Wat doet Europa met uw vermogen? Prof. Dr. Jaap Koelewijn 11 oktober 2013
Agenda • • • •
Vooraf: wat doet de wereld met uw vermogen? Wat waren de belangrijkste ontwikkelingen? Wat kunnen we verwachten? Ter zake: wat doet Europa met uw vermogen? • Wat zijn de scenario’s? • Hoe kunt u met deze scenario’s omgaan?
• Handvatten voor uw beslissingen • Afronding
2
Gewetensvragen • Heeft uw vermogen u? • Of: heeft u uw vermogen? • De belangrijkste vraag is: wie heeft de regie? • Laat u uw handelen dicteren door de financiële markt? • Of: bepaalt u zoveel mogelijk uw eigen speelveld?
3
Ter verdere overweging • Als u met uw financiën aan de gang gaat, zult u vooraf moeten bepalen welke risico’s er zijn en welke u aankunt • • • •
Spaargeld Pensioen Beleggingen Eigen woning
• Verder moet u niet alleen naar uw bezit kijken • Wat zijn uw verplichtingen op de korte en de lange termijn? • Kunt u daarmee sturen? • Kunt u tegenvallers aan of opereert u binnen een smalle marge?
• Deze factoren spelen allemaal een rol bij het nemen van beslissingen
4
Sturen op risico • Naar mijn opvatting houdt goed financieel beleid in dat u inzicht probeert de krijgen in de mogelijke risico’s • Gegeven deze risico’s blijft u zoveel mogelijk zelf aan het stuur zitten • Risico’s zijn onvermijdelijk en helaas slecht voorspelbaar; • Het beheersen van risico's kost altijd rendement • Het is zaak te zorgen voor voldoende flexibiliteit en vooral onnodige risico’s te vermijden • Er zijn risico’s waarmee u zult moeten leven
5
Globale ontwikkelingen • Na de val van Lehman grepen de monetaire autoriteiten hard in • Aanvankelijk alleen door de korte rente te verlagen • Met name in de VS en Europa, later ook in Japan
• In de volgende ronde werden er nog ingrijpender maatregelen genomen • Opkopen van staatsobligaties door de Fed, ECB en de BoJ
• Zeer ongebruikelijk beleid dat resulteert in een sterke groei van de geldhoeveelheid • Vooral de stappen van de ECB zijn zeer uitzonderlijk; eigenlijk vallen ze niet onder het mandaat 6
Waarom? • De slechte economische ontwikkelingen • Door de kredietcrisis viel het vertrouwen weg en dreigde de economie tot stilstand te komen
• Er dreigde zich een deflatoir doemscenario te ontwikkelen • Systeemcrisis
• Het massaal failleren van banken zou rampzalig zijn geweest: • Sterk oplopende werkloosheid • Terugval van de groei
• Dit doemscenario is voorkomen; groei en inflatie blijven laag
7
Gevolg: daling lange rente Rendement 10-jaars staatsleningen eurogebied, VS en Japan Maandgemiddelden in procenten 7
6
5
4
3
2
1
0 jan 2008
apr
jul
okt
jan 2009
apr
jul
okt
jan 2010
apr
jul
eurogebied
okt
jan 2011
apr
Japan
jul
okt
jan 2012
apr
jul
okt
jan 2013
apr
jul
VS
8
Na 2008: lage korte rente
9
Gevolgen • De extreem lage rente is geen onverdeeld genoegen • Indicatie van zwakke groei • Voor een groot deel is het kunstmatig: de monetaire verruiming (Quantitave Easing) drukt de rente
• Specifiek voor Europa: • De lage rente is noodzakelijk om de Eurozone bij elkaar te houden • Draghi maskeert hiermee onderliggende problemen: • De structurele zwakte van Zuid-Europa • De spaaroverschotten in het Noorden
• Voor u heeft dat op de lange en korte termijn grote gevolgen bij het maken van financiële plannen 10
Gevolg stoppen tapering?
11
Dilemma voor Bernanke
12
Vragen • Wat is het scenario voor de middellange termijn? • Waar moeten we op letten? • Thema’s: • Hoe gaat de euro zich ontwikkelen? • Blijft de Eurozone bij elkaar?
• Verdere vragen: • De implicaties voor de financiële markten • Waarmee moeten we in Nederland specifiek rekening houden? • Pensioenen • Woningmarkt 13
Was Europa goed voor ons? • Voor Europa als geheel: JA • Sterke convergentie en daling van rentes • Sterke daling en convergentie van de inflatie • Europa kwam de stormen van 2003 en 2008 goed door • Geen aanvallen op individuele landen
• Betere financiële discipline
• Voor Nederland (c.q. de Noordelijke Eurozone): JA • Sterke groei van de exporten • Geen last meer van devaluaties in het Zuiden
• De eerste 10 jaar van de euro waren een groot succes 14
Waarom de euro? • De euro zou afronding moeten zijn van de Europese integratie • Door één gezamenlijke munt zou het kapitaal vrij door Europa moeten kunnen bewegen: • Geen kosten van omwisseling, gelijke rente en inflatie • Betere concurrentieverhoudingen, geen verstorende devaluaties meer • Meer transparantie, meer eenheid van beleid
• Door de euro zou Europa beter opgewassen zijn tegen de andere blokken in de VS en Azië
15
Wat bracht de euro? • De eerste tien jaar was de euro een succes • Geen aanvallen op individuele landen, ook niet in 2003 en 2008 ten tijde van crisis • Convergentie van rente en inflatie
• Tot aan 2000 waren er geregeld problemen met de munten van Frankrijk, Spanje en Italië • Nederland heeft als handelsnatie een groot belang bij de euro • 70% van onze export is intra-Europees • Wij hebben geprofiteerd van de stijgende koopkracht in het Zuiden en de stabiele wisselkoersen 16
Verdrag van Maastricht • In het verdrag van Maastricht werden de volgende toelatingscriteria voor de euro bepaald
• Overheidstekort: maximaal 3% tijdens recessie • Staatsschuld 60% van het BBP • Inflatie niet meer dan 1,5% boven de beste drie landen • Rente niet meer dan 2% boven beste drie • Stabiele munt in de jaren vooraf
• De verborgen agenda was Italië en Spanje buiten de deur te houden • De criteria werden niet wetenschappelijk onderbouwd 17
De fouten (1) • De budgetdiscipline ging in 2003 door toedoen van Frankrijk en Duitsland al overboord • Er is geen centrale autoriteit die financiële discipline kan afdwingen
• Na de kredietcrisis stegen de overheidstekorten (door trage groei en steun aan banken) explosief • Landen als Spanje, Ierland en Nederland kregen te maken met een vastgoedcrisis: • Kredietverlening viel niet onder het verdrag
18
De fouten (2) • In Zuid-Europa zijn de loonkosten na 2000 even hard gestegen als in het Noorden, maar bleef de productiviteit achter • Griekenland is ten opzichte van Duitsland na 2004 40% duurder geworden • Gevolgen zijn bekend
• Andere problemen; hardnekkige corruptie en starheid • Dat geldt voor de hele Zuidelijke Eurozone
• Het verdrag voorzag niet in eisen voor: • Kredietverlening • Loonontwikkeling 19
Verschillen binnen Europa
20
Gevolgen • Europa heeft jarenlang op twee snelheden gelopen • Noord – Europa voerde een redelijk consistent beleid, gericht op beheersing loonkosten en fiscaal discipline • In het Zuiden werden de loonkosten niet beheerst noch bleven de tekorten onder controle
• Financiële markten hebben tot aan 2009 NIET gedisciplineerd • De spaaroverschotten uit het Noorden gingen tegen een veel te lage rente naar het Zuiden • We zaten erbij, we keken ernaar, maar we deden niets!
21
Hoe erg is de situatie?
22
23
Conclusies • In zijn geheel is de Eurozone redelijk gezond • Overschotten op de lopende rekening; dalende tekorten
• Het probleem is de tweedeling tussen Noord en Zuid • Europa is niet bij machte een gecoördineerd beleid te voeren • Elke keer komen er halfslachtige oplossingen • Dat roept hevige reacties op bij financiële markten
• Ook het beleid van de ECB biedt geen echte oplossing • Problemen worden toegedekt en hervormingen lopen te traag
• Op zichzelf is Europa in zijn geheel gezonder dan de VS of Japan 24
Doormodderen • Europa kan niet koersvast naar een einddoel gaan: • Echte integratie, gecoördineerd beleid, bankenunie
• Dat duurt lang en het roept extreem veel onzekerheid op • Niemand heeft belang bij een totale melt down en die verwacht ik ook niet • Een ontbinding van de euro zou rampzalig zijn • Nederland zou 10% krimpen
• Wel zien we het afgelopen jaar de onrust wegebben en komen de Zuidelijke landen heel langzaam uit het dal
25
26
Verschillende scenario’s • Voor de middellange termijn is het meest waarschijnlijke scenario dat de euro blijft bestaan. • Dat gebeurt in een omgeving van lage groei, lage rente en vrij hoge werkloosheid • Daar komen enkele specifiek Nederlandse problemen bij
• De twee andere (mogelijke) scenario’s • Eurozone desintegreert toch • Het huidige monetaire beleid resulteert in het oplopen van de inflatie
• Uiteraard zijn andere scenario's ook mogelijk; het zijn gedachtenoefeningen 27
Verwachtingen IMF
28
De euro blijft bestaan • Groei in Europa zal de komende jaren laag zijn (<2%) • Klimaat kenmerkt zich verder door lage rente en inflatie • Huidige beleidsmix bevordert herstel niet (zwaardere eisen toezicht en bezuinigen)
• Nederland heeft specifieke problemen • We hebben een fors probleem met de woningmarkt • Door de lage rente en de stijgende levensverwachting staan de pensioenen onder druk
• Overheid en pensioenfondsen verschuiven risico’s naar individuen • Meer beleggingsrisico, minder sociale zekerheid 29
Specifiek voor Nederland • We hebben extreem veel geleend • Huizenprijzen opgeblazen • Risico’s voor gezinnen namen toe
• De dekkingsgraden van pensioenfondsen staan onder druk • Dat drukt het consumentenvertrouwen • Leidt tot hogere premies
• Daarom gaan gezinnen meer sparen • Individueel een goede beslissing, collectief niet
30
Stijging ratio schulden/BBP na 1980
31
32
Implicaties • De gezinnen hebben door loonmatiging en stijgende lasten minder te besteden
Wie sparen er wel?
Bedrijven potten op…. • De bedrijven realiseren hoge besparingen (vooral de grote), maar investeren ondanks goede winstgevendheid minder
Implicaties • Door de lage rente is sparen niet aantrekkelijk • Als de rente gaat stijgen, drukt dat de koers van obligaties • There is no alternative: feitelijk wordt de belegger gedwongen in aandelen te gaan • Dat werkt op de korte termijn risicoverhogend
• Mogelijke alternatieven: meer in bedrijfsobligaties en obligaties opkomende markten • De instituten gingen u al voor
• De afruil is: meer flexibiliteit, met minder risico maar ook minder rendement: liquide middelen aanhouden • Meer risicovol, maar wel nobel: hypotheek van kinderen financieren
36
Jonge gezinnen hebben een probleem
De woningmarkt • Na jarenlange forse prijsdalingen lijkt er een herstel in te treden • Let op: minder daling noemen we tegenwoordig herstel
• Betaalbaarheid van woningen is verbeterd • Omdat er geen nieuw aanbod is, komt er op termijn krapte • Vooral in de steden
• Jongeren zijn geweldig geholpen met een extra startbedrag • Verscherping van de normen beperkt leencapaciteit
38
Wat te doen? • Stap 1: zorg dat u inzicht krijgt in uw werkelijke financiële situatie • Bezittingen • Verplichtingen
• Stap 2: welk inkomen kunt u verwachten; rekening houdend met de lage rente en de te verwachten inflatie • Meestal valt dat tegen en zult u moeten bijsturen • Gevolgen pensioenbreuken • Niet indexeren pensioenen • Zelfstandigen bouwen vaak te weinig op 39
Stap 3
40
Stap 3 • In een klimaat van lage rente zult u meer moeten reserveren voor de toekomst • Als u tijd van leven heeft (>10 jaar): • Alleen dan zijn aandelen een goed alternatief
• Als u een rentestijging verwacht: • Er is een beperkt aanbod van obligaties met een rente die tussentijds herzien wordt
• Zelfstandigen zullen nog eens goed moeten kijken naar hun opbouw, zeker als de wetgeving wordt aangepast • Wees voorzichtig met fiscaal gedreven constructies, zoals lenen uit de BV 41
Rendabel, maar riskant • Er worden beleggingen aangeboden in (bijvoorbeeld) Duits vastgoed • Duitse markt doet het goed door lage rente en redelijke groei
• Ik heb mijn twijfels; particulieren worden vaak net voor het hoogtepunt de markt ingetrokken • Veel instituten zijn naar de beurs gegaan
• Andere alternatieven: MKB obligaties; buitenlandse spaarrekeningen etc. • Mijn advies is vooral de risico’s goed te beoordelen
• Bij aanbiedingen die buiten het AFM toezicht vallen, zijn extra twijfels gerechtvaardigd 42
Andere opties • Aflossen op de hypotheek • Dat kan aantrekkelijk zijn: • Spaargeld rendeert nauwelijks; belastingen nemen een hap uit het rendement • U profiteert direct van lagere rentelasten
• Als u onder water zit, is extra aflossen de beste optie • Beleggen terwijl u een (te hoge) schuld heeft is speculatief • Los van dit alles: in een meer risicovolle omgeving zijn flexibiliteit en extra speelruimte ook wat waard
43
Desintegratie euro • Desintegratie euro zou – in welke vorm dan ook – een ramp zijn • Groeivertraging • Deflatoire impuls • Zeer lage rente
• Ik acht het scenario onwaarschijnlijk; bescherming door: • Beleggen in andere valuta; obligaties van rijke landen, niet zijnde dollarlanden • Obligaties opkomende markten; bedrijfsobligaties
• Als de euro valt, dan komt er in het Noorden een sterke munt ten opzichte van de dollar • Noodzaak tot afdekken buitenlandse tegoeden; • Dat is kostbaar en er zijn extra risico's
44
Hoge inflatie • Volgens de lesboeken zou door het huidige beleid van extreme verruiming op den duur de inflatie moeten oplopen • De markten verwachten dat niet; huidige inflatie kom vooral door de overheid
• Maar: banken hebben een balansprobleem en lenen nu weinig uit, zelfs al is de rente laag • Bedrijven investeren weinig en de arbeidsmarkt is zeer ruim • Een iets hogere inflatie is geen ramp, hogere rente is wel prettig voor pensioenfondsen • Extreme inflatie is wel vervelend, vooral voor mensen met een netto vermogen 45
Mogelijke oplossingen • Aanschaf van obligaties waarvan de rente afhangt van de inflatie • Nederlandse staat geeft ze niet uit; de Franse (bijvoorbeeld) wel • Ze zijn duur en dragen extra risico
• Op de lange termijn bieden aandelen bescherming; ook dat is extra risicovol • Beleggen in niet euro-obligaties heeft weinig zin als de inflatie in de Eurozone optreedt • Op termijn zal vastgoed wel weer profiteren van extra inflatie, maar dat is juist nu risicovol 46
Conclusies • De Eurozone is stabieler geworden, de onrust komt nu vooral uit de VS en de opkomende markten • Een lage groei, met lage inflatie en een lage rente is het meest waarschijnlijke scenario • Extra sparen en/of beleggen is niet echt aantrekkelijk maar wel noodzakelijk • Accepteer de lage rente en pas uw levensstijl aan • Wees voorzichtig met beleggingsvoorstellen die hoog renderen
• Er komt enige stabilisatie op de woningmarkt • Kijk kritisch naar uw pensioen en neem maatregelen • Bescherming tegen deflatie of inflatie leidt tot extra risico’s en drukt het rendement
47
Never waste a good crisis "Only a crisis, real or perceived, produces real change. When that crisis occurs, the actions that are taken depend on the ideas that are lying around. That, I believe, is our basic function: to develop alternatives to existing policies, to keep them alive and available until the politically impossible becomes politically inevitable”.
Milton Friedman
48
