Water, schone noodzaak! Profielwerkstuk Havo 5

Water, schone noodzaak! Profielwerkstuk Havo 5

Naam: Nanouk Meijer & Saskia van der Veen Begeleider: Nmb Datum: 21-11-2011 Vakken: Scheikunde, Biologie, Aardrijkskunde, Wiskunde, Anw en Economie

Inhoud

1.

VOORWOORD ................................................................................................. 2

2.

SAMENVATTING ............................................................................................. 3

3.

INLEIDING........................................................................................................ 6

4.

HOOFD- EN DEELVRAGEN ............................................................................ 7

5.

PROBLEEMBESCHRIJVING........................................................................... 8

6.

DEFECTEN ...................................................................................................... 9

7.

WATERZUIVERING ....................................................................................... 10

9.

ALTERNATIEVE WATERZUIVERING ........................................................... 30

10.

ONDERZOEKSVERSLAGEN ........................................................................ 33

11.

KEVERDIJK ................................................................................................... 40

12.

CONCLUSIE EN ADVIES .............................................................................. 41

13.

EVALUATIE ................................................................................................... 42

14.

BRONNENLIJST ............................................................................................ 45

15.

BIJLAGEN...................................................................................................... 47

16.

PLANNING ..................................................................................................... 53

1

1. Voorwoord Ons profielwerkstuk (PWS) gaat over medicijnresten in water. We kregen van mevrouw Nammensma de keuze om ons profielwerkstuk in samenwerking met de Universiteit van Utrecht te maken. Op www.ikonderzoekwater.nl hadden we keuze uit een aantal onderwerpen voor een profielwerkstuk in de watersector. Uiteindelijk hebben we gekozen voor ‘medicijnen in het water, hoe kunnen we dit beperken?’. We wilden graag een onderwerp dat te maken heeft met de gezondheid van de mens, medicijnresten in water heeft daar ook mee te maken. We hadden voorheen nog niet veel gehoord over medicijnresten in het water. We waren daardoor ook nieuwsgierig geworden en hadden gelijk zin om ons hier helemaal in te verdiepen. In dit profielwerkstuk gaan we uitleggen hoe het huidige waterketenmodel eruit ziet. Vervolgens gaan we een aanpassing bedenken waardoor medicijnresten wel uit het water kunnen worden gezuiverd. Dit Profielwerkstuk hebben wij natuurlijk niet geheel zonder hulp voor elkaar gekregen. Daarom willen wij graag de volgende mensen bedanken voor de hulp. Deze mensen hebben ons geholpen met het vinden van informatie, hulp bij ons eigen onderzoek en het nakijken van het uiteindelijke verslag op leesbaarheid en spelling. Nynke Nammensma (begeleidster) Kerim Iskender (waterdeskundige) Martès Willemsen (rondleiding RWZI) Tako Meerding (scheikunde TOA) Damaris Grutter (biologie TOA) Leonie van der Veen (tekstuele controle)

2

2. Samenvatting Probleembeschrijving De wereldbevolking neemt toe en de bevolking wordt ouder. Een direct gevolg hiervan is dat er meer medicijnen worden gebruikt in Nederland, maar ook in de rest van de wereld. Medicijnen worden vaak maar gedeeltelijk opgenomen door het lichaam. Via ontlasting komen de medicijnresten in het riool terecht. Van afvalwater wordt oppervlaktewater gemaakt. Het wordt gereinigd bij een zogenaamde RWZI, een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Met de huidige installatie worden er niet voldoende tot helemaal geen medicijnresten uit het afvalwater gezuiverd. De medicijnresten komen daardoor in het oppervlaktewater terecht. Dit heeft vervelende gevolgen voor het ecosysteem. Want hoe reageren de dieren op dit vervuilde water? En zijn de medicijnresten schadelijk voor de gezondheid van mensen? De probleemstelling luidt: “Medicijnen in het water, hoe kunnen we dit beperken?” Defecten Aan het huidige waterketenmodel ontbreekt nog iets, want anders zouden er (bijna) geen medicijnresten meer in het oppervlaktewater terecht komen. Aangezien er nu nog wel medicijnresten in het oppervlaktewater terecht komen, moet er iets veranderen. Want het oppervlaktewater is verontreinigd door de medicijnresten. Maar hoe zorgen we ervoor dat het waterketenmodel zo wordt aangepast dat er ook in het oppervlaktewater zo weinig mogelijk medicijnresten terecht komen? Geschiedenis Het riool In de Romeinse tijd was er een goede riolering, maar die verdween met de Romeinen. In de Middeleeuwen was de hygiëne slecht omdat er geen riolering was. Pas in 1460 werd er bepaald dat iedereen een beerput moest hebben. Tijdens de industriële revolutie was er in de grote steden geen ruimte meer voor de beerputten en moest iedereen verplicht een ton hebben. Dit waren beide voorlopers van het toilet. In 1840 werd ontdekt dat de overdracht van ziekten misschien wel via het vervuilde water werd veroorzaakt. Waterzuivering In 2000 voor Christus moest water bloot worden gesteld aan zonlicht. Later werden ook andere manieren van zuiveren beschreven, zoals het filtreren van water door middel van houtskool. Ook zijn er beschrijvingen van het opslaan van water in zilveren kannen en het zuiveren van water door middel van koper en zelfs elektrolyse. Drinkwater Er werden vroeger manieren bedacht voor het schoon houden van drinkwater, maar dit was vaak zonder succes. In 1840 was er in Amsterdam een plan opgesteld voor het aanleggen van een riool voor drinkwater, maar door geldgebrek werd dit pas in 1851 uitgevoerd. In 1853 werd er voor het eerst schoon drinkwater van een bron in Zandvoort naar Amsterdam vervoerd. Het water bleef door het vervoeren schoon. Hierdoor vielen er veel minder slachtoffers door ziekten in Amsterdam dan in de rest van Nederland.

3

Het riool Soorten riolen: Gemengd riool
Hemelwater en afvalwater worden via dezelfde buis vervoerd en afgevoerd naar de rioolwaterzuivering. Verbeterd gemend riool
Werkt hetzelfde als een gemengd riool, maar is iets aangepast. Na een overstort komt het water in een bezinkingsbak waardoor de grote deeltjes naar de bodem zakken. Gescheiden riool
Een aparte buis voor hemelwater en een aparte buis voor afvalwater. Hemelwater hoeft niet meer gezuiverd te worden. Verbeterd gescheiden riool
Het eerste hemelwater is vaak vervuild en wordt via een apart pompje overgepompt naar het afvalwater. De rest van het hemelwater wordt apart van het afvalwater vervoerd, net as een gescheiden riool. De drie manieren voor het vervoeren van rioolwater zijn: 1. Vrij verval riolering 2. Persleiding 3. Vacuüm riool Daarnaast is er nog de IBA
Individuele Behandeling van Afvalwater. Rioolwaterzuivering 1. Mechanische zuivering 2. Biologische zuivering Drinkwater Drinkwater heeft zijn eigen smaak en kleur door de mineralen die in het water aanwezig zijn. Over de kwaliteit van drinkwater zijn strenge wetten opgesteld. Soorten water: • Hard water • Zacht water Waterleidingwet
Leidingwater mag volgens de ‘waterleidingwet’ geen risico voor de gezondheid van de bevolking vormen. Deze wet is in 1957 opgesteld. Drinkwaterzuivering Er zijn verschillende soorten manieren voor het zuiveren van water. • Voorfiltratie • Beluchting (versproeiing, cascade beluchting, plaatbeluchting & beluchtingstorens) • Coagulatie • Flocculatie • Zandfilters • Actief kool • Nafiltratie • Extra zuivering Gevolgen voor het ecosysteem Door medicijnresten in het oppervlaktewater zijn er verschillende negatieve gevolgen voor mens, dier en plant. Zo kunnen sommige hormonen ervoor zorgen dat mannelijke vissen eicellen gaan produceren.

4

Alternatieve manieren van zuiveren • Scheiden aan de bron • Beperken geneesmiddelen gebruik • Vernietigen & inzamelen van ongebruikte medicijnen • Ontwikkelen geneesmiddelen die beter worden opgenomen in het lichaam en makkelijker worden afgebroken in het milieu Conclusie/advies Er moet iets aan het huidige waterketenmodel aangepast worden om in de toekomst toch alle medicijnresten uit het afvalwater te zuiveren zodat het oppervlakte water schoon is. Een eerste stap is het beperken van medicijngebruik en ongebruikte medicijnen inleveren bij de apotheek. Echter zorgt dit er nog niet voor dat het probleem opgelost is; het vermindert het alleen. Ons advies is urine te scheiden aan de bron. Hierdoor wordt het toiletwater niet vermengd met ander water en is het zuiveren goedkoper omdat niet al het afvalwater op een speciale manier gezuiverd hoeft te worden. Om die speciale zuiveringsstap nog effectiever te maken zouden er nog UV-lampen en ozon aan de zuiveringsinstallatie toe kunnen worden gevoegd, maar dit is erg duur. Toch is dit het beste voor het ecosysteem en dus ook de mens.

5

3. Inleiding Drinkwater; waar komt het vandaan? Deze vraag stelden wij onszelf toen we aan ons PWS begonnen. In de krant lazen we het namelijk overal: er zouden teveel medicijnresten in het oppervlaktewater terecht komen. Maar voordat we het probleem op konden lossen, moesten we uitzoeken waar ons drinkwater, in Nederland, precies vandaan komt. Zodra we dat weten, kunnen we kijken welke weg ons drinkwater aflegt. We waren gelijk gemotiveerd. Het onderwerp sprak ons aan, al willen we er later niet iets mee gaan doen. Het is een heel actueel onderwerp en ook vrij nieuw. We moeten namelijk een oplossing vinden voor het beperken van medicijnresten in drinkwater en dat is zeker een uitdaging. Onze motivatie zorgde ervoor dat we ons hoofd niet lieten hangen. Want het is zeker een lastig probleem, anders had ons PWS niet eens bestaan. We hebben namelijk van de gemeente Naarden en de Universiteit Utrecht de opdracht gekregen om te kijken hoe wij medicijnresten in het oppervlaktewater kunnen beperken. Er was voor ons al een opzet gemaakt met het project ‘ikonderzoekwater.nl’. Mevrouw Nammensma wees ons op het onderwerp. We hebben gelijk een vliegende start gemaakt en contact opgenomen met onze waterdeskundige in Naarden, die ons zou helpen met onze problemen. We hadden nog een extra opdracht mee gekregen van de waterdeskundige die andere HAVO 5 leerlingen niet hadden. We moesten namelijk een advies uitbrengen, op basis van de gegevens die wij zouden vinden. We mailden veel met onze waterdeskundige en regelden een excursie naar Naarden. Na het gesprek wisten we zeker dat we geen simpel onderwerp hadden gekozen en dat we zo breed mogelijk moesten gaan zoeken. We begonnen bij de bron, de plaats waar ons water vandaan komt. Dat bracht ons vervolgens bij onze deelvraag: “Hoe ziet het huidige waterketenmodel in Nederland eruit?”. We begonnen bij de plaats waar elk mens een paar keer per dag een bezoekje aan brengt: het toilet. We volgden de weg die dat water aflegt en kwamen uit bij een RWZI. Een RWZI is een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Bij het Waterschap Vallei en Eem konden we al snel terecht voor een rondleiding. Daar hebben we in geuren en kleuren geroken en gezien hoe het vervuilde water uit ons toilet gezuiverd wordt tot oppervlaktewater dat vervolgens in de Eem wordt geloosd. ‘Maar dit komt niet uit onze kraan, toch?’ vroegen wij ons af. En dat klopt, want na de rioolwaterzuivering wordt het nog een keer gezuiverd. Dit proces is veel preciezer en nagenoeg alle schadelijke deeltjes zouden eruit worden gefilterd, op de medicijnresten na. In de loop van de jaren zijn we steeds meer medicijnen gaan gebruiken en de resten daarvan blijven in het drinkwater zitten. Dit leidt tot onze onderzoeksvraag: “Medicijnen in het water, hoe kunnen we dit beperken?” Medicijnresten in water hebben gevolgen voor de gezondheid van de mens, maar hoe komt het dat deze er nog steeds in zitten? Hoe kunnen we deze eruit zuiveren? Of kan dat ook nog op een alternatieve manier? Ga met ons mee, vanaf het begin tot aan het einde.

6

4. Hoofd- en deelvragen Hoofdvraag Hoe kunnen we het waterketenmodel verbeteren waardoor medicijnresten niet meer in het oppervlaktewater terecht komen? Deelvragen • Hoe ziet het huidige waterketenmodel in Nederland eruit? o Hoe zuiveren met verschillende zuiveringsmethoden. o Volgorde van zuiveringsmethodes • Wat zijn de gevolgen van medicijnresten in water voor het ecosysteem? o Lange termijn o Korte termijn • Hoe komt het dat er ondanks het huidige waterketenmodel nog steeds medicijnresten in het drinkwater terecht komen? o Reden van het project • Wat zijn alternatieve manieren om medicijn(en)(resten) voortijdig van het drinkwater te scheiden? o Scheiden aan de bron (urine apart inzamelen) o Zwartwater behandeling o Grijswater behandeling o Beperken geneesmiddelen gebruik o Vernietigen & inzamelen van ongebruikte medicijnen o Ontwikkelen geneesmiddelen die beter worden opgenomen in het lichaam en makkelijker worden afgebroken in het milieu

7

5. Probleembeschrijving In Nederland en in de rest van de wereld worden steeds meer medicijnen* gebruikt. Het werd eerst niet als een probleem gezien, totdat wetenschappers erachter kwamen dat als medicijnresten in het oppervlaktewater komen, de vissen beïnvloed worden. Het probleem was echter: hoe kwam dat? Waarom komen die medicijnresten in het oppervlaktewater terecht? De wereldbevolking vergrijst en de wereldbevolking neemt toe. Dit zijn de twee belangrijkste factoren als het gaat om het steeds meer gebruiken van geneesmiddelen. Maar als iemand geneesmiddelen gebruikt, worden niet alle stoffen door het lichaam opgenomen. Een deel van de medicijnen komt er via de urine weer uit; medicijnresten. Die medicijnresten komen terecht in het water dat gezuiverd wordt op een RWZI. Een RWZI is een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Per regio wordt het rioolwater gezuiverd, zoals in Amersfoort bij rioolwaterzuiveringsinstallatie Vallei en Eem. Het water uit het toilet wordt daarheen gepompt en gezuiverd. Maar de medicijnresten worden in die zuivering niet uit het water gehaald. Ze zijn daarnaast ook nog eens slecht afbreekbaar. Ze komen daardoor in het oppervlaktewater terecht. In het oppervlaktewater komen heel veel verschillende organismen voor. Toen wetenschappers erachter kwamen dat deze organismen beïnvloed werden door de medicijnresten ging er een alarmbel rinkelen. Er moest iets aan gedaan worden. Maar wat? Want op welke manier kunnen de medicijnresten het beste uit het water worden gehaald? En op welke manier is dit het meest betaalbaar? Want in de toekomst zal het medicijngebruik steeds meer toenemen en ook steeds meer effect gaan hebben op de gezondheid van de mens.

*Medicijnen = alle chemicaliën die gebruikt worden bij mensen of dieren (zowel voor landbouwkundig gebruik als in de aquacultuur) ter onderhoud of herstel van de gezondheid. (RIVM)

8

6. Defecten In ons PWS gaan we onderzoeken wat er ontbreekt aan het huidige waterketenmodel. Er is namelijk geconstateerd dat er nog steeds medicijnresten in het water zitten, zelfs na zuivering van dit water. Wat moet er gedaan worden om ervoor te zorgen dat de medicijnresten uit het water gehaald worden, wat ontbreekt er dus aan het waterketenmodel van nu? Het rioolwater wordt gezuiverd door een rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). Het water wordt zo gezuiverd dat het weer terug het oppervlaktewater in kan. Dit water lijkt schoon maar dat is het niet. Het water zit nog vol met medicijnresten die niet uit het water zijn gezuiverd. Wat moet er gedaan worden? •

Medicijn(en)(resten) moeten uit het water gehaald worden voordat ze in het oppervlaktewater terecht komen.

Medicijnresten in oppervlaktewater hebben gevolgen voor het totale ecosysteem, dus niet alleen voor de mens. Medicijnresten moeten uit het gezuiverde rioolwater gehaald worden voordat ze in het oppervlaktewater terecht komen maar dat gebeurt niet. Het gezuiverde water wordt rechtstreeks geloosd in het oppervlaktewater. Op deze manier komen er medicijnresten in het oppervlaktewater terecht. In een drinkwaterzuivering worden er wel een aantal medicijnresten uit het water gehaald. Dit gebeurt eigenlijk een stap te laat. Daarom zou er na de rioolwaterzuivering nog een zuivering moeten komen die ervoor zorgt dat ook de medicijnresten uit het afvalwater worden gezuiverd.

9

7. Waterzuivering De Geschiedenis Riool Tussen 2500 en 3500 voor Christus werd er al gebruik gemaakt van het afvoeren van water, maar er was nog geen sprake van waterzuivering. Afvalwater werd in de Romeinse tijd gebruikt als bron van meststoffen. In de Middeleeuwen was er geen riolering. De burgers deden hun behoeften op straat, of thuis op de po. Nadat je je behoefte had gedaan was het gebruikelijk om het gelijk buiten op straat te gooien. Zo belandde alles op straat en uiteindelijk kwam het in de grachten terecht. De grachten raakten hierdoor vervuild. In 1460 werd er bepaald dat iedereen thuis een beerput moest hebben. Deze bestond uit een gat in de grond met daarbovenop een plankje met een gat daarin. Deze put moest regelmatig geleegd worden, de inhoud hiervan werd gebruikt voor het bemesten van het land. De beerput is eigenlijk een voorloper van het toilet. Door de industriële revolutie kwamen veel arbeiders in de stad wonen. Er werden veel huizen gebouwd zonder binnenhof of tuin. Er was dus geen ruimte meer voor een beerput. In die tijd maakten de mensen gebruik van een ton. Veel families moesten een ton delen. Twee keer per week kwam er dan een kar langs waar de tonnen in werden geleegd. Na de industrialisatie en de verstedelijking werd het afvalwaterprobleem groter. Ze maakten zich in die tijd ernstig zorgen over de verspreiding van besmettelijke ziekten. Rond 1840 werd ontdekt dat de overdracht van de meeste ziekten werd veroorzaakt door besmet water. Op plaatsen waar landbouwgrond met afvalwater werd bemest, maakten ze gebruik van sloten, meren en kuilen als voorbehandeling. De zwaardere deeltjes zonken naar de bodem waardoor het water minder vuil bevatte. Deze techniek werd waarschijnlijk al toegepast rond 1829. Waterzuivering Het zuiveren van water is ontstaan tijdens de industriële revolutie die eind 18e eeuw is begonnen. Wel vindt er al eeuwenlang een soort waterzuivering plaats. Rond 2000 voor Christus werd er al beschreven dat het water moest worden blootgesteld aan zonlicht. Ook moest het water gefilterd worden met houtskool. Het onzuivere water moest worden gekookt en voordat het water gefilterd werd moest er een stuk koper zeven keer worden ondergedompeld in het water. Ook zijn er beschrijvingen van het opslaan van water in zilveren kannen en het zuiveren van water door middel van elektrolyse. Rond 1880 werden er experimenten uitgevoerd met het beluchten van het afvalwater. Rond die tijd werd ook de basis voor het actief slibproces gelegd. Er werden veel zuiveringsstations aangelegd die het actief slibsysteem gebruikten. Het actief slibsysteem zorgt ervoor dat kleine afvaldeeltjes samenvlokken tot grotere afvaldeeltjes en naar de bodem zakken. Dit is nog steeds een van de meest gebruikte systemen om het afvalwater te zuiveren.

10

Drinkwater Vroeger trokken mensen veel rond, maar toen mensen zich gingen vestigen hadden ze drinkwater nodig dat ze gemakkelijk konden bereiken. Daarom werden toen ook veel dorpen vlak bij rivieren en meren gebouwd. Want als er geen rivier of meer in de buurt was, moesten de bewoners van het dorp een put graven. Die putten zorgden ervoor dat het grondwater gebruikt kon worden. Maar er gingen zich steeds meer mensen op een vaste plek vestigen en de vraag naar drinkwater steeg daardoor. Daarom werden er in Egypte en Perzië als eerste waterleidingen gebouwd. De Romeinen gebruikten al aquaducten, maar aangezien de Romeinen ten onder gingen, werden de aquaducten niet meer gebruikt. Door de ondergang van het Romeinse Rijk waren de aquaducten beschadigd, maar de mensen waren niet in staat ze te repareren. Men moest daardoor weer aan meren en rivieren gaan wonen. In de Middeleeuwen werden nieuwe waterleidingen gebouwd in Europa. Deze waren van hout. Als er geen rivier of meer in de buurt was, werd ook regenwater voor het eerst gebruikt als regenwater. Maar er was ook een nadeel aan de waterleidingen; in grote steden werd het water zeer vervuild. Al het afval werd in hetzelfde water gegooid als waaruit werd gedronken. Via het water in de waterleidingen begonnen ziektes zoals cholera zich te verspreiden. En nu nog steeds is cholera een van de meest dodelijke virussen die zich via het water verspreidt. Het probleem van cholera is ook nog steeds niet opgelost. In 1853 werden in Amsterdam, in Nederland, de eerste echte waterleidingen aangelegd. In die tijd was er nog geen kennis van bacteriën en virussen. Het was voor de bevolking dus niet duidelijk dat het door het water kwam dat ze cholera en tyfus kregen. In de loop van de 17de eeuw werden de putten wel steeds beter en konden ze dieper water oppompen maar de hygiëne was nog steeds heel slecht. Later werden ook watertorens gebouwd voor de gegoede burgerij. Maar ook dit water was niet gezond. Halverwege de 19de eeuw, dus toen de eerste waterleidingen aan werden gelegd, werd het wel duidelijker dat mensen ziek werden door het gebruiken van drinkwater uit regenbakken, putten of open water. Door de industriële revolutie werd de bevolking in Nederland steeds groter en binnen een mum van tijd ontwikkelde zich een epidemie. Al vanaf 1840 waren er plannen om waterleidingen aan te leggen met schoon drinkwater, maar door geldproblemen werd dit steeds uitgesteld. De drinkwatervoorziening was geen taak van de overheid, dus moesten particulieren zelf geld verzamelen om een drinkwaternet aan te leggen. De tien opvolgende jaren werden er nog verschillende plannen gemaakt, maar telkens was geld het probleem, zelfs als de overheid het plan goed had gekeurd. In 1850 waren er nog twee plannen over. Een van die plannen had het bijna gemaakt totdat ze weer geld tekort hadden. Net toen ze het op wilden geven, kwam er een Engelse financier. De aanleg van de waterleidingen startte in 1851 en op 6 juni 1853 kwam er voor het eerst water uit de fontein bij de Haarlemmerpoort te Amsterdam. Het water was afkomstig uit een zuiverwaterbron in Zandvoort die er nu nog steeds is. Rondom Amsterdam kwam er meer vraag naar waterleidingen en in 1856 waren er 1397 woningen aangesloten op de waterleidingen. Dit bleek een grote stap vooruit in de hygiëne, want in 1866 brak er een cholera-epidemie uit. In heel Nederland vielen er veel doden, alleen in Amsterdam bleef het aantal erg laag. Achteraf bleek dus waardoor dit kwam; het waterleidingnet en de aanleg van een riolering.

11

Het bedrijf dat voor het water zorgde in Amsterdam heette de DuinwaterMaatschappij. Maar er kwam steeds meer vraag naar water en de capaciteit van het bedrijf was niet groot genoeg. Er kwam steeds meer kritiek op en het bedrijf. Op 1 mei 1896 nam de gemeente de Duinwater-Maatschappij over, sindsdien heette het bedrijf Gemeentewaterleidingen. Rond 1900 had het Rijk toezicht op de waterleidingen. Zij hebben ervoor gezorgd dat er door middel van pompen stroomversnellingen in de leidingen kwamen. In 1911 was er de eerste groepswaterleiding waar verschillende gemeenten op waren aangesloten. Dit verschijnsel kwam steeds vaker voor en er doken overal in Nederland groepswaterleidingen op. In die tijd werd nog wel veel particulier geregeld, behalve in Noord-Holland. Het RID (Rijkswaterinstituut voor de Drinkwatervoorziening) werd in 1913 opgericht. Tussen 1920 en 1930 kwamen in alle provincies provinciale waterleidingverordeningen tot stand. Die waren er om de kwaliteit van het water te waarborgen.

12

Het riool Het afvalwater van de douches en toiletten in Nederland gaat door een heel aantal stappen voordat het weer het oppervlaktewater in kan. Het water dat wij gebruiken voor de douche stroomt weg via het putje en gaat zo via een buizenstelsel richting het riool. De Gemeente zorgt voor de riolering in de stad en moet in een gemeentelijk rioleringsplan hun rioleringsbeleid vastleggen. In een basis rioleringsplan moet de gemeente een technische uitwerking van het plan geven. Zowel het gemeentelijk rioleringsplan als het basis rioleringsplan wordt door het waterkwaliteitsbeheer beoordeeld. Het waterschap zorgt voor de zuivering van het afvalwater. Je hebt twee soorten water dat opgevangen wordt. Het eerste is het hemelwater en het tweede is het afvalwater. Het afvalwater bestaat uit grijs en zwart water. Het grijze water is het afvalwater van bijvoorbeeld het douchen of de afwas. Het zwarte water is het water dat uit het toilet komt. Het hemelwater, het woord zegt het al, is het water dat tijdens een regenbui naar beneden komt. Er bestaan verschillende soorten rioleringen: Gemengd riool: Dit is één grote betonnen buis waar al het water doorheen stroomt. Dus zowel het afvalwater als het hemelwater wordt in hetzelfde buizenstelsel ingezameld en via een transportsysteem met gemalen en persleidingen afgevoerd naar een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Het voordeel van deze manier van riolering is dat er maar één buis de grond in hoeft en dus weinig geld kost. Een van de nadelen is dat er relatief veel schoon water, het hemelwater, naar de afvalwaterzuivering gaat. Daardoor wordt de zuivering meer belast dan noodzakelijk is. Een ander nadeel is dat de capaciteit van de buis niet zo groot is. Wanneer het dan hard regent, stroomt de riolering over. Het water komt omhoog via de kolken in de stoepranden en komt dan op de straat. Een oplossing hiervoor is het plaatsen van een overstort, waar het overtollige water direct wordt afgevoerd naar het oppervlaktewater. Dit gebeurt echter alleen wanneer het water veel te hoog komt te staan (zo’n 5x per jaar). Een voordeel van dit systeem is dat er geen afval- en hemelwater op de straat komt. Het nadeel is wel dat er vervuild water in het oppervlaktewater terecht komt omdat ook het grijs en zwart water dan zonder dat het gezuiverd is in het oppervlaktewater terecht komt. Vervuild water in het oppervlaktewater kan voor een aantal problemen zorgen: - Er komen nare geurtjes vrij wanneer het afvalwater in het oppervlaktewater zit. Dat komt door de biologische processen die het afvalwater afbreken. - Een open riool is een van de grootste bronnen bij de verspreiding van ziektes zoals cholera. - Het ecosysteem wordt aangetast doordat er door het doodgaan van organismen schakels verdwijnen. Omdat er op deze manier veel rioolwater in het oppervlaktewater terecht komt, heeft het oppervlaktewater onvoldoende capaciteit meer om al dit water te verwerken. Biologisch afval heeft veel zuurstof nodig om te vergaan. Al het zuurstof wordt op deze manier opgebruikt en zo vinden er anaerobe processen plaats.

13

Verbeterd gemengd riool: Dit riool heeft net als bij het gemengde riool maar één rioolbuis. Wat er aan dit riool verbeterd is, is dat het water na de overstort terecht komt in een grote bezinkingsbak. Hierin wordt de eerste hoeveelheid overstortwater opgevangen. Een deel van de afvaldeeltjes bezinkt in de bak. Vanuit de bezinkingsbak stroomt het water het oppervlaktewater in. Na de bui gaat het water uit de bezinkingsbakken weer terug het riool in zodra er weer capaciteit is. Gescheiden riool: In het gescheiden riool zijn er twee betonnen buizen geplaatst. Een daarvan is voor het afvalwater en de andere is voor het regenwater. In de buis met het hemelwater, wordt het water gelijk afgevoerd naar het oppervlaktewater. Het afvalwater stroomt in een aparte buis richting de waterzuivering. Zo wordt alleen het vuile water gezuiverd en de waterzuivering niet méér belast dan noodzakelijk is. Een van de voordelen hierbij is dat er bij een teveel aan regenwater geen ongezuiverd water meer in het oppervlaktewater terecht komt. Verbeterd gescheiden riool: Bij het verbeterd gescheiden riool wordt het eerste hemelwater dat opgevangen wordt overgepompt, door een klein pompje, naar het afvalwaterriool. Het eerste water dat door een rioolbuis heen stroomt, is vaak nog wat vies en neemt ook viezigheid mee vanuit een riool. Wanneer het harder regent, stopt het pompje met pompen en stroomt het water het oppervlaktewater in. Op deze manier komt er nog minder vervuiling in het oppervlaktewater. Naast de verschillende soorten riolering zijn er ook verschillen in de manier waarop het water wordt vervoerd: Vrij verval riolering: Bij een vrij verval riolering wordt er gebruik gemaakt van de zwaartekracht. De rioleringsbuizen worden onder een kleine helling geplaatst die ervoor zorgt dat het regen- en afvalwater via een natuurlijke stroming de juiste kant op gaat. Een voordeel van deze manier van riolering is dat er geen of weinig gemalen voor nodig zijn. Een nadeel is dat de buizen vaak op grote diepte geplaatst moeten worden om het juiste effect te bereiken. Vroeger was de aansluiting tussen de betonnen buizen niet goed. Hierdoor kon er rioolwater weglopen uit de buizen. Een voordeel was dat het grondwater juist weer de riolering in kon waardoor de grondwaterstanden laag waren en kruipruimtes niet volliepen. Tegenwoordig sluiten de buizen goed op elkaar aan en zijn er weinig lekkages. Wel staat de grondwaterstand nu hoger omdat het grondwater niet meer het riool in kan. Persleiding: Persleiding wordt vaak gebruikt wanneer woningen die in een buitengebied liggen, aangesloten moeten worden op de riolering. Het afvalwater wordt via kunststof rioolbuizen weggepompt. Er wordt aan het begin van de leiding druk uitgeoefend waardoor het water wordt voortgeduwd. Een nadeel van persleidingen is dat het water vaak te lang in de buizen blijft. Daardoor ontstaat er H2S (zwavel) in de buis. Bij kunststofbuizen is dat geen probleem maar bij betonnen buizen wel. Het H2S tast het beton namelijk aan waardoor het slijt. Daarom wordt er alleen gebruik van

14

gemaakt als er meerdere woningen zijn aangesloten op persleidingen zodat er minder kans is op stilstaand water en dus op de vorming van H2S. Vacuüm riool: Een vacuüm riool (ook wel luchtpersriolering) is een riool waar het afvalwater zich verplaatst doordat de leiding door een hoofdstation vacuüm wordt gezogen. Ook hierbij ligt er een leiding in de grond. Die leiding moet heel precies en vlak neergelegd worden anders werkt het concept niet. Een vacuüm is aan de binnenkant gekarteld (zie figuur 1) zodat het water niet terug kan lopen. Het water blijft op deze manier tussen de kartels zitten wanneer de vacuümpomp uit staat. Het afvalwater wordt met behulp van een compressor door middel van luchtdruk naar het lozingspunt gestuwd. Deze manier van riolering komt niet veel voor in Nederland.

Figuur 1

IBA: Wanneer er een huis, buiten een rioleringsgebied, aangesloten moet worden op dat rioleringsgebied kost dat heel veel geld. De gemeente kiest dan liever voor een IBA systeem. IBA staat voor Individuele Behandeling van Afvalwater. Dit systeem zuivert het afvalwater van één huishouden. Huishoudelijk afvalwater bevat veel organisch materiaal, zwevende stoffen en nutriënten zoals fosfaat en ammonium. Een IBA haalt zoveel mogelijk organische en zwevende deeltjes uit het afvalwater. Er wordt gebruik gemaakt van opgelost zuurstof om het afvalwater te zuiveren. Helaas kan het IBA maar slecht het ammonium en andere stikstoffen uit het water zuiveren. Om deze stoffen te verwijderen heb je de juiste temperatuur nodig en dat is afhankelijk van het seizoen. Een IBA is eigenlijk een kleine waterzuiveringsinstallatie. Het zuivert alleen niet zoveel als een echte waterzuivering. Een IBA (zie figuur 2) bestaat uit een bezinkingsbak (1) daarin worden de grootste organische deeltjes bezonken. Daarna stroomt het water over de rand van de bak naar de beluchtingstank (2). Hier worden bacteriën aan het water toegevoegd die er voor zorgen dat er nog meer afval naar de bodem zinkt. Ook komt er lucht bij in de tank omdat de bacteriën werken in een zuurstofrijke omgeving. Na de beluchtingstank stroomt het water naar de nabezinkingstank (3). Dit is de laatste stap waar het water gezuiverd wordt. Na deze stap stroomt het water het oppervlaktewater in. Het hemelwater wordt lokaal afgevoerd naar open water.

Figuur 2

15

Rioolwaterzuivering Het zuiveren van afvalwater bestaat ook weer uit verschillende manieren. Zo heb je de mechanische zuivering en de biologische zuivering. Mechanische zuivering Het influente water (afvalwater dat voor behandeling op een zuiveringsinrichting wordt aangevoerd), komt binnen via grote rioolbuizen. Het water wordt verzameld in de influentkelder en gaat daarna naar een roostergoedverwijdering (afbeelding 1 en 2 ) waar de niet-opgeloste deeltjes uit het water worden gehaald. Dit gebeurt mechanisch. Het afvalwater gaat door een fijn rooster waar alleen de grotere deeltjes in blijven hangen zoals: takjes, papier, steentjes en plastic. Al het afval dat uit het water wordt gehaald, wordt vervolgens via speciale persen samengeperst en belandt in een vuilcontainer. Het water stroomt door naar de eerste voorbezinkingsbak. Dit is een dichte tank. Het water komt aan de onderkant van de bak binnen. Bovenop de bak draait een drijflaagafvoer, deze schraapt de vetten, die op de oppervlakte drijven, van het water en brengt deze naar een drijflaagput. De zware deeltjes in het water zakken naar beneden en vormen slib. Dit slib wordt primair slib genoemd. Een ruimer, vergelijkbaar met de drijflaagafvoer, schraapt het slib van de bodem. Het slib wordt door de ruimer via de schuine bodem van de bak naar het midden verschoven. Vanuit het midden wordt vervolgens het slib naar de drijflaagput afgevoerd. Het water blijft ongeveer 12 uur in een bezinkingsbak, na deze 12 uur stroomt het water over de rand richting de beluchtingstank. Het primaire slib wordt door een cycloon gepompt. Een cycloon is een kegelvormige cilinder die als een centrifuge ronddraait. Het zand komt zo tegen de wand van de cilinder en zakt naar beneden. Het zand gaat door een zandwasser, waar het nog extra schoon wordt gemaakt en wordt daarna in een vuilcontainer gedumpt. Het slib dat overblijft, gaat naar een tank waar het slib nog verder kan indikken.

Afbeelding 1

Afbeelding 2

16

Biologische zuivering Na de mechanische zuivering zitten er nog steeds verschillende opgeloste stoffen in het water. Deze opgeloste stoffen worden voor het grootste deel verwijderd in de beluchtingstank. In deze tank zitten bacteriën die de organische stoffen afbreken tot koolstofdioxide, stikstofgas en water. Sommige bacteriën werken anaeroob, zij hebben geen zuurstof nodig voor de processen, andere bacteriën werken aeroob, deze hebben wel zuurstof nodig. In de natuur neemt het water zuurstof op uit de lucht, maar doordat het water maar weinig zuurstof kan oplossen en het proces lang duurt, helpen ze de natuur door op sommige plaatsen lucht toe te voegen aan het water (afbeeldingen 3 en 4). Zo wordt het natuurlijke proces wat versneld. Het water circuleert een aantal keer door deze tank (afbeelding 5). Er drijft een oranje bal aan een stok in het water, deze meet de waardes uit het water (afbeelding 6). Daarna stroomt het water op één plek over de rand en gaat door naar de nabezinkingstank. Het principe van een nabezinkingstank is vergelijkbaar met die van de voorbezinkingstank. De nabezinkingstank is open, en heeft geen drijflaag afvoer. Ook bij de nabezinkingstank wordt er gebruik gemaakt van een ruimer die het laatste slib van de bodem schraapt. Het water blijft zo’n 24 uur in deze tank, daarna stroomt het water over de rand (afbeelding 7). Hierna stroomt het, het oppervlaktewater in.

Afbeelding 3

Afbeelding 4

17

Afbeelding 5

Afbeelding 6

Afbeelding 7

Afbeelding 8, overzicht RWZI 18

Drinkwater Algemeen Met drinkwater wordt water bedoeld dat geschikt is voor menselijke consumptie. Al ons water komt uit de kraan. Maar drinkwater is niet hetzelfde als kraan- of leidingwater. De naam kraan- of leidingwater zegt niets over de kwaliteit van het water, alleen over de manier van vervoeren of afleveren. In Nederland wordt al het water door waterzuiveringsbedrijven gezuiverd, zodat de kwaliteit hoog genoeg is om gedronken te worden. Hetzelfde water dat wordt gedronken, wordt in vrijwel alle huizen ook gebruikt voor het toilet of voor de douche en het bad. Daarnaast zijn ook bronwater en vele soorten mineraalwater geschikt voor menselijke consumptie. Al worden deze soorten water niet aangeduid als drinkwater, maar als flessenwater, dat in de supermarkt wordt verkocht. Samenstelling Het water (H2O) bestaat uit meer dan alleen H2O. Het water in Nederland bevat ook nog mineralen en metalen zoals seleen, chroom, koper en ijzer. Doordat er strenge wetten over de kwaliteit van het water zijn opgesteld, moeten ook waterleidingbedrijven ervoor zorgen dat er geen colibacteriën en streptokokken in het water zitten. Wat nog wel eens gebeurt, als het warm weer is, is dat door lang stilstaand water legionella bacteriën gaan groeien. Deze bacteriën kunnen de veteranenziekte veroorzaken als ze door inademing via kleine druppeltjes water in de longen terecht komen. De druppeltjes kunnen bijvoorbeeld door de airconditioner of douche worden verspreid. In 2003 is er nog een onderzoek gedaan naar lood in water. Dit kan schadelijk zijn voor baby’s tot één jaar. Uit dit onderzoek bleek dat bij ongeveer 300.000 huizen lood in het water zat. De loden leidingen bevonden zich buiten en binnen het huis en werden met behulp van een subsidieregeling vervangen. Hard en zacht water De waterhardheid geeft aan hoe groot de concentratie van de metaalionen is. Die metaalionen zijn veelal magnesium- en calciumcarbonaat, maar ook bicarbonaten en sulfaten. Als het water hard is, heeft dat geen verdere gevolgen voor de gezondheid, maar het heeft wel andere vervelende eigenschappen. Hard water bemoeilijkt namelijk de werking van bijvoorbeeld zepen en verwarmingselementen. Voor drinkwater zijn er wel normen gesteld voor de hoeveelheid metaalionen die het mag bevatten. Drinkwater mag niet te hard maar ook niet te zacht zijn. Het Waterleidingbesluit schrijft voor dat de totale hardheid van drinkwater dient te liggen tussen 1 en 2,5 mmol/l. Te zacht water komt bijna nooit voor, maar te hard water wat vaker. Drinkwaterbedrijven kunnen hier wat aan doen, door het harde water bijvoorbeeld te mengen met zacht water, of het te ontharden. Ontharden zorgt er door middel van een membraan voor dat de metalen uit het water worden gehaald. Dit zorgt er tevens voor dat bacteriën en virussen uit het water worden gefilterd. In Amsterdam is veel hard water, daar wordt het water vaak op deze manier behandeld. Hard water heeft een negatieve invloed op bijvoorbeeld afwasmachines en wasmachines. Andere manieren van waterontharding zijn verhitting, neerslagreacties, ionwisselaars en complexvormers.

19

Smaak en kleur Ook voor de smaak en kleur van drinkwater zijn strenge regels opgesteld. Want door verschillende mineralen kan water net een andere smaak of kleur krijgen. Maar ook de wijze van zuivering kan hier invloed op hebben. Het gaat hier dan vooral om de stoffen mangaan en ijzer. Deze hebben meer invloed op de kleur en smaak van drinkwater dan andere stoffen die in ons drinkwater voorkomen. Een lange tijd heeft chloor een belangrijke rol gespeeld bij het zuiveren van drinkwater, maar sinds 2005 is dat verboden. Chloor doodt heel effectief ziekteverwekkers en maakt het water daardoor vrij betrouwbaar. Maar het geeft water ook een hele duidelijke smaak. Het is pas sinds kort duidelijk dat chloor ook risico’s meebrengt voor de gezondheid. Als chloor reageert met organische stoffen, ontstaan er THMs. THMs zijn Trihalomethanes en dat zijn stoffen die ervoor zorgen dat er gezondheidsrisico’s voor mensen zijn. Bij een verhoogde blootstelling aan deze stoffen neemt de kans op kanker toe. Als een zwangere vrouw tijdens de zwangerschap water met medicijnresten binnen krijgt kan dit tot schade lijden op de ontwikkeling van de hersenen van het kind op latere leeftijd. Ondanks dat het sinds 2005 verboden is om chloor aan water toe te voegen, doen sommige waterleiding bedrijven dat wel omdat er bijvoorbeeld een bacterie in de leidingen aanwezig is. Dit was kort geleden in Nederland nog het geval. Het zuiveringsbedrijf zorgde ervoor dat mensen kraanwater met chloor kregen, zodat de bacterie uitgeschakeld werd. Maar consumenten vonden het water niet lekker en er kwamen klachten binnen. Dat is te lezen in het krantenbericht uit “Het Kontakt” van 09/09/2011, zie Bron 1. In het krantenbericht werd ook al verteld dat er nu een alternatieve manier is om het water op dezelfde manier te zuiveren als met chloor. Dat wordt nu gedaan met ultraviolet licht. Hierdoor krijgt het water geen andere smaak zoals het bij chloor wel doet. Waterleidingwet Leidingwater mag volgens de ‘waterleidingwet’ geen risico voor de bevolking vormen. Deze wet is in 1957 opgesteld. Deze wet regelt onder andere de organisatie van de openbare drinkvoorzieningen. Maar ook regelt deze organisatie het toezicht op waterleidingbedrijven. De VROM-Inspectie let erop dat drinkwaterbedrijven zich aan de wet houden. Het privatiseren van waterleidingbedrijven is niet mogelijk. Betrouwbaar drinkwater is de eerste levensbehoefte en kan daardoor niet net zoals elektriciteit en aardgas geregeld worden onder de wet onafhankelijk netbeheer. De VROM-Inspectie waarborgt de kwaliteit van het leidingwater op de volgende wijze: - Een jaarlijks meetprogramma in samenwerking met het RIVM. - De beoordeling van de leveringszekerheid en de calamiteitenplannen. - Controle op het juiste gebruik van materialen en chemicaliën. - De beoordeling en de afhandeling van gemelde normenoverschrijdingen en incidenten of calamiteiten. - Output gerichte inspecties (inspecties op het gebied van bescherming van bronnen zoals in waterwingebieden).

20

Drinkwaterzuivering Nadat afvalwater gezuiverd is, komt het dus in het oppervlaktewater terecht. In Amersfoort komt het afvalwater dat gezuiverd is in de Eem terecht. Maar vanaf dat moment is het nog geen drinkwater. Het water is volgens de huidige normen schoon genoeg voor het ecosysteem, maar nog niet schoon genoeg om het kraanwater te noemen, dat wij elke dag gebruiken. Ons uiteindelijke kraanwater wordt door pompen naar de waterzuiveringsinstallatie gepompt. In Nederland bestaat dit uit 60% grondwater, 39% oppervlaktewater en 1% duinwater. Oppervlaktewater is over het algemeen meer vervuild dan grondwater en moet daarom beter gezuiverd worden. Zuivering van grond- en oppervlaktewater Met oppervlaktewater bedoelen we o.a. het water dat in de Maas stroomt. Dat is vervuild door organismen die er leven en boten die er varen. Daarom heeft het oppervlaktewater nog een lange weg te gaan voordat het geconsumeerd kan worden. Met grondwater bedoelen we het water dat diep in de grond is gezonken. Voorfiltratie vindt voor zowel grondwater als oppervlaktewater op dezelfde wijze plaats. Deze wijze wordt in verschillende stappen beschreven. Voorfiltratie Als het oppervlaktewater naar de drinkwaterzuiveringsinstallatie wordt gepompt, wordt het eerst voorgefiltreerd. Bij dit proces worden de grote deeltjes uit het water gehaald. Omdat in rivieren vaak vissen leven, zorgt een filter (een vuilrooster) ervoor dat deze niet in de drinkwaterzuiveringsinstallatie terecht komen. Andere filters zorgen ervoor dat er ook geen blaadjes meer in het water komen. Vaak wordt water eerst nog een tijd opgeslagen in een waterbekken. Dit zorgt ervoor dat de overgebleven grote deeltjes kunnen bezinken. Beluchting Nadat het water is voorgefiltreerd, komt het aan in de beluchtingstank. Deze tank verhoogt het zuurstofgehalte en zorgt ervoor dat ijzer en mangaan zullen uitvlokken, het langzaam samenvlokken van kleine tot grote deeltjes, waarna ze kunnen neerslaan. Drinkwater kan op de volgende vier manieren belucht worden. - Versproeiing: Hierbij wordt het water in kleine druppels uit sproeikoppen geperst, waarna het naar beneden door een filter valt. Tijdens het vallen neemt het water de zuurstof op en blaast het methaan en CO2 uit. Hoe kleiner de druppels, en hoe hoger het water valt, hoe schoner het water wordt. - Cascade beluchting: Hierbij stroomt het water door meerdere open bakken. Het water stroomt telkens over de rand heen, omdat het te vol wordt. Daardoor valt het weer in de volgende bak, die eronder staat. Zo gaat het water via verschillende bakken naar beneden. Het systeem zier eruit als een paar kleine watervallen onder elkaar. Hoe meer bakken, en hoe hoger het water valt, hoe schoner het water wordt. - Plaatbeluchting: Hierbij wordt het water vanaf onder belucht. Op de bodem van de plaat waar het water opvalt, wordt er lucht doorheen geperst. Dit gaat constant door met een hoge druk, waardoor het water gaat bubbelen en spetteren. Het water dat teveel vrijkomt wordt hergebruikt, maar er wordt ook ‘schone’ lucht aan toegevoegd. Hoe beter de verhouding tussen lucht en water, en hoe meer schone lucht, hoe schoner het water wordt.

21

-

Beluchtingstorens: Hierbij wordt het water in een grote afgesloten toren naar boven geleid, waarna het in de toren naar beneden sijpelt. Tijdens het sijpelen, komt het water langs verschillende zogenaamde ‘Pall-ringen’. Dit wordt ook wel het pakkingsmateriaal genoemd. Vanaf onderin de toren wordt lucht omhoog geblazen. Hoe beter de verhouding tussen lucht en water, en hoe groter het contactoppervlak tussen lucht en water, hoe schoner het water wordt.

Coagulatie Nadat het water belucht is, moeten de colloïdale deeltjes uit het water worden gezuiverd. Colloïdale deeltjes zijn groter dan een molecuul en hebben in water een negatieve lading en zijn dus stabiel; ze bezinken niet. Daarom wordt er gebruik gemaakt van een coagulant. Deze coagulant zorgt ervoor dat de deeltjes neutraal worden. Vaak worden daarvoor de coagulatiemiddelen ijzer- en aluminiumchloride gebruikt. Deze hebben een positieve lading en maken de colloïdale deeltjes neutraal. Door de Vanderwaalskracht trekken ze naar elkaar toe. Flocculatie Dit is het proces dat gelijk na coagulatie volgt. Nadat de Vanderwaalskracht de deeltjes dichter bij elkaar heeft getrokken, vlokken ze langzaam samen in het water. Een flocculatiemiddel zorgt ervoor dat dit sneller gaat en dat de vlokken groter worden. Als flocculantmiddelen worden vaak polymeren gebruikt. Dat zijn chemicaliën die bestaan uit lange moleculen. Door de grote vlokken te laten bezinken of te laten opdrijven, kunnen ze uit het water worden gefilterd. Zandfilters Nadat de grote vlokken bezonken zijn, gaat het water door een zandfilter. Dat zandfilter bestaat uit een groot zandbed, waar het water snel doorheen stroomt. Het stroomt dan van boven naar beneden door een zandbed. Het zandbed houdt bijvoorbeeld vliegen en zaadjes tegen; alles wat groter is dan een zandkorrel. Om toch ook kleinere deeltjes tegen te houden, zit er onderaan het zandbed een collector. Deze bestaat uit een aantal buisjes met gaatjes die kleiner zijn dan zandkorrels, zodat alleen het water er doorheen kan. (Een nadeel van deze buisjes is dat Saharazand er wel doorheen kan. Saharazand bestaat uit veel fijnere korrels dan het zand dat we hier kennen. Helaas bereikt het Saharazand Nederland wel eens). Actieve kool Nadat het water door het zandbed is gestroomd, kan het water ook nog gezuiverd worden door actieve kool. Actieve kool kan allemaal stoffen aan zich binden. Dit wordt ‘adsorptie’ genoemd, niet te verwarren met ‘absorptie’. Moleculen die in aanraking komen met korrels van actieve kool, worden daardoor aangetrokken. Het oppervlak van actieve kool bevat allerlei poriën, waardoor de stoffen daarin vast komen te zitten. De grootte en onderlinge verhoudingen van de poriën worden bepaald door de gebruikte grondstof en de activatiemethode. Verschillende grondstoffen zijn bijvoorbeeld steenkool, turf en kokosnoten. Actieve kool wordt bereid door via een thermisch proces de gassen en onzuiverheden te verwijderen. Het voordeel van actieve kool is dat het hergebruikt kan worden, door het te reactiveren met thermische processen.

22

Na filtratie Nadat het water gezuiverd is door actieve kool, gaat het water nog een keer door een zandfilter, maar dit keer door een langzame. In een langzaam filter ontwikkelt zich een biomassa, die verontreinigingen op een biologische manier afbreekt.

-

-

Extra zuivering Soms moet de pH-waarde van het water aangepast worden, maar dit is niet altijd nodig. Daarnaast worden er tegenwoordig ook ultraviolette lampen gebruikt. Die doden schadelijke bacteriën in het water. Chloor en Ozon zijn net als ultraviolet licht een manier van desinfectie, al is chloor al een tijdje verboden om te gebruiken bij het zuiveren van drinkwater in Nederland. Destillatie is het verhitten van water. Het verdampt en de verontreiniging blijft achter. Dit wordt vooral gebruikt bij het zuiveren van zeewater. Maar in Nederland wordt er bijna geen zeewater gebruikt voor de productie van drinkwater.

Nadat het drinkwater langs al deze stappen is geweest, wordt het gelijk via waterleidingen naar de huizen gebracht. Het is dan officieel goedgekeurd water en kan dus gedronken worden. Maar medicijnresten worden onvoldoende of helemaal niet uit het water gefilterd. Daar is nog geen goede (en betaalbare) oplossing voor.

23

8. Gevolgen voor het ecosysteem Gevolgen voor de gezondheid van de mens Algemeen De resten van medicijnen blijven met het huidige zuiveringssysteem in het drinkwater zitten. Dat wil zeggen dat kraanwater, het water dat iedereen drinkt, nog medicijnresten bevat. Het RIVM heeft hier veel onderzoek naar gedaan en stelde eerder dat de hoeveelheden zo laag zijn dat effecten op de volksgezondheid te verwaarlozen zijn. Maar is dat wel zo? In 2003 is namelijk een onderzoek gedaan bij vier waterinstituten en daar kwam uit dat er vier geneesmiddelen in het water achter waren gebleven na het zuiveren. Dat waren resten van pijnstillers Acetylsalicylzuur, Fenazon, Carbamazepine (bekend als het epilepsiemiddel) en in enkele gevallen het antidepressivum Prozac. Ondanks de lage concentraties van deze medicijnresten, is het waarschijnlijk dat deze resten nu vaker voorkomen dan enkele jaren geleden. Dit komt doordat wij steeds meer medicijnen gebruiken. In 2005/2006 is ditzelfde onderzoek nog eens herhaald. Van de 22 geanalyseerde stoffen zijn er vijftien aangetoond. Dat zijn er dus veel meer dan de vier aangetoonde stoffen uit 2003. Toen waren het er vier van de dertien. In hetzelfde onderzoek stelt het RIVM dat “de beschikbaarheid van informatie over de afbreekbaarheid van geneesmiddelen in het milieu beter dient te worden”. De meeste medicijnen zijn namelijk slecht afbreekbaar en/of komen te vaak voor in oppervlaktewater. Effecten op korte termijn De concentraties van medicijnresten die tot nu toe zijn aangetoond in het water, zullen op korte termijn geen effect hebben op de gezondheid van de mens. Daar zijn de concentraties te laag voor. Deze concentraties hebben wel bewezen effect op andere organismen zoals vissen, die immers in het vervuilde water zwemmen. In een van de onderzoeken stond dan ook beschreven dat metoprolol inwerkt op de hartspier van vissen, amfibieën en zoogdieren. Deze verlaagt het hartritme. Dit kan weer invloed hebben op de groei en het vluchtgedrag van de vis. Gelukkig is dit bij mensen niet het geval. Effecten op lange termijn Het probleem van medicijnresten in water bestaat natuurlijk al lang. Maar het is pas sinds kort aangetoond als ‘gevaarlijk’. Er zijn op lange termijn nog maar weinig gegevens bekend, maar er wordt wel onderzoek gedaan naar de cumulatieve effecten van medicijnresten op de mens. De verwachting is dat het in de toekomst wel een probleem zal worden in Nederland en de rest van de wereld. Mensen worden steeds ouder en er komen minder jongeren bij. Dat heet vergrijzing. Door vergrijzing zullen steeds meer mensen medicijnen nodig hebben, waardoor het gebruik van medicijnen dus sterk zal toenemen in de toekomst. Er wordt dan ook verwacht dat de concentratie van medicijnresten in drinkwater sterk zal toenemen en directe gevolgen zal hebben voor de mens.

24

Gevolgen voor de gezondheid van de dieren Algemeen Het is al een tijd bekend dat dieren veel meer beïnvloed worden door medicijnresten dan mensen. Medicijnresten zijn namelijk gemaakt om bij een zo laag mogelijke concentratie al werkzaam te zijn. Dieren worden al bij een hele lage concentratie beïnvloed en dat maakt de medicijnresten juist zo gevaarlijk voor dieren. Vooral waterdieren hebben daar last van, omdat zij direct bloot worden gesteld aan de medicijnresten in het oppervlaktewater. Ze leven in het water en halen alles wat ze nodig hebben uit het water. Land- en luchtdieren hebben indirect te maken met de gevolgen van medicijnresten in water. Dat heeft alles te maken met accumulatie. Dieren die onderaan de voedselketen staan hebben in vergelijking met dieren die bovenaan de voedselketen staan een lager percentage van biomassa waarin bestrijdingsmiddelen voorkomen. Dat is in figuur 3 te zien. Hoeveelheid biomassa Hoeveelheid medicijnen

Figuur 3 De eerste laag uit de voedselketen bestaat uit producenten, dat zijn in dit geval de algen uit een sloot (1). De algen worden gegeten door consumenten uit de eerste orde, de watervlo (2). De kikker eet door zijn slechte zicht bijna alles wat hij tegenkomt in het water, zo ook de watervlo. De kikker behoort tot de consumenten van de tweede orde (3). De kikker wordt weer gegeten door een landdier. Dat is in dit geval de kat, een consument van de derde orde (4). Als laatste wordt die kat opgegeten door een roofvogel (5). Accumulatie wil zeggen dat het percentage giftige stoffen, in dit geval medicijnresten, toeneemt naarmate het hoger in de voedselketen komt. In de eerste voedselketen bestaat ongeveer 10-15% van de hoeveelheid biomassa uit medicijnresten. Het wordt naarmate het hoger in de voedselketen komt dus steeds meer, tot ongeveer 30-50% bij de laatste orde; in dit geval de roofvogel. De nummers in de grafiek: 1. Algen, 2. Watervlo, 3. Kikker, 4. Kat en 5. Roofvogel Ook de partij van de dieren voert al een tijdje actie zodat er minder medicijnresten in het oppervlaktewater terecht komen. In het verkiezingsprogramma van 2009 stond het volgende geschreven: “Het gaat dan onder andere om maatregelen tegen botulisme, tegen vervuiling van het riool met o.a. doorgespoelde medicijnresten of de scheiding van hemelwater van het andere rioolwater gecombineerd met een toereikende waterberging capaciteit (bijvoorbeeld onder wegen). Hierdoor kan massale sterfte of negatieve invloed op groei en reproductie van dieren worden voorkomen.” Bron: https://www.partijvoordedieren.nl/download/20091207verkiezingsprogramma_gemee nteraad_compleet.pdf 25

Sinds 2009 wordt er dus wel actie gevoerd, maar het blijft een actueel onderwerp. Echter voor veel mensen is het feit dat er medicijnresten in water zitten en de gevolgen hiervan niet bekend. Dit ondanks dat er al genoeg onderzoeken zijn gedaan naar de effecten van medicijnresten in oppervlaktewater op dieren waarmee is aangetoond dat deze schadelijk zijn. Effecten op korte termijn Hoewel er bij mensen geen effecten zijn op korte termijn, hebben medicijnresten bij dieren (vooral vissen) zeker wel effecten op korte termijn. EE2 (hormoon) In Canada is in maart 2009 een onderzoek gedaan naar hormonen, die ook onder geneesmiddelen vallen. Wetenschapster Karen Kidd van de Universiteit van New Brunswick deed onderzoek naar het hormoon EE2, dat een belangrijk bestandsdeel van de vrouwelijke pil is. Ze voegde het hormoon EE2 toe aan een meer met zuiver water. In dat meer leefden onder andere witvissoorten en forellen. De witvissoorten, de prooidieren, werden gelijk beïnvloedt door het hormoon. De mannelijke vissen begonnen vrouwelijke eicellen te produceren. Dit gebeurde het meest bij vissen met een korte levensduur. Na twee jaar was de populatie witvissen afgenomen met 99 procent. Het effect op korte termijn was dus erg heftig en duidelijk aanwezig. Natuurlijk had dit ook effect op de forellen, de roofdieren. Forellen jagen op witvissen, maar aangezien de populatie van de witvissen sterk was afgenomen, overleed een derde van de forellen. Na twee jaar waren beide populaties in het meer afgenomen door het hormoon EE2. Er was gelukkig ook nog goed nieuws. Het proces was omkeerbaar; zodra het hormoon niet meer aan het meer werd toegevoegd namen beide populaties weer toe en ontstond er weer een biologisch evenwicht. Andere hormoonverstoorders Naast het EE2 hormoon zijn er nog meer hormonen in het water die voor korte termijn effecten zorgen. Dit komt niet doordat er een soort hormoon/medicijn in het water zit. Het gaat hier dan vaak om een combinatie van hormonen en/of medicijnen; ook wel een cocktail genoemd. In de meeste gevallen gaat het om hormonen. De dieren die hier door beïnvloed worden zijn vooral vissen, kreeftachtige, insecten maar ook ander waterleven. Deze hormonen zorgen dan voor gedragsveranderingen. Dieren vinden minder gemakkelijk een partner of lopen meer kans opgegeten te worden. Dit is slechts een effect op korte termijn, want uit een effect op korte termijn volgt bijna altijd een effect op lange termijn; een indirect gevolg. Diclofenac Diclofenac kan sinds kort gedetecteerd worden in het water. Diclofenac is zowel een ontstekingsremmer als een pijnstiller en wordt in onder andere Nederland vaak voorgeschreven. De tabletten variëren tussen de 25 en 750 mg. Het “PILLS-project” heeft onderzoek gedaan naar Diclofenac resten in het water. Met het onderzoek van PILLS werd aangetoond dat Diclofenac maar voor 50% wordt opgenomen door het menselijk lichaam, de overige 50% komt in het riool terecht. De onderzoeken wezen ook uit dat er 1 µg per liter in het oppervlaktewater zit. Voor een mens is deze lage dosis niet gevaarlijk maar voor de dieren die in het water leven wel.

26

Lange termijn Op lange termijn zijn er bij sommige medicijnresten pas effecten zichtbaar bij de volgende generatie van (water)dieren. De ouderdieren hebben er dan geen last van, maar hun nakomelingen wel. Dit kan zeer ongunstig zijn voor de toekomstige populatiegroei en is lastig voorspelbaar. De effecten zijn nu nog niet te zien, maar in de toekomst waarschijnlijk wel. Daarnaast veroorzaken de korte termijneffecten ook nog lange termijn effecten. Vooral hormoonverstoorders zorgen voor de meest duidelijke effecten. Zo kunnen bepaalde hormonen ervoor zorgen dat waterdieren geen partner kunnen vinden. De effecten daarvan zullen nu niet duidelijk zichtbaar zijn. Maar over enkele jaren zal de populatie sterk zijn afgenomen omdat ze geen nakomelingen hebben gebaard. Dit is een groot probleem voor de biodiversiteit. Soms is dit onomkeerbaar. Er zullen dus dieren verdwijnen als er niet snel iets aan gedaan wordt. Daarnaast is er ook nog het een effect dat ‘accumulatie’ heet. Dit is de ophoping van (giftige) stoffen in het vetweefsel van de dieren. Accumulatie is in ‘algemene zin’ al uitgebreid besproken. Dit is een lange termijn effect en zal niet binnen enkele dagen zichtbaar zijn, maar binnen enkele jaren. De roofdieren die boven aan de voedselketen staan zullen uitsterven. Dit komt door te veel giftige stoffen in het vetweefsel. Daardoor zullen veel dieren geen natuurlijke vijand meer hebben. Er zullen plagen ontstaan. De dieren die weer een rang daaronder staan zullen door de plaagdieren opgegeten worden. Hierdoor zal het evenwicht van de natuur uit balans zijn en er zullen dus populaties verdwijnen.

27

Gevolgen voor de gezondheid van de flora Voor zover nu bekend zijn er geen directe gevolgen door de medicijnresten voor de flora. Er zijn op dit moment alleen indirecte effecten maar deze zijn nog niet verontrustend. De korte en lange termijn effecten zullen allemaal veroorzaakt worden door de effecten op de dieren in voornamelijk het water. Daarom zullen waterplanten ook de meeste last hebben van de medicijnresten. Er zullen namelijk dieren uitsterven in het water en daardoor zullen er dus planten vrij kunnen groeien. De watervegetatie zal dus veranderen. Maar het kan ook andersom: doordat er een populatie van vissen uitsterft, zal een andere populatie vissen groeien. Daardoor zullen er juist weer planten uitsterven. Dit is voornamelijk op lange termijn. Maar uiteindelijk zullen alle effecten op de dieren ook effect hebben op de flora omdat de dieren onderaan de voedselketen de planten opeten.

28

Lijst van medicijnresten die door PILLS* in het oppervlaktewater zijn aangetoond Soort Medicatie Pijnstillers / ontstekingsremmers Verdovingsmiddelen Cytostatica Antibiotica

Röntgencontraststoffen

Anti-epileptica / tranquillizers Lipide-regulatoren Bètablokkers / anti-hypertensiva Tabel 1

Naam Diclofenac Naproxen Lidocaïne Cyclofosfamide Ifosfamide Amoxicilline Ciprofloxacine Claritromycine Erytromycine Sulfamethoxazol Acetyl-sulfamethoxazol Diatrizoate Lopamidol Lopromide Carbamazepine Bezafibraat Atenolo

*PILLS = “Pharmaceutical Input and Elimination from Local Sources” is een project binnen de context van het INTERREG IV B-programma van Noordwest-Europa. Hoofdpartner van het project is de Emschergenossenschaft, een Duits waterschap. De PILLS-partners zijn het Waterschap Groot Salland (NL), het Centre de Recherche Public Henri Tudor (LU), de Eawag (CH), de Glasgow Caledonian University (GB) en de Université de Limoges (FR).Het PILLS-partnerschap werkt samen van 2007 tot 2012. Haar begroting omvat circa 8 miljoen euro; 50% wordt medegefinancierd door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. Zij deden onderzoek naar residuen van geneesmiddelen in het aquatische systeem.

29

9. Alternatieve Waterzuivering Scheiden aan de bron Een manier om de medicijnen uit het water te houden is door het apart inzamelen van urine. Dit moet vanaf het begin gebeuren. De urine moet apart worden opgevangen en via speciale leidingen worden vervoerd. In de urine zitten de meeste medicijnresten opgelost. Er bestaan al wc’s waar urine apart wordt ingezameld het zogenaamde no-mix toilet (zie afbeelding 9). In dit toilet wordt de urine opgevangen door de gaatjes aan het voorkant van het toilet. De fecaliën komen terecht in het achterste deel van het toilet. De urine wordt via een kleine leiding apart ingezameld van de fecaliën. Door het apart inzamelen komen er minder medicijnresten in het water terecht.

Afbeelding 9 Een andere manier is gebruik maken van een vacuüm toilet. Er wordt een kleine hoeveelheid water toegevoegd waarna de urine en fecaliën weg worden gezogen (zoals bijvoorbeeld in een vliegtuig). Er wordt dus weinig water gebruikt om het toilet door te spoelen. Op deze manier kan de hoeveelheid zwartwater worden teruggebracht. Door de inzameling van zwartwater aan de bron is de hoeveelheid medicijnresten in het water tot 100 keer geconcentreerder en kan dus effectiever worden verwijderd. Ook zou er een aparte rioolbuis kunnen komen die het vuile water vanuit het toilet naar de waterzuivering brengt. Zo komt dit water niet in contact met het andere water. Het toiletwater zou je dan op een andere manier kunnen behandelen dan het grijswater. Voor het grijswater kan dan de rioolwaterzuivering worden gebruikt die reeds wordt toegepast. Bij het zwartwater kan er een extra zuivering worden toegepast zodat ook medicijnresten uit dit water verdwijnen. De huidige generatie rioolwaterzuiveringsinstallaties zijn onvoldoende uitgerust om ook medicijnresten uit het water te zuiveren. Zwartwater is het water dat uit het toilet komt. Dit water wordt zwart wanneer het een lange tijd heeft gestaan, vandaar de naam. De kleurverandering komt door de fecaliën die in het water zitten. Fecaliën zijn de onverteerbare resten van voedsel, de ontlasting. Zwartwater kun je onderverdelen in: Geel water
Dit is water met urine, of de urine verdund met water. Bruin water
Dit is water met fecaliën, of de fecaliën verdund met water.

30

Grijs water staat voor het licht vervuilde afvalwater, dit is bijvoorbeeld het douche- of afwaswater. De naam ‘grijswater’ is gegeven omdat de kleur van het water nadat het een lange tijd heeft gestaan grijs wordt. Dat komt door de zeepresten in het water. Ook het grijswater kan worden onderverdeeld in twee soorten: Grijs water
Douche-, bad-, keuken- en waswater Blauw water
Het hemelwater behoort tot het blauwe water. Er zijn verschillende mogelijkheden om het zwartwater nadat het is opgevangen te gebruiken. Zo kan urine worden gezuiverd, gebruikt worden als brandstof of als meststof. Zuiveren opgevangen zwartwater Een bezwaar voor het zuiveren van medicijnresten uit het water is dat het teveel geld kost omdat de filters zeer regelmatig vervangen moeten worden. Wanneer je alleen het extra vervuilde water door deze filters laat stromen, hoeven deze minder vaak vervangen te worden. Helaas brengt het aanleggen van aparte riolering ook nadelen met zich mee. Het kost veel geld om de buizen in de grond te plaatsen en daarnaast is er vaak niet genoeg ruimte voor in de grond. Ook zou er een aanpassing in de huidige waterzuivering moeten komen zodat daadwerkelijk alle medicijnresten uit het water worden gezuiverd. In Zwolle wordt er op dit moment onderzoek gedaan naar het zuiveren van medicijnresten uit het drinkwater. Zij zeggen in een artikel op hun website “Met andere woorden, niet wachten tot het bij de zuiveringsinstallatie is, vermengd met afvalwater van Zwolle, maar al direct zuiveren met een speciale zuiveringsinstallatie.” Ze hebben twee verschillende installaties naast elkaar gebouwd met verschillende manieren van zuiveren. De eerste manier is het gebruik van ozon, dit wordt in het water gedaan en reageert op deze manier met de medicijnresten. Wat er wordt overhouden aan medicijnresten gaat vervolgens door een actief koolfilter. De andere behandelstap is waterstofperoxide aan het water toevoegen. Op dit water worden UV lichten gericht. Door deze UV lampen wordt het waterstofperoxide nog krachtiger en is dan in staat om medicijnresten af te breken tot onschadelijke verbindingen. Deze twee manieren worden tegelijk getest. Zo kunnen ze gemakkelijk controleren welke manier het beste werkt. Urine als brandstof De opgevangen urine kan tegenwoordig gebruikt worden als brandstof. Er bestaat al ‘groene stroom’ en daar komt ‘gele stroom’ bij. Er kan energie worden gewonnen uit afvalwater. Hierbij worden fosfaat en ammonium uit het rioolwater afgevangen. Het ammonium wordt opgewaardeerd tot ammoniak, waarmee in een brandstofcel elektriciteit wordt opgewekt. Een nadeel hiervan is dat de fosfaten (PO43-) uit de kringloop verdwijnen. Fosfaten zijn erg belangrijk voor het leven in het oppervlaktewater. Het is daarom niet goed om alle urine te gebruiken voor brandstof. Wat een mogelijkheid zou kunnen zijn, is dat eerst het fosfaat uit het water wordt gehaald voordat het verbrand wordt. Fosfaat is niet moeilijk te verwijderen uit water, dat komt doordat het slecht oplosbaar is. Door bijvoorbeeld ijzer (Fe3+) aan het water toe te voegen komt er een neerslagreactie, er ontstaat een vaste stof. Door het water een tijd te laten staan, bezinkt de vaste stof en heb je urine zonder fosfaat.

31

Urine als meststof Urine kan ook gebruik worden als meststof. De stikstof uit urine komt vrij snel in de lucht terecht door de denitrificerende bacteriën. De rest van de stikstof komt terecht in de bodem of spoelt weg. Fosfaat wordt opgenomen door de planten of zakt weg in de bodem. Hormonen en andere medicijnresten worden niet opgenomen en blijven in de bodem. Een deel van deze medicijnresten spoelt via regenwater weer terug in het oppervlaktewater. Toch blijft er ook een kleine hoeveelheid in de bodem. Daar worden deze medicijnresten, onder invloed van zuurstof, geleidelijk afgebroken. Bemesten met urine is bijna net zo effectief als het bemesten met mest op basis van mineralen. Door urine op deze manier te gebruiken komen er toch nog medicijnresten in het oppervlaktewater terecht. Er wordt maar een klein deel van de medicijnresten opgenomen in de bodem. Beperken geneesmiddelen gebruik Een andere manier voor het verminderen van de hoeveelheid medicijnresten in het water is door beperkter geneesmiddelen gebruik. Hoe minder geneesmiddelen worden gebruikt, hoe minder medicijnresten er uiteindelijk in het water terecht kunnen komen. Helaas is het niet gemakkelijk om het aantal medicijnen te beperken. Artsen kunnen niet zomaar een kleinere dosis van een medicijn toedienen bij patiënten. Er moet heel zorgvuldig worden bekeken welke medicijnen verminderd kunnen worden. Er moeten niet alleen op deze manier medicijngebruik worden beperkt, maar artsen moeten ook minder snel medicijnen voorschrijven. Vernietigen & inzamelen van ongebruikte medicijnen Veel mensen die medicijnen niet meer hoeven te gebruiken en niet weten wat ze er mee moeten doen, gooien ze uiteindelijk in het toilet. Op deze manier komen er onnodig veel medicijnresten in het water terecht. Dit kan beperkt worden door de medicijnen in te zamelen en te vernietigen. Oude ongebruikte medicijnen kunnen ingeleverd worden bij apotheken en chemische inzamelpunten. Via apotheken en chemische inzamelpunten wordt jaarlijks al voor meer dan honderd miljoen euro aan medicijnen vernietigd. Dit aantal wordt steeds meer. De medicijnen worden vernietigd als chemisch afval. Door het apart inzamelen van de medicijnen komen er minder medicijnresten terecht in het oppervlaktewater. Ontwikkelen geneesmiddelen die beter worden opgenomen in het lichaam en makkelijker worden afgebroken in het milieu Hoe beter een geneesmiddel wordt opgenomen in het lichaam hoe minder er door het lichaam wordt uitgescheiden en zo terecht komt in het water. Green Pharmacy, een farmaceutische industrie, houdt zich bezig met milieuvriendelijke productie van geneesmiddelen en daarnaast met het produceren van milieuvriendelijke geneesmiddelen. Ook houdt Green Pharmacy rekening met milieuaspecten, zoals een goede afbreekbaarheid van medicijnen.

32

10. Onderzoeksverslagen Eigen onderzoek (1) – Oplosbaarheid paracetamol Bij deze proef gaan we onderzoeken of paracetamol beter oplost bij een hoge temperatuur dan bij een lage temperatuur. Achtergrond informatie Paracetamol is wereldwijd een van de meest gebruikte medicijnen. Paracetamol is een pijnstillend en koortsverlagend middel. De paracetamol werd in 1893 voor het eerst in de geneeskunde gebruikt. Sinds 1955 is dit een heel populair medicijn geworden. Paracetamol is ook giftig, het kan beschadigingen aan de lever veroorzaken. Een leververgiftiging kan optreden na een inname van 10 tot 15 gram. Ook kan dagelijks gebruik van de normale dosering uiteindelijk leiden tot leverbeschadiging. Via water krijgen we dagelijks kleine hoeveelheden van de paracetamol binnen. Wanneer hier niets aan gedaan wordt, wordt dit percentage steeds hoger en kan er uiteindelijk door inname van water een leverbeschadiging ontstaan. Onderzoeksvraag Heeft de temperatuur van het water invloed op de oplosbaarheid van een paracetamol? Hypothese Wij denken dat paracetamol beter op zal lossen in warm water dan in koud water. Materialenlijst • Twee glazen bekers. • Kraanwater (18˚ Celsius) • Warm kraanwater (40˚ Celsius) • Paracetamol (2 tabletten van 500 mg) van de Kruidvat • Lepel om te roeren • Stopwatch Werkplan Stap 1: Doe in een glas water met een temperatuur van 18˚ Celsius (kraanwater). Doe in het tweede glas water met een temperatuur van 40˚ Celsius. Stap 2: Doe in beide bekers een paracetamol tablet (500 mg) van de Kruidvat. Stap 3: Zorg dat in beide bekers de paracetamol zo oplost dat er geen grote stukken meer in zitten. Stap 4: Laat beide bekers een half uur staan en bekijk de resultaten.

33

Resultaten Warm water (40˚ Celsius) Koud water (18˚ Celsius) Oplosbaarheid

Troebel

Troebel

Grootte van de neerslag

Heel fijn. Bijna geen deeltjes te zien

Grote deeltjes onder in de oplossing. Fijne deeltjes boven in de oplossing

Bezinken de deeltjes?

Nee

Ja, binnen 1,5 minuten.

Conclusie Uit de bovenstaande gegevens kunnen wij concluderen dat paracetamol (500 gram) van de Kruidvat beter oplosbaar is in warm water dan in koud water. In het lichaam zal het dan waarschijnlijk ook sneller op worden genomen doordat de deeltjes kleiner zijn. Onze hypothese klopt dus. Foutendiscussie Het zou kunnen dat het niet bij alle paracetamol zo werkt. De bezinkingssnelheid zou groter of kleiner kunnen zijn, en de grootte van de deeltjes zouden ook iets kunnen verschillen.

34

Eigen onderzoek (2) – Adsorptie We hebben dit onderzoek gedaan om aan te tonen hoe adsorptie werkt. Norit wordt beschreven als een manier van zuiveren en daarom wilden we onderzoeken of we de werking van Norit kunnen aantonen. Achtergrondinformatie Adsorptie is een scheidingsmethode die berust op een verschil in aanhechtingsvermogen van de verschillende stoffen. Actieve kool is zo’n stof met adsorptievermogen. Het wordt gemaakt door een thermisch proces. De beste stof die je daarvoor kunt gebruiken is steenkool. Dit heeft de hoogste adsorptiecapaciteit. Het is ook de duurste stof om actieve kool mee te maken. Andere stoffen zoals bruinkool, turf en kokosnootdoppen zijn goedkoper, maar hebben ook een minder hoge adsorptiecapaciteit. Adsorptie kan gebruikt worden als scheidingsmethode in een drinkwaterzuiveringsinstallatie. Water kan door een actief koolfilter worden geleid. Moleculen die niet in het water thuishoren zoals kleur-, geur- en smaakstoffen hechten aan deeltjes van het adsorptiemiddel. Daarna kan het mengsel worden gefilterd, de gefilterde stof bestaat dan uit adsorptiemiddel met daaraan de kleur-, geur- en smaakstoffen. Norit is een voorbeeld van een adsorptiemiddel. Norit is een bedrijf dat al zo’n honderd jaar actief is. Als rond 1900 waren ze bezig met onderzoek naar actieve kool. Tegenwoordig kennen we Norit als pilletjes die je bij de supermarkt en de apotheek kunt halen tegen diarree. Maar het bedrijf zorgt voor meer dan alleen medicijnen. Norit wordt ook gebruikt voor zuiveringsinstallaties van bijvoorbeeld de luchtzuivering op Schiphol. Onderzoeksvraag Adsorberen de Norit korrels het methyleenblauw? Hypothese De Norit korrels zullen het methyleenblauw adsorberen waardoor de blauwe stof ontkleurd wordt. Proefopstelling

Afbeelding 10

Afbeelding 11

35

Materialenlijst • 2 bekerglazen • Methyleenblauw (3 mL) • Norit korrels (3 theelepels) • 2 filters (koffiefilter) • Grote theelepel • 2 erlenmeyers • Trechter • Maatcilinder (10 mL) • Maatcilinder (25 mL) • Kraanwater Werkplan Stap 1: Pak de kleinste maat maatcilinder (10 mL) die we op school hebben en doe daar 3 ml methyleenblauw in. Stap 2: Giet het methyleenblauw over in een maatcilinder die één maat groter is (25 mL) en vul die aan met kraanwater tot 25 mL. Stap 3: Doe de oplossing in een bekerglas. Stap 4: Voeg daar twee grote theelepels actieve kool (Norit) aan toe. Stap 5: Zwenk een minuut lang de oplossing met daarin de actieve kool. Stap 6: Zet een erlenmeyer neer met daarin een trechter. Vouw van te voren het filter zo dat het in de trechter past. Stap 7: Giet het bekerglas leeg in de trechter met daarin het filter. Stap 8: Laat de trechter leeglopen totdat al het vocht in de erlenmeyer zit. De actieve koolkorrels blijven achter in het filter. Resultaten Nadat de methyleenblauw door het actieve kool was gefilterd, verdween de blauwe kleur. Toen de oplossing en het methyleenblauw nog niet door het filter waren gelopen was de blauwe kleur al wel verdwenen, maar had het nog een zwartachtige kleur door de actieve kool korrels. Zodra de vloeistof door het filter was gelopen, was de oplossing kleurloos. De proef is twee keer uitgevoerd. De eerste keer was het resultaat beter dan de tweede keer. Maar beide keren werden de oplossingen kleurloos. Conclusie De adsorberende kracht van de Norit korrels zorgt ervoor dat de kleur uit het methyleenblauw wordt onttrokken. De kleurstoffen hechten zich aan de actieve koolkorrels. Foutendiscussie We hebben de proef nog een keer herhaald. Het zwenken van de oplossing bij stap 5 zou te kort kunnen zijn geweest, waardoor we toch nog een heel klein kleurverschil hebben kunnen zien bij de resultaten. Bij de eerste proef was het gezuiverde methyleen kleurloos, bij de tweede proef was het gezuiverde methyleen niet helemaal kleurloos maar iets zwarter. Dit was minimaal.

36

Eigen onderzoek (3) – pH waarde Met deze proef wilden we op een simpele manier aantonen of Norit medicijnresten uit water kan zuiveren. We wilden onderzoeken of we met de pH-waarde kunnen aantonen of de medicijnresten uit het water zijn gezuiverd. Achtergrondinformatie Als je een stof in pH-waarde uitdrukt, dan druk je de zuurgraad van de stof uit. pH staat dus voor de zuurgraad van een stof. Een neutrale stof zoals zuiver water heeft een pH-waarde van 7. Bij een zure oplossing is de pH-waarde lager dan 7. Een voorbeeld van een zure oplossing is zoutzuur, deze stof heeft een pH-waarde van 0. Bij een basische oplossing is de pH-waarde hoger dan 7. Een voorbeeld van een basische oplossing is natronloog, deze stof heeft een pH-waarde van 14. Diclofenac is een ontstekingsremmer / pijnstiller die wordt toegepast bij het remmen van ontstekingen of acute verwondingen. Diclofenac is een van de meest voorgeschreven ontstekingsremmers / pijnstillers. Probiotica is een voedingssupplement met levende micro-organismen. Probiotica is goed voor een evenwichtige darmflora. De Probiotica die wij gaan gebruiken in het onderzoek bevat een combinatie van 5 melkzuurbacteriën. Deze bacteriën hebben een positieve invloed op de darmflora. Propranolol is een niet selectieve bètablokker. Bètablokkers hebben een gunstig effect op de doorbloeding omdat het de vaten verwijdt. Propranolol kan worden voorgeschreven voor mensen met een verhoogde bloeddruk. Onderzoeksvraag Verandert de pH waarde van water met daarin opgelost een van de drie onderstaande medicijnen nadat het gezuiverd is? Hypothese Wij denken dat het per medicijn verschilt hoe de pH waarde verandert nadat het is gezuiverd. Proefopstelling

Afbeelding 12

Afbeelding 13

37

Materialenlijst • Paracetamol (1 tablet van 500 mg) • Diclofenac (2 tabletten van 25 mg per stuk) • Probiotica (1 capsule van 200 mg) • Propranolol (1 tablet van 40 mg) • Norit (1 theelepel per bekerglas) • Grote theelepel • pH papier • pH indicator • pincet • warm kraanwater (40˚ Celsius) • 5 bekerglazen (20 mL) • 1 bekerglas (100 mL) • 5 erlenmeyers (50 mL) • 5 trechters • 5 koffiefilters • Roerstaafje • Thermometer Methode: Stap 1: Vul het bekerglas van100 ml met kraanwater van ongeveer 40 °C. Meet de temperatuur af door middel van de thermometer. Stap 2: Doe in bekerglas 1 (20 mL) de Paracetamol. In bekerglas 2 de Diclofenac. In bekerglas 3 de Probiotica en in bekerglas 4 de Propranolol. In bekerglas 5 zit geen medicijn. Stap 3: Vul alle 5 de bekerglazen aan met het warme water tot 20 ml. Stap 4: Roer met het roerstaafje in de bekerglazen en zorg ervoor dat de medicijnen oplossen in het water. Stap 5: Pak met een pincet een stukje pH papier vast en doop dit in de stof van bekerglas 1. Bekijk door middel van de pH indicator welke pH waarde de stof heeft. Herhaal dit bij alle 5 de bekerglazen. Stap 6: Voeg bij elk bekerglas 1 theelepel Norit toe. Stap 7: Zorg dat de Norit goed met de stof vermengd wordt door met het roerstaafje in elke bekerglas 1 minuut te roeren. Stap 8: Vouw het koffiefilter zo dat het in de trechter past en plaats het filter in de trechter. Stap 9: Zet de trechter met daarin het filter in de erlenmeyer. Herhaal stap 8 en 9 vijf keer zodat je uiteindelijk 5 dezelfde opstellingen hebt. Stap 10: Giet de inhoud van bekerglas 1 in de eerste erlenmeyer. Giet de inhoud van bekerglas 2 in de tweede erlenmeyer. Doe dit ook met de andere bekerglazen. Stap 11: Na 2 minuten wachten is alle stof door het filter gelopen en heb je een kleurloze stof in de erlenmeyer zitten. Herhaal nu stap 5 met de gefiltreerde vloeistof.

38

Resultaten pH waarde

Voor zuivering Na zuivering

Paracetamol Diclofenac 7 6,5

Probiotica 6

Propranolol Water 6 7

9,5

9,5

7

9

7

Conclusie De actieve kool heeft bepaalde stoffen geadsorbeerd, maar het is voor ons niet duidelijk welke stoffen dat zijn. De pH-waarde van gezuiverd water zou 7 moeten zijn. Na het zuiveren van Propranolol is de pH-waarde ook 7. Uit dit proefje is gebleken dat actieve kool ervoor zorgt dat Propranolol na het zuiveren neutraal is, gelijk aan de pH-waarde van het water. Dit was ook wat wij hadden verwacht. Bij Paracetamol, Diclofenac en Probiotica is dit niet het geval. Hier zijn de pH-waardes veel basischer geworden dan ze voor het zuiveren waren. Blijkbaar geeft de door ons gebruikte dosering Norit alleen bij Propranolol het gewenste resultaat. Hoe het komt dat de pH waardes basischer geworden zijn bij Paracetamol, Diclofenac en Probiotica kunnen wij met deze proef niet verklaren. Hiervoor zou vervolgonderzoek nodig zijn. Foutendiscussie De pH-waarde kan iets afwijken van de pH-waarde die wij hebben gemeten. Dit komt doordat de kleuren van het pH papier niet helemaal overeen kwamen met de kleuren op de indicator. Ook veranderde de kleur, het papier werd steeds donkerder. Dit kan ook invloed hebben gehad op het vaststellen van de pH-waarde

39

11. Keverdijk Als extra opdracht moesten wij het onderstaande uitrekenen. Bereken de hoeveelheid stedelijk afvalwater welke geproduceerd wordt in de woonwijk Keverdijk in Naarden. Aantal inwoners Keverdijk: 3.640 Aantal liter afvalwater per persoon per dag: 120 Aantal liter afvalwater per persoon per jaar: 48.300 Aantal liter afvalwater totaal Keverdijk per jaar: 159.432.000 Bereken welk deel van dat stedelijk afvalwater bestaat uit urine en hoeveel dat in totaal is voor de woonwijk Keverdijk. Aantal liter urine per persoon per dag: 2 Aantal liter urine per persoon per jaar: 730 Aantal liter urine Keverdijk per jaar: 2.657.200 Percentage van urine in het stedelijk afvalwater: 1,67%

40

12. Conclusie en advies Het huidige waterketenmodel in Nederland ziet er goed uit maar er moet nog wel wat aan veranderd worden. Er worden veel moderne zuiveringsmethoden gebruikt maar tot nu toe blijven er nog steeds medicijnresten achter in het oppervlaktewater. Als de medicijnresten in het oppervlaktewater blijven zitten, zijn de ecologische gevolgen in de toekomst groot. Er zullen populaties van diersoorten uitsterven. Ook zullen er door toenemend gebruik van medicijnen en door de aanhoudend toenemende bevolkingsgroei steeds meer medicijnen worden gebruikt. Dit betekent dus dat in de toekomst de medicijnresten in het oppervlaktewater ook gevolgen zullen hebben voor de gezondheid van de mens. Het is belangrijk om maatregelen te nemen zodat dit voorkomen wordt. Met het huidige waterketenmodel in Nederland zullen we er niet voor kunnen zorgen dat er voldoende medicijnresten uit het water kunnen worden gezuiverd. Er moet dus nog een stap aan het huidige waterketenmodel worden toegevoegd om ervoor te zorgen dat de medicijnresten niet meer in het oppervlaktewater terecht komen. Er zijn (alternatieve) zuiveringsmethoden om er toch voor te zorgen dat de medicijnresten niet meer in het oppervlaktewater terecht komen. Zo kun je bijvoorbeeld beginnen bij het aanpassen van de medicijnen. Er wordt al onderzoek gedaan naar het verbeteren van medicijnen waardoor ze beter worden opgenomen in het lichaam. Daarnaast kunnen alle inwoners ook meehelpen door het medicijngebruik te beperken en ongebruikte medicijnen in te leveren bij de apotheek waar ze als chemisch afval verwerkt worden. Op deze manier voorkom je dat er onnodig veel medicijnresten in het milieu terecht komen. Dit alles zorgt er nog niet voor dat het probleem opgelost is, het vermindert het probleem wel. Een andere manier om de medicijnresten in het oppervlakte water te verminderen is door het scheiden aan de bron. Als het toiletwater en afvalwater apart ingezameld wordt, wordt het toiletwater niet gemengd met het andere afvalwater. Daardoor wordt de concentratie urine in toiletwater hoger. Zo kan het toiletwater extra gezuiverd worden, apart van het andere afvalwater. Dit is goedkoper omdat je niet al het afvalwater extra hoeft te zuiveren. Om die extra zuiveringsstap nog effectiever te maken zouden er nog UV-lampen en ozon aan de zuiveringsinstallatie toe kunnen worden gevoegd, maar dit is erg duur. Een eerste stap zou kunnen zijn om urine gescheiden in te zamelen bij verpleeg- en ziekenhuizen. Urine kan daarnaast ook nog worden gebruikt als brandstof. Hierdoor verdwijnen de medicijnresten uit het water. Een nadeel hiervan is dat de fosfaten op deze manier verdwijnen uit de kringloop. Urine kan ook gebruikt worden als meststof. Op deze manier blijven de fosfaten in de kringloop. Een nadeel is dat de medicijnresten voor het grootste deel aanwezig blijven in de grond. Het apart inzamelen van urine lijkt de beste optie uit dit rijtje. Helaas is het gescheiden inzamelen hiervan zeer kostbaar. Dat komt doordat er meerdere leidingen en technieken nodig zijn. Misschien is dit de prijs die we moeten betalen voor een beter milieu en uiteindelijk onze eigen gezondheid; Water, schone noodzaak!

41

13. Evaluatie Nanouk: Een PWS is niet iets wat je zomaar maakt en vorig jaar keek ik er daarom ook tegenop. Niet zozeer omdat ik het vervelend vind om verslagen te schrijven maar vooral omdat ik dacht dat een PWS heel erg lastig was om te maken. Alles wat erin stond moest precies kloppen. Het moest daarnaast ook nog eens heel uitgebreid zijn. Maar toen ik eenmaal was begonnen wist ik dat een partnerkeuze ook heel belangrijk was. Ik heb mijn PWS met mijn beste vriendin gemaakt en je zou je kunnen afvragen of dat slim is. Omdat je samen misschien te veel lol hebt en niet zo zeer serieus aan je PWS bezig bent. In het begin hadden we daar ook wel een beetje last van. Maar hoe dichter we bij 21 november kwamen, hoe serieuzer we begonnen te werken. We spraken samen af en maakten de onderdelen die we samen moesten maken. We regelden uitstapjes en rondleidingen en mailden af en aan met iedereen die ons kon helpen. De samenwerking verliep heel erg goed. Natuurlijk kwamen we op een punt dat we over een drempel heen moesten. Het moment dat je zoveel informatie hebt dat je niet weet waar je mee moet beginnen. Want welke informatie moesten we verwerken en welke niet? Dit was het lastigste moment tijdens ons proces. We hadden heel erg ons best gedaan op het vinden van de goede informatie. Het verwerken van de informatie was in het begin daarom erg lastig. Maar toen we eenmaal begonnen waren, konden we niet meer stoppen. Er waren natuurlijke dagen dat we even door moesten bikkelen, maar op sommige momenten keken we echt verrast naar het resultaat omdat het echt al op een profielwerkstuk begon te lijken. We hebben daarom om veel lol gehad tijdens het maken van ons profielwerkstuk. We konden elkaar helpen en opbouwende kritiek geven; dat kan als je vriendinnen bent. Daarom was het ook heel gemakkelijk om met Saskia te werken. Ik vind dat we goed samen hebben gewerkt. Het proces van het maken van dit profielwerkstuk heeft me ook dingen geleerd. Ons PWS begonnen we namelijk heel erg sterk. We hadden heel veel energie aan het begin van het project, maar die was op een gegeven moment wel op. We hadden informatie maar waren nog niet begonnen met een goede indeling. Dat is een moment dat je toch even door moet gaan, al lijkt het onmogelijk. Dit is zeker iets wat ik geleerd heb met het project. Want het maken van een profielwerkstuk kost gewoon tijd. Wat ik ook weet is dat we het eindproces niet te laag in moeten schatten de volgende keer. We zijn de laatste week pas begonnen met de bronnenlijst, het bijvoegen van de figuren en de lay-out. Het PWS is natuurlijk wel op tijd afgekomen, maar de volgende keer zou ik het toch een week eerder doen. Dat voorkomt veel stress in de laatste week. Al viel het uiteindelijk nog wel mee, want we hebben hard doorgewerkt en erg ons best gedaan op ons PWS. De proefjes en de uitstapjes waren natuurlijk erg leuk. We zijn natuurlijk naar de RWZI gefietst door de regen. We zijn de eerste keer nog verkeerd gefietst maar via een omweg hebben we toch het hek gevonden. Daarvoor moesten we eerst bellen zodat ze het hek voor ons open konden doen. En laat mensen bellen nou net niet ons sterke punt zijn. Maar gelukkig kwam er net een auto vanaf binnen het terrein aanrijden. De bestuurder heeft ons daarna naar het hoofdgebouw gebracht waar we een geweldige rondleiding hebben gekregen van Martès Willemsem. De proefjes die we hebben gedaan voor ons eigen onderzoek was natuurlijk het hoogte punt van het maken van onze PWS. Speciaal op de vrije PWS dag zijn we naar school gegaan om negen uur in de ochtend. Dat was koud en vroeg, maar het ook helemaal waard. We hadden thuis al de paracetemol proef gedaan, maar 42

degene die we nu uit zouden gaan voeren waren wel wat lastiger. De TOA’s van school hebben ons hier bij geholpen. We stonden versteld hoe goed de Norit werkte want het methyleenblauw werd helemaal kleurloos. Maar vooral de proef met het zuiveren van de medicijnen zorgde voor verbaasde gezichten. Die proef had een verassende uitkomst, dat vond de TOA zelf. Ik ben erg trots op ons PWS. We hebben er veel tijd in gestoken. Dat is denk ik ook wel een sterk punt aan ons verslag; we hebben veel tijd gestoken in het vinden van de goede informatie. We hebben ook veel tijd gestoken in het controleren van ons PWS. Al met al vond ik het leuk om mijn PWS te maken, al kostte het wel erg veel tijd waardoor ander huiswerk vaak aan de kant werd geschoven. Maar het was het waard, want ik ben trots op onze samenwerking en natuurlijk ons PWS. De volgende keer zou ik het precies zo doen, maar dan iets eerder.

Saskia: De samenwerking tussen Nanouk en mij verliep over het algemeen goed. In het begin hadden we gelijk een goede start gemaakt aan ons PWS. We hadden de taken eerlijk verdeeld en gingen gelijk aan de slag met het zoeken van informatie. Dit deden we vooral individueel en er was dan ook weinig samenwerking tussen ons. We hadden een tijdje later afgesproken dat we samen aan het PWS zouden gaan bij mij thuis. Het was eigenlijk meer een dagje gezelligheid dan dat we echt wat hebben gedaan. Dat vond ik op die momenten wel jammer omdat je er toch een dag voor vrij maakt en je er op dat moment niets aan doet. Dan moet je het op een ander moment inhalen. Er waren ook momenten, bijvoorbeeld voor het inleveren van de tweede voortgangsversie, dat de samenwerking minder goed verliep en ik teleurgesteld was in mijn PWS partner. Gelukkig konden we dit uiteindelijk wel goed bespreken en gingen we vanaf dat moment gelijk een stuk serieuzer aan het werk. Ik vond het erg leuk om naar de waterdeskundige in Naarden te gaan. We kregen hier veel informatie die we in ons PWS konden verwerken. Ook de rondleiding bij het RWZI was erg interessant. Hier heb ik geleerd dat er veel stappen in de waterzuivering plaatsvinden. Degene die ons rondleidde nam uitgebreid de tijd voor ons en beantwoordde al onze vragen. Het was leuk maar tijdrovend om deze onderdelen vervolgens uit te werken. Ik moest goed nadenken wat er allemaal verteld was. De laatste week is heel belangrijk geweest. We hebben beide PWS dagen benut voor ons PWS maar ook de dagen erna zijn er nog heel wat uren aan besteed. De tweede PWS dag hadden we gebruikt voor ons eigen onderzoek. Dat was heel leuk om te doen. We hadden ons wel iets beter kunnen voorbereiden op het onderzoek, we wisten wat we wilden gaan onderzoeken en op welke manier we dat wilden gaan doen, maar we wisten nog niet precies hoe we het moesten gaan uitvoeren. Het was fijn dat de TOA ons hiermee op weg hielp.

43

Behalve leren afspraken maken over samenwerking, heb ik ook veel geleerd van het maken van dit PWS. Allereerst wist ik bijna tot helemaal niets af van het gekozen onderwerp. Ik had ooit wel eens gehoord dat er medicijnen in het drinkwater kunnen zitten maar ik dacht dat dit niet schadelijk was. Na wat meer onderzoek ben ik eigenlijk wel geschrokken van wat al deze medicijnen aanrichten in ons ecosysteem. Ik ben er gelijk ook met andere ogen naar gaan kijken dan dat ik eerst deed. Iets anders dat ik ook geleerd heb tijdens het maken van dit PWS is het formuleren van goede zinnen. Ik heb snel de neiging om zinnen in spreektaal op papier te zetten. Voor dit werkstuk was het van belang dat er goede en formele zinnen werden gebruikt. Soms was dat formuleren of bedenken van een goede zin wel lastig en ik had er ook niet altijd zin in om de zin goed te formuleren, maar als je dan uiteindelijk het verslag leest is het toch beter om het wel te doen. Doordat we voor dit werkstuk veel informatie moesten verzamelen, leer je jezelf trucjes aan om dit op een zo efficiënt mogelijke manier te doen en te verwerken. Ik heb informatie die ik had gevonden op internet vrijwel gelijk verwerkt in het werkstuk. Dit zorgt ervoor dat je later niet weer moet zoeken in je gevonden bronnen. Een groot werkstuk, zoals dit PWS, maken is niet gemakkelijk, je komt jezelf nog wel eens tegen. Ik had bijvoorbeeld veel moeite met het schrijven van een eigen tekst. Ik haal graag informatie van internet die ik in eigen woorden kan zetten, maar wanneer ik bijna tot geen informatie heb en toch iets moet schrijven vind ik dat lastig. Over het algemeen was er niet veel informatie te vinden over dit onderwerp. Met het eindresultaat ben ik erg blij, ik heb er veel tijd en energie ingestoken en er in alle opzichten veel van geleerd.

Wij hopen dat u met interesse ons PWS heeft gelezen!

44

14. Bronnenlijst Boeken: Naam en voorletter auteur

Titel

Uitgeverij

Jaar van Druk ISBN uitgave

Erkel van, E.

Drinkwater

De Ruiter

1997

1e

90-05-00817-2

Fix, A.

Water

Ars Scribendi

2009

1e

978-90-5566-293-7

Ganeri, A.

Waterbeheer: zuinig met water

Ars Scribendi

2010

1e

978-90-5566-365-1

Inskipp, C.

Zuinig met water

Ars Scribendi

2007

1e

978-90-5566-186-2

Ridder de, B.

Water uit de kraan

WoltersNoordhoff

2005

1e

90-01-14283-4

Gebruikte websites: Riolering http://nl.wikipedia.org/wiki/Rioolwaterzuiveringsinstallatie http://nl.wikipedia.org/wiki/Riool http://www.lenntech.nl/water-zuivering-faq.htm Geschiedenis http://www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000574.html http://www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000594.html http://www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000592.html SLIK Zwolle http://www.gmb.eu/GMB-bouwt--Europas-eerste-urineverwerkingsfabriek.aspx?1-22270-236 http://www.youtube.com/watch?v=fh8bWdfYfWU http://www.waterforum.net/index.php?option=com_content&view=article&id=1093&Ite mid=32

45

Urine als meststof http://www.mergenmetz.nl/sf.mcgi?6269 http://www.tuinkrant.com/artikel/bemesting-de-tuin-bemesten-met-urine Urine als brandstof http://www.livios.be/nl/_build/_dozz/_view/_plum/11536.asp Vernietigen ongebruikte medicijnen http://www.bndestem.nl/extra/gezondheid/3452480/Een-kast-vol-ongebruiktemedicijnen.ece Gevolgen voor het ecosysteem http://nl.wikipedia.org/wiki/Ecosysteem http://www.pills-project.eu/content/136/documents/110317_PillsBrochure-nl.pdf https://www.partijvoordedieren.nl/download/20091207verkiezingsprogramma_gemee nteraad_compleet.pdf Drinkwater(zuivering) & geschiedenis http://nl.wikipedia.org/wiki/Drinkwater http://nl.wikipedia.org/wiki/Waterkwaliteit http://nl.wikipedia.org/wiki/Leidingwater http://nl.wikipedia.org/wiki/Flessenwater http://nl.wikipedia.org/wiki/Oppervlaktewater http://nl.wikipedia.org/wiki/Coagulatie_(waterzuivering) http://nl.wikipedia.org/wiki/Flocculatie http://nl.wikipedia.org/wiki/Zandfilter http://nl.wikipedia.org/wiki/Actieve_kool Gebruikte Rapporten: Rapport Stowa, ISBN: 90.5773.246.7 Rapport RIVM, 703719016/2007 Gebruikte artikelen: Decentrale separate waterzuivering een hype, een noodzaak of een cultuuromslag? Toekomstvisie Waterketen, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Registratienummer 11.4330

46

15. Bijlagen Bijlage 1 Verslag rondleiding RWZI De eerste week van school hebben we gelijk onze schouders onder ons project gezet; het schrijven van een profielwerkstuk met daarin een advies over hoe we het beste medicijnen in het oppervlakte kunnen beperken. We wisten gelijk waar we heen wilden: de rioolwaterzuiveringsinstallatie van Vallei en Eem op de Neonweg niet ver hier vandaan. We moesten voor ons PWS namelijk een beschrijving van de werking van het waterketenmodel in Nederland geven. Een belangrijk onderdeel daarvan is de rioolwaterzuivering. We mailden naar de RWZI en kregen gelijk een reactie. We mochten snel komen voor een rondleiding. Op zeven september was het zo ver en hebben we met de afdeling geregeld dat we eerder weg mochten van school voor de rondleiding. Martès Willemsen gaf ons een uitgebreide rondleiding over het terrein. We zijn in alle gebouwen geweest en hebben alles gezien en geroken. We zijn op volgorde van zuiveringsstappen over het terrein gelopen. We begonnen bij de grofvuil filters, daar stonk het meeste. Hoe verder we langs alle waterzuiveringsstappen liepen, hoe minder het rook. Dat is ook logisch want er worden steeds meer vervuilende deeltjes uit het water gehaald. De beluchtingstanks vonden we het leukste om te zien. Vanaf bovenaf gezien leek het een soort doolhof waar het water door heen stroomde. Met bruggetjes konden we er over heen lopen. Er kwam wel een vreemde geur vanaf. We mochten alle vragen stellen die we wilden en hebben heel veel foto’s gemaakt. Daarvan hebben we een selectie gemaakt en in ons PWS bijgevoegd.

47

Bron 1 http://www.hetkontakt.nl/nieuws/39744/geen-chloor-meer-in-het-drinkwater.html “Geen chloor meer in het drinkwater” REGIO • Huishoudens in Lekkerkerk, Krimpen aan den Lek en het zuidelijk deel van Krimpen aan den IJssel krijgen weer drinkwater zonder chloor uit de kraan. Oasen levert sinds woensdag drinkwater via een andere route in het leidingnet. Dit water is onthard en heeft geen veiligheidsdosering chloor meer. Een week lang voegde het drinkwaterbedrijf een kleine hoeveelheid chloor toe aan het water. De reden daarvoor was dat er sinds enkele weken een bacterie rondwaart op het zuiveringsstation in Lekkerkerk die er niet thuishoort. De bacterie was in het station terecht gekomen door verkeerd uitgevoerde werkzaamheden van een aannemer. Klachten Nadat Oasen was begonnen met het toevoegen van chloor aan het drinkwater kwamen er bij het drinkwaterbedrijf 179 vragen en klachten binnen. Een veelvoorkomende melding was dat het water rook en smaakte naar chloor. Vanuit gezondheidsoogpunt is het water volgens Oasen echter prima geschikt voor consumptie. Een fors aantal klanten stapte desondanks tijdelijk over op water uit de fles. Om de bacterie te bestrijden heeft het personeel van het zuiveringsstation in Lekkerkerk de reinwaterkelders schoongemaakt en zijn er UV-lampen geplaatst. De verwachting is dat het station vanaf eind volgende week weer drinkwater kan leveren. Dat drinkwater heeft dan geen veiligheidsdosering chloor meer nodig. Hoewel huishouders nu via een omleiding hun drinkwater krijgen, blijft het zuiveringsstation paraat op de achtergrond. Mocht de levering via de andere route uitvallen, dan kan het station elk moment weer water leveren. Er wordt dan nog wel chloor aan toegevoegd.”

48

Bron 2 Decentrale separate waterzuivering een hype, een noodzaak of een cultuuromslag? In het Schip van Blauw te Wageningen heeft op 12 oktober 2007 een minisymposium plaatsgevonden over de toepassing van decentrale separate waterzuivering in Nederland. Aanleiding hiervan was het Bestuursakkoord Waterketen 2007 en de nieuwe inzichten van de nationale politiek in decentrale waterzuivering. De dag was georganiseerd door Royal Haskoning in samenwerking met STOWA, de ChristenUnie en LeAF en de Universiteit Wageningen. Diverse afvalwaterexperts alsmede speciale gast Esmé Wiegman, tweede kamerlid van de ChristenUnie waren hierbij aanwezig. De uitdaging was om de huidige initiatieven op lokaal niveau te evalueren en te koppelen aan nationaal overheidsbeleid. Hiermee werd een politieke boodschappenmand gevuld met aanbevelingen voor de korte termijn. Een duurzame waterketen vraagt om een langetermijnvisie over de gehele keten, aldus de dagvoorzitter Jans Kruit van Royal Haskoning. De huidige keten is voornamelijk centraal en berust op de volgende pijlers: bescherming van volksgezondheid en milieukwaliteit, één hoge mate van rationalisatie, lage maatschappelijke kosten en een hemelwater-afvoerfunctie. Er zijn echter ook decentrale systemen voor de huishoudens die ver van de bestaande riolering gelegen zijn. Decentrale separate waterzuivering zou in essentie duurzamer kunnen zijn en specifieke functies kunnen vervullen zoals verwijdering van medicijnen en hormonen alsmede hergebruik van nutriënten. De vraag is nu: welke autonome DESAH-ontwikkelingen worden voorzien en welke ontwikkelingen zouden moeten worden geïnitieerd en gestimuleerd: urinescheiding, waterloos toilet, verwijderen van medicijnsporen, decentraal zuiveren etc.?

Volgens Mevrouw Wiegman van de ChristenUnie staat de implementatie van innovatieve technologie voor scheiden aan de bron voorop in het kader van een duurzamere afvalwaterketen. In het Bestuursakkoord Waterketen 2007 is de innovatieagenda gericht op doelmatigheid en verbetering. Er is nu behoefte aan een concrete invulling van deze agenda. De vraag is dan ook welke veranderingen aan de huidige keten noodzakelijk zijn. Ze pleit ervoor om gezamenlijk aan de slag te gaan en te inventariseren, afstemmen en voorstellen maken. De te volgen route is een bottum-up strategie om ideeën via waterschappen en gemeenten te lanceren. 49

Praktijkervaringen Ook Bert Palsma van de STOWA beaamt deze strategie echter, hij geeft aan dat we gisteren al hadden moeten beginnen. Nieuwe infrastructuur ligt namelijk voor 50 -100 jaar vast. Volgens hem is een decentrale separate waterzuivering een cultuuromslag, een noodzaak en helemaal geen hype. De huidige invulling van de waterketen is goedkoop en effectief maar niet duurzaam, voor wat betreft energie-, water- en nutriëntenverbruik. Daarnaast worden de normen voor lozen op oppervlaktewater steeds strenger en dienen overstorten te worden geminimaliseerd. Om een nieuwe weg te bewandelen worden kleine stapjes gemaakt in locale projecten. Er zijn al ruim 25 lopende projecten waarin voorzichtig met diverse partners (burgers, woningbouwverenigingen, architecten) moderne vormen van separate sanitatie worden beproefd. De gescheiden inzameling van urine kan al als bewezen techniek worden beschouwd. In Europa zijn concepten van decentrale separate waterzuivering helemaal niet zo vreemd. We zouden voor de implementatie in Nederland daarvan moeten leren. Wouter van Betuw (Royal Haskoning) beschrijft een viertal woonwijken in Zweden waar urinescheiding, grijswaterbehandeling, zwartwaterbehandeling en compostering van fecaliën zijn toegepast. Hij heeft gesproken met waterbeheerders, gemeentes, architecten en de bewoners om zo hun visie op het systeem voor en na de implementatie in beeld te krijgen. Daarnaast zijn de systemen op basis van kosten, technische werking en operationeel management beoordeeld. Het zwart en grijs water behandeling verliepen in Zweden niet na behoren. Het best beoordeelde systeem is urinescheiding in combinatie met direct hergebruik in de landbouw. Dit robuuste systeem verlaagt de emissie van nutriënten in het milieu, creëert voordelen voor de rwzi en reduceert het watergebruik. In Nederland zou dit concept toepasbaar zijn indien de boeren interesse hebben en de meststoffenwetgeving dit toelaat. In de navolgende discussie werd geopperd om in kleine stapjes te beginnen en de beheerstructuur voor de zekerheid op te stellen. Het systeem voor Nederland dient robuust te zijn en is een optie in nieuwe potentiële rioleringsgebieden. Urinescheiding is bewezen echter naar verwachting beperkt toepasbaar. Zwart water behandelen zou dus eerder aan de orde komen. In Sneek is de eerste zwartwaterbehandeling geïnstalleerd, echter zijn daar nog geen resultaten van beschikbaar.

Volgens Adriaan Mels van LeAF is lang vooruit kijken van essentieel belang in het keuzeproces voor systemen in de afvalwaterketen. Momenteel is hij betrokken bij een concept waar een mix wordt gezocht met de glastuinbouw, Zonneterp. Hierdoor kunnen emissies als input dienen voor de productie van gewassen en energie. 50

Daarnaast is hij betrokken bij een project om gescheiden urine in kantoren te concentreren door middel van verdamping met ventilatiewarmte. Het concentraat dat overblijft is potentieel geschikt als toeslagstof bij compostering, in rookgasreiniging of als meststof. Voor innovatieve concepten dienen we ook eens te kijken naar toepassingen in Space Shuttles.

Medicijnen Er zijn reeds vele onderzoeken naar de route van medicijnen in milieu uitgevoerd. Ze komen voor in oppervlaktewater, maar hebben vooralsnog weinig invloed op het ecosysteem van oppervlaktewater. Ibrupofen bijvoorbeeld breekt goed af in de communale waterzuivering, terwijl andere geneesmiddelen slechts gedeeltelijke worden omgezet. Een belangrijke bron van medicijnen zijn de ziekenhuizen (30 % van de emissie) en verpleeg- en verzorgingstehuizen (10 - 50 % van emissie).

PNEC Hospital wastewater Sewer

Optimal treatment before dilution

WWTP influent WWTP effluent

Ciprofloxacin Norfloxacin

Receiving river (Glatt) 0.001

0.01

0.1

1

Concentration [µg

10

100

L-1]

Katarzyna Kujawa-Roeleveld verricht op de Universiteit Wageningen onderzoek naar de verwijdering van medicijnen door separate waterzuivering. Het gaat dan met name over zwartwaterbehandeling en verwerking van urine. In urine zit 65 – 70 % van de medicijnen, echter met urinescheiding wordt nooit meer dan 75 % van de urine apart ingezameld. Daarnaast is het van belang te weten wat nu de ecologisch ongunstige medicijnen zijn die we willen verwijderen. Minder dan 10 % van deze medicijnen zit in de urine. Met een vacuümtoilet kan het volume zwart water gereduceerd worden tot slechts 7 liter in plaats van 39 liter. Door inzameling aan de bron van dit zwart water zijn medicijnen daardoor 100 maal geconcentreerder aanwezig. Dit biedt kansen voor een effectieve verwijdering van deze stoffen. De toegepaste technologieën voor de verwijdering van medicijnen zijn actieve kool en oxidatie met ozon. Er is echter onderzoek nodig naar de exacte verwijdering in geconcentreerder stromen en de kosten en duurzaamheid daarvan. De aanbeveling is deze technieken bij de bron (verpleeghuizen etc.) in te zetten.

51

Decentraal versus centraal In een studie in opdracht van de Universiteit Wageningen heeft Wim Wiegant (Royal Haskoning) de verschillende mogelijkheden voor brongescheiden inzameling en behandeling van afvalwater gemodelleerd. Dit nieuwe model maakt het mogelijk om voor een nieuwe woonwijk verschillende systemen, waaronder ook het huidige centrale systeem, integraal te kunnen vergelijken. In de vergelijking worden de volgende aspecten meegenomen: kosten, emissies van nutriënten en CO2, energieen waterverbruik, operationele aspecten, robuustheid. De voornaamste conclusie is dat gescheiden inzameling een dure optie is. Dit wordt veroorzaakt door de scheiding zelf (meerdere leidingen en technieken benodigd) alsook de kleine schaal waarop de systemen worden toegepast. De milieuvoordelen zijn met name te vinden in vermindering van emissies van nutriënten en CO2. Voor de woonwijk Meerstad in Groningen heeft Hanneke van der Heide van Waterschap Aa en Maas een dergelijke studie laten uitvoeren. Uit de studie kwam naar voren dat gescheiden inzameling van urine het best toepasbare decentrale systeem zou zijn. Alle alternatieven zijn duurder dan het centrale systeem, echter wordt er wel veel meer milieuwinst behaald. Het pad van urinescheiding wordt echter wel verlaten. De inzet is van Bureau Meerstad is nu om energie uit zwart water te halen. Sanitatie in de wereld Tot slot geeft professor Jules van Lier aan dat er in ontwikkelingslanden een enorm gebrek is aan sanitaire voorzieningen. De drijfveer voor decentrale systemen daar zijn het voorzien in de basisbehoefte sanitatie, hergebruikmogelijkheden van (grijs) water voor irrigatie en de onvoldoende beschikbaarheid van middelen om Westerse concepten te kunnen toepassen. Het centrale concept zou er niet werken omdat de infrastructuur veelal niet aanwezig is en er sprake kan zijn van aardbevingsgevoeligheid. Een goede oplossing is een kleine openbare centrale voorziening beheerd door de private sector. Daarnaast biedt decentrale inzameling de mogelijkheid om in schaarse producten als nutriënten en water te voorzien. Boodschappen voor de politiek De belangrijke ideeën en ervaringen voor in de boodschappenmand van de politiek zijn: • Het onderzoek naar de verwijdering van medicijnen moet worden voorgezet, met name door het opzetten van proefprojecten; • DESAH moet meer verbonden worden met duurzame energie, en onderzoek naar de specifieke merites; • Onderzoek naar toelaatbare normen voor lozing en ontheffingen voor bijvoorbeeld toepassing in de landbouw; • Zorg voor een klimaat van progressiviteit en creativiteit; • DESAH is niet overal toepasbaar, het meest voor de hand ligt de toepassing in de derde wereld, bijvoorbeeld in aride gebieden. In het jaar van de sanitatie 2008 dient hier extra aandacht aan te worden besteed. Auteurs Wouter van Betuw en Jans Kruit, Royal Haskoning

52

16. Planning Logboek Nanouk Wat gedaan

Afgesproken datum

Uiteindelijke datum

Aantal minuten gewerkt

Literatuur onderzoek

Vakantie

Vakantie

120

PWS workshop (Workshop volgen op school) Hoofd- en deelvragen bedenken Gesprek begeleider

23.08.2011

23.08.2011

180

23.08.2011

23.08.2011

60

23.08.2011

23.08.2011

30

Literatuur onderzoek

-

23.08.2011

120

Mailcontact waterdeskundige Voortgangsgesprek

-

23.08.2011

30

25.08.2011 (14:45)

25.08.2011 (14:45)

15

Overleg waterdeskundige in Naarden Voorbereiden RWZI

02.09.2011 (08:30) 07.09.11

02.09.2011 (08:30) 07.09.11

300 45

Naar RWZI

07.09.2011

07.09.2011

180

(14:00)

(14:00)

Lezen rapporten RIVM

09.09.2011

09.09.2011

45

Info zoeken

14.09.2011

14.09.2011

45

Werken aan deelvraag 1

15.09.2011

15.09.2011

60

Werken aan deelvraag 1

20.09.2011

20.09.2011

90

Info zoeken

21.09.2011

21.09.2011

120

Afmaken deelvraag 1

27.09.2011

27.09.2011

90

Inleiding schrijven

27.09.2011

27.09.2011

60

53

Alle bestanden updaten

27.09.2011

27.09.2011

30

Voortgangsgesprek 2

27.09.2011

27.09.2011

15

(12:45)

(12:45)

Voortgangsversie indelen

28.09.2011

28.09.2011

30

Uitwerken Ecosysteem

18.10.2011

18.10.2011

240

Uitwerken Ecosysteem

20.10.2011

20.10.2011

240

Voortgangsgesprek 3

02.11.2011

02.11.2011

30

Info zoeken ecosysteem

02.11.2011

02.11.2011

120

Uitvoeren eigen onderzoek (+ wat extra info zoeken over het ecosysteeem)

03.11.2011

03.11.2011

105

Schrijven ecosysteem

07.11.2011

07.11.2011

90

Overleg eigen onderzoek

10.11.2011

10.11.2011

30

Uitwerken Keverdijk

11.11.2011

11.11.2011

30

Planning laatste week (uitschrijven wat er nog gedaan moet worden voor het inlevermoment)

11.11.2011.

11.11.2011

30

Uitwerken ecosysteem

11.11.2011

11.11.2011

120

Uitwerken ecosysteem

12.11.2011

12.11.2011

60

Afmaken ecosysteem

12.11.2011

13.11.2011

60

Controleren compleetheid 13.11.2011 alle onderdelen

13.11.2011

15

Samenvatting maken

14.11.2011

120

14.11.2011

54

Overleggen (wat gaan we nog doen, wat moet er nog toegevoegd worden)

14.11.2011

14.11.2011

30

Logboek bijwerken (& vergelijken)

14.11.2011

14.11.2011

30

Eigen onderzoek

15.11.2011

15.11.2011

150

Compleet verslag doorlezen Spellings- en tekstcontrole met m’n moeder Evaluatie

15.11.2011

15.11.2011 17.11.2011 18.11.2011

120 60 270

18.11.2011

18.11.2011

60

Laatste controle

20.11.2011

20.11.2011

90

Voortgangsversie zonder foto’s en bronnen Uitprinten en inbinden verslagen

20.11.2011

20.11.2011

60

20.11.2011

20.11.2011

60

Totaal

3855 (64)

15.11.2011 & 18.11.2011

55

Logboek Saskia Wat gedaan

Afgesproken datum

Uiteindelijke datum

Aantal minuten gewerkt

PWS Workshop (Workshop volgen) Hoofd- en deelvragen bedenken Gesprek begeleider Literatuur onderzoek Mailcontact waterdeskundige Voortgangsgesprek 1

23.08.11

23.08.11

180

23.08.11

23.08.11

60

23.08.11

23.08.11

30

23.08.11 23.08.11

23.08.11 23.08.11

120 30

25.08.11 (14:45) 24.08.11

25.08.11 (14.30) 24.08.11

15 150

26.08.11

26.08.11

45

31.08.11 01.09.11 02.09.11 (8.30) 07.09.11 07.09.11 (14.00) 09.09.11

31.08.11 01.09.11 02.09.11 (8.30) 07.09.11 07.09.11 (14.00) 09.09.11

45 60 300

2.09.11

2.09.118.09.11

90

Tussen 8.09.11 en 18.09.11

Tussen 8.09.11 en 18.09.11

210

Tussen 18.09.11 en 25.09.11 27.09.11 (12.45)

Tussen 18.09.11 en 25.09.11 27.09.11 (12.45)

180

28.09.11

28.09.11

30

Literatuur onderzoek (Onderzoek op internet naar betrouwbare bronnen) Literatuur + informatie opzoeken (In bibliotheek zoeken naar bruikbare boeken) Informatie sorteren Eigen onderzoek bedenken Overleg waterdeskundige in Naarden Voorbereiden RWZI Naar RWZI (Rondleiding) Lezen rapporten RIVM (rapporten, over medicijnen in water, lezen en markeren) Geschiedenis Riool (Eerst literatuur onderzoek, daarna uitwerken geschiedenis) Het Riool (Uitwerken verkregen informatie van waterdeskundige over riool) Waterzuivering uitwerken Voortgangsgesprek 2 (Gesprek over hoe het verslag vordert) Voortgangsversie indelen

56

45 180 45

15

Bestanden bij elkaar voegen in een Voortgangsversie (Losse bestanden tot een verslag samenvoegen) Voortgangsversie controleren op taalfouten (Met m’n moeder de PWS doorgelezen controleren op tekst- en taalfouten) Uitwerken deelvraag ‘alternatieve zuivering’ (Gevonden literatuur verwerken in verslag) Uitwerking deelvragen (Rest van literatuur verwerken in verslag) Voortgangsgesprek 3 Opzet eigen onderzoek maken (+mailen naar TOA’s voor benodigde spullen) Uitvoeren deel eigen onderzoek (onderzoek naar oplosbaarheid paracetamol in water) Overleg over eigen onderzoek (Wanneer uitvoeren? Goedkeuring TOA’s?) Uitwerken Keverdijk (Stedelijk afvalwater van Keverdijk berekenen) Planning laatste week maken (uitschrijven wat er nog gedaan moet worden voor het inlevermoment) Bijwerken logboek Uitwerken deelvraag alternatieve zuivering Afmaken alternatieve zuivering Begin maken defecten (uitschrijven defecten van huidige waterketen model)

28.09.11

28.09.11

180

28.09.11

28.09.11

60

18.10.11

18.10.11

240

20.10.11

20.10.11

240

02.11.2011 3.11.2011

02.11.2011 3.11.2011

30 180

3.11.2011

3.11.2011

60

10.11.2011

10.11.2011

30

11.11.2011

11.11.2011

30

11.11.2011

11.11.2011

30

11.11.2011 11.11.2011

11.11.2011 11.11.2011

30 30

12.11.2011

12.11.2011

30

12.11.2011

12.11.2011

30

Afmaken defecten

13.11.2011

13.11.2011

60

57

Afmaken voorwoord Gebruikte bronnen naar Nanouk mailen (voor bronnenlijst) Alle bestanden bij elkaar zetten in voortgangsversie 3 Controleren compleetheid alle onderdelen. Controle taalfouten Conclusie schrijven

13.11.2011 13.11.2011

14.11.2011 13.11.2011

60 15

13.11.2011

13.11.2011

45

13.11.2011

13.11.2011

30

13.11.2011 14.11.2011

15 60

Advies schrijven Achtergrondinformatie eigen onderzoek opzoeken + verwerken Logboek bijwerken (+ vergelijken) Overleggen wat nog gedaan moet worden Eigen onderzoek (eigen onderzoeken uitvoeren) Compleet verslag doorlezen

14.11.2011 14.11.2011

13.11.2011 15.11.2011 17.11.2011 15.11.2011 14.11.2011

14.11.2011

14.11.2011

30

14.11.2011

14.11.2011

30

15.11.2011

15.11.2011

150

15.11.2011

Spellings- en tekstcontrole met m’n moeder Evaluatie Laatste controle Uitprinten en inbinden verslagen

18.11.2011

15.11.2011 17.11.2011 18.11.2011

120 60 270

18.11.2011 20.11.2011 20.11.2011

18.11.2011 20.11.2011 20.11.2011

60 90 60

Totaal

4260 (71)

58

15 60