Voorwoord Dit boekje beschrijft de grotendeels nog onbekende mogelijkheden die de Eucalyptusbomen ons bieden. Afgezien van Eucalyptus gunnii, die de meeste mensen wel zullen kennen, zijn de meeste soorten die voor de gematigde klimaatzones van Noord West Europa geschikt zijn, alleen bij een kleine, selecte groep liefhebbers bekend. In de afgelopen 15 jaar is er met veel vallen en opstaan ervaring opgedaan o.a. door de kwekerijen “De Groene Prins”, “Kimmei” , “Exoterra” en “Koala”. Doordat er een groeiend assortiment beschikbaar is, zijn er nu soorten in omloop, die voorheen alleen in het buitenland te vinden waren (Engeland, Nieuw Zeeland etc.). Nu de klimaatverandering kennelijk steeds sneller verloopt, komen er meer exotische planten binnen het bereik van de avontuurlijk aangelegde tuinier/ster. Voor deze groep is dit boekje vooral bestemd. Het is vooral een praktisch boekje, dat wil voorzien in een opvallend gebrek aan informatie over Eucalyptus in de tuin. In de populaire tuinbladen is er helaas nagenoeg geen aandacht voor en in de bosbouw wil men liever geen “exoten” aanplanten. Hoveniers zijn veelal niet bekend met het Eucalyptus-assortiment. Hopelijk komt daar met deze publicatie verandering in!
Wat Eucalyptus zo bijzonder maakt In de eerste plaats is het een altijd groene loofboom. En die zijn er niet veel in ons winterkale land! Daarnaast zijn een aantal soorten prachtig zilverblauw tot zeegroen, soms zelfs diep glanzend alsof het blad gevernist is (bv. Eucalyptus vernicosa). Een tweede eigenschap die bij de meeste soorten opvalt, is het grote verschil in blad tussen jeugdstadium en volwassenheid. Bij Eucalyptus perriniana bijvoorbeeld zijn de jeugdblaadjes tot één rond blad vergroeid, rondom de takjes. Maar het volwassen blad ziet er bij deze soort totaal anders uit, namelijk afhangend en sikkelvormig. Een derde eigenschap is de vaak krachtige aromatische geur, die voornamelijk vrijkomt bij het kneuzen van een blad. Deze geur verschilt van soort tot soort en toch ruiken alle soorten naar Eucalyptus! Veel soorten worden om deze aromatische stoffen gekweekt, en tot etherische oliën of medicijnen verwerkt. Ook worden er insekten-werende produkten van gemaakt. Een vierde bijzondere eigenschap is de extreem snelle groei van een aantal soorten: 2 tot 3 meter per jaar is geen uitzondering (bijvoorbeeld. Eucalyptus nitens)! Voor toepassing in kleine tot middelgrote tuinen is er gelukkig ook voldoende keus in soorten die wat rustiger groeien. Bovendien kunnen bijna alle soorten zonder schade teruggesnoeid worden, wat snijgroen oplevert dat bij velen geliefd is voor het bloemschikken.
Eucalyptus gregsoniana met bloemknoppen
Zaailingen van Eucalyptus pauciflora
De verzorging De meest geschikte standplaats voor een Eucalyptus is de hele dag in de zon. Hoe minder uren zon, des te trager gaat de groei. Enkele soorten houden weliswaar stand in de schaduw, maar groeien dan nauwelijks (Eucalyptus neglecta en Eucalyptus archeri). Houd er bij het planten rekening mee dat sommige soorten geneigd zijn om schuin van een muur of een bosrand weg te groeien, om maar zo veel mogelijk licht te vangen. De grond moet voldoende luchtig zijn, zandgrond is ideaal! Enkele soorten verdragen echterook wel dichte bodems zoals klei of leem, vraag hiernaar bij een ervaren kwekerij. Ook moet het regenwater makkelijk in de grond weg kunnen zakken, zodat de wortels kunnen blijven ademen. Slecht afwaterende bodems moeten eerst gedraineerd worden, voordat men Eucalyptus gaat aanplanten.
Bemesting is onnodig, want Eucalyptus is van nature ingesteld op arme grond, zoals die in het grootste deel van Australië (waar veel soorten vandaan komen) voorkomt. Alleen als Eucalyptus als kuipplant wordt gehouden, is een lichte en regelmatige bemesting nodig om de plant mooi en gezond te houden. Veel geel, oranje, rood en roze bloeiende soorten zijn hiervoor geschikt omdat deze maar weinig vorst kunnen verdragen.
Planten Eucalyptus kan het allerbest als jonge plant direct in de volle grond worden gezet. Graaf een plantgat dat even groot is als de pot, klop de plant voorzichtig uit de pot (op zijn kop houden en niet aan de plant trekken maar de pot bijvoorbeeld op een tafelrand tikken totdat de kluit loslaat), dompel de kluit nog even in water als deze droog is en druk de kluit na het planten stevig aan. De kluit moet stevig in contact staan
met de omringende bodem. In droge periodes is het raadzaam om de net aangeplante boom tijdens de eerste weken goed nat houden! Een goede planttijd is in het voorjaar, maar later is ook mogelijk. Als men in de herfst plant, is een grondige bescherming van de bodem met een laag dennenschors van minstens 20 cm dik aan te raden. Bij zeer extreem winterweer de net geplante boom afdekken met een kartonnen doos of een kunststof kuip, maar haal dit weer weg zodra het gaat dooien. Eucalyptus laat zich moeilijk na enkele jaren alsnog verplanten, kies dus meteen de goede definitieve plek.
Snoeien Eucalyptusbomen die te hoog geworden zijn, kunnen het best in maart terug gesnoeid worden. Dit kan radicaal zo’n 20 cm boven de grond als een dichte, struikvormige groei gewenst is en het jeugdblad weer terug moet komen bijvoorbeeld bij Eucalyptus gunnii. Vrijwel altijd komt de hergroei al binnen enkele weken op gang uit “slapende ogen” die zich aan de wortelhals bevinden. Als een boom op b.v. 2 meter hoogte getopt wordt, ontstaat er een zelfde beeld als bij een knotwilg. Voor de productie van snijgroen worden Eucalyptusbomen jaarlijks geknot. Een boom kan ook te ijl gegroeid zijn, en “gekandelaberd” worden, d.w.z. dat alle hoofdtakken sterk worden teruggesnoeid. Na één groeiseizoen heeft zich dan weer een nieuwe, dichtere kroon gevormd.
Planten die volle zon krijgen, zijn aanmerkelijk beter tegen vorst bestand dan planten die maar een gedeelte van de dag in de zon staan.
Eucalyptus gunnii
Bloei Alle soorten die matige tot strenge vorst verdragen, bloeien wit of crème. De bloei is soms uitbundig en aantrekkelijk voor honingbijen. Soorten die geel, roze, oranje of rood bloeien zijn jammer genoeg alleen geschikt als kuipplant. Hopelijk komen er in de toekomst kruisingen tot stand met winterharde soorten, zodat er misschien ook anders kleurende hybriden voor de tuin zullen komen. Als er veel gesnoeid wordt van een jonge boom dan wordt de bloei verhinderd. Dus als u een Eucalyptus puur plant voor snijgroen, kunt u geen bloei verwachten.
Eucalyptus debeuzevillei in bloei
Eucalyptus coccifera
Eucalyptus leucoxylon var. Rosea in bloei
debeuzevillei delegatensis ficifolia glaucescens
globulus ssp, maidenii gregsoniana gunnii ssp divaricata lacrimans leucoxylon macarthurii mannifera ssp elliptica neglecta
GROEISNELHEID
HOOGTE
VORSTBESTENDIGHEID
aggregata amygdalina archeri camphora cinerea citriodora coccifera dalrympleana
SOORT
Eucalyptussoorten Overzicht
VERDRAAGT
SNIJGROEN
nicholli nitens nitens x perriniana niphophila parvula
pauciflora ssp pauciflora perriniana pulverulenta rodwayi rubida
sideroxylon stellulata subcrenulata torquata urnigera vernicosa viminalis
Wat is “winterhard”? Een plant is winterhard als deze onze winters overleeft. Maar een plant die winterhard is in Zeeuws Vlaanderen, hoeft dat nog niet in Twente te zijn! Winterhardheid is dus plaatsgebonden. Echt tropische planten zijn bijvoorbeeld absoluut niet winterhard in Europa. Er zijn gradaties in winterhardheid: Een plant die lichte vorst verdraagt (tot 5 graden onder nul), is in Nederland en omstreken een kuipplant, al kan het soms lukken om zo’n plant tegen een warme muur van een slecht geïsoleerd huis in de volle grond succesvol te kweken met de nodige winterbescherming. ( ) Een plant die matige vorst verdraagt (tot 10 graden onder nul), wordt beschouwd als twijfelgeval. In warme, beschutte stadstuinen kan zo’n plant in de volle grond gedijen maar in minder optimale omstandigheden is winterbescherming vaak noodzakelijk. ( ) Een plant die strenge vorst verdraagt (tot 15 graden onder nul), is winterhard in de kustgebieden, maar moet in het binnenland winterbescherming krijgen als er een serieuze winter dreigt. ( ) Een plant die zeer strenge vorst verdraagt (tot 20 graden onder nul), wordt als winterhard beschouwd, ook al kan zo’n plant in extreme winters vorstschade oplopen op minder gunstige plekken. ( ) Een plant die nóg meer kou kan hebben, is winterhard. (
)
Behalve de minimale temperatuur die een bepaalde plant kan hebben, speelt ook de duur van de vorstperiode in combinatie met de wind een grote rol. Een voorbeeld: een Eucalyptus die bij windstil weer 20 graden vorst probleemloos kan doorstaan, kan bij enkele dagen matige tot strenge vorst in combinatie met een harde, schrale noordoosten wind tot de grond terugvriezen simpelweg door uitdroging. Bij zulk extreem weer moet dus extra bescherming worden aangebracht bijvoorbeeld in de vorm van een rietmat om de plant heen. (Meestal lopen teruggevroren Eucalyptusbomen overigens vanuit de wortels of de stam weer uit in het voorjaar)
Overige factoren die van invloed zijn op de winterhardheid van een plant zijn - in volgorde van belangrijkheid -: • • • •
•
• • •
•
Afwatering van de bodem: op slecht afwaterende bodems verliest een plant veel van zijn winterhardheid Leeftijd: jonge planten verdragen minder kou dan oudere Standplaats: zonminnende planten verliezen aan winterhardheid naarmate ze meer in de schaduw staan Koudegetal: dit is een maat voor de totale koudebelasting gedurende de gehele winter die een plant te verduren krijgt (Zie figuur 1 voor meer informatie) De snelheid waarmee de kou invalt: plotselinge vorst komt veel harder aan dan geleidelijk intredende vorst waarop de plant zich kan instellen Wind: op winderige plaatsen treedt het “wind-chill”-effect op (zie tabel 2) en daarmee eerder schade door uitdroging Voeding: ondervoede planten hebben minder weerstand tegen vorst evenals overvoede planten Herkomst van de moederplant: een Eucalyptus van 1800 m hoogte uit de bergen van Victoria kan veel meer hebben dan een zelfde soort uit het laagland van Tasmanië. Is het voor de plant de eerste winter, dan is de plant nog niet helemaal gesetteld en dus kwetsbaarder. Heeft de plant de eerste winter eenmaal overleefd, dan neemt de veerkracht elk jaar toe totdat de volledige winterhardheid is bereikt. Echter: twee achtereenvolgende zeer gemene winters kunnen soms toch nog fataal zijn.
De verschillen in vorsttolerantie tussen zaailingen van een Eucalyptussoort kunnen aanzienlijk zijn! Tot nu toe is er in ons land nog geen selectie gedaan. We zijn dus voorlopig nog afhankelijk van vermeerdering met zaad uit het wild, want het stekken van een Eucalyptus is nauwelijks mogelijk. Daarom is het altijd verstandig om niet één, maar bijvoorbeeld drie of meer boompjes te planten. De kans dat daar een sterkere tussen zit, wordt groter naarmate men meer boompjes plant. Informeer naar de beschikbaarheid van zaad of zaaigoed (jonge plantjes in kleine potjes of zogenaamde plugjes) als u zelf grotere aantallen van een soort wilt gaan uitplanten. Serieuze kwekerijen letten sterk op de herkomst van Eucalyptuszaad. Bij voorkeur moet zaad gewonnen zijn van bomen die op plaatsen met extreem lage wintertemperaturen groeien, zoals bv. sommige hoog gelegen plateaus in de Snowy Mountains van Australië. Aangezien er sinds de laatste winters nog steeds kans is op langdurige kou, is extra winterbescherming bij jonge bomen geboden! Bij twijfel of een Eucalyptus ondanks winterbescherming in de winter toch dood is gegaan, is het verstandig om hem niet al te snel uit de grond te halen maar te wachten tot de groei weer inzet. U kunt hem dan afzagen tot daar waar de boom nog leeft. Deze plek is te vinden door wat schors weg te krabben van de stam of een tak. Groen is levend, bruin is dood.
Figuur 1. De strengheid van een winter kan worden uitgedrukt in het Hellmangetal: de som van alle etmaalgemiddelde temperaturen van 1 november van het voorafgaande jaar tot en met 31 maart van het genoemde jaar. Het wordt verkregen door over dit tijdvak alle etmaalgemiddelde temperaturen beneden het vriespunt te sommeren met weglating van het minteken. Duidelijk is te zien dat de winter van 2009/2010 in Noord Oost NL véél strenger is geweest dan in Zeeland!
Belangrijk: de temperatuurbelasting wordt ook bepaald door de wind. Het extra afkoelingseffect betekent dat bijvoorbeeld windkracht 6 bij –2ºC gelijk staat aan –12ºC bij windstil weer!!! Kijk dus niet alleen op de thermometer maar ook op onderstaande tabel!
windkracht 2 8 3 7 4 6 5 4 6 3 7 2 8 0 temperatuur=> +8
6 5 4 2 1 -1 -3 +6
4 3 2 -1 -2 -4 -5 +4
2 1 -1 -4 -6 -8 -9 +2
0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -2 -4 -6 -8 -11 -12 -15 -4 -6 -9 -10 -13 -15 -18 -7 -10 -13 -15 -18 -21 -23 -9 -12 -15 -17 -20 -23 -27 -11 -14 -18 -19 -23 -27 -31 -13 -16 -19 -22 -26 -30 -34 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12
Tabel 1. 10 graden vorst bij windkracht 5 staat gelijk aan 21 graden vorst bij windstil weer. Deze tabel is zowel op mensen als op planten van toepassing.
Eucalyptus als kuipplant Een Eucalyptus staat het liefst in de volle grond op een plek met veel zon. Desalniettemin is er altijd een mogelijkheid om bepaalde soorten (kijk hiervoor in de tabel achterin deze brochure) in een kuip op het terras te zetten. Sommige soorten zijn prima kuipplanten. Als u er voor kiest om een Eucalyptus in een kuip te houden moet u met een aantal dingen rekening houden. Allereerst is het belangrijk dat u zich realiseert dat een plant in een kuip ten allen tijde vorstgevoeliger is dan een plant in de volle grond door het gebrek aan aardwarmte. Vorst mag niet in de pot dringen, bescherm de pot ’s winters degelijk bijvoorbeeld met een aantal lagen noppenfolie. Daarnaast is het van belang dat u zich goed laat informeren over de soorten die hiervoor geschikt zijn.
Snel groeiende soorten zult u regelmatig moeten snoeien en overpotten en dat betekent dat u haast nooit een volwassen boom krijgt met een bloeiwijze die juist bij Eucalyptus zo mooi kan zijn. Wel heeft Kwekerij Koala er voor gezorgd dat er soorten in de handel zijn die al op zeer jonge leeftijd zelfs in een kuip tot bloei komen. Voorbeelden hiervan zijn Eucalyptus pulverulenta ssp “ Baby Blue” of Eucalyptus sideroxylon. Een groot voordeel is dus dat u kunt kiezen uit een groter assortiment bomen. Toch zullen alle Eucalyptussen die in een kuip staan bij extreme kou en wind beschermd moeten worden. Heeft u de mogelijkheid om de kuip bij extreme weersomstandigheden in een kas of serre te zetten, dan heeft dit de voorkeur. Zorg dan wel voor frisse lucht bij vorstvrij weer. Mocht dit niet mogelijk zijn zorgt u er dan voor dat uw Eucalyptus droog en uit de wind staat. Als extra bescherming kunt u, alleen gedurende vorstperiodes, de plant inpakken in noppenfolie of speciaal daarvoor op de markt gebrachte zakken. Tijdens de warmere periodes in het jaar is het van groot belang dat uw Eucalyptus voldoende water tot zijn beschikking heeft. Gebruik een waterschaal om de enorme vochtbehoefte van een Eucalyptus in een pot tijdens warm weer te dekken. Een weelderige boom kweekt u door vloeibare voeding te geven tijdens de groei (organische mest of samengestelde kunstmest met sporenelementen)
Eucalyptus neglecta met bloemknoppen
Tekst en vormgeving : Hans Prins en Mary Rouw Foto’s: Hans Prins, Mary Rouw en Martin Reimers. Alles uit deze uitgave mag met bronvermelding gebruikt worden.
