderen aan niets mag ontbreken enjuist op het financiële vlak zeggen zij aUes voor hen over te hebben. Dat kinderen er op hun achttiende min of meer toe worden aangezet om zelfstandig tC gaan wonen, zoals zij mcnen dat in Nederlandse gezinnen gewoon is, wordt geïnterpreteerd als een zoveelste bewijs voor de losse fa milieband. De regering. wordt dan gezegd, speelt zelfs op die ontwikkeling in door allerlei subsidies te verstrekken. Zelf zeggen zij cr daarentegen juist naar te streven hun kinderen zo lang mogelijk thuis te houden. Pas wannccr zij een eigen gezin hebben gesticht, wordt het wenselijk gevonden dat ze de ouderlijke woning verlaten, hoewel het inwonen van zoons en schoondochters, als dat financieeJ en ruimtelijk mogeJjjk is, in veel gevallen nog wordt nagestreefd. liet ouderlijk huis zou meer dan bij Nederlanders ;;als een (groot)familiehllis wordt.>n gezien, de thuishaven waarnaar iedereen steeds kan terugkeren. Het aantal grote. zogenaamde meergezinswoningen zou men dan ook graag zien toenemen. Maat gezien het gangbare huisvestingspatroon in Nederland, met het accem op apart wonen, geloven Chinezen niet dat die specifieke woningbouw snel i11 praktijk zal worden gebracht. De vraag bepaalt het aanbod, zeggen zij heel realistisch, dus de kans om het volgens hen Chinese geb ruik van samenwonen met de hele familie hier voon te zetten schatten zij laag in. Aan de plicht om je ouders in huis op te nemcn zal derhalve steeds meer gecomd worden, is het idee. Het streven om bij elkaar in de buurt te blijven wonen, meent men in de Nederlandse samenleving in het geheel niet te herkennen. Het idee leeft zelfs dat, zodra kinderen de leeftijd hebben bereikt waarop dc ljO
wettelijke verzorgingsplicht afloopt, ouders hen het huis uitsturen met de woorden: 'Gajij maar op bmNS wonen. je bene oud en wijs genoeg.' Naar hun idee is het gevolg van die houding dat het contact verwatert, de kinderen onregelmatig thuiskomen. ook helemaal niet meer begeleid worden bij het vinden van een plaats in de maatschappij en J1Îet ondersteund bij finan ciële moeilijkheden of opgevangen in tijden \''\11 tegenslag. Daarin wordt dat Nede rl andse individualisme weer herkend, dat ernaar streeft om alle zaken te scheiden en mensen zo onan,ankelijk mogelijk door het leven te laten gaan. leder zorgt voor zich r_tl de staat voor ons allen. dat is volgens Chinezen het Nederlandse adagium bij uitstek. De afwezigheid van een opvoeding tot respect in de Nederlandse samenleving komt volgens Chinezen in een drietal zaken in het bijzonder tot uitdrukking: gebrek aan piëteit of dankbaarheid van kinderen in de relatie tor hun ouders; het ontbreken van echte fami lirz in , met alle verantwoordelijkheid va n dien; en bovenal het verwa;!.r1ozen van de ouders, die niet in huis worden opgenomen en op hun oude dag worden weggestopt in een bejaardenhuis. Piëteit is nict alleen een deugd. het is ook een strenge ri chtlijn binnen het Chinese gezin. Wat eronder dient te worden verstaan, laat zich als volgt onder woorden brengen: het onder alle omstandigheden gehoorzamen aan de wil van de ouders, zowel in kleine als in grote (mer name maleriële) zaken. Voor hen klaarstaan als ze iets nodig hebben, zoals ze dat ook voor jou altijd hebben gedaan. Alleen maar geld en voedsel geven is niet voldoende, want 'da t doe je ook met de hond en kat'. Een goede verzorging en begrip opbrengen voor al hun noden, dat is het wa re. Omdat de ouders een leven lang hard hebben gewerkt om hun kindaen in staat te stellen te studeren of op een andere manier maatschappelijk re slagen, bijvoorbeeld door het restau rant over te nemen, vi ndcn zij dat de kinderen respect aan hen zijn verschuldigd en dat zij recht bebben op hun levenslange dankbaarheid. In wezen dus een soon aflossing: 'Zij hebbcn je op de wereld gezet, dus heb jij te doen wat zij willen. Uit dankbaarheid. als het ware om hun 'een lol' te doen. Centraal in het leven van een Chinees kind staat het voIgeIl van die lijn. De nadruk ligt er ook op datje later voor hen gaat werken. Als zcouder worden, bezorgjij hun een gemakkelijk leven. Daarom is het zo erg als Chinezen geen zonen kunnen krijgen, want dochters hebben die taak eigenlijk niet, omdat ze introuwen in de fam il ie van hun man. Die hebben die verplichting om 'af te betalen' in principe niet.' Dat Nederlandse kinderen die verplichting niet voelen [ell opzichte van hun ouders. wordt als een manco vall de opvoeding gezien, een teken van de zov~l lossere familiebanden. Veel ledl'n van de eerste generatie zeggen ' 5,
inmiddels wel te h~bben begrepen dat de Nederlandse Stlllat een ouderdomsvoorzil:'!ning in het leven heeft gl:'!roepen in de vorm van AOW en dat mensen ook pensioenen afsluiten, dat dus de noodzaak dat kindeten in het levensonderhoud van hun ouders voorzien - als deze nier langer tot werken in staat zijn - zich niet meer aandient zoals in C hina eeuwenlang het geval was. Leden van de tweede generatie die zich er zeer bewust van zijn hoe het Nederlandse systeem werkt, merken niettemin op dat ze zodra ze daar financieel toe in staat zijn, hun ouders zullen stewlen met geld en geschenken. Ze vinden dat ze alleen zo in staat zijn hun waardering voor de opvoeding die ze hl:'!bben genoten tot uitdrukking te brengen en het traditionele patroon voort te zetten: 'Feitelijk zouden ze zonder pensioen op jouw kosten moeten kunnen leven. Dat geldt in Nederland natuurlijk niet, want je hebt hier . . . OW en vt'rsch.illende uitkeringen, maar in Hongkong is dat wel zo, dan hebben de ouders op een gegeven moment gewoon geen geld. En de kinderen worden dan geacht voor hUil ouders te zorgen. Maar in Nederland is het gewoon een gebaar. Je moet hl:'!t doen, anders zouden ze heel tereurgesteld zijn in je.' De genoemde f:uniliezin komt niet alleen tOt uitdrukking in het afdragen van geld aan de ouders, ook het vrijwillig meewerken in het restaurant, immers een familiebedrijf, wordt als een normale gang van zaken beschouwd. Terzelfder tijd zegt men zich erva n bewust te zij n dar NederlanderS daar vreemd tegen aankijken, omdat het volgens hen niet kJopt. Die vragen onmiddellijk: Hoeveel loon Ontvangt dat kiJld? In financiële aangelegenheden willen rij naar hun idee altijd duidelijkheid. wat met hun zuinige 'natuur ' te maken zou hebben (een aspect waar we nog op terugkomen). Zo- en zoveel zakgeld, de rest kan worden bijverdiend. Kinderarbcid is geen probleem, als er maar een regelmatige beloning tegenover staat. Dat is het beeld, lijnrecht staand tegenovl:'!r de houding die in Chinese fam ilies gewoon zou zijn. Kinderen helpen van jongsaf allin mee in het restaurant, zonder dat daarover enige discussie mogelijk is. Ze zullen als de omstandigheden het toelaten niets tekorf komen, maar een wekelijkse financiële beloning, ook als ze al ved ouder zijn, komt zelden ter sprake. In het restaurant is bijna altijd wel iemand nodig en de familie dient zich aan dat gegeven ondergeschikt te Illaken. -40 Als degene die aan het hoofd sraat van het gezin d:1t zo beslist, valt daaraan niet te tornen, omdat die per definitie het beste met iedereen voorheeft . Zo wordt er onder restaurant-Chinezen, ook onder hen die tot de tweede generatie behoren, in grote lijnen over gedacht. Her laatste punt waaruit Chinezen afleiden dat Nederlanders geen piëteitsgevoel hebben. is de manier waarop ze met hun ouderen omgaan. Vooral daarover heerst een SOOrt eensgezinde verontwaardiging. Zij vinden het een
'5 2
schande- dat oucle-re mensen gewoon in een bejaardenhuis worden weggesropt en kunnen het maar moeilijk bevatten dat deze dit als een normale regeling beschouwell. Daar komt bij dat de eenzaamheid waartoe een bestaan in een bejaa rdenhuis Chinese ouderen zou veroorde.len . omdat ze in dat geval alleen tussen Nederlanders komen te verkeren, velen als een schrikbeeld voor ogen staat. ln dat verba nd is wel opgemerkt dat Chinese bejaardenhuizen deze angst voor een groot gedeel te zouden kunnen wegnemen. ~I Het probleem heeft evenwel een wijdere strekking. Afgezien van de relatie tussen oudcrs (~ n kinderen wordt namelijk gevonden dat ouderen in deze samenleving in het algemeen het r~pect ontberen waar zij recht op hebben. Ouderdom staat in hun genlCenschap gelijk aan wij sheid of, zoals een Chinees spreekwoord het zegt: oudere mensen zijn altijd wijzer, wam ze hebben meer zout gegeten dan jonge mensen. Ec.n hoge leeftijd bezorgt iemand een hoge plaats in de sociale hiërarchie. Wat Chinezen in Nederland zien, is zo ongeveer het tegengestelde van wat bij hen gewoon is. Op ouderen zou hier zelfs worden neergekeken: ' De meeste oude mensen hier in Nederland die ik spreek vmdc.n het verschrikkelijk om ouder te worden, \\I3.nt , zo zeggen ze, dan ben je eigenlijk een stuk goed dat niks meer waard is. Iedereen vergcclje. Alsje ouder wordt, dan word je hier weggecijferd. dan b~t3 je eigenlijk oîe.t meer. Mens('IJ vergcrellje gewoon. Terwijl het bij Chinezen juist een eer is om ouder te worden. Je bent de oudste, dus ben je de wijste..
ISJ
6. DE VERHOUDING TUSSEN MAN EN VROUW
GEMENGDE OMGANG
Uit het voorafgaande kan worden opgell1aakt dat Chinezen het liefst Nederlandse invloeden buiten de deur houden. In economisch opzicht hebben zij naar eigen zeggen weinig moeite om zich aan te passen aan de rege.ls die hicr te lande gelden, in sociaal opzicht evenwel richten zij zich bijna uitsluitend op de eigen gemeenschap. Aan het handhaven van wat zij als specifiek Ch.inees beschouwen wordt grote waarde gehecht en dat is overgedragen op de tweede generatie. Dat zich onder deze laatste groep inmiddels individuele verschillen in oriënta tie voordoen, wordt algemeen onderkend. Niettemin zien leden van de tweede generatie zich in bun puberteitsjaren veelal voor de keus gesteld: volledige conformering aan de Chinese levenswijze of volledige verwestersing , met alle familieconfliclcn V'Ul wen. Hun ouders. vooral degenen die uit de Volks[epllbliek gemigreerd zijn, zouden uch in de regel verzetten tegen hef bewandelen van een middenweg. Als migranten vertonen zij de neiging alle maatschappelijke veranderingen waa rmee zij worden geconfro nteerd te beschouwen als het gevolg van ('ulrure!e verschillen tussen China cn Nederland. De opvoedkundige conflicten die zij ondervinden, zullen ook altijd daaraan worden geweten. 42 Dat vormt een mogelijke verklaring voor de angst voor verwcstersing van hun kinderen, die zo'n belangr:ijke plaats blijkt in te nemen bij de maruer waarop zij deze samenleving waarnemen. Iedere invloed in die richting wordt als een afbrokkeling van hun traditionele lC("fwijze geïnterpreteerd. Omga ng van hun kinderen met bijna uitsluitend Nederlandse vriendjes en vriendinnetjes vorm t een van de zaken die zij als problematisch ervaren.'u Hun grootste angst is echter dat zij ook mct een Nederlander of Neder-landse zullen Lrouwen. T er verklaring d33Cv;1I1 worden verschillende argumenten aangevo~rd. die met n am~ betrekking hebben op het handha ven van de eigen omgangsvormen, gebruiken en leefstijl:44 het praten met een bepaalde eerbi~wge houding, de eigen voedingsgewoonten, het vcrwant raken van Chinese families. Nederlanders zouden daar weinig van begnjpen, minder piëteitsvol zijn, alles o p het financiële vlak heel stC3k regelen, 154
andere gedragsnormen hebben - cn dan is Cf nog de taalbarrière. Kortom: op vele terreinen worden ze als 'anders' ervaren. Men houdt het liever bij het elgene: 'Kinderen die met buitenlanders trouwen. dat zorgt voor allerlei problemen. Alleen al de eetgewoonten. Wij eten rijst en gezoutt.'n vis. Als ze gezouten vis ruiken, roepen 'Ze dat het stinkt. 03C klopt toch niet. Een ander probleem. Als een Chinese VTiend van mij op bezoek komt, houdt hij zich aan de regels. Als een buitenlander op bezoek komt, gaat hij omarmen. Watje;n de slaapkamer doet, is jouw zaak. Maar in openb:ue plaatsen elkaa r omarmen, dat vinden de Chinezen niet leuk. Dat hoort niet bij de Chinese traditie. Zo denken de meeste Ch.inezen, ook die uit Hongkong. Er zijn nog veel meer problemen, die kan ik toch niet allemaa l opsommen?' Daarnaast is her zo dat de beelden die leven over de wijze waarop Nederlandse partners met elbar omgaan, op zichzelf een remmende factor vormen voor de onderlinge relaties. Zowel in het kleine als op meer essent iële punten worden verschillen geconstateerd. Een van onze informamen haalde het voorbeeld aan van een Nederlandse jongen en een meisje die een afspraakje maken en samen naar de film gaan of een etentje hebben, waarbij beiden er automatisch van uitgaan dat ieder voor zich betaalt. Chinezen vinde,n dat shockerend en tegen alle regels ingaan. Als man behoor je altijd re be,talen. Het is ondenkbaar dat het meisje meebetaalt. Ook onder de tweede generatie zou die houding nog opgeld doen. Ingrijpender is dat de gedachre leeft dat een Nederlandse partner minder trouw is, hetgeen men weerspiegeld ziet in het aantal echrscheidingen. Dat wordt dan toegeschreven aan de losse banden die de individueel ingestelde Nederlanders erop nahouden. Ze zouden zich minder gebonden voelen door kinderen en door de sociale druk van hun omgeving om onder moeilijke omstandigheden toch bij elkaar te blijven. In de Chinese gemeenschap wordt iemand die gaat scheiden eerder met schande overladen, ..5 vooral omdat de gevolgen voor de ~ide verw.lIlt geworden families groter zijn dan in de Nederl andse situatie. Hetzelfde geldt ten aanzien van samenwonen : een norm aal verschijnsel in deze sam enleving, maar nauwelijks geaccepteerd onder Chinezen. Die vorm van omgang biedt weinig zekerheid, zowel op sociaal als op economisch vlak . .Bovendien leidt het tot seksuele omgang vóór het huwelijk, waar \'eel weerstand tegen bestaat. Wanneer er kinderen uit zo'n relatie worden geboren. dienen die apart erkend te worden. Het zijn dergelijke overwegingen die maken dat dit in hun ogen typisch westerse verschijnsel weinig genade vindt.
155
VROUW- EN MANHEElDEN
Over dt' seksuele moraal in Nederland bestaat onder leden van de et'rste genet3tie het beeld dat kinderen op jonge leeftijd met elkaat het bed induiken en dat vrij gemakkelijk buitenechtelijke verbintt'llissen worden a:l.Ogegaan. Voora l de rol van de vrouw in de:zen wordt in een onglUlstig daglicht gesteld. Al in t951 concludeerde Khoe Soe Khiam in I!ell onderzoek naar C hinezt'n in Nederland: 'De sexualiteit heeft in de westerse beschaving een zodanige plaats ingenomen, dat de vrouwen soms geen gewetensbezwaar hebben om buiten hun echtgenoot om betrekkingen aa n te knopen met andere mannen. ' Met name een deel van de tweede generatie heeft hier innliddels minder uitgesproken ideeën over, maar toch doken opmerk.in gen over het losse seksuele gedr.lg van Nederlandse meisjes en vrouwen regelmatig op in de literatuur en in de door ons gevoerde gesprekken. Je als vrouw na een paar ontmoetingen lichamelijk aan eèn ander 'geven ', reeds in de puberteit anticonceptie gebruiken, zwanger raken vóór het huwelijk (van maagdelijkheid schijnt niet langer een strijdpunt te worden gemaakt) of overspel plegen, het zijn allemaal verschijnselen die worden beschouwd als uitwasscn van de westerse cultuur, die men graag buiten de eigrn kring zou houden. Omdat er zo'n taboe op rust, wordt aan zulke zaken evenwel maar sporadisch gerefereerd. >16 Slechts éénmaal troffen we in het beperkte ons ter beschikk.ing staande materiaal een relativerende opmerking aan over de mate van algemeenheid van de omschreven moraal: 'Ik doe bepaalde dingen niet die een Nederlander wel zou doen. Bijvoorbeeld als het om het opbouwen van een relatie gaat. Je hebt gewoon bepaalde meisjes die als ze iemand een keer hebben ontmOet- dat het dan gelijk raak is. Dat zou ik nooit doen. Dat is trouwens niet typisch Chinees, wam voor Turkse en Marokkaanse meisjes geldt dat ook. ElI I!oor strePIg katholiek opgevoede Nederlandse meisies ook.' In de beeldvorming over dit terrein van de menselijke verhoudingen ligt het accent, zoals gezegd, vooral op het losse gedrag van de Nederlandse vrouw. Deze zou niet alleen opjeugdige leeftijd lichamelijk contact met jongens niet uit de weg gaan, ook tijdens het huwel ijk zou ze de teugels van de trouw gemakkel ijk. laten vieren. De Nederl3.l1dse man blijft in die gedachten gang buiten schot. Waarschijnlijk heeft dit alles te maken met de houding die Chinezen tegenover overspel innemen. We kunnen dit misschien het ~St illustreren door een tweetal Chinese gezegden te memoreren. De eerste luidt: 'Als een vro uw eenmaal een fout heeft gemaakt, is ze over duizenden
generaties nog gehaat.' Eén stap buiten de gebaande paden en het zwaard van de roddel hangt je een leven lang boven het hoofd. De ged ragsregel voor de andere sekse daarentegen heeft geleid tot het gezegde: 'Voor een man die vroeger slecht was, geldt dat hij weer een prins is als hij terugkomt. ' Zoa ls iemand uitlegde: een man lijdt ernstig gezichtsverlies in zaken van macht en geld- dus als hij bijvoorbeeld steelt of zijn schulden niet aflost-, een vrouw als zij haar plichten als echtgenote of moeder verzaa kt. Dat in Nederland zowel de ideeën over eer als die over de seksuele moraal anders zijn dan in Chinese kring, heeft waarschijnlijk geleid tot de genoemde afwijzende beelden. De oppositie tegen een evemueel gemengd huwelijk komt ook naa r voren in het idee dat een Nederlandse vrouw \'celdsend is, zowel op financieel gebied als waar het gaat om aand:lchc. Ze zou een vast bedrag huishoudgeld eisen, zich in het restaurant (want dat is het referentiepunt) aan V:l~tc we_rktijden willen houden en regelmatig de behoefte hebben om uit te gaan of toch in jeder geval een aantal uren vrije tijd per week in de ontspannende sfeer door te brengen. Oe zelfstandigheid die haar wordt toegeschreven, heeft tot het beeld geleid dat zij bazig is en in het algemeen weinig rekening houdt met de wensen cn behoeften van haar man. Terwijl van de Chinese vrouw nu juist gehoo rzaamheid wordt geëist. eerst ten opzichte van haar vader, later ten opzichte van haar echtgenoot~ bij overlijden va n de laatste gaat de formele zeggenschap over het gez.in trouwens over in handen van de oudste zoon. Her idee leeft dat in de Nederlandse samenleving de vrouw meer als gelijke van de man wordt behandeld en in het overleg over allerlei zaken wordt betrokken, waar de vrouw in Chinese kringen toch meer respect verschuldigd is aan haar man. die doorgaans als het 'onaantastbare' hoofd van het gezin wordt beschouwd, zeker in contacten met de buitenwereld. In dit verband is evenwel opgemerkt dat dit vooral opgaat voo r Chinezen die rechtstreeks van het platteland in de Volks republiek komen en minder voor hen die uit de grote steden komen. De laatsten zijn veelal meer geletterd en hebben iets 'modernere' ideeën over de rolverdeling tussen man en vrouw. Tevens is het in de regel zo dat de Chinese vrouw de huishoudkas beheert , dus een deel van de economische- macht in handen heeft. Daarbij komt dat zij, door de contacten die zij via haar kin de_ren met deze samenleving heeft, het Nederlands nogal eens beter beheerst dan haar man, waarmee zij haar voordeel kan doen in zakelijke onderhandelingen over allerlei aangelegenheden die het restaurant betreffen. Vandaar welli cht, aldus een van onze informanten, dat moppen over de strenge vrouw die de man thuis onderdnlkt onder Chinese manuen tegenwoordig veel de ronde doen, een bezweriug vall de angst voor verschu ivende waarden. In het algemeen wordt van de vrouw een meegaande houding verwacht, blijft haar wereld beperkt tot het restauram, de familie en de kinderen, is de uitgaanswereld (denk aan het gokken) bijna uitsluitend een aangelegenheid voo r mannen en 157
zullen geneugten als het roken van siga retten en het drinken van alcohol haar in het openbaar niet worden toegestaan. Een ontwikkelde Chinese vrouw bracht bet verschil met de Nederlandse verhoudingen als volgt onder woorden: 'Eu ropese vrouwen kunnen toch meer uitgaan en lachen. Een Chinese vrouw bn dat niet doen, dat hoort niet. Die kan zich niet zo laten gaan. Lachen en gek doen wordt al snel afgekeurd. Dat magje als kind, tOt een jaar of twaalf. Daarna word je meteen voor onvolwassen uitgemaakt, dan benje gelijk l'en slechte vrou w. Dat maakt datje een minder zorgeloos levellleidt.Je moet altijd op jc tel len passen, uitkijken voor het beeld dat de anderen van je krijgen. Chinese vrouwen werken. Daamaast zijn er de zorgen voor de kinderen. Ontspanning is voor mannen; bij de Algem ene Chinese Vereniging in Nederland zie je dan ook zelden vrouwen. ' Bezien we tenslotte dc beeldvorming over de Nederlandse en de Chinese man, daJl valt op dat daar weinig uitgesproken ideeën over bestaan. Niet :alleen in de onderzoeksliteratuur en de door ons geraadpleegde interviews troffen we er slechts een enkele opmerking over aan, ook in het bescheiden aantal gesprekken dat we zelf voerden, kregen we n:mwelijks respons op de vragen betreffende dit onderwerp . Dezelfde vrouw die we hierboven aan het woord lieten (overigens iemand die veel status heeft verworven in de Chinese gemeenschap, niet alleen omdat ze een succesvol restauranthoudster is, Illaar vooral vanwege het feit dat ze regelmatig als raadsvrouw optreedt in allerlei zaken, en een goed oog heeft voor wat er onder Chinezen in oostelijk Nederland leeft). merkte in vergelijkende zin op dat Nederlandse mannen meer waarde hechten aan gelijke rechten tussen man en vrouw, meer verantwoordelijkheid op zich nemen voor de (kleine) huishoudelijke plichten en zich zeker intensiever bemoeien met de opvoeding VaJl hun kinderen. Dit in tegenstelling tot de Chinese man , die de traditionele taakve rdeling tot op de dag van vandaag als een vanzelfsprekendheid beschouwt e.n zowel het schoonhouden van het huis als de verzorging van de kleding en de kinderen bij uitstek tot het terrein va.n de vrouw rekent. Als een Chinese vrouw haar man zijn eigen kleding zou laten wassen of de wc zou laten schoonmaken, zou daar schande van worden gesproken in de gemeenschap. Zo'n vrouw krijgt het stempel opgedrukt lui te zijn en de man zal worden verweten niet als een echte man te kunnen optreden en zijn gezag te doen gelden . Ten slone werd nog ingegaan op het verschil in lichaamstaal tussen Nederlanders en Chinezen, waarbij dan op de beide seksen werd gedoeld. Onder Chinezen is het gewoon dat vrouwen onderling en mannen onderling elkaar gemakkelijk aanraken. ook in het openbaar:"7 band in hand lopen, lichame-
lijk contact om genegenheid tot llüdrukking te brengen, dus zonder erotische bijbedoelingen. Die gedragsvorm wordt niet herkend in de manier waarop N ederlanders met elkaar omga:lIl . Die zouden het volgens hen als storend ervaren, er kriebeJjg va n worden of hel eng vinden als iemand va n de eigen sekse door een streling van de knie of een arm om de schouder z'n affectie laat blijken. Hie_r is het juist zo dat mannen en vro uwen elkaar over en weet onder de blikken van anderen gemakkelijk aanraken en kussen, hetgeen Chinezen, naar zij zelf zeggen, nu weer zelden doen .
' 59
7. NEDERLANDS VERSU S CHI NEES KARAKTER
DLRECT or- SCHAAMTELOOS?
Volgens de meeste mensen onderscheiden niet alleen individur n zich van clkalr door kenmerkend e irUlcrlijke hoedanigheden. ook de verschillen tussen groepen personen moeten worden toegcschreve.1\ aan uitceru opcnde karakters. in het dagelijks spfJakgebruik treffen we de begrippen 'karakter', 'nacuur' en 'aa rd' ('la ndsaard' en 'volksaard'), soms ook de term 'nationale cultuur' regelmatig aa n wanneer over de bewoners van andere landen of over bepaalde g roepen in eigen land w ordt grsproken. Voor de leden van de minderheidsgroepen die wij hier aan het woord laten, geldt evenzeer dat zij de verschillen tussen henzelf en de hen omringende Nederlanders toeschrijven aan natuur en karakter, met de daarbij behorende specifieke eigenschappen. Bij de verklaring evenwel. en op dat verschijnsel zuJlen wij in ons slot hoofdstuk terugkomen. grijpen zij regelmatig terug o p uiteenlopende cultureleen socia le waarden. D it is vooral zo interessant, omdat in die uitleg mogelijk de verschuivingen in hel w:lardenparroon aan de oppervlakte komen. Maar laten we eerst eens zien waari n de Nederlmdcrs n:lar de mening van Chinezen van henzelf verschillen . Een o p het eerste gezicht vrij positief beeld is dat waarin tot uitdrukking wordt gebracht dat Nederlanders in de o m gang gelijkmatig en rustig zijn. snel bereid iets uit te leggen en dat zij mensen niet beoordelen op grond van hun financi ële Sta tus, waar arllle mensen in C hinese kring toch gauw met een zekere meewa righe.id (of zelfs minachting) worden bezien. Vooral het gejaagde leven in Ho ngkong wordt in die vergelijking betrokken: daar is hard werken ecn absolute vereiste en wordt ruSt als een luxe ervaren. Ln het zakenleven heerst continue spanning . In Nederland ligt dat anders. Hier zou het veel rustiger toegaan, zou minder alert worden gereageerd. wa t soms de gedachte doet pOSt vatten dat Nederlanders ook wat luier van aard zij n en gem akkelijk tOt morgen uitstellen wat ook vandaag gedaan zou kunnen worden. Het stabiele en doorgaans goede humeur van de laatsten heeft volgens Chinezen dus als schaduwkant dat het arbeidstempo vrij laag ligt. Uitdagende prikkels lijken te ontbreken, waardoor het land, ook in de 160
ontspannmgssfeer, door verschîllende (mannelijke) leden van de eerste generatie als weinig uitdagend wordt ervaren. Een beeld dar IllUW mer het bovenstaande samenhangt, is dat van de Nederlanders als nuchtere en zakelijke mensen, die zeker in materiële zin aUes uitgebreid rege.len el1 vas tleggen. Ze zouden het persoonlijke goed van het zakelijke weren te scheiden. wat volgens ChiuC"Zen vooral in onderhandelingen als een onmiskenbaar voordeel mag worden beschouwd, omdat het d:m argum enten zijn die- de doorslag geven. niet sociale loyaliteiten. Het wekt zelfs enige bevreemding dat mensen met bijvoorbeel d tegengestelde poli6eke belangen rond de tafel gaan zitten, vervolgens in een fel debat elkaar v:m het eigen gelijk proberen te overtuigen, en nadat een beslissing is genomen gewoon samen een borrel gaan drinken . Teve.ns vinden zij dat in Nederland mensen die sociaal gezien lager zijn gepl aatst. hun mening rustig tegenover ee.n hoge-r gepla:Hste kenbaar kunnen maken. zonder dat de verhoudingen daardoor worden aangetast. Jn Ch inese kring is een dergelijk optreden ondenkbaar. Naar hun idee heeft dar direct te maken met de veel lossere (familie)banden tussen mensen in de N ederlandse gemeenschap en met de democratische structuur van deze samenleving. Daardoor weet m en zich minder gebonden aan allerlei sociale verplichtingen en minder ondergeschikt binnen de hiërarchische verhoudingen. ln Chinese kring is her, naar wordt gezegd. ee-rder zo dOlt iemand die de positie van bijvoorbeeld directeur inneemt, zich tevens buiten het terrein van zijn werk directeu r voelt en zÎch daarnaa r zal gedragen. Functie en persoon zijn vee.J meer één dan onder Nederlanders het geval is. Als een lager ge plaatste met een goed argument probel'rt in het openbaar zijn mening over of kritiek op het beleid van zo'n di recteur te formule ren. zal deze dat zelden zonder meer accepteren. m:l2r het opvatten als een directe a:lnval op zijn persoon. De positie binnen de hiërarchische verhoudingen legt, zeker als het om een publieke bijeenkomst gaat. veel meer gewicht in de schaal dan argume.nten. Het mogelijke gC'Zichtsveriies dat de directeur zou lijden, is direct in het geding: 'Bij het beargumenteren van je gelijk moetje voortdurend denken: mijn argument moet zo geformuleerd worden dat de andere partij bewezen voelt dat hij ongelijk heeft, maar hem tevens zoveel ruimte laten dat hij niet afgaat. Misschien is dat voor westerlingen moeilijk te begrijpen. Het is net als bijjapanl1ers. Die zeggen nooit nee,je moet aan de intonatie van het ja horen of het om nee gaat . Op de inbreng van een ander reageren met op merkingen als 'fout' of'flauwekul' is ongehoord. D at is meer iets voor Nederlanders. En daar komen dan ook botsingen llit voort. ' Een voordeel van die meer directe houding van Nederlanders, waarbij weinig rekening wordt gehouden met all erl ei sociale gcvoe.ligheden, vinden 161
Chinezen datje onmiddellijk weet wat je aan ze hebt. Duidelijkheid maakt de dingen simpel, sneller te doorgronden. Ee_u nee van een N ederlander betekent ook nee, niet 'misschien ja'. Vandaar ook. zo wordt gezegd. dat zij alles in wetten en regels vastleggen. zelfs hun afspraken worden aan het papier toevertrouwd, zodat niet later onenigheid ontstaat over bepaalde zaken die men dach t duidelijk te zijn overeengekomen. Chinezen vinden dat enerzijds een sterke kant, omdat o p die manier conilicten kunnen worden voorkomen. anderzijds verhinderen normen als respect en vc-rtrou wen hun om iedere afspraak formeeJ vast te leggen. Het tekenen van een schuldbekentenis en deze vervolgens deponl"ren bij een notaris beschouwen zij toch eigenlijk als ecn motie van wantrouwen aan het adres van de betrokkene. hetgeen als een slechte basis wordt beschouwd voor zakendoen . Uitg;mgspunt is datje je in het sociale verkeer aan je woord dient te houden. De gedachte daarachter is dat iedere Chinees zich sociaal verplicht voelt geen bedrog te plegen, zeker niet als het geldzaken betreft. omdat hij anders onherstelbaar gezichtsverlies lijdt binnen zijn gemeenschap. M et dat gezichtsverlies raken we aa n het begrip schaamte, dat zo'n essentieel onderdeel uitmaakt van de Chinese cultuur. Iedere Chinees wordt van jOllgsaf aan geleerd hoc zich te gedragen in het rune netwerk van de sociale verhoudingen. niemand te kwetsen en de naam van dC' familie niet tc. schande te maken. Houdt hij zich niet a:m de veelal onuitgesproken sociale codes, dan zal hij gecorrigeerd worden en zich beschaamd voelen. Van Nederlanders nu wo rdt gevonden dat zij weinig schaamtegevoel hebben . nogal eens bot reageren in de sociale omgang als het hun zo uitkomt. en met de gevoeligheden van anderen mur zelden rekening houden. Een aantal voorbeelden van zaken waarin zij volgens Chinezen nict naar behoren reageren; 'Geld lenen en niet teruggeven. Dingen lenen, beschadigen en zeggen dat je het niet hebt gedaan. Gastvrijheid en voedsel aannemen van mense.n die het heel arm hebben . Dat behoor je te weigeren. In zo'n geval schaamteloos te gaan zitten eten, dat kan niet. J e behoort zo iemand geld toe te schuiven en dan. met als smoesje dat je het druk hebt. een maaltijd te weigeren. Alsje bij iemand wordt uitgenodigd. eet je ook heel zuinig. Van de lekkerste dingen proefje een beetje en je zegt dat het lekker is. Holla nders eten dan rustig grote hoeveelheden. die kennen geen schaamte, zeggen Chinezen dan.' Die deels positief beoordeelde directheid heeft in de ogen van Chinezen dus ook een keerzijde. Een tweeslachtigheid die terugkomt in de opmC'rkingen die we noteerden over de venneende openheid van Nederlanders. Zonder enige terughoudendheid zouden deze hun mening kenbaar maken en zich 16'
ook tegenover elkaar heel openhartig uitspreken. Een voordeel daarvan wordt gevonden dat wanneer iemand het ergens niet mee eens is, hij dat onmiddellijk laat blijken en een confrontatie, zelfs als die tot ruzie leidt, niet uit de weg gaat, waarna harde woorden vallen, maar waarna ook de verzoening spoedig in zicht is. Vergeven en vergeten is een begrippenpaar dat wel wordt gebruikt om het gedrag van Nederlanders in zulke situaties te omschrij ven. Chinezen zeggen daar veel meer moeite mee te hebben. Die vinden dat je je, W31Ulcer je onenigheid uit en je woede laat blijken. op een ongeoorloofde manier blootgeeft. Iemand refereerde in dit verband aan het gezegde dat je een spiegel, wanneer je hem hat vallen, wel kunt lijmen. maar de barst zal altijd te zien blijven. Die zichtbare schade moet volgens hen ten koste van alles worden voorkomen, dus zullen zij zich zeker niet zo spontaan llitspreken over zaken die hun niet zinnen. Je inhouden. incasseren, inslikken, zijn zo een aantal omschrijvingen van die ene deugd, die erop neerkomt datje je in principe lijdzaam dient te voegen naar iedere nieuwe siruatie die zich aan je voordoet. Alleen langs die weg. zo wordt gedacht, kun je tenslotte je doel bereiken. Komt het evenwel toch tot een conflict, met aJle beledigingen en gezichtsverlies v:m dien, dan wordt het kwaad niet gemakkelijk hersteld. [n die z.În wordt de vermeende Nederlandse opstelling als volledig tegengesteld ervaren: 'Wat hij in de Nederlandse mentaliteit waardeert, is de vergevingsgezinde instelling. Hij heeft wel verkering met Hollandse meisjes gehad. Als er dan eens woorden waren, stond hij altijd versteld van het gemak waarmee de tegenpartij het geschil mt:t een 'ach, laat maar z.itten. het is al goed' wist bij te leggen. Dat is z~ér on-Chint"eS. Hij is gewend dat twisten langdurig voortwoekeren. Eenmaal gekweekte w rok slaat wonden die nimmer genezen.·-'8 Dat Nederlanders weinig schaamte kennen, zou ook blijken uit de manier waarop zij de meest intieme vragen stellen en in hun nieuwsgierigheid, die soms aJs bemoeizucht wordt ervaren, de grens van het betamelijke regelmatig overschrijden. Ze zouden daarbij weinig respect voor 'hee gezicht' van de ander (hoeven) tonen. !-Iet beeld is dat ze overal hun mening over naar voren brengen, als ze iets niet gezellig vinden niet zullen nalaten dat te zeggen, als ze een voorgezette schotel voedsel niet lekker vinden, dat vrijuit laten horen en als ze een situatie of iellland leuk vinden, daa r urenlang over doorpraten. Chinezen zeggen het veel minder noodzakelijk te vinden in iedere situatie te laten horen wat ze ergens van vinden. Het wordt als beschamend ervaren je al te vrij uit te sp reken, wat overigens niet wil zeggen dat over de schaduwzijden van iemands gedrag niet uitgebreid wordt geroddeld in hun gemeenschap. In het opel1baar zal men evenwel altijd proberen zich op de vlakte te houden, om niemand te kwetsen orin verlegenheid .63
te brengen. Een beleefdheidsregel waar ook de tweede generatie zegt zich aan gebonden te weten: 'Chinezen hebben het vaak over schaamte. Durven dingen niet te vragen, uit schaamte. Ze proberen zich zo voor te doen datjeje niet boeft te schamen. Bij een bezoek zou één bos bloemen voldoende zijn , dus koop ik er twee, dan hoef ik me uker niet te schamen. Komt hij bij mij, dan Slaat hij er twee in het krÜt, dus koopt hij er drÎe, om zich niet te hoeven schamen. Van sommige mensen leen je ook geen geld. Want stel: e.r vair iets voor enje moet op je knieë.n !laar hem toe, dat is beschamend. Zulke situaties vermijd je. Chinezen vinden het een slechte eigenschap als iemand niet weet wann~r hij zich dient te schamen, schaamteloos is. zoals de Nederlanders .. Waar Nederlanders dus worden gezien als mensen die niet alleen aUes uitspreken, maar ook de Oleest intieme zaken openlijk (zelfs in kranten en op televisie) met elkaar bediscussiëren. een echte 'praatcuJcuur' hebben, zien Chinezen zichzelf als mensen die altijd zullen proberen conflicten te vermijden en ruzies te voorkomen, omdat het benoemen van zaken de tegenstellillgen onoverkomelijk kan maken - een situatie waarmee zij. om redenen die we hierboven hebben uiteengezet, liefst niet geconfronteerd worden.
OVER ZUlNIGHElD EN GASTVRIJ HEID
De nuchtereopstelling van Nederl anders zien Chinezen ook terugkomen in hun zuinige, zo nÎet schraperige 'aard' t zowel in de vriendschappel ijke als de finallciële sfeer. Zelf brengen zij hun genegenheid graag tot uitdrukking in een gastvrij onthaal en in cadeaus, iets wat zij zeggen te missen in de omgangsvormen van de omringende samenleving. Volgens hen zijn Nederlanders mensen die alleen praten en, zeker op het materiële vlak. weinig voor elkaar over hebben. Door de op emotioneel niveau zo losse banden zouden zij bij elkaar ook niet de onderlinge steun vinden die ze nodig hebben. In dit verband wordt tevens verwezen naar het eerder genoemde egoïsme, dat zo kenmerkend wordt gevonden voor deze individualistische samenleving. Het gevolg daarvan is dat Nederlanders met 'nemen' weinig moeite hebben, maar IJlet 'geven' des te meer. een eigenschap dit: vOQral tOt uiting zou komen in de zuinigheid die zij tentoonspreiden. Alleen geld uitgeven voor zichzelf, voor een mooi huis en comfortabel wonen, maar de gasten niet eens op een goed maal onthalen, dat is het beeld. Ze zouden een bestedingspatroon hebben dat zich kenmerkt door krenterigheid. Een herkenbaar, aan de eigen praktijk ontleend voorbeeld is het gedrag bij de afhaalChinees. Er worden twee porties van de meest eenvoudige nasi besteld, met
daarbij misschien nog wat saté's, en daar eten ze dan met het hele gezin van. Doen ze boodschappen of gaan ze uit eten, dan wordt alles tot op het dubbel~e afgerekend, en ieder betaalt 'natuurlijk' voor zichzelf. Met tractaties is men heel spaarzaam. Leen je geld van een Nederlander, dan moetje verantwoorden watje ermee gaat doen en onmiddellijk een uiterste datum voor de terugbetaling vaststellen. In het beeld dat Chinezen van zichzelfhebbell is geen plaats ingeruimd voor zuinigheid. wel voor spaarzaamheid, wat wordt beschouwd als het meest geëigende middel om tOt rijkdom en naam te komen. Verbetering van hun levensstanda ard is uiteindelijk de reden dat ze hun vaderland hebben verlaten en hierheen zij n gekomen. En naam moeten ze opbouwen om in de geboortestreek als geslaagd te kun1len worden beschouwd: 'Hier rijk, dat zegt Ch inezen niks . Het is hetzelfde als in een donkere Straat lopen met mooie kleren aan. Niemand -ziet je. Pas als je mededorpelingen merken datje rijk bem. d.m telt het. Daar geld uitdelen. Naarmate Chinezen ouder worden, gaan ze aan een behoorl ijk graf denken. Daaraan wordt veel geld besteed. Verder hebben veel families nog een familietempel. Die wordt dan hersteld en zo krijgt men naam als leider van een clan.' Dat Nederlanders niet spaarzaam z.ijn - ze geven immers al hun geld uit aan materieel comfort voor zichzelf en aan vakanties! - ma:u wel zuinig. althans weinig gulhartig in het geven aan anderen, zoals familie of vrienden, slaat Chinezen mee verbazing. Vooral het vermeende gebrek aan gastv rijheid zeggen zij maar niet te kunnen bevatten. Een van de voorvallen die in dat verband regelmatig worden aangehaald. is dat mensen onverwachts op bezoek komen rond etenstijd en dan het verzoek krijgen in de kamer te blijven wachten tot de bezochte familie klaar is met eten. Zelfs als het om ouders of kinderen gaat, zouden Nederlanders dat heel normaal vinden. Zo'n opstelling is ondenkbaar onder Chinezen: die zweren bij gastvrijheid , en het aanbieden van voedsel. onder welke omstandigheden ook, maakt daar een belangrijk onderdeel van uit. Zij laten zich erop voorstaan dat bij hen altijd iedereen kan meeëten, een kwestie van delen. Een reactie als: We hebben niet op u gerekend, sorry, wordt als zeer kwetsend ervaren en aan de negatieve invloed van de westerse cultuur worden toegeschreven. Zuinigheid mogen zij dan als afkeurenswaardig gedrag bestempelen, spaarzaamheid daarentegen wordt een goede st rategie gevonden om tot rijkdom te komen. Dat zij ondanks dat streven soms in één klap een aanzienlijk bedrag vergokken aall de speeltafel, lijkt daarmee in tegenspraak, maar is dat volgens onze informanten bij nader inzit'n toch niet. Zij verklaarde.n het als volgt. Voor een Chinese migrant is het leven per definitie een gok. Hij heeft de directe band met thuis doorgesneden en beproeft nu zijn geluk in 165
den vreemde. Hard werken iséil1l1l anier omeen geslaagd man te worden . Of het lot hem gunstig gezind is ende zaak levensvatbaar zal blijken, daarover zal hij lange tijd in onzekerheîd verkeren. Een gok in een casino of achter een kaarttafel vorm tin zekerezin een 'alternatieve' manier om het lot op de proef te stellen. Roekeloos wordt die kldne kans aangegrepen om inéén klap rijk te worden. Bovendien wordt wel naar voren gebracht dat het leven in Nederland voor Chinezen vrij saai is. met weinig mogelijkheden tot avontuurlijk vertier. Gokken biedt hun de kans om buitenshuis een zekere ontspannende spalming te vinden en ook om hun geld uit te geven. Hettal duidelijk zijn dat we het hier uitsluitend over mannen hebben; vrouwen behoren dergelijke plaatsen in principe niet te bezoeken. Over de mate waarin goklust een dubieuze eigenschap is, wordt verschillend gedacht. Wel vinden de meeSte Chinezen dat gokken bij hen past, althans meer bij hen dan bij Nederlanders , die daarvoor toch te veel 'op hun centen zitten': ' Nederlanders zien goklust als een slechte eigenschap. Wij Chinezen niet. Het hoort erbij. Ook het zakendoen is risico nemen. Alsje geen gok durft te nemen , kom je niet vooruit. De grootste gokker uit de Chinese geschiedenis is Deng Xiaoping. de sterke man in de Volksrepubliek . Hij durfde C hina open te gooien. Als het was mislukt, had hij alles verloren. Zijn tegenstanders zouden hem hebben vergeleken met Y Lie Poe, die in de vorige eeuw het verdrag tekende d,at China verplichtte om vijfhavens open te stellen voor het Westen. Dat wordt nog steeds beschouwd als de ondergang van het Hemelse Rijk, en Illeer dan I miljard Chinezen hebben uit hun geschiedenisboeken geleerd dat zijn naam tot in eeuwigheid zal stinken. Nienemin durfde Deng het aan de:: gok te nemen en hij won. Daardoor staat China nu op het punt om zich te ontwi kkeJen tot een van de machtigsre lande::n ter wereld. '049
NIKS GEEN EETCULTUUR
'Nederlanders praten graag over het weer. M enig gesprek begint met de vluchtige constatering dat het weer mis is met het weer ofdatde temperatuur juist zo aangen.am is. W('crproferen zoals Jan Pelleboer zijn hier nationale grootheden geworden. In China praat men graag over voedsel In plaats vJ.n mer dat praa tje over het weer. begroet men elka ar daar veelal met de vraa g: Heeft u al rij st gegeten?'SO Nederlanders weten niet wa t lekkereren is en geven er ook niet werkelijk om. Daarover lijken alle mi granten her roerend eens te zijn. Voorde meesten van hen is eten daarentegen een van de belangrijkste dingen in het leven. Zoals iemand zei:
,66
'Eren is helemaal voor jezelf. De rest is toch eigenlijk meer bijzaak . Watje draagt, heb je gedee-Jtelijk voor jezelf, voor een ander gedeelte om aan de mensen te tonen. Zo is het met heel veel dingen. Maar watje opeet, daar ge.niet je alleen maar zelf van. Dat kan niemand je afilemen. Het is helemaal van jou. Dus is eten heel belangrijk.' Chinezen beweren al in hun resuurants te kunnen zien dat Nederlanders weinig belang hechten aan eten. ook niet erg smaak gevoelig zijn en totaaJ geen oog hebben voor ht'"t decoratieve van voedsel. Wat de Chinese restauranthouder voor zijn klanten klaarmaakt, zal hij in de regel ook zelf niet eten: in de eerste plaats omdat het niet de echte Chinese keuken is die hij serveert, in de tweede plaats omdat hij het ongezond vindt. Wat in het restaurant op tafd wordt gezet, is volledig aangepast aan de wensen van het publiek. In dejaren vijftig waren het de mensen die uit Indonesië terugkwamen, die om tjap tjoy, foe yang hay en dergelijke begOJUlen te vragen. De Chinezen die hier wen een restaurant voerden. pasten hun kt'uken aan en bereidden het voedsel zoals deze lndonesiEgangers gewend waren, met wat aan passin gen. zoals mager vlees in de babi pangang, omdat Nederlanders doorregen spek te vet vonden en als '.lmloedc-eren' beschouwden. De laatstejaren wordt een duidelijke kentering geconstateerd in de houding van Nederlanders tegenover buitenlands voedsel. waar een groeiend aantal restauranthouders op inspeelt door oorspronkelijke gerechten uit de verschillende C hinese keukens (bijvoorbeeld die van Kanton en die van Sichuan) te introduceren. Dat steeds meer vakanties in het buitenland worden doorgebracht en mensen daarom naar authentieke gerechten gaan vragen. is een o ntwikkcJing die een verandering in hun bcdrijfsvot'ring heeft teweeggebracht. SI Het fcit dat het aanbod Vln Chinees-Indische restaurants minder waardering ondervindt. is een ander gegeven waa r men zijn lessen uit heeft getrokken. De Nederlandse smaak mag dan meer verfijn d zijn geworden, althans die van de groep die verre reizen maakt en regdm:ttig buitenshuis eet. dat wij niet zeggen dat het beeld is veranderd over wat zij thuis, in hun eigen keuken, kbarmaken. Het idee is dat zonder enige fantasie zware maaltijden worden bereid. Kruiden en specerijen worden met mate geconsumeerd, het zijn 3ardappels, één schaa l groente en een srukje vlees waar de gemiddelde burger het naar hWl idee mee doct. Da:lrbij komt dat men zich beperkt tot één warme maaltijd per dag. terwijl Chinezen van huis uit gewend zijn op een dag drie keer warm te eten, wat ze in Nederland vaak hebben teruggebracht tot twee warme maaltijden op een dag. Chinees etcn is rijst, gegarneerd met een aantal groenten en vlees- of visschotels. Toch hebben veel Chinese vrouwen. onder invloed van Nederlandse consultatiebureaus en andere instellingen die aan voedingvoorlichring doen, wel geprobeerd hun kinderen :1;1.11 hel traditionele voedsel van dit
land te doen wennen. Ze aten dan om de andere dlg gekookte aardappelen, mer groenten er doorheen gestampt, enjus met vlees er overheen. Dar zou gezond zijn en omdat zij zagen dat Nederlandse kinderen flink groeiden, meer dan hun eigen kinderen, geloofden ze ook in een gunstig resultaat van die aanpassing. Volgens Chinezen wordt immers ll1es uit voedsel gehaald: energie, levenslust, noem maar op. De voedsel- cn gezondheidsleer, gebaseerd op het principe Vln yin en yang. is bij hen zeer uitgewerkt en kOlllt op allerlei levensterrcinen terug. Vandaar ook dat in de Chinese gemeenschap theorieën begonnen te ci rculeren over de oorzaken van de in vergelijking met Nederlanders achterblijvende groei van hun kinderen. Deze werd allereerst toegeschreven aan de invloed van het klimaat. In warme streken, zoals de subtropen, zijn mensen gemiddeld ook kleiner dan in de koelere. noorde.Jijke landen, werd dan gezegd, onder verwijzing naar de zuidelijke tegenover de noordwestelijke Europeanen. Verder werd het gezocht in de voedingsmiddelen, zoals tarwe, boter en melk, rWldvlees en de onvermijdelijke borstvoeding. Het lijkt cr evenwel op dat men van zll ike ideeën langzaamaan enigszins is teruggekomen. Moderne voedingsdeskundigen zullen ook niet meer, zoals in de jaren vijftig en zestig, proberen om migranten ertoe te bewegen de 'schijf van vijf aan Ie houden. De volwaardigheid van andere eetculturen wordt nu meer dan voorheen erkend. Wat Chinezen wel zeggen te hebben overgenomen van het Nederlandse voedingspatroon, is het eten van boterhammen 's ochtends. Deels uit overwegingen van efficiëntie - eenvoudig en snel kJaar te maken -. deels omdat hun kinderen daarnaar begonnen te vragen. Die zien hun Nederlandse leeftijdgenootjes brood eten. met jam of pindakaas, en willen dat ook. Wat men niet tot nauwelijks zegt te hebben overgenomen is de Nederlandse 'gewoonte' om dagelijks enige glazen alcohol te drinken, vóór, tijdens of na het eten. In het restaurant wordt aan de omzet van alcoholica aardig verdiend, wat het idee van de Nederlanders als behoorlijke 'innemexs' versterkt , Niet dat onder de eerste generatie Chinese migranten geen grote drinkers waren - verhalen over Chinese alcoholisten doen nog altijd de ronde-, maar in het dagelijks verkeer ruimen zij voor 'de borrel' doorgaans geen plaats in. Alleen bij feestdagen wordt er gedronken. Opmerkelijk is dat dan eigenlijk wordt verwacht, althans van mannen, dat ze dalr tegen kUllnen; de praktijk schijnt evenwel anders te zijn. ln dat opzicht dwingen Nederlanders tot op zekere hoogte bewondering af, want die, zo zeggen Crunezen, kunnen bijzonder goed tegen drank. En veel a.lcohol kunnen drinken zonder dronken te worden. dwingt respect :lf in hun gemeenschap. Zolwgjeje zellbeheersÎng Olaar niet la:1;[ varen. want dan lijd je gezichtsverlies. Een wgst die Nederlanders niet h~ven te hebben, is de gangbare gedachte, want die zijn groot - waardoor ze waarschijnlijk beter tegen drank kunnen! - en gewend aan een stevig glas of een Uinke borrel. 168
Dat drinken slecht zou zijn. dus feitelijk een negatieve eigenschap, is uit Chinese mond nooit opgetekend, althans niet voor zover wij konden nagaan .
HYGIi!:NE
Het voedsel uit de Nederlandse keuken mag dan volgens Chinezen zwaar op de maag liggen en weinig gezond zijn. de wijze waarop het wordt bereid en de omgevi ng waarin, wordt zeer hygiënisch gevonden . Dat zou eveneens gelden voor de rest van de Nederlandse woning en voor auto's en openbare gebouwen, zoals ziekenhuizen. Hun eigen omgeving en dan vooral de keuken van het restaurant vinden ze in dat opzicht nogal eens achterblijven, wat vootal aan ruimtegebrek wordt toegesch reven. Vinden ze dat zelf al niet, dan worden ze daar wel op gewezen door Nederl andse inspecteurs van de Keuringsdienst van Waren . Het eten evenwel zal altijd goed worden schoongemaakt, liefst met gekookt water, de glazen voor gebruik worden afgespoeld en het bes(ck gepoetst. Op dat punt laat men zich graag op de eigen hygiëne voorstaan , Uit de kraan drinken, zoals onder Nederlanders wel voorkomt, wordt als een afkeurenswaardige gewoonte beschouwd. Volgens een van onze gespreksgenoten speelt de angst voor besme-tting in die gedachte mogelijk nog een rol. Op het vlak van de persoonlijke bygiëne vinden Chinezen dat Nederlanders zich minder goed ve.rzorgen. Ze zouden, en dan met name in de zomer, veel eerder een doordringende zweetlucht verspreiden dan mensen uit de eigen gemeenschap. Niet dat ze zich niet wassen, wordt dan gezegd - hoewel gesuggereerd is dat iets vaker douchen geen kwaad zou kunnen -, het zal te maken hebben met hun bouw ofhuid. Een echte oorzaak weet men er niet voor aan te wijzen, het blijft bij de constatering dat om Nederlanders eerder een lichaamsgeur hangt dan om Chinezen. Het versch.il in uiterlijk komt maar heel sporadisch ter sprake. In dat geval heeft men het over de sterke haargroei. de baarden, snorren, de be.haarde armen, die als sterk afwijkend worden ervaren van het eigen, mee.r gladde uiterlijk. Vandaar wellicht ook een opmerking als: 'Ze staanIlog dichter bij de apen dan wij', Verder worden de in hun oge.n grote neuzen van Nederlanders weinig sierlijk gevonden. Hetzelfde geldt voor de manier waarop zij zich bewegen, met hun grote, sterke, maar tevens zo grof gebouwde en vaak lompe lichamen . Wat wel mooi schijnt te wo rden gevonden zijn grote ogen ofhet 'schoonheidslijnge' boven het ooglid van westerlingeJl. Chinezen hebben daar een 'mongolenplooi' en prijzen kinderen die zonder zo':n plooi worden geboren als zeer mooi.
169
HUMOR
H et is al eerder ter sprake gekomen dat Nederlanders worden ge.zien als mensen die zich in het openbaar gemakkelijk al te vrij gedragen -dan wordt vooral aan het Chinese restaurant gerefereerd en de stemm ing na een aantal alcoholische versnaperingen - en ogenschijnlijk zonder gêne zijn. Ze hebben er geen moeite mee om, al of niet in het gezelschap van vrouwen, g rappen te maken waarin seksuele toespelingen verborgen zitten, en permitteren zich in woord en gebaar vrijheden die onde r Chinezen niet bestaan. Humor over onderwerpen die een seksuele lading hebben, wordt naar men zegt in Chinese kring niet erg gewaardeerd . Naast een verschil in de mate van grofheid schuilt het uiteenlopende gevoel voor humor, aldus onze gespreksgenoten , vooral in de taal. Nederlanders zeggen dingen die op het letterlijke niveau wel worden begrepen, maar de lading daaronder vatten Chinezen niet. Vandaar dat ze beweren dat Nederlanders om andere dingen lachen dan zij zelf. Wij vermoeden evenwel dat de verschillen die op dit terrein worden ervaren, eerder moeten worden toegeschreven aan de taalgebondenheid van de woordspelingen en grappige rijmpjes, waarin de bijvoorbeeld specifiek Chinese humor dan tor uitdrukking zou komen. Humor kan moeilijk zomaar van de ene in de andere taal worden overgezel, omdat je dan verschillende nuances tegelijk moet laten uitkomen . Mogelijk is dat ook de oorzaak dat mensen denken over geheel andere dingen te lachen, terwijl het op een abstracter niveau misschien wel om dezelfde soort grappen gaar.
8. DISCRIMINATIE
' PINDA-PINDA '
De houding die Chinese migranccu in de regel zeggen in te nemen tegenover
(vermeend) discriminerend gcd rlg of discriminerende uitlatingen van Nedc,rl:mders, is die van erboven staan. 52 Mensen die zo handelen, weten niet
beter, tonen geen respect voor andere levenswijzen. dat is hun probleem, daar behoor je je niets van aan tC' trekken. Dat lijkt de gangbare reactie. Mogelijk heeft dit te maken m et het feit da t Chinezen, zowel in de economische als in de affectieve sfeer, altijd weinig afhankelijk zjjn geweest van de
Nederlandse samenleving, en emplooi en waardedng in de eigen kring hebben gezocht (en gevonden). De enige situatie waaraan wordt gerefereerd als zeer storend, is die waarin Nederlanders in het restaurant grappen maken cen koste van het Chinese personeel en zich op een na.ar hun idee onwelvoeglijke manier gedragen; hetgeen erop neerkomt dat zij zich vrijhedcn veroorloven die zij in een Nederlands restaurant nier zouden durven nemen. Zulk gedrag vindt men niet alleen gênant, het ermee gepaard gaande uitla chen wordt soms als kwetsend en ergerlij k ervaren. Ergerlijk. omdat Chinezen het bescham end vinden als zij in het openbaar te kijk worden gezet, en grappen die inspelen op het anders-zijn van een mede-mens, hoe onschuldig ook bedoeld. hebben dat effect al snel. vooral als degeen om wie wordt gelachen zich verbaal machteloos vodt in de voor hem vreemdc caOl!. Speelt in dit soort situaties de taal een verwarrende rol, het uitgemaakt wordt"1l voor 'p inda ', 'bruine' of 'spleetoog', het beledigende uitschelden, dat misschien niet aan de orde van de dag is, maar waar de meeste Chinezen toch wel eens mee gecon fronteerd worden, kan toch alleen aan kwaadwilligheid worden toegeschreven. 5J T och lijken dergelijke ervaringen voor de meesten van hen thuis te horen in de categorie 'lastig, maa r valt mee te leven'. Ze vinden het een vervelende, maar algemeen mensdijke- reactie en relativeren de zwaa rte ervan door te wijzen op soortgelijke ervaringen in het vaderland: 'In China riepen ze wegens mijn halve westerse .a fkomst vaak 'Fan Ang'. dat betekent zoiets als Wilde uit het Westen. ,.;.+ 171
'ÉÉNSQORT RlJST VOEDT HONDERD SOO RTEN MENSEN'
Naar de geest behoren Chinezen 'de ander' in zijn of haar waarde te laten, zich meegaand op te stellen tegenover andere levenswijzen (getuige bovenstaande 'Zegswijze) en hun eigen weg ce gaan zonder hun medemensen te kwetsen . Dat de praktijk anders is. dat alleen al hiërarchie als vanzelf ongelijkheid voortbrengt, dus ook gevoelens van meerder- en minderwaardigheid, zullen weinigen omkerUlen. Bovendien doet zjch onder Chinese migranten het verschijnsel vOor dat er een soort strijd ontstaat over wie zich het meest 'zuiver' mag noemen, met als criteria de taal, het voedsel en de mate waarin men zich aan de traditionele normen en waarden houdt. Uit de door ons geraadpleegde interviews bleek dat in zekere mate sprake is van dominantiepatronen en wedijver tussen diverse groepen in Nederland. 5s Maar daarmee begeven we ons feitelijk buite.n de grenzen van ons onderwerp, want het zijn de restaurant-Chinezen uitde Volksrepubliek en Hongkong wier beeld vorming hier aan de orde is. Het beeld dat zij over andere minderheidsgroepen in deze samenleving hebben. is wein.ig vleiend. Net als veel Nederlanders kijken zij vooral op Turken en Marokkanen met een zeker dédain neer. Die krijgen kwalificaties toegeschreven als: arm. luj , dragen vreemde kleren, wiJlen niet leren. houden er zeer vele vrouwen op na, hangen een remmend geloof aan en hebben de weg naar sociale voorzieningen wel erg gemakkelijk weten te vinden. Van zichzelf vinden Chinezen dat ze deze groepen wel een lesje in aanpassing zouden kunnen geven: 'Wij passen ons beter aan. Je merkt niet dat wij anders zijn. behalve door onze zwarte. haren (lacht). Dat komt ook doordat w.ij geen ge.loofhebben, zoals de Turken met de islam, dat het moeilijk maakt. Geloofis bij ons niet belangrijk, hoewel er natuurlijk Chinese christenen zijn.' Afgezien VaJl de in bun ogen weinig aangepaste Turken cn Marokkanen zijn er de Surinamers en Antillianen, mensen van 'het zwarte ras', met wie zij de omgang toch liever uit de weg gaan. Alle bekende stereotypen over de geur van negers. hun seksue.le potentie, onbeheerstheid en ne.iging tot het maken van lawaai, leven ook in Chinese kring. Aan universiteiten in China, aldus een van onze gespreksgenoten, worden Afrikaanse studenten ook nadrukkelijk gediscrimineerd door hun Chinese studiegenoten. In de biologische of culturele hiërarchie zijn zÎj degenen die bovenaan staan; soms zijn dat de blanken (bijvoorbeeld op terreinen als techniek en onderwijs), maar de zwarten komen in ieder geval vele treden lager. In die termen wordt gedacht, hoewel de ideeën in de praktijk minder uitgewerkt zullen zijn dan ze hier nu op papier lijken.
