Bijzonder Waar kom jij ‘s ochtends je bed voor uit? Wat maakt het werken in het onderwijs voor jou zo bijzonder? En wat is er speciaal aan de school waar je werkt?
Het antwoord op deze vragen brengt je bij je dieperliggende waarden. Waarden die jijzelf belangrijk vindt in je werk en leven. Zou het niet mooi zijn om deze waarden eens wat vaker te delen met collega’s en leerlingen? Wat vinden zij waardevol? Dit inspiratieschriftje biedt je volop ideeën om actief elkaars waarden te delen. Door waarden te delen, vermenigvuldigen we ze!
Dit boekje gaat online verder. Op www.prodas.nl onder het kopje waarden vind je de digitale versie van dit boekje, zodat delen nog gemakkelijker wordt. Bovendien hopen we dat dit boekje je enthousiasmeert jouw waardevolle momenten met ons te delen. We nodigen je dan ook van harte uit om online verhalen, gedichten, tekeningen etc te plaatsen van jezelf, van collega’s, van ouders, van leerlingen en van anderen.
Oefening: jij op je best aan het werk
Deze oefening kun je alleen doen of samen.
Haal bij jezelf een moment voor de geest waarop jij in een werksituatie helemaal op je best was. Met wie was je? Wat was er aan de hand? Waar was je mee bezig? Hoe voelde je je? Wat straalde je uit? Etc.
Beschrijf of teken de situatie zo concreet mogelijk hieronder in het lijstje dat is afgebeeld. Want natuurlijk verdient dat een lijstje: jouw gouden moment, jij volledig in je kracht. Heb je eens een mindere dag, bekijk dan jouw gouden moment!
2
Kernwaarden als intern kompas Waarden hebben te maken met de dieperliggende idealen die je belangrijk vindt in je werk en leven. Als een organisatie en de mensen die er werken gezamenlijke waarden nastreven, spreken we over de kernwaarden van een organisatie. Het gaat om de essentiële en duurzame grondbeginselen die horen bij de identiteit van de organisatie. Deze kernwaarden zijn van invloed op hoe de organisatie zich gedraagt en welke keuzes ze maakt. Met andere woorden: de kernwaarden vormen als het ware het interne kompas van de organisatie.
In 2011 zijn we binnen PRODAS actief op zoek gegaan naar onze kernwaarden: welke waarden streven we gezamenlijk na? Alle PRODASscholen hebben hierin actief hun stem laten horen en we zijn tot het volgende mooie rijtje gekomen:
Vertrouwen – geven, krijgen en uitstralen Samen – verbinding Kracht van het verschil – op basis van vertrouwen Ruimte – krijgen en nemen Verantwoordelijkheid – voor de ruimte die je krijgt Kinderen – het hart van onze organisatie Zorg – voor elkaar en de kinderen Authentiek – jezelf mogen zijn Proactief- met ruimte voor eigen keuzes Respect – met ruimte voor de dialoog
3
Teamoefening: weer samen aan het werk
Suggestie timing: eerste teamvergadering na de (zomer)vakantie.
Een persoon trapt af (bijvoorbeeld de directeur): Een vakantieperiode leent zich er perfect voor even afstand te nemen van het werk. Bewust of onbewust heb je de dingen laten bezinken waar je de afgelopen periode mee bezig bent geweest. Nuttige, prettige, minder fijne, interessante, vervelende en bijzondere momenten passeerden de revue. Waarom niet een aantal bijzondere momenten meenemen de nieuwe periode in? Dit doen we als volgt:
1 Vorm duo’s 2
Neem een bijzondere gebeurtenis, een gouden moment van de afgelopen werkperiode in gedachten.
3
De een vertelt z’n verhaal, de ander luistert aandachtig.
4
Welke waarde hoort de luisteraar tussen de regels door? Omcirkel:
Vertrouwen – geven, krijgen en uitstralen Samen – verbinding Kracht van het verschil – op basis van vertrouwen Ruimte – krijgen en nemen Verantwoordelijkheid – voor de ruimte die je krijgt Kinderen – het hart van onze organisatie Zorg – voor elkaar en de kinderen Authentiek – jezelf mogen zijn Proactief- met ruimte voor eigen keuzes Respect – met ruimte voor de dialoog ………
4
5
Welke waarde herkent de verteller in z’n eigen verhaal? Omcirkel:
Vertrouwen – geven, krijgen en uitstralen Samen – verbinding Kracht van het verschil – op basis van vertrouwen Ruimte – krijgen en nemen Verantwoordelijkheid – voor de ruimte die je krijgt Kinderen – het hart van onze organisatie Zorg – voor elkaar en de kinderen Authentiek – jezelf mogen zijn Proactief- met ruimte voor eigen keuzes Respect – met ruimte voor de dialoog ………
6
Verteller en luisteraar wisselen van rol en het geheel herhaalt zich.
7
Het team komt weer bijeen. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in de verhalen en waarden?
Dat er in de komende periode weer mooie dingen mogen gebeuren.
Luistertip
den die de Focus op de woor middel van zijn verteller door drukt. intonatie bena
5
Teamoefening: mijn lievelingskinderboek
Suggestie timing: iedere teamvergadering
Het ene kinderboek is het andere niet, je hebt vast een favoriet kinderboek. Kies je lievelingsboek en vertel er gepassioneerd over tijdens de teamvergadering. Wat spreekt je aan in het kinderboek? Waarom is het je lievelingsboek? Kun je overeenkomsten en verschillen bedenken tussen het verhaal en wat er in je dagelijks werk gebeurt? Welke waarden herken jij en herkennen je collega’s? Kennen je collega’s het boek en wat spreekt hen daarin wel of niet aan?
Een klassieker: de GVR (Grote Vriendelijke Reus) van Roald Dahl uit 1982.
Korte samenvatting: Sofie woont in een weeshuis. Als ze op een nacht stiekem uit het raam kijkt, ziet ze een hele lange, dunne man. Zo groot, hij lijkt wel een reus! Dan kijkt hij haar recht aan. Hij ontvoert haar, want kinderen mogen niet weten dat reuzen echt bestaan. ‘Ik zal wel opgegeten worden,’ denkt Sofie. Maar de grote reus blijkt geen gemene mensenpeuzelende kannibaal maar een Grote Vriendelijke Reus, die door een trompet dromen in kinderkamers blaast. Hij vertelt Sofie vreselijke verhalen over de andere reuzen. Zo vreselijk dat ze samen een plan maken om te zorgen dat kindertjes voortaan weer rustig naar bed kunnen!
6
uit: De GVR, Roald Dahl (Uitgeverij De Fontein, Utrecht)
© Quentin Blake
Fantastisch boek, omdat: 1 De Grote Vriendelijke Reus eigenlijk een kleine reus is met
ontzettende flaporen(authentiek jezelf mogen zijn) 2
Sofie denkt dat de reus haar zal opeten, maar de reus blijkt buitengewoon aardig te zijn (vertrouwen geven, krijgen en uitstralen)
3
Het taalgebruik van de GVR erg leuk is: flitspoppers, snoskommers, smeerlijk, walgzaam (kracht van het verschil)
4
Dromen vangen, in potjes doen en bij kinderen met een trompet in de slaapkamer blazen tot de verbeelding spreekt, zeker bij kinderen! (kinderen – het hart van onze organisatie)
5
De GVR en Sofie samen een plan maken om de kinderen te redden (verantwoordelijkheid – voor de ruimte die je krijgt)
7
Vertrouwen Geven, krijgen en uitstralen
“Juf Maartje van de trektocht had mij gevraagd of ik de Bonte Avond wilde presenteren. Ik durfde eigenlijk niet. Maar iedereen zei tegen mij dat ik dat best kon. Het liep super die avond. Ik durfde zelfs grapjes te maken. Door dat vertrouwen kreeg ik zelfvertrouwen. Leuk hè!” Julian, groep 8
“Als ik ergens de pest aan heb, dan is het wel het doorvertellen van geheimen. Als iemand mij iets in het geheim vertelt, dan zal ik dat nooit doorvertellen. Ik heb zelf meegemaakt hoe vervelend het is wanneer iemand die je vertrouwt jou verraadt.”
VERTROUWEN - 8
Rick, groep 8
Pestincident Het is vrijdagavond. Een huilende vader belt de directeur van onze school op. Zijn dochter is na een ontzettend vervelend pestincident volledig overstuur thuis gekomen. Bij dit incident waren veel kinderen uit een en dezelfde groep betrokken.
De vader schetst het gedrag van de betrokken kinderen. Dat bezorgt ons letterlijk buikpijn, hoofdbrekens en slapeloze nachten. Hoe gaan we hier mee om? Hoe te handelen?
Na veel gebel over en weer maken we een plan van aanpak. We besluiten om op maandagochtend te starten met een stevig gesprek met de kinderen uit deze groep. Daarna besluiten we om hun ouders hiervan op de hoogte te stellen. We maken twee verschillende berichten. Een bericht voor de ouders van de betrokken kinderen en een bericht voor de ouders van de rest van de groep.
Een ouderpaar reageert als volgt op het bericht: “Dankjewel voor jullie bericht. Onze zoon had ons al het een en ander verteld, maar nu hebben we ook het verhaal van de andere kant gehoord. Hierdoor zijn wij in staat om thuis op de juiste manier te handelen en het gesprek met onze zoon aan te gaan. Wij keuren alle vormen van pesten af en hebben bewondering voor de openheid waarmee jullie met dit onderwerp aan de slag zijn gegaan. Wij willen jullie daar graag mee complimenteren en vinden het fijn dat onze kinderen op een school zitten waar werk wordt gemaakt van waarden en normen.
VERTROUWEN - 9
Nieuwe juf groep 3 Samen draaien we groep 3, de nieuwe juf en ik. Met overgave werkt de nieuwe juf zich in. De dingen gaan zoals ze gaan, in overleg of bij bevinding.
Dan vindt de eerste ouderavond plaats met de ouders van de kinderen van groep 3. Ik zal het woord doen, omdat voor mij de werkwijze en de methode bekend zijn.
Tijdens het kennismakingsrondje met de ouders vertelt de nieuwe juf: “Voor mij is groep 3 een nieuwe uitdaging. Ik heb er het volste vertrouwen in dat het gaat lukken. Ik heb mijn collega namelijk als coach naast me!” Dat was voor mij echt een gouden moment, zo’n mooi compliment!
10 - VERTROUWEN
Lessuggestie: de taal van vertrouwen (Les)suggestie om met kinderen in gesprek te gaan over vertrouwen.
Hieronder zie je twee rebussen. Als je de rebussen hebt opgelost, komen er twee spreekwoorden tevoorschijn die gaan over vertrouwen.
1 IE+ KR=M T=D
K=BL
P=V T=R
2 P=V T=R
+T
-S -R
-P
KW=G D=T
-S -R
Weet je wat de betekenis is van deze twee spreekwoorden? Schrijf hieronder op wat in je opkomt, probeer het eerst zonder gebruik te maken van een woordenboek of internet.
Kijk nog eens naar de betekenis van de twee spreekwoorden. Wat zijn jouw eigen ervaringen hiermee? Schrijf het hieronder op en ga daarna hierover met elkaar in (groeps)gesprek.
11 - VERTROUWEN
Samen Verbinding
“We hebben een flashmob gedaan op de speelplaats. Onze meester had ons tweeën gevraagd om te beginnen. We liepen zomaar wat rond op de speelplaats. Het kriebelde wel in mijn buik. Plotseling begon de muziek en wij begonnen te dansen. Even leek er niks te gebeuren en toen begonnen groep 8 en de Leo-A mee te doen. Het was super, je voelde je echt samen. Respect meester, voor dat leuke idee!” Kim en Kelly, groep 8 “De tekening gaat over de trektocht, toen we allemaal op de zolder van de blokhut sliepen. Het was reuze gezellig. Echter, een paar kinderen hadden heimee, dat was minder leuk. Maar we hebben ze getroost: “We zijn toch SAMEN!” Anniek en Miron, groep 8
12 - SAMEN
Sri Lanka Het is een maandag in september. De kinderen hebben een sponsorloop gehad voor het goede doel, een bejaardenhuis in Sri Lanka. Alles is goed verlopen; het was prachtig nazomerweer, de kinderen waren enorm betrokken, veel toeschouwers langs de lijn en ouderhulp in overvloed. Kortom, iedereen was trots en heeft er erg van kunnen genieten.
Dan komt het moment dat we bekend maken wat het uiteindelijke bedrag is geworden wat de kinderen bij elkaar hebben gerend. De vertegenwoordigster van de hulporganisatie is aanwezig om de cheque in ontvangst te nemen.
Bij het horen van het bedrag, pinkt ze een traantje weg. Als ze het woord krijgt, zegt ze spontaan: “Ik ben zo ontzettend blij, dat ik jullie het liefste allemaal zou willen omhelzen een dikke knuffel zou willen geven.” Twee jongens uit groep 8, zo’n beetje de allerstoerste die we hebben, besluiten om de daad bij het woord te voegen. Ze lopen naar het podium en geven deze mevrouw een knuffel. Tja, als er dan één schaap over de dam is, dan… volgt er een enorme groepsknuffel waarbij geen enkel kind achter wil blijven.
SAMEN - 13
Juf, je vergeet iets ’s Morgens bidden voordat we beginnen met de les is voor veel kinderen nieuw. De eerste dagen voelen de meesten zich wat ongemakkelijk, maar het went wel na een poosje. De juf bidt een zegen voor de nieuwe dag voor alle kinderen dat we ons werk met plezier kunnen doen voor de meesters en juffen. En aan het eind van het gebed zegt iedereen “Amen”. Zo ook die dag. Maar na het “Amen”, roept een jongen: “Juf, je vergeet iets. Je moet nog bidden voor de voet van Jan. Die is misschien wel gebroken en hij heeft pijn.” Nu bidden we elke dag samen een gebed. Wie iets wil bidden, zegt het gewoon. Praten met elkaar doen we graag. En nu ook met God. Als je maar niets vergeet, juf!
Ik ben ik en jij bent jij. Als we iets samen doen, doen we het allebei. 14 - SAMEN
Spinnenweb Team/lessuggestie om in gesprek te gaan over het begrip ‘Samen – verbinding’
Afhankelijk van de doelgroep (teamleden, leerlingen, ….) en wat er speelt in de groep, kies je een passende vraagstelling: 1 Wat vind jij leuk om samen te doen? 2
Wat doe je nu alleen, wat je liever samen zou doen?
3
Wat zou met deze groep leuk (of: effectiever) zijn om (vaker) samen te doen?
4
Waarin zouden we elkaar meer moeten vinden?
5
Wat is nodig om fijn te kunnen samenwerken?
6
…
De deelnemers zitten in een kring. De groepsleider leest de centrale vraagstelling hardop voor. Dan gooit de groepsleider een bolletje kleurrijke wol naar een van de deelnemers in de kring. Deze deelnemer geeft zijn antwoord op de vraag en gooit het bolletje wol naar een ander, waarbij hij de draad vasthoudt. Die ander reageert op zijn beurt op de vraag. Vervolgens gooit hij het bolletje wol naar een ander en blijft ook de draad vasthouden. Dit gaat door net zolang iedereen met elkaar is verbonden. Hierdoor ontstaat een mooi spinnenweb.
SAMEN - 15
Kracht van het verschil Op basis van vertrouwen
De kracht van het verschil? Een nieuwe collega zorgt in ons team op z’n zachtst gezegd voor een rimpeling in onze vijver van redelijke gelijkmatigheid. De nieuweling is druk, onconventioneel en impulsief. Ze is al wat ouder, maar toch pas afgestudeerd. Ze is vooral gedreven en stelt alles ter discussie. Ook is ze creatief en heel erg gericht op de relatie met de kinderen.
Ja, af en toe is het wat veel van het goede. En ja, het kan niet altijd feest zijn, er moet ook gewerkt worden. Hoe komt het toch dat er een soort ‘Hoe krijg ik collega x in het gareel’-verbond ontstaat? Waarom verlangen we van haar dat ze zich in ons ‘keurslijf’ perst? Waarom maken we niet beter gebruik van haar kwaliteiten? Haar resultaten zijn uitstekend en de kinderen lopen met haar weg.
Natuurlijk, samen een richting opgaan is belangrijk. Tegelijkertijd kunnen persoonlijke inbreng en eigenheid het palet van een school volgens mij alleen maar versterken.
16 - KRACHT VAN HET VERSCHIL
Gebruik maken van elkaars kwaliteiten Vorig jaar volgde collega Ine een opleiding tot rekenspecialist, dit schooljaar ís ze de rekenspecialist. Als het over rekenen gaat, zie je haar opbloeien; stralende ogen, rode wangen. Collega’s doen steeds meer een beroep op haar expertise en nooit tevergeefs. Ze weet waarover ze het heeft.
Is ze niet zeker van haar zaak, dan zorgt ze dat ze het komt te weten. Ze zoekt het op of vraagt het na bij mensen die ook de opleiding hebben gevolgd. Als ze het dan wel zeker weet, dan draagt ze het ook uit! Ine krijgt veel positieve energie van haar rol als rekenspecialist en wij als school hebben heel veel aan haar expertise. Een echte win-winsituatie!
Ik hoop dat ook de leesspecialist en de specialisten in human dynamics zo’n prominente rol gaan vervullen binnen onze school. Ook zij hebben veel expertise in huis, waar wij als school van kunnen profiteren.
Wees jezelf, anderen zijn er al genoeg. KRACHT VAN HET VERSCHIL - 17
‘
Iedereen is anders. Dat is normaal’
Dat iedereen verschillend is, kun je volgens Joppe (8) aan heel veel dingen merken: “Aan het gezicht, of iemand een man of een vrouw is en aan de kleding. En natuurlijk merk je het ook aan het gedrag: het ene kind is heel rustig en het andere kind roept en loopt door de klas.” Hoe Joppe omgaat met die verschillen? “Ik ga er normaal mee om, want iedereen is anders. En je kan elkaar goed helpen. Een vriendje van mij is goed in handvaardigheid en als ik iets niet weet, legt hij mij dingen uit. Bij ‘Zee van tijd’ stellen ze vragen aan mij, want daar ben ík goed in.”
‘De een durft niet in de zweefmolen, de ander wil in alle achtbanen’ In het ene vak is het ene kind goed en in een ander vak is een ander goed. Dat is gemakkelijk, vindt Linn (10). “Je kan bij elk vak wel iemand om hulp vragen.” Ook kun je volgens Linn aan andere dingen merken
dat iedereen anders is: “Sommige kinderen zijn
heel verlegen en anderen durven alles te
zeggen. Of juist alles te doen, bijvoorbeeld in
het pretpark! Sommige kinderen durven overal
in en roepen ‘Kom we gaan in alle achtbanen’.
Een ander kind durft niet in de zweefmolen.”
18 - KRACHT VAN HET VERSCHIL
De hoedjesparade Team/lessuggestie om elkaars verschillen (of verschillende talenten) positief op het netvlies te krijgen.
Groepsgrootte: 4-15 personen Tijdsduur: 2 minuten uitleg plus 1 minuut spreektijd per persoon (totaaltijd dus afhankelijk van de grootte van de groep)
De groepsleider trapt af: “Dat wordt een lange zit, luisteren naar de troonrede… Saaaaiiiii! Gelukkig is er genoeg te bekijken in het publiek: al die kleurrijke hoedjes! Iedereen heeft z’n eigen hoed. Jij dus ook. Ik ben heel benieuwd hoe jouw hoed eruit ziet.” De groepsleider vraagt vervolgens de deelnemers een voor een hun denkbeeldige hoed te laten zien. Daarvoor krijgen ze één minuut per persoon. De groepsleider kondigt de eerste deelnemer onder luid trompettergeschal aan. Nadat de eerste deelnemer z’n denkbeeldige hoed
Daarna wijst deze deelnemer de volgende deelnemer aan en kondigt deze onder luid trompettergeschal aan. Zo doorgaan tot iedereen aan de beurt is geweest.
Mijn hoed is gemaakt van lekker zacht fluweel vanwege de vriendelijke uitstraling. De buitenkant heeft een beetje een doorsnee-kleur. De binnenkant is lekker knallend en kleurrijk. Wanneer ik me op mijn gemak voel en de situatie leent zich er voor, dan laat ik met verve ook de kleurrijke binnenkant zien!
© Cecile Snijders
heeft toegelicht, ontvangt deze een daverend applaus vanuit de groep.
Basis
Ruimte Krijgen en nemen
“Als ik klaar ben met mijn werk mag ik zelfstandig aan de slag met ‘Zoek het zelf maar uit’. Ik vind dit heel erg leuk, want ik mag dan zelf een onderwerp kiezen waarover ik een werkstuk ga maken. Ik vind het fijn om alles zelf te mogen kiezen en te bepalen en ik vind het ook heel leuk om me ergens in te verdiepen. De juf laat me helemaal mijn gang gaan, ze geeft me ruimte en vertrouwen dat ik dit goed kan.” Loes, groep 7
20 - RUIMTE
Knorrige buurvrouw Het is Sint Maarten. Traditiegetrouw vindt er tijdens deze dag een sponsorloop plaats en rennen de kinderen geld bijeen voor het goede doel. De ouderraad is al vroeg bezig om alles klaar te zetten. De leden van de ouderraad zetten het plantsoen en de straten voor de school af met rood-wit lint. Dan gaat de telefoon. “Met mevrouw Jansen van nummer 6”, zegt een krakerige stem aan de andere kant van de lijn. “Wat moet dat hier voor mijn huis met al die linten? Ik word 93 jaar en ik vier mijn verjaardag vandaag. Straks krijg ik visite en die kan dan niet bij mijn huis komen. Dat vind ik heel vervelend!” “Nou,”, zeg ik, “dan tillen we het lint toch even op, zodat uw visite er langs kan.” De stem aan de andere kant klinkt wat minder boos: “Ja, als dat zou kunnen…” De sponsorloop begint. De kinderen rennen hun rondjes, de ouders moedigen aan. Het is een drukte van belang op de straat voor de school. Zo nu en dan luidt er een toeter; visite voor de buurvrouw. De leden van de ouderraad tillen het lint op en de auto’s rijden er voorzichtig langs. Zo kunnen ze toch dichtbij het huis van het feestvarken komen. Wanneer de sponsorloop voorbij is, gaan we met alle kinderen van de school voor het huis van de buurvrouw staan. We bellen aan. Als de 93-jarige met haar rollator eindelijk in de deuropening staat, zingt de hele school het ‘Lang zal ze leven!’. De oude buurvrouw straalt, zoveel mensen hebben er nog nooit voor haar verjaardag gezongen! “Kom allemaal maar op de koffie en er is ook taart”, roept de krakerige stem. De kinderen zwaaien en gaan weer naar school. De volgende dag komt de bejaarde dame op school met snoep voor de kinderen. Hoezo, knorrige buurvrouw…
RUIMTE - 21
Spiegelen Lessuggestie om fysiek te ervaren hoe dat werkt: ruimte krijgen en nemen. Groepsgrootte: 2-40 personen Ruimte: bij een grote groep is een speel- of gymzaal handig
Verdeel de groep in tweetallen. Ieder tweetal bestaat uit een leider en een volger. Ze staan oog in oog. De leider begint zo dadelijk met bewegen en de volger volgt. De volger maakt dezelfde bewegingen als de leider. Alsof de leider in de spiegel kijkt.
Zet een rustig muziekje op bijvoorbeeld https://www.youtube.com/ watch?v=Vz2SdbcE8C0 (Tai Chi). De leider mag eerst alleen met de armen bewegen, daarna ook de rest van het lichaam. Na een tijdje wisselen leider en volger van rol.
Oudere kinderen? Doe dan de slotronde met de volgende instructie: De tweetallen beslissen, zonder te praten, wie het initiatief neemt tot bewegen en wie volgt. Hierdoor ontstaat een langzame dans waarbij de duo’s door de ruimte bewegen. De groepsleider corrigeert zo nodig op oogcontact en rust. Ook let de groepsleider erop dat er binnen de tweetallen als vanzelf gewisseld wordt tussen de rollen leider en volger.
Zodra ieder tweetal als een eenheid door de ruimte beweegt en regelmatig van leider en volger wisselt, is het doel van de werkvorm bereikt.
22 - RUIMTE
Lessuggestie: verwisselen van rol Tijdsduur: een ochtend of middag, terwijl de reguliere lessen doorgaan.
Met carnaval gaat iedereen verkleed in de mafste kostuums. Een paar dagen zie je eruit alsof je helemaal iemand anders bent. Ook zonder je te hoeven verkleden kan het leuk zijn om even een ander te zijn. Even beleven hoe dat voelt!
Hoe dat te doen? Dat is heel eenvoudig. Binnen de klas ruilen de kinderen met een ander van plaats. Dat voelt natuurlijk sowieso al anders. Vervolgens gaat de klas over tot de orde van de dag, maar dan wel vanuit de geruilde plek. Waar mogelijk zelfs elkaars taakjes en opdrachten uitvoeren.
Aan het einde van de ochtend of middag kort evalueren: hoe heb je dit ‘ruilen’ ervaren? Waarin is die ander anders dan jij? Waarin zijn jullie hetzelfde? Hoe vond je dit om dit mee te maken?
RUIMTE - 23
Basis
Kinderen Het hart van de organisatie
Pepernoten
Sinterklaas is weer in het land! Nog altijd spannend, ook al zit je al in groep 7. Het is maandagochtend en er zijn warempel kinderen die pepernoten in hun laatje vinden. Dat geldt niet voor iedereen: “Maar, hoe kan dat nou, dat ik er géén heb?” “Hé, Brent heeft er ook en Klaas en Kyra en………“ Teleurgesteld zoeken de pepernoot-loze kinderen in hun laatjes. Al heel gauw begint het eerste kind zijn beste vriendje te voorzien van pepernoten en al snel breidt dat ‘deelgedrag’ zich uit over de hele klas. Mooi om te zien dat uiteindelijk iedereen tevreden is. Ik vraag voor alle zekerheid of iedereen pepernoten heeft gekregen. Daarna vraag ik de kinderen of ze zich het project van Trefwoord nog herinneren. Waar zijn we toen al achter gekomen? Er vliegen vingers de lucht in en Carlijn antwoordt: “Dat het leuk is om te delen”. Kijk en dat ondervinden we dus nu samen…….dik compliment voor iedereen!
De volgende dag herhaalt zich het ritueel en zonder woorden wordt er gedeeld. Maar voor een enkeling is het nu wel lastig om pepernoten af te staan. De hebzucht slaat bij deze kinderen toe. Maar de vraag of zij gisteren ook van klasgenootjes pepernoten hebben gekregen, is al genoeg om duidelijk te maken, waar ik heen wil. Ik vraag de kinderen een oplossing te bedenken om een zo eerlijk mogelijke verdeling te maken. Hup, de vingers vliegen weer in de lucht. “We kunnen het beste de pepernoten inleveren en dan gewoon verdelen!” Hier stemmen alle kinderen meteen mee in. Iedereen is dik tevreden met 4 pepernoten en de sfeer is goed. GEWELDIG!
24 - KINDEREN
Een meisje gaat voor het eerst naar de basisschool. “Wat zal de juf blij zijn dat ik eindelijk kom.” Bron: Omdenken is stom – Berthold Gunster
Geweldig… ...leerlingen van school die voorbij mijn kantoor lopen en dan steels naar mij zwaaien.
KINDEREN - 25
Lessuggestie: de wensboom Een wensboom is een boom die wensen kan doen uitkomen. Maak een wensboom van een echte boom buiten, die vlakbij het lokaal of de school staat. Of maak juist zelf een (kerst)boom voor in het lokaal. De boom kan heel fantasierijk zijn, of juist heel realistisch worden vormgegeven. Materialen: bijvoorbeeld van meegebrachte takken, MDF (zelf de vorm ontwerpen), karton, dik knutselpapier, een rol behang of een driedimensionale boom van afvalhout.
De ‘wens’-blaadjes: Bijvoorbeeld de wensen laten opschrijven op linten, kaartjes of op post-it blaadjes. Bevestigen met haakjes, punaises, touwtjes, wasknijpers, zelf geknutselde boomblaadjes etc.
De wensen zelf: 1 Is het een wens voor een ander (kind) of formuleert ieder een wens
voor zichzelf? 2
Zijn de wensen openbaar of blijft de wens alleen bekend voor de ‘wenser’?
3
Naar aanleiding van een thema of de actualiteit (bijvoorbeeld kerst)?
4
Naar aanleiding van een gebeurtenis?
5
Alleen immateriële of ook materiële wensen?
Op basis van de keuzes die je maakt, is het natuurlijk van belang om naar de groep toe te lichten: doel en aanleiding wensboom, tips om de wensen te formuleren, aangeven wat er met de wensen gebeurt (komt hier al dan niet een vervolg op?). Een mooie wensboom en prachtige wensen toegewenst!
26 - KINDEREN
Verantwoordelijkheid Voor de ruimte die je krijgt
Vertrouwen moest je hebben om het ‘omvalspel’ van meneer Tom te kunnen spelen tijdens de gymles. Respect moest je hebben toen we met jongens en meisjes door elkaar sliepen tijdens de trektocht. Verantwoordelijkheid: in onze klas ben je verantwoordelijk voor je eigen spullen, maar ook voor de spullen van een ander. Je huiswerk is je eigen verantwoordelijkheid. Ruimte: we zitten met 30 kinderen in onze klas. Dat is best krap. Je moet elkaar wel wat ruimte gunnen, anders word je heel chagrijnig. Anne, groep 8
VERANTWOORDELIJKHEID - 27
Dagje Den Haag Met groep 6 een kijkje nemen in de Tweede Kamer op het Binnenhof, dat zou leuk zijn! De juf vindt dit echter een hele onderneming en de verantwoordelijkheid te groot. De ouders geven aan: “Wij nemen de verantwoordelijkheid en regelen het uitstapje.” Ook de directeur van de school gaat akkoord met het plan.
En zo zijn we een paar weken verder. De ouders regelen de begeleiding, de treinreis, drinken en spelletjes voor in de trein. De juf regelt een rondleiding in de Tweede Kamer en een lunch.
De dag verloopt prima. Iedereen ziet en leert heel veel. Ook mogen we op de foto met de premier van dat moment: Balkenende.
En zo zijn we weer vijf jaar verder. We hebben het er nog steeds over hoe geweldig het dagje Den Haag wel niet was!
28 - VERANTWOORDELIJKHEID
Lessuggestie: de drie veehoeders Lessuggestie: aan de hand van het verhaal van de drie veehoeders bespreken hoe om te gaan met verantwoordelijkheden.
Waar gaat het verhaal van de drie veehoeders over: Er was eens een rijke man die een uitgestrekt landgoed bezat aan de oostkant van de Nijlvallei in Egypte. Hij had twee zoons: Hebak en Sentu. Het valt de vader erg moeilijk te besluiten wie van de twee zijn opvolger zal worden. Hebak is een gehoorzame en actieve jongen; Sentu een onbekommerde druktemaker. De man stuurt ze beiden met negen schapen het land in en wie met de meeste schapen terugkeert mag zijn opvolger worden...
Het volledige verhaal is hier te vinden: http://www.verhalenalmanak.nl/verhaal/de-drie-veehoeders/
Bespreekvragen: 1 Wat vind je van de aanpak van zoon Hebak? 2
Wat vind je van de aanpak van zoon Sentu?
3
Hoe ga jij om met verantwoordelijkheden, lijk je het meest op Hebak of het meest op Sentu?
4
Wanneer jouw aanpak het meest lijkt op die van Hebak, wat kun je dan leren van Sentu?
5
Wanneer jouw aanpak het meest lijkt op die van Sentu, wat kun je dan leren van Hebak?
VERANTWOORDELIJKHEID - 29
Dagje Den Haag
Zorg
V oor elkaar en de kinderen
“Op school gebeurt het ook wel eens dat een kind verdrietig is. Ik vind dat je deze persoon dan niet zomaar voorbij moet lopen, maar dat je daar iets mee moet doen. Dat je zorgt dat de ander niet meer verdrietig is en dat je de ander troost. Zodat de ander zich weer fijn voelt. Ik ben bijna nooit verdrietig op school. Als ik dat wel ben, dan verberg ik dat wel eens voor anderen. Ik ga dan nog harder werken, zodat ik mijn verdriet weer snel vergeet.” Eva, groep 7
30 - ZORG
De vergadering ging als een speer PRODAS-directeuren zijn kritische schoolleiders die zoveel mogelijk van het beschikbare budget aan hun school willen besteden. Zij letten dan ook altijd heel goed op, wanneer er geld op centraal niveau moet worden uitgegeven. Zij vinden het doorgaans niet leuk om het budget van de school te zien krimpen. Dreigt dit te gebeuren, dan is er altijd een fikse discussie. Alternatieven worden uitgebreid gezocht en besproken. Als het dan echt niet anders kan, vindt financiering van de centrale voorziening plaats met zoveel mogelijk de hand op de knip.
Maar…
Toen één van onze adjunct-directeuren in een vergadering vertelde wat vaak de impact van echtscheiding en het overlijden van een ouder op een kind heeft, ging iedereen rechtop zitten. Boeiend was de uiteenzetting over verlies- en rouwverwerking. De voorbeelden en ervaringen van elders die aan bod kwamen, zorgden voor herkenning. Het betoog van de adjunct eindigde in een voorstel om een bovenschoolse voorziening in te richten om handen en voeten te geven aan verlies- en rouwverwerking bij kinderen.
Zonder enig voorbehoud reageerden alle directeuren positief. “Dit moet gebeuren.” Geen gekibbel over de hoogte van de kosten of over de noodzaak of over een alternatief. “Dit moet gebeuren’, was voldoende.
ZORG - 31
Kanker De telefoon gaat. Aan de andere kant van de lijn klinkt een huilende collega. “Ik ben onderzocht in het ziekenhuis en ze hebben geconstateerd dat ik kanker heb. Darmkanker en het is kwaadaardig.”
Dit verschrikkelijke bericht kregen we te horen in de laatste week voordat het nieuwe schooljaar van start ging. Wat voor onze collega volgde was een jaar van onderzoeken, operaties, ziekenhuisopnames, doktersbezoeken en chemokuren. En ook een jaar van onzekerheid, twijfel, verdriet en boosheid.
In dat jaar is er niet één week voorbij gegaan zonder sms’jes, kaartjes, bloemetjes, tekening en telefoontjes. Van kinderen, ouders, (oud)collega’s, oudervereniging, MR, Raad van Bestuur, etc. Het werd dus ook een jaar van warmte, empathie, steun en saamhorigheid. Na een jaar ziet de toekomst van onze collega er gelukkig weer wat rooskleuriger uit. De warme belangstelling heeft er voor gezorgd dat ze snel weer volledig aan de slag wil. Ze knokt nog iedere dag, wij zijn enorm trots op haar!
32 - ZORG
Het gaat goed met T. Het gaat niet goed met T. in de groep. Hij voelt zich er in de groep niet helemaal bij horen en heeft moeite met het vinden van aansluiting bij de anderen. Na een aantal gesprekken met T. en zijn ouders besluiten we om zijn gevoel bespreekbaar te maken in de groep en gedragsvoorbeelden van anderen te noemen. Wat volgt, is een emotioneel gesprek waarbij kinderen worden geconfronteerd met het gevoel van T. We vragen de kinderen te reflecteren op het eigen gedrag, er wordt een traantje weggepinkt en er komen spontane excuses voor T.
De weken die daarop volgen, blijven we extra aandacht hebben voor T. en zijn functioneren in de groep. Ook het groepsproces houden we nauwlettend in de gaten.
Na een maand of drie vergadert de nieuw opgezette leerlingenraad voor de eerste keer. Zij krijgen de opdracht om een klaagmuur en een jubelmuur over de school te maken. We vragen de kinderen goed na te denken over welke zaken belangrijk zijn voor de kinderen, ouders en school.
Een klasgenoot van T., die zitting heeft in de leerlingenraad, schrijft spontaan op de jubelmuur: ‘Het gaat goed met T.’!
ZORG - 33
Lessuggestie: het meerkoppig orakel Een orakel is een visionair, iemand die op alle vragen een antwoord weet. Met een klas heb je zomaar een …-koppig orakel binnen handbereik. Samen weet je namelijk meer dan alleen! Dat kun je de kinderen laten ervaren wanneer je met de lessuggestie ‘Het meerkoppig orakel’ aan de slag gaat. Het werkt als volgt:
1 Nodig de kinderen uit om een vraag te formuleren vanuit hun eigen
belevingswereld. Bijvoorbeeld: - ik wil graag een hond, maar dat mag niet van papa of mama, wat nu? - mijn mama is volgende week jarig, wat voor tekening zal ik maken? - ik wil vanmiddag afspreken, maar dat komt bij niemand uit, wat nu? 2
Laat een van de kinderen aan het woord met zijn of haar vraag.
3
Alle andere kinderen schrijven een tip of een suggestie op een briefje en geven dit aan het vragenstellende kind. Ieder licht het eigen briefje toe.
4
Dan is het volgende kind aan de beurt.
5
Etc
Dit belooft een mooie ervaring te worden, waarin kinderen én ervaren dat het leuk is om anderen te helpen én dat anderen ook jou op een fijne manier kunnen helpen als je maar een duidelijke vraag stelt!
34 - ZORG
Afmaaktekening voor veelkoppig orakel
ZORG - 35
Dagje Den Haag
Mican
Meike
Meis
36 - AUTHENTIEK
Iza
Jiri
Vera
Authentiek Jezelf mogen zijn
Dijablo
Evy
Senna
Selina
Jordi
Dieno
De lege stoel Volgende week is het afscheid van groep 8. We bespreken samen met de kinderen hoe we dit vorm gaan geven. De kinderen hebben flink geoefend op de musical. Ze hebben uitnodigingen gemaakt voor hun ouders en familie. Het belooft een prachtige avond te worden.
Voor Willem uit groep 8 is de afscheidsavond extra bijzonder. Zijn moeder is 2 weken geleden overleden. Mama is een aantal maanden ziek geweest. In het gedenkhoekje op school staat de foto van mama. Er brandt iedere dag een kaarsje, ouders en kinderen kunnen hier een herinnering opschrijven of een tekening neerleggen.
Een paar dagen voor de afscheidsavond komt Willem mijn kantoor binnen. “Juf, mag ik op de afscheidsavond een extra stoel klaar zetten? Een stoel voor mama. Dan zet ik de foto van mama op een stoel. Zo is ze er toch een beetje bij.” Wanneer we ’s middags de stoelen voor de afscheidsavond klaar zetten, zet Willem een stoel voor papa én een stoel voor mama klaar. Hij haalt de foto uit het gedenkhoekje en zet die op de stoel naast de stoel van papa.
’s Avonds speelt Willem de sterren van de hemel. Hij staat te stralen. Papa kijkt met gemengde gevoelens naar zijn zoon. Zijn arm leunt op de stoel waar de foto van zijn vrouw staat. Lieve mama van Willem, wat fijn dat je bij ons was! Je kunt trots zijn op je prachtige zoon!
AUTHENTIEK - 37
I have a vreeg Leerling groep 8: “Juf, I have a vreeg (‘vraag’ met Engels accent uitgesproken) Ik: “Wat zeg je?” Leerling: “Ja, gewoon… een vreeg.” Ik: “Ow, een question!” Leerling: “Ja, dat zeg ik toch…” Mij gewoon voor de gek houden dus!! Heerlijk.
Wees altijd de eersteklas uitvoering van jezelf, in plaats van de tweedehands uitvoering van een ander.
Jochem (7) speelt met lego. Oma: ‘Jij wordt later zeker architect.’ ‘Nee hoor, ik blijf gewoon mezelf.’ (uit: Omdenken is stom – Berthold Gunster)
38 - AUTHENTIEK
Jan Japie
Dm F Jan Ja - pie uit de Neu - zel - straat, van top tot teen ver - wend zin: - zel -straat krijgt op een dag zijn Ja - pie uit de Neu slot, gauw het Jan - zel - straat, hij o - pent uit Jan Ja - pie de Neu les: Jan Ja - pie uit de Neu - zel -straat wil ech - ter niet op Dm
5
Jan Jan Jan Jan Jan
Ja Ja Ja Ja Ja
BJan
-
F
uit uit uit uit uit
pie pie pie pie pie
de de de de de
Ja - pie uit
F de
Ja - pie uit
de
Neu - zel - straat, van Neu - zel -straat is Neu - zel -straat krijgt Neu - zel - straat, waar Neu - zel - straat, hij
een hij
zeurt
Ik zeurt Ik een Het hij
top tot teen ver - wend iet - wat am - bi - tieusL op een dag zijn zin: je fa - got? is nu slot, o - pent gauw het
A7 Neu - zel -straat wil
Neu - zel -straat is iet - wat am - bi - tieusL - straat, waar is nu je fa -got? Jan Ja- pieuit de Neu - zel Jan
5
Bb
- te kof zwar - fer, zoekt tus - sen het
9
bijn zijn
kan het bijn zijn word be zwar - te ding ligt zoekt tus
B kan
ou - ders
zelf, ik ou - ders roemd met kof - fer, de op - sen het
het zelf,
ik
ligt op de ding word
9
Bb
be - roemd met
13
A7
wel zwaar, wat rood flu - weel en en
je ziet faer roept: 'tis een
nacht: Ik
wil
best
leer dag mijn best vuil rood
het wel, en nacht: fa - got, wel zwaar, - nis - belt, flu - weel
F het leer
ik Ik ik wat het en
got!
hoef geen le - ra - res. wil een in - stru - ment! speel het mijn met neus! denk je ziet er in? zit stamp - vol met snot! roept: 'tis een fa - got!
wel,
ik
hoef Ageen
fa - got,
ik
speel het
vuil - nis - belt, het
F
in? -
le - ra
-
met mijn
met
zit stamp - vol
A
res.
snot!
la,
fa
la la la
la,
fa
la
la
la
laa
Fa
la la la
la,
fa
la la la
la,
fa
la
la
la
laa
Bb
B
Fa
Fa
la la la
la la la
la,
la,
F
F
fa
la la la
la,
fa
la la la
la,
A
A
fa
la
la
la
fa
Dm
Dm
laa
Ik Het
neus!
la la la
Ik
in - stru - ment!
denk
mijn
een
les:
Fa
13
F
dag
ech - ter niet op
Jan
Tekst & muziek: Jennemieke Snijders
la
la
la
laa
Jan
Uit methode Muziek & Meer, uitgeverij Lambo
AUTHENTIEK - 39
Dagje Den Haag
Pro-actief
Met ruimte voor eigen keuzes
Pro-actief= Het uit eigen beweging ondernemen van acties en doen van voorstellen. Wacht niet af; neemt voortouw; anticipeert; zoekt kansen en ziet kansen, signaleert knelpunten en handelt hiernaar.
Niveau 1 - Vanuit zichzelf, binnen de eigen werksituatie, meer dan opgedragen is doen • ziet waar werk blijft liggen • pakt uit eigen beweging werkzaamheden op • biedt hulp aan en/of vraagt om hulp • onderneemt actie als zaken anders en beter kunnen Niveau 2 - Ongevraagd en zelfstandig actie ondernemen • komt met verbeteringsvoorstellen • kijkt vooruit om op toekomstige gebeurtenissen te kunnen anticiperen • ziet kansen en grijpt deze Niveau 3 - Stimuleren van anderen tot initiatiefrijk gedrag • neemt het voortouw om ideeën en besluiten uit te voeren • richt zich op de toekomst om te signaleren waar kansen voor de organisatie liggen en pakt deze op • doet investeringen die effect zullen hebben op de organisatie • schept een klimaat waarin het nemen van initiatief gewaardeerd wordt
(bron definitie: http://123management.nl/0/040_mensen/a400_mensen_08_competenties_taakgericht. html. Nieuwenhuis, M.A., The Art of Management (the-art.nl), ISBN-13: 978-90-806665-1-1, 2003-2010)
40 - PRO-ACTIEF
Kan ik je helpen?
Idee: dit kan beter...
Wat een goed idee van jou! En wat denk je hiervan?
Zou collega xxx hier nog een goed idee voor hebben?
I initiatieven
PRO-ACTIEF - 41
Teamsuggestie: voorstellen krijgen voorrang Tijdsduur: de normale duur van een reguliere vergadering
Idee 1: De vergadering begint met de rondvraag in plaats van dat deze eindigt met de rondvraag. Op basis van de rondvraag bepaalt de vergadering op welke manier de overige agendapunten aan bod komen (in welke volgorde en hoeveel tijd elk agendapunt mag kosten).
Idee 2: Eens in de zoveel tijd een teamvergadering beleggen met een compleet lege agenda. Degenen die het initiatief nemen om agendapunten voor te bereiden, krijgen volop de ruimte.
42 - PRO-ACTIEF
Tekensuggestie: creëer je eigen weg Maak de eerste opdracht zelf of deel ‘m uit aan je klas.
Opdracht voor jou: Hieronder zie je een schat en een zeerover getekend. Natuurlijk wil de zeerover maar één ding: de schat veroveren! Maar zo gemakkelijk kan dat niet zijn. Jij bent aan zet om een mooi labyrint te tekenen. Laat je fantasie de vrije loop: welke zeeën of wegen zijn onbegaanbaar en welk pad leidt uiteindelijk wel tot de schat?
Opdracht voor een ander: De zeerover wil de schat veroveren. Kies je eigen weg door het labyrint dat je zojuist hebt gekregen. Veel plezier en succes!
PRO-ACTIEF - 43
‘Je mag dingen proberen en fouten maken’
“Ruimte laten voor eigen keuzes
betekent voor mij dat je aanspraak
maakt op de creativiteit van mensen”,
vertelt juf Janneke. Volgens Janneke
is goed luisteren naar de ander daarbij
essentieel. Daar begint ze dan ook de
dag mee in groep 3: “Wanneer de kinderen
’s ochtends binnen komen, stel ik ze op
hun gemak. Ik wil ze laten merken dat
wat ze vertellen belangrijk is.” Ruimte voor eigen inbreng komt ook op andere gebieden aan bod: “Gaan we knutselen, dan laat ik de kinderen aan het woord over wat hun eigen ideeën zijn. Ook daag ik de kinderen uit zelf oplossingen te zoeken, bijvoorbeeld wanneer een tafelgroepje niet lekker loopt. ‘Hoe kun je dat oplossen?’, vraag ik dan.” Gaat het om ruimtes voor eigen keuzes binnen het schoolteam, dan komt ‘vertrouwen’ als belangrijkste begrip bij Janneke naar boven drijven: “Je kunt pas van elkaars kwaliteiten gebruik maken, wanneer je open bent naar elkaar toe. Dus als er iets is, er samen over praten en zo tot oplossingen komen.” Janneke constateert dat er op Leerrijk, de school waar zij werkt, op deze manier een prachtige mentaliteit is ontstaan. Ze omschrijft het als volgt: “Al zijn dingen nieuw voor je, je pakt het gewoon op. Je mag hier dingen proberen en je mag fouten maken. Hierdoor hebben we het afgelopen jaar al heel wat stappen kunnen zetten binnen onze school.”
44 - PRO-ACTIEF
Respect Met ruimte voor de dialoog
Vertrouwen is belangrijk. Als je gepest wordt, wil je er niet over praten. Toch kan je dat beter wel doen, want anders sta je echt helemaal alleen. Respect moet je voor iedereen hebben. Je hoeft het niet met je vader of moeder of de meester eens te zijn, maar je moet wel naar ze luisteren. Maar zij moeten ook naar jou luisteren, je mag toch zeggen dat je het er niet mee eens bent! Claudia, groep 8
RESPECT - 45
‘Goede gesprekken leveren veel op, al is een gesprek aangaan soms moeilijk’ Respectvol de dialoog aangaan met leerkrachten, met kinderen en met de directeur. “Dat is vanzelfsprekend belangrijk!”, vindt Yvon, moeder van drie zoons in de onderbouw. “Hoewel vanzelfsprekend, is het niet altijd gemakkelijk. Soms is een gesprek voeren moeilijk. Bijvoorbeeld wanneer het onderwerp onverwacht komt en het direct je kind raakt en daarmee jezelf als moeder.” Toch leveren goede gesprekken veel op, is de overtuiging van Yvon. “Ik heb meegemaakt dat ik vanuit mijn rol als
moeder een wat andere kijk had op
de ontwikkeling van een van m’n
kinderen in de groep, dan dat de juf
dat had. Door goed naar elkaars verhaal
te luisteren, heb ik me kunnen vinden
in de ideeën van de leerkracht.
Dit heeft de verstandhouding met de
leerkracht nog meer versterkt.“ Wanneer
Yvon zelf vragen of opmerkingen heeft
over de gang van zaken op school,
schroomt zij niet om zelf naar de leerkracht of directeur te stappen. “Ik vind het belangrijk om in gesprek te blijven. Je brengt je kind in vertrouwen en ik voel me erg betrokken bij wat er op school allemaal gebeurt.”
46 - RESPECT
Orlando, groep 8
RESPECT - 47
Ik ga op vakantie en neem mee... Lessuggestie om met kinderen te oefenen hoe zij respectvol kunnen zijn en blijven in dialoog met anderen.
Bespreek onderstaande situatie in de klas:
Ik ga op vakantie en ik neem mee…
Ik ga op vakantie en ik neem mee mijn ouders, mijn broertje, mijn zusje… Vakantie vieren doe je meestal niet alleen, maar in gezelschap. Je gaat bijvoorbeeld samen op vakantie met het gezin waar je onderdeel van uitmaakt. Maar: zoveel mensen, zoveel wensen. Hoe zorgen jullie samen voor een fijne invulling van de vakantie? Ga je daar het gesprek met je mede-vakantievierders over aan? Zo ja, hoe pak je dat aan? Zo nee, hoe zou je dat aan kunnen pakken? Ga hierover met elkaar in gesprek en wissel tips en ideeën met elkaar uit.
48 - RESPECT
