Wegwijzer in de wereld van

functional foods

Wegwijzer in de wereld van functional foods Van cholesterolverlagende margarine en sinaasappelsap met extra calcium tot probiotica en eieren met omega 3-vetzuren. Keus genoeg als het om functional foods gaat. Alleen, welke zijn zinvol en welke niet?

Functional foods zijn voedingsmiddelen met

ten met een lage glykemische index (G.I.) en

(een combinatie van) ingrediënten met specifiek

vlees, melk en eieren met omega-3-vetzuren.

gezondheidsbevorderende eigenschappen. Ze

Producten met geconjugeerd linolzuur (CLA) en

hebben hun oorsprong in Japan, waar ze al jaren

functionele eiwitten zijn nog niet of nauwelijks

vast onderdeel zijn van de dagelijkse voeding en

op de markt. Voedingsmiddelen verrijkt met foli-

regelmatig door huisartsen voorgeschreven wor-

umzuur zijn in Nederland verboden.

den aan hun patiënten, bijvoorbeeld bij darmklachten of een te hoog cholesterolgehalte. In de

Onderbouwing

jaren tachtig waaide het enthousiasme voor pro-

De wetenschappelijke onderbouwing van de

ducten met een voedingskundige plus over naar

effectiviteit van functional foods en functionele

de Verenigde Staten en Europa.

stoffen loopt sterk uiteen, maar wordt wél steeds

Met enthousiasme stortte men zich op het

belangrijker. Sommige stoffen zijn bewezen effec-

onderzoek naar nieuwe functionele ingrediënten

tief en hebben bijvoorbeeld de Gedragscode van

– zoals flavonoïden en carotenoïden – en naar

het Voedingscentrum succesvol doorlopen.

het effect van hoge doseringen vitamines op de

Andere lijken veelbelovend, maar ontberen vol-

gezondheid. De resultaten bleken echter minder

doende bewijsmateriaal. De wetenschappelijke

overtuigend en de dosis-effect-relaties complexer

onderbouwing van de resultaten van toevoeging

dan men had gedacht. Zo heeft men aanwijzin-

van vitamines en mineralen is niet eenvoudig.

gen dat vitamine E zou beschermen tegen hart-

Over de werking van micronutriënten weten we

en vaatziekten nog altijd niet voldoende weten-

inmiddels het nodige, maar of toevoeging ervan

19

schappelijk kunnen bewijzen.

In sommige

helpt, hangt af van de mate waarin het voedings-

gevallen vond men zelfs nadelige effecten: sup-

patroon van de consument voorziet in deze

plementen met bètacaroteen bleken bij zware

micronutriënten. Ten slotte is er ook veel kaf tus-

rokers de kans op longkanker te verhogen.8,17 Populair Desondanks neemt de populariteit van functional foods toe: terwijl de totale wereldwijde voedingsmarkt blijft steken op een omzet van 3.760 miljard euro per jaar, groeit de sector functional foods jaarlijks met tien tot vijftien procent. De wereldmarkt voor functional foods bedroeg in 1999 dertig miljard euro. Het grootste aandeel wordt geleverd door voedingsmiddelen met extra vitamines en mineralen en door sportdranken.21 Zuivel met probiotica en margarines met cholesterolverlagende sterolen en stanolen hebben de laatste jaren een vaste plek veroverd in de supermarkt, evenals producten met extra vitamines, mineralen en vezels. Nieuwkomers zijn produc-

In de supermarktschappen is een ruime keus aan functional foods te vinden. (Foto: Wendy Troost)

Ned Tijdschr Diëtisten 59 - 7 - 2004

161

functional foods Onderzoek

sen het koren van producten

melkzuurbacteriën in bijvoorbeeld yoghurt, kaas

Behalve op researchafdelingen van individuele

met ongefundeerde gezond-

en zuurkool.

bedrijven vindt veel onderzoek naar functional

heidsclaims. Dit artikel geeft

Naar probiotica is al veel onderzoek verricht.

foods en functionele ingrediënten plaats in de

een overzicht van veelbelo-

Niet alleen laboratoriumexperimenten en dier-

Wageningse ‘Food Valley’. Zo bestudeert men bin-

vende functional foods en

studies, maar ook klinische trials. Probiotica gaan

nen het Wageningen Centre for Food Sciences

functionele ingrediënten en

in de darmen de concurrentie aan met ziektever-

(WCFS) de relatie tussen vetzuren en hart- en vaat-

de wetgeving eromheen.

wekkende bacteriën – bijvoorbeeld door de zuurgraad in de darm te beïnvloeden – en zorgen

ziekten en de productie van diverse vitamines (waaronder foliumzuur) door melkzuurbacteriën.

Sterolen en stanolen

voor een gezonde samenstelling van de darm-

TNO Voeding en de Universiteit Maastricht richten

Plantensterolen en -stanolen

flora. Dat dagelijks gebruik ervan zowel milde

zich onder meer op functionele eiwitten voor bij-

– vetachtige stoffen die in

obstipatie als (bacteriële en virale) diarree kan

voorbeeld sportvoeding. Aan de Rijksuniversiteit

kleine hoeveelheden voorko-

verminderen, staat voor onderzoekers inmiddels

Leiden en de Rijksuniversiteit Utrecht vindt onder

men in onder meer peul-

vast.6,9,15 De claim van Danone Activia® is bij-

meer onderzoek plaats naar de relatie tussen hor-

vruchten, graanproducten,

voorbeeld goedgekeurd volgens de Gedragscode

moonachtige stoffen in voeding en overgewicht.

noten en groenten – hebben

van het Voedingscentrum.

Een groot deel van het onderzoek vindt in samen-

een chemische structuur die

Daarnaast zijn er aanwijzingen dat probiotica het

werking met het bedrijfsleven plaats en wordt vaak

lijkt op die van cholesterol.

immuunsysteem in de darmen stimuleren16 – bij-

medegefinancierd door de overheid, vooral de

Het cholesterolverlagende

voorbeeld bij baby’s met atopisch eczeem –10,11,

Ministeries van Economische Zaken of Landbouw,

effect van plantensterolen is

maagzweren tegengaan, dikke darm- en blaas-

Natuur en Visserij, ter stimulering van de economi-

al bekend sinds de jaren vijf-

kanker remmen en heilzaam zijn voor mensen

sche bedrijvigheid.

tig. De afgelopen tien jaar

met het prikkelbare darmsyndroom4. Om deze

hebben onderzoeken onder

verbanden echt ‘hard’ te maken is meer funda-

diverse doelgroepen – zoals

menteel en klinisch onderzoek nodig.

mensen met een normaal of hoog cholesterolgehalte, mensen met cholesterolverlagende medi-

Prebiotica

cijnen, diabetes-mellituspatiënten en mensen

Prebiotica zijn veelal niet of slechts gedeeltelijk

met erfelijke hypercholesterolemie – aangetoond

verteerbare koolhydraten die water binden en de

dat deze stoffen, in veresterde vorm toegevoegd

samenstelling en het volume van de ontlasting

aan bepaalde producten (bijvoorbeeld margarine

verbeteren. Daarnaast fungeren zij in de dikke

of zuivel), het totale en het ’slechte’ LDL-choles-

darm als voeding voor de darmflora en stimule-

terolgehalte in het bloed verlagen.1,5,7,12,23 De

ren zij de groei van ‘goede’ bacteriën. Korte-

®

®

producten Benecol (stanolen) en Becel.proactiv

ketenvetzuren die ontstaan door fermentatie van

(sterolen) hebben succesvol de Gedragscode van

prebiotica dienen bovendien als energiebron

het Voedingscentrum doorlopen en worden

voor de darmcellen en beschermen de darm

daarmee beschouwd als bewezen effectief.

tegen ziekteverwekkers door plaatselijk de pH te

De cholesterolverlagende werking van deze pro-

beïnvloeden.3 Prebiotica zijn volop aanwezig in

ducten berust op het feit dat plantensterolen en

groente, fruit, granen en peulvruchten. Ook zit-

-stanolen de absorptie van cholesterol via de

ten ze in borstvoeding. Daarnaast worden ze

darmwand verminderen. Hierbij spelen verschil-

soms toegevoegd aan voedingsmiddelen, zoals

lende mechanismen een rol: plantensterolen

inuline aan Flora Vitaalbrood®. Ook dit product

kunnen samen met cholesterol onoplosbare deel-

heeft de Gedragscode van het Voedingscentrum

tjes vormen, die met de ontlasting worden uitge-

doorlopen.

scheiden. Daarnaast concurreren zij waarschijnlijk met vrij cholesterol, onder meer via de opna-

Functionele eiwitten

me in micellen. Micellen dienen als transport-

Bij functionele eiwitten valt te denken aan toe-

middel voor vetachtige stoffen in de darm en

passingen als hypoallergene zuigelingenvoeding

zijn nodig voor de absorptie van deze stoffen via

of aan hersteldranken voor sporters.

de darmwand.

Hypoallergene zuigelingenvoeding bevat eiwithydrolysaten – in stukjes geknipte eiwitten – die

Probiotica

minder gauw allergische reacties oproepen. Ook

Probiotica zijn veelal melkzuurbacteriën

de nieuwste generatie sportdranken bevat eiwit-

(Lactobacilli en Bifidobacteriën) die bestand zijn

hydrolysaten en soms zelfs vrije aminozuren,

tegen maagzuur en gal en daardoor positieve

respectievelijk voor een sneller herstel van de

effecten kunnen uitoefenen op de darm(flora).18

glycogeenvoorraad in de spieren en als antioxi-

Hiermee onderscheiden zij zich van ‘gewone’

dant. Er is echter meer langetermijnonderzoek

Ned Tijdschr Diëtisten 59 - 7 - 2004

162

functional foods Gedragscode Voedingscentrum Vier producten hebben de Gedragscode Wetenschappelijke Onderbouwing Gezondheidsclaims van het Voedingscentrum doorlopen. Het gaat om de volgende producten: Product

Functioneel ingrediënt

Gezondheidsclaim

Benecol

Plantenstanolen

Reduceert ‘slecht’ LDL-cholesterol tot 14%.

Becel Pro.active

Plantensterolen

Dagelijks gebruik van drie porties Becel pro.activ leidt tot een daling van het LDL-cholesterol van gemiddeld 10%, zonder beïnvloeding van het HDL-cholesterolgehalte.

Flora Vitaalbrood

Inuline

Inuline is een voedingsvezel die de groei van de nuttige Bifidobacteriën in de darm bevordert. Dat kan leiden tot een betere spijsvertering als de darmwerking niet optimaal is, bijvoorbeeld bij neigingen tot darmverstopping. Dit effect wordt binnen vier weken bereikt met dagelijks drie sneden Vitaalbrood Flora. De precieze uitwerking van Vitaalbrood verschilt per persoon.

Danone Activia

Bifidobacterium essensis®

Consumptie van tenminste één portie van 150 g Danone Activia per dag bevordert de darmpassage bij personen met een trage stoelgang. Tevens verhoogt de consumptie van tenminste één portie de hoeveelheid Bifidobacteriën in de dikke darm. Deze toename van Bifidobacteriën kan een bijdrage leveren aan een evenwichtige darmflora.

nodig om de effectiviteit hiervan aan te tonen.

die betrokken zijn bij de regulatie van groei en

Het Nederlands Olympisch team mocht in de

ontwikkeling, bloeddruk, bloedstolling, afweer-

aanloop tot en tijdens de Spelen in Athene alvast

systeem en triglyceride- en cholesterolgehalte in

een nieuwe sportdrank met functionele eiwitten

het bloed.

proberen, die later dit jaar op de markt komt.

DHA is – net als het omega-6-vetzuur arachidon-

Van producten met functionele eiwitten zijn

zuur (AA) – essentieel bij de opbouw en instand-

vooralsnog geen (goedgekeurde) gezondheids-

houding van de hersenen, het zenuwstelsel, de

claims bekend.

ogen en de bloedvaten. DHA en AA beïnvloeden

De verwachting is dat er binnen afzienbare tijd

de samenstelling en daarmee het functioneren

meer toepassingen van functionele eiwitten op

van celwanden in het lichaam. Verschillende kli-

de markt komen. Zo denkt men dat sommige

nische studies hebben aangetoond dat flesvoe-

eiwitten een bloeddrukverlagend effect hebben

ding verrijkt met DHA en AA en gegeven tijdens

of zelfs de stemming van mensen – via module-

de eerste weken na de geboorte, een positief

ring van de serotoninestofwisseling in de herse-

effect heeft op de visuele, motorische en verstan-

nen – positief kunnen beïnvloeden. Onderzoek

delijke ontwikkeling van een kind.13

moet deze hypotheses nog toetsen.

Een wetenschappelijke commissie van de Food and Agricultural Organisation (FAO) stelde in

Omega-3-vetzuren

1994 dat de inname van omega-6-vetzuren mini-

Het omega-3-vetzuur alfalinoleenzuur (ALA) is te

maal vijf en maximaal tien keer zo hoog moest

vinden in groene groentes, noten en sojabonen,

zijn als die van omega-3-vetzuren. Bij veel men-

terwijl de omega-3-vetzuren eicosapentaoëenzuur

sen blijft de inname van omega 3-vetzuren ech-

(EPA) en docosahexaoëenzuur (DHA) van nature

ter achter bij die van omega-6-vetzuren.

aanwezig zijn in vette vis. Diverse fabrikanten hebben de laatste tijd producten gelanceerd als

Glykemische index

melk, eieren of vlees met extra omega-3-vetzu-

Bij producten met een lage glykemische index

ren. Er zijn echter nog geen officieel goedgekeur-

(G.I.) – in dit geval een laag vetgehalte in combi-

de gezondheidsclaims van deze producten

natie met ‘langzaam’ verteerbare koolhydraten –

bekend. Van omega-3-vetzuren staat echter wél

werd aanvankelijk de nadruk gelegd op het con-

wetenschappelijk vast dat zij een beschermend

stant houden van de bloedsuikerspiegel. Tegen-

effect hebben tegen hartritmestoornissen en

woordig worden laag-G.I.-producten steeds vaker

mogelijk ook bij het voorkómen van andere

genoemd in relatie tot overgewicht. Een aantal

hart- en vaatziekten.20,22

onderzoeken wijst uit dat laag-G.I.-producten

ALA fungeert in het lichaam als hoofdbestand-

zorgen voor een langduriger verzadigingsgevoel

deel van diverse langketenige meervoudig onver-

en daarmee voor een lagere voedselinname.2,14,24

zadigde vetzuren. EPA is een voorloper van een

Het ontbreekt echter nog aan langetermijnstudies.

aantal hormoonachtige stoffen (eicosanoïden)

Ned Tijdschr Diëtisten 59 - 7 - 2004

163

functional foods Leptine

vermagering en psychische klachten. Ook de uit-

Binnen het jonge onderzoeksveld naar oorzaken

voerbaarheid van het voorstel is een punt van

van overgewicht bestaat ook veel belangstelling

zorg: het is de vraag of de nieuwe European Food

voor nieuwe functionele stoffen, zoals het hor-

Safety Authority (EFSA) in staat is de grote hoe-

moonachtige eiwit leptine. Leptine wordt aange-

veelheid claims te gaan toetsen.

maakt in de vetcellen en speelt een rol bij het verminderen van de eetlust. Uit studies komt

Alert

naar voren dat een streng energiebeperkt dieet in

Aan de diëtist de taak vanuit de huidige weten-

combinatie met inname van leptine leidt tot

schappelijke onderbouwing arts en patiënt te

extra gewichtsverlies. Er is echter nog het nodige

adviseren over de optimale keuze en het gebruik

vervolgonderzoek nodig om deze resultaten te

van functional foods. Een uitdaging, zolang de

onderbouwen.

Europese regelgeving nog niet van kracht is. Behalve de mate van wetenschappelijke onder-

Wetgeving

bouwing – in sommige gevallen vastgesteld door

De nationale en Europese overheid proberen de

onafhankelijke expert-panels – is ook de inbed-

consument te beschermen tegen onveilige pro-

ding in het voedselpakket een leidraad. De effec-

ducten of slecht onderbouwde gezondheids-

tiviteit van functional foods hangt immers ook

claims. Zo bestaat er binnen Europa een strenge

af van dosering, consequent gebruik en het ver-

procedure voor novel foods, die eist dat nieuwe

dere voedingspatroon.

ingrediënten of nieuwe samenstellingen van producten een veiligheidstoetsing ondergaan.

IR LISETTE DE JONG,

Hoewel in alle EU-landen het gebruik van medi-

freelance journalist en adviseur bij Schuttelaar & Partners, adviesbureau voor maatschappelijke communicatie

sche claims verboden is, lopen de regels rond onderbouwing en formulering van gezondheidsclaims vooralsnog uiteen. Zo kennen we in

Correspondentieadres:: Koninginnegracht 44, 2514 AD Den Haag. Tel: 070-3184444, e-mail [email protected]

Nederland de KAG/KOAG-richtlijnen, waarin het

Literatuur

onderscheid tussen (verboden) medische en (toe-

1. Amundsen AL et al. Plant sterol ester-enriched

gelaten) gezondheidsclaims is uitgewerkt.

spread lowers plasma total and LDL-cholesterol in

Daarnaast kennen we de Gedragscode voor de

children with familiar hypercholesterolaemia. Am

Wetenschappelijke Onderbouwing van

Journ Clin Nutr 2002;76:338-44.

Gezondheidsclaims van het Voedingscentrum,

2. Augustin LS, Franceschi S, Jenkins DJ, Kendall CW,

die reeds aan bod kwam in het Nederlands

La Vecchia C. Glycemic index in chronic disease: a review. Eur J Clin Nutr 2002;56(11):1049-71.

Tijdschrift voor Diëtisten van augustus 2003.

3. Bouhnik Y et al. Short chain fructo-oligosaccharide

Aan deze code kunnen bedrijven de veiligheid

administration dose dependently increases fecal bifido-

en wetenschappelijke onderbouwing van hun

bacteria in healthy humans. Journal of Nutrition

claims laten toetsen door een onafhankelijk

1999;129:113-6.

expertpanel. Ook Engeland en Zweden kennen

4. Campieri M, Gionchetti P. Probiotics in inflammato-

een dergelijk systeem. Een veelgehoord kritiek-

ry bowel disease: new insight into pathogenesis or a

punt op de Gedragscode is dat de toetsing vrij-

possible therapeutic alternative? Gastroenterology

willig is, waardoor maar weinig fabrikanten de

1999;116:1246-9.

moeite nemen de procedure te doorlopen. Daar komt bij dat als een product goedgekeurd is, dit

5. Cleghorn et al. Plant sterol-enriched spreads enhance the cholesterol-lowering potential of a fat-reduced diet. Eur J Clin Nutr 2003;57:170-6.

niet op de verpakking vermeld mag worden.

6. De Roos et al. Effects of probiotica on diarrhoea,

Het gebruik van gezondheidsclaims wordt bin-

lipid metabolism and carcinogenesis: a review of papers

nen enkele jaren onderworpen aan strenge

published between 1988 and 1998. Am J Clin Nutr

Europese regels. De Europese Commissie presen-

2000;71:405-11.

teerde vorig jaar een voorstel om alleen weten-

7. Gylling H et al. The effect of cholesterol absorption

schappelijk goed onderbouwde gezondheids-

inhibition on low density lipoprotein cholesterol level.

claims toe te laten. Dit voorstel wordt inmiddels

Atherosclerosis 1995;117:305-8.

door de meeste partijen – zoals industrie, maatschappelijke organisaties en nationale overheden –

8. Heinonen OP, Albanes D, on behalf of de Beta Carotene Cancer Prevention Study Group The AlphaTocopherol. The effect of vitamin E and beta carotone

in grote lijnen gesteund. Er vindt echter nog

on the incidence of lung cancer and other cancers in

altijd felle discussie plaats over de koppeling van

male smokers. New Engl J Med 1994;330:1029-35.

claims aan ‘voedingsprofielen’ en de uitsluiting

9. Hove et al. Lactic acid bacteria and the human gas-

van ‘vage’ claims en claims over bijvoorbeeld

trointestinal tract. Eur J Clin Nutr 1999;53:339-50.

Ned Tijdschr Diëtisten 59 - 7 - 2004

164

functional foods 10. Kalliomäki M et al. Probiotics in primary preven-

17. Omenn GS et al. Effects of a combination of beta

tion of atopic disease: a randomised placebo-controlled

carotene and vitamin A on lung cancer and cardiovas-

trial. Lancet 2001;357:1076-9.

cular disease. N Engl J Med 1996;334,1150-5.

11. Laiho K et al. Probiotics: ongoing research on ato-

18. Pochart et al. Survival of Bifidobacteria ingested via

pic individuals. British Journal of Nutrition 2002;88;S-

fermented milk during their passage through the

1:19-27.

human small intestine: an in vivo study using intestin-

12. Lee YM et al. A phytosterol enriched spread impro-

al perfusion. Am J Clin Nutr 1992;55:78-80.

ves the lipid profile of subjects with type 2 diabetes

19. Rachel S et al. Randomized trials of vitamin E in

mellitus: a randomised controlled trial under free-living

the treatment and prevention of cardiovascular disease.

conditions. Eur J Nutr 2003;43:111-7.

Archives of Internal Medicine 2004;164:1552-6.

13. Lucas et al. Efficacy and safety of long-chain pol-

20. Schrepf R et al. Immediate effects of n-3 fatty acid

yunsaturated fatty acid supplementation of infant for-

infusion on the induction of sustained ventricular

mula milk: a randomised trial. The Lancet

tachycardia. The Lancet 2003;354,issue9177:447.

2003;354;issue 9194:1948.

21. Schaafsma G.J. et al. Int J Sports Nutr 2003;3:S39-

14. Ludwig DS, The glycemic index: physiological

61.

mechanisms relating to obesity, diabetes and cardiovas-

22. Thies et al. Association of n-3 polyunsaturated fatty

cular disease. JAMA 2002;287(18)2414-23.

acids with stability of atherogenic plaques in a rando-

15. Meance S et al. Recent advance in the use of func-

mised controlled trial. The Lancet 2003;361;issue

tional foods: effect of the commercially fermented milk

9356:477.

with Bifidobacterium animalis strain DN-173-010 and

23. Weststrate JA and Meijer GW. Plant sterol-enriched

yoghurt strains on gut transit time in the elderly.

margarines and reduction of plasma total and LDL-cho-

Microb Ecol Health Dis 2003;15:15-22.

lesterol concentrations in normocholesterolaemic and

16. Moreau MC et al. Immunomodulating properties of

mildly hypercholesterolaemic subjects. Eur J Clin Nutr

a strain of Bifidobacterium used as probiotic on the fecal

1998;52:334-43.

and cellular intestinal Ig A rotavirus responses in mice.

24. Willet W, Manson JE, Liu S. Glycemic index, glyce-

In: Functional Foods: the consumer, the products and

mic load and risk of type 2 diabetes. Am J Clin Nutr

the evidence, Dadler M.J. & Saltmarsh M. Ed.

2002;76(1):274S-80S.

Cambridge:1998,47-51.

Ned Tijdschr Diëtisten 59 - 7 - 2004

165